Ökumenisches Heiligenlexikon

Acta Sanctorum der Bollandisten
Einleitung Oktober IX Band Oktober IX Anhang Oktober IX

21. Oktober

DIES VIGESIMA PRIMA.

SANCTI QUI XII KALENDAS NOVEMBRIS COLUNTUR.

Sanctus Asterius presbyter et martyr ad Ostia Tiberina.
S. Dasius Martyr Nicomediæ.
S. Cajus Martyr Nicomediæ.
S. Zoticus Martyr Nicomediæ.
S. Modestus Martyr in Africa.
S. Eutychius Martyr in Africa.
S. Materus seu Maurus Martyr in Africa.
S. Diseus Martyr in Africa.
S. Afrigus seu Apricius Martyr Nicææ in Bithynia.
S. Macharius Martyr Nicææ in Bithynia.
S. Diceus Martyr Nicææ in Bithynia.
S. Proculus Martyr Nicææ in Bithynia.
S. Modestus martyr Neapoli in Campania.
CCLXXII socii martyres Neapoli in Campania.
S. Hilarion monachus et confessor in insula Cypro.
S. Malchus monachus et confessor Maroniæ prope Antiochiam Syriæ.
S. Viator lector et confessor Lugduni in Gallia.
S. Justus archidiaconus et confessor Claromonte in Gallia.
S. Ursula virgo et martyr Coloniæ Agrippinæ.
XI millia virginum et martyrum Coloniæ Agrippinæ.
S. Reparatus diaconus et confessor Nolæ in Campania.
S. Celinia virgo Meldis in Gallia.
S. Anatolius episcopus Cadurcensis olim in monasterio S. Michaelis in Lotharingia.
S. Celinia mater S. Remigii in Gallia.
S. Avia virgo et martyr in Gallia.
S. Domnolenus confessor in agro Autissiodorensi in Gallia.
S. Munnu, qui et Fintanus, abbas Teachmunnensis, cum sorore ejus S. Conchenna virgine in Hibernia.
S. Wendelinus eremita et confessor in tractu Trevirensi.
S. Condedus monachus et confessor Fontanellæ in Gallia.
S. Georgius Martyr Hierosolymis.
S. Joannes Martyr Hierosolymis.
S. Julianus Martyr Hierosolymis.
Socii LVII Martyres Hierosolymis.
S. Maurontus episcopus et confessor Massiliæ in Gallia.
S. Unnus archiepiscop. Hamburgensis.
S. Hugo abbas Ambroniacensis in diœcesi Belicensi in Gallia.
S. Gebizo monachus et confessor in monasterio Cassinensi.
S. Hilarion episcopus Meglenensis Ternovæ in Bulgaria.
S. Bertoldus confessor Parmæ in Italia.
B. Guilielmus episcopus Comensis in Italia.
B. Gundisalvus de Lagos confessor ordinis eremitarum S. Augustini in Lusitania.

PRÆTERMISSI ET IN ALIOS DIES RELATI.

Apud Ostia Tiberina, passio sanctarum anonymarum martyrum in persecutione Alexandri imperatoris. Hæc ad hanc diem Arturus a Monasterio in Gynecæo. Sed ex confusione nata. Quum enim arbitratus esset Arturus S. Asterium qui hac die colitur eumdem esse ac S. Asterium virum primarium, qui tempore Claudii imperatoris diram mortem passus est, ad hanc diem inter sanctas mulieres consignandam putavit filiam adoptivam hujus Asterii et alias fœminas in ejusdem forte domo simul detentas. Sed de hac martyrum turma in Actis jam dixit Bollandus, ubi de S. Asterio et sociis, et de SS. Mario, Martho, Audiface et Abachum disputavit ad	XVIII Januarii.
S. Bertholdi, eremitæ et Martyris Einsedeli in Helvetia, meminit Ferrarius in Catalogo generali, et in notis fontes indicat: primo Martyrologium Canisii seu Walasseri, sed certum est ex quatuor ejus editionibus, solam primam S. Bertholdum Eremitam annuntiare potuisse; deest enim in tertia anni 1583, qua utimur, et desiderari quoque in secunda et quarta deduco ex notationibus Mss. Bollandi, cui utraque ad manum erat. Si ergo in prima fuit, in sequentibus est expunctus; quod, quam ob causam factum sit, mox intelligetur. Alium fontem indicat, quo frequenter Ferrarius utitur, his verbis: de eo Cratepolius lib. de SS. Germaniæ, qui historiam pluribus refert. Hujus verba hic referimus, ut veritas elucescat [Cratepolius, de Germaniæ episcopis, etc., Coloniæ 1592, pag. 25.] . S. Bertholdus comes, ex illustri genere, tempore Caroli Magni, qui ab ipsa adolescentia sua mundi gaudia universa neglexit, et sacram scripturam diligenter didicit. In monte Ezelio, ubi adhuc sacellum ejus habetur, Domino Deo septem annis fideliter et devote servivit. Inde in opaco nemore, apud fontem (qui Dominæ nostræ fons dicitur) prope Heremitarum cœnobium in Helvetiis, ubi Capella beatæ Mariæ, quam Dominus Deus ipsemet (ut fertur) consecravit, sibi habitationem quæsivit. Multas ibi diabolicas tentationes expertus est, quas tamen divino et angelico auxilio superavit. Demum a duobus latronibus, sicut in Missæ officio, quod peregit, ei a Domino revelatum fuit, interfectus est, anno Domini 863, et in monasterio Einsidelensi sepultus: qui multis hactenus miraculis claruit. Atqui nihil est in his, quod non aptissime quadret in S. Meinradum, ipsius Bertholdi comitis filium, quem monachi Einsidlenses sui monasterii fundatorem dicunt [Chronique d'Einsidlen, etc., 1787, pag. 233.] , et cujus Acta dudum a decessoribus data fuere [Acta SS., tom. II Januarii, pag. 381.] . Bertholdi autem comitis vix ulla est memoria, sive in Annalibus Einsidlensibus Hartmanni, sive in Chronico gallico, modo citato, sive in Vita S. Meinradi, nec usquam ullius cultus aliquod signum prodit. Cratepolius etiam, in suis Sanctis Germaniæ, S. Meinradi, cujus gesta Bertholdo, ejus patri, tribuit, nullibi mentionem habet. Ex quibus manifestum est, confusionem factam esse nominum et pro S. Bertholdo Cratepolium scribere debuisse S. Meinradum, qui colitur	XXI Januarii.
S. Quirini martyris. Ita Kalendarium Vaticanum sæculi XI in Adone Georgii [Pag. 701.] , quod ad usum fuisse videtur alicujus monasterii diœcesis Moguntinæ. Usuardus Lubeco-Coloniensis apud Sollerium ad diem præcedentem: Eodem die 20 Octobris, sancti Quirini presbyteri et martyris; ad quæ Sollerius: hunc Quirinum non novi. Sed mihi quidem hæc ei videtur genealogia assignanda. Usuardus genuinus ad XI Octobris hæc habet: In pago Vilcasino, passio Sanctorum Nigasii presbiteri et sociorum ejus Quirini et Pientiæ. Verum aliquot exemplaria Quirinum presbyterum dicunt, puta Bigotianum alterum: Sancti Nicasii episcopi, Quirini presbyteri et Scubiculi diaconi: quæ itidem legit Baronius [V. ejus notation. ad XI Octob.] in veteri Adone, sed Rosweydus Adoni genuino abjudicavit [In supplemento, pag. 211.] . In aliis Usuardi exemplaribus prodit iterum Quirinus presbyter et martyr ad diem XII; et ut supra est dictum, etiam ad diem XX: quibus diebus ex oscitantia eum loco esse dimotum arbitramur, ut sæpissime in Martyrologiis advertimus. Aliam tamen causam valde verosimilem indicavimus in Prætermissis ad XX Octobris, adventum scilicet vel translationem reliquiarum S. Quirini Tribuni ad partes Rheni, et addi poterat hæc annuntiatio Kalendarii Lyrensis apud Martene [Thesaur. anecdot., tom. III, col. 1615.] ad illum ipsum diem: Dedicatio ecclesiæ sancti Quirini martyris; qui dies dedicationis deligi potuit propter fixum jam antea diem cultus. Arbitramur itaque demum, utramque causam in idem conspirasse, nimirum in annuntiationes hujus et præcedentis diei efformandas, sed Quirinum tamen Tribunum Romanum hic potius colendum indicari, cujus Acta data sunt ad	XXX Martii;
quam Quirinum, Nicasii socium, quem aliqui presbyterum dicunt, et qui colitur	XI Octobris.
Tulli, translatio Sancti Gerardi episcopi et confessoris. Ita codex Usuardinus Montissancti, apud Sollerium. Vide ejus Acta ad diem	XXIII Aprilis.
S. Hugonem, abbatem Cluniacensem quintum (lege sextum) signat hac die Kalendarium Benedictinum Ms. monasterii Cisterciensis S. Salvatoris. Causam ignoro, sed suspicor alicui translationi reliquiarum id tribuendum. Datus est autem a decessoribus ad	XXIX Aprilis.
S. Sentius, qui et Senesius et melius Synesius, miles et martyr, ob Orlendio [Orbis sacer et profanus, part. II, vol. II, pag. 1027.] hac die coli dicitur in templo majori Lucensi; verosimilius error in hoc asserto cubat, quum potius colatur die, ad quam de eo in opere nostro disputavit Henschenius,	IV Maji.
SS. Novorum Martyrum memoriam, Andreæ, Stephani, Pauli et Petri, celebrant solitis versiculis Menæa Græca, anno 1843 Venetiis excusa. De omnibus egimus ad XVII Octobris [Vide tom. VIII Octobris, pag. 131, num. 26.] in Actis S. Andreæ. Diversis vero diebus Actis nostris adscripti jam sunt, aut adscribendi, nimirum
S. Petrus de Blachernis	XVI Maji.
S. Paulus Novus	VII Julii.
S. Andreas in Crisi	XVII Octobris.
S. Stephanus Junior	XXVIII Novembris.
S. Dunstani, archiepiscopi Cantuariensis, Ordinationem memorat Whitfordus in Martyrologio Anglicano [The Martiloge in Englyssche, etc., London 1526.] . Vide Acta nostra ad diem	XIX Maji.
S. Bonifacii Papæ IV secunda translatio facta est die 21 Octobris anni 1603; verum de hac et de rebus illius pontificis reliquis actum est in opere nostro ad diem, qua ejus in Martyrologio Romano memoria celebratur	XXV Maji.
S. Priscum martyrem in tractu Carnotensi, ad Anduram fluvium, ponit hac die Massonus in Sanctis Galliæ [Pag. 281.] . De eo et sociis actum ad	XXVI Maji.
Martha, sancta Martyr, adscribitur Kalendario arabico Coptitarum apud Ludolfum. Prima ejus editio apud Seldenum [De synedriis Ebræorum, edit. 1696, pag. 1320.] , quæ a Ludolfo castigata est, ferebat: Mariæ Sanctæ Martyris, in qua Ludolfus litteram arabicam jod in tse immutavit, non ipsius codicis Ms., quo usus est Seldenus, lectione ductus, (quem non vidit [Ad histor. Æthiop. Commentarius, pag. 427.] ,) sed forte alterius, aut ex sola conjectura. Videtur hæc Martha aut Maria ex oscitantia librariorum intrusa, siquidem desideratur in amplo Synaxario Michaelis Atribæ episcopi, itemque in alio Ms. a Simone Moysis Maronita anno 1633 Romæ latine verso, quod ad decessores nostros devenit. Alicujus S. Marthæ Martyris, ex fastis Coptitarum meminit Papebrochius ad	XXIV Junii.
In agro Turonensi (vel Trevirensi), Sancti Vulfi (seu Wulfilaici) conversi, conversationis sanctissimæ viri. Ita Arnoldus Wion in Martyrologio monastico Benedictino [Lignum Vitæ, Venetiis 1595, pag. 346.] , Surium secutus, qui in Vitis Sanctorum itidem ex Wulfilaico, Wulfum aut Vulfum laicum fecit. Hos sequuntur Menardus et Cherle in Martyrologiis ejusdem Ordinis; sed emendatiores sunt nonnihil Bucelinus in Menologio Benedictino et Ferrarius in Catalogo generali, qui Vulfum, ut appellant, simpliciter Confessorem dicunt, non vero laicum aut conversum. Ejus Acta edidit Sollerius ad VII Julii [Tom. II Julii, pag. 478 et tom. VII, pag. 864.] , ibique docet non recte veteres Martyrologos Benedictinos eum suo Ordini adscripsisse; et quidem eapropter omissus est in recentiori Martyrologio germanico ejusdem Ordinis [Kirchenkalender aller IIII. welche unter der Regel des II. Benedictus gelebet haben. Donauwerd 1786.] . Editæ sunt aliquot abhinc annis, in Actis Commissionis regiæ pro historia Belgica [Bulletins de la commission royale d'histoire, Bruxelles, tom. VII, pag. 300 et seqq.] , notationes copiosæ P. Guilielmi Wiltheim, (non vero Alexandri, ut ibi dicitur; ex notationibus enim decessorum nostrorum [V° codicem ms. 8915 biblioth. Bruxellensis.] , certo discimus a Guilielmo hæc esse conscripta et ab Alexandro ad eos missa) ad Acta S. Wulfilaici seu Vulfilaci (ut rectius forte scriberetur), a Gregorio Turonensi et ab Eberwino conscripta; quas hic, ne quid Actis S. Wulfilaici desit, et decessorum morem secuti, analysi exhibemus. Continentur itaque: 1° geographica multa de tractu Luxemburgico, ad Acta Sancti spectantia — 2° dissertatio de nomine Wulfilaici seu Vulfilaci [Pag. 313.] , quæ cum hodiernis indicationibus linguistarum et onomatologorum, quos vocamus, consona est, nisi quod ignoraretur tum, ducentis nimirum abhinc annis, diversitas stirpium gentis Hunnicæ, quæ Mongolica est, et Gothorum ac Longobardorum, qui ad stirpem Indo-Germanicam pertinent. Quapropter non aliam agnoscimus causam identitatis nominum, quæ gentibus illis usui fuerunt, quam quæ a Jornande Gothorum historico tradita est [Cap. 9. Muratori, rer. Italic. script., tom. I, pag. 196.] . Wilthemii autem conclusio incidit in eam, quæ a recentibus editoribus versionis biblicæ Ulfilæ episcopi admissa est in hunc modum: Rectissime sine dubio, quia ita indole linguæ gothicæ commendatur, Vulfila scriberetur [Grimm, deutsche Grammatik, tom. I, pag. 57 et seq.] , quod verbum nomen diminutivum vocis (gothicæ) vulfs (lupus), proprie lupulum significat [Migne, Patrologia, tom. XVIII, col. 461.] — 3° Dissertatiuncula de stylitis [Bulletins. etc., loc. cit., pag. 334.] ; sed uberiorem subministrabit Ghesquierus in Actis SS. Belgii de eodem S. Wulfilaico disserens [Tom. II, pag. 174 et seq.] — 4° Aliqua de ejusdem Sancti cultu quæ, quum a Sollerio et Ghesquiero ignorata fuerint, magnam partem hic inserenda esse duximus. Post hæc itaque Eberwini verba: in pace tandem quievit, addit Wilthemius [Loc. cit., pag. 338 et tom. VIII, pag. 326.] (non vero Eberwinus, ut editor autumavit): Octobris XXI; de qua re videndus Sollerius [Tom. II Julii, pag. 479. num. 6.] . Dein ita ex Eberwino prosequitur: sepultusque est in eodem loco in ecclesia, et sequentia adnotat. Etiamnum visitur S. Vulfilaici primus tumulus ex quo deinceps Ivodium (hodie Ivoi) translatus est. Factum hic, quod alibi frequenter, ut nomenclationem sancti, cui primum basilica consecuta (l. consecrata) fuerat, abstulerit sanctus qui deinceps in ea tumulatus miraculis celebrari cœpit. Basilica enim primum nuncupata S. Martino, in quo S. Vulfilaicus in ea conditus signis et virtutibus inclaruit, antiquato S. Martini nomine, dici cœpit S. Vulfilaici, et hodie etiam S. Vulfa, seu corrupte Walfra [Cfr Heiligen … in Bisthum Trier. Trier 1837. pag. 236, nota 3.] … Vetus S. Vulfilaici lapideus tumulus, qui in medio templi hodie spectatur, magna adhuc veneratione a Luxemburgensibus vicinisque populis colitur. Terra prominet tres circiter pedes, in normam fornicis convexus, utrimque infra pervius, apertura grandi, quæ geminis ostiis diducitur, et peregrinos, pietatis ergo tumulum perreptantes recipit hinc, emittit inde… Non modo S. Vulfilaicus, cum in basilica sua adhuc quiesceret, et antequam Ivodium transferretur, plurimis miraculis illic inclaruit, sed etiam post translationem portenta ad sacrum tumulum, licet inanem sacro corpore, non virtute, continuari visa sunt usque in hæc tempora. Podagrici inprimis aliisque pedum ægritudinibus confecti, præsentem ibi opem sentiunt, haud dubie Deo operante res mirificas in memoriam fidelis sui stylitæ, qui statione continua in præalta columna, pedes suos, dum viveret, amore Dei et obsequio magni numinis gravissime excruciabat. “Nostris namque temporibus” (sunt verba Eberwini): sæculo decimo, quo occidente floruit Eberwinus. Neglecta fuisse tum locum sanctum et basilicam, et S. Vulfilaici reliquias fracto loculo detectas, nemo mirabitur qui meminerit, ordiente prope illo sæculo, ingentia flagrasse bella Germanos inter et Francos, ob regnum Lothariense, in cujus finibus situm Ivodium etc. Corpus S. Vulfilaici ex veteri montis basilica (Egbertus episcopus Trevirensis) transtulit Ivodium. Interjectis nonnullis de anno translationis ejusque causa, ita prosequitur scriptor: Hodie Ivodii de S. Vulfilaico nihil reperitur; sacrum feretrum vel absconditum alicubi latet, vel incendiis et vastationibus nuperorum Francicorum bellorum periit aut alio distractum est. Atque hæc supplemento sint iis quæ de S. Wulfilaico disseruit Sollerius ad	VII Julii.
S. Reticium Augustodunensem celebrat hac die Whitfordus, martyrologus Anglicus jam laudatus. Data sunt Acta ad	XIX Julii.
S. Viator, episcopus Bituricensis, ponitur hac die a Constantino Ghinio in Natalibus SS. Canonicorum. De eo dictum in Prætermissis ad	V Augusti.
S. Victorem, confessorem, adjungit codex Usuardi Lubeco-Coloniensis S. Sindulpho, his verbis: Ipso die, beatorum Victoris et Syndulphi, confessorum. Hunc Victorem nullum aliud Martyrologium hac die refert, et quum nec locus nec tempus indicentur, non potest in veritatem annuntiationis inquiri. Forte hoc nomen irrepsit ex corrupto nomine Viatoris, qui hoc die colitur, nisi hic sit Victor Cenomanensis, qui datus est ad	I Septembris.
S. Audomari inventionem corporis annuntiat codex Aquicinctinus Usuardi apud Sollerium aliaque Martyrologia. Lectiones de eadem exhibet Breviarium Audomarense anni 1785, ex Malebranci narratione excerptas; verum examinata jam est hujus inventionis historia, ad diem quo S. Audomarus colitur [Vide tom. III Septemb., pag. 393 et seqq.]	IX Septembris.
SS. Proculus, Eutyches seu Euticius, Festus, Macharius et Donatella veniunt hodie in nonnullis fastis sacris, quemadmodum inferius num. 4 Sylloges de SS. Nicænis et Neapolitanis Martyribus notavimus. S. Macharius videtur idem qui jam inter Nicænos celebratus erat; Donatella inopportunum additamentum; Proculus, Eutyches et Festus ex sociis S. Januarii; de quibus actum ad	XIX Septembris.
Agapiti papæ translatio. Ita hodie Florarium SS. Ms. quo decessores utebantur. Vide ejus Acta ad	XX Septembris.
S. Pantalus, episcopus Basileensis et martyr, laudatur hac die a Ferrario in Catalogo generali. Datus est die qua colitur	XII Octobris.
S. Severum, Trevirensem episcopum, exhibent hac die aliquot Usuardi Auctaria, ex confusione facta cum S. Severino Burdigalensi, qui in multis occurrit. Data sunt Acta S. Severi Trevirensis ad	XV Octobris.
S. Sindulphus, confessor, annuntiatur in Usuardo Lubeco-Coloniensi, sed datus est ad diem præcedentem	XX Octobris.
S. Candidus, confessor, in monasterio Fontanellæ annuntiatur ad hanc diem a Ferrario et in hagiologiis aliquot ordinis S. Benedicti: idem est ac S. Condedus, de quo ad præsentem diem dicimus.
S. Ediniæ virginis in civitate Meldis, loco Celiniæ, ex errore typographico, hodie memoriam habebat Molanus in prima editione; sed correxit in sequentibus. Editionem primam secuti sunt Canisius in Martyrologio Germanico, Ferrarius in Catalogo generali, Saussayus in Martyrologio Gallicano et Arturus in Gynecæo. Restituenda igitur S. Celinia Meldensis, cujus Acta dantur ad hunc diem.
S. Bertholdum, Ordinis Cisterciensis, episcopum et martyrem Rigæ in Livonia, annuntiant hoc die Ferrarius et plura Menologia monastica. Non satis nobis de ejus cultu constare, diximus ad 20 Octobris in Prætermissis.
S. Eucrates, Martyr, gladio perimitur. Ita græce Menæa impressa, subjectis, pro more, versiculis: Αίμα τραχήλου τοῖς πρὶν ὄμβροις δακρύων Κιρνῶν, συνιστᾷς εὔκρατον κρᾶσιν Μάκαρ. Quos in hunc modum vertit Siberus in Martyrologio metrico: Cum lacrimis fusis cruorem sanguinis Misces tui, mixturam oppido gratissimam. Eucratis etiam meminit Sirletus in Menologio, ut solet, Menæa secutus, et ex Sirleto Ferrarius in Catalogo generali. Præter hos, nec Menologium Basilii, nec Menæa vetera Mss., quorum excerpta habemus, nec demum decessores nostri in vasto Opere, usquam Eucratis Martyris meminerunt. Restat itaque ut iis, quæ ex Menæis excusis dedimus, contenti simus.
Eodem die 21 Octobris, commemoratio sanctorum martyrum Pauli et Longini et sanctæ Zenæ. Ita synaxarium ecclesiæ Alexandrinæ Coptitarum, auctore Michaële episcopo Atribæ et Meligæ, apud Ang. Mai [Scriptorum vet. nova collectio, tom. IV, part. II, pag. 98.] . De Zena dicetur inferius, siquidem in Ludolfi fastis Æthiopicis a duobus martyribus prorsus sejungitur. Hos memorant in hunc modum dicti fasti: Paulus et socius ejus. S. Longinum centurionem cum duobus sociis martyrium passum esse ferunt ejus Acta græca ad 15 Martii [Tom. II Martii, pag. 386 et passim.] eumque colunt Græci die 16 Octobris. Num de his agatur in fastis Coptitarum et Æthiopum, difficile est discernere; sed potius arbitror eos martyres indigenas memorare, de quibus agemus si catholici fuerint et monumenta nova aliquando nanciscamur.
Mochuoci Ua-liathani, Mancheni leprosi et Mœlanagii. Hos post S. Fintanum, de quo in Actis, consignat hac die Martyrologium Tamlachtense, sive Ængussii Keledei Hiberni; quibus additur in Martyrologio Dungallensi Sillanus Magister, filius Ua-garbhii, abbas Mag-bilensis. Utinam perducere conarentur Hiberni Opus Joannis Colgani usque ad anni finem, siquidem eorum Sancti, uti et Sancti Walliæ, Hagiographos et Martyrologos externos plerumque fugerunt.
In Lusitania beatus Alanus monachus sanctissimi abbatis Bernardi discipulus, qui ab eo in ultimas Hispaniæ oras directus, eremum de Tarouca egregiis virtutibus illustravit et cum magna sanctitatis opinione obdormivit in Domino. Verba sunt Henriquezii in Menologio Cisterciensi, qui hæc collegit ex Chronicis Bernardi de Brito. Eadem habet, sed contracta, Kalendarium ejusdem Ordinis [Kalend. Cisterciense. Parisiis 1689.] , et litteris quidem minoribus, sub quibus ii memorari videntur, qui, licet sanctitatis fama illustres (præfat. num. 11), cultu tamen non potiuntur. Omissus est autem in Martyrologio Cisterciensi sæculi XIII, quod Georgius ad calcem Adonis vulgavit; et, quod majoris est ponderis, in eo etiam quod, approbante S. Rituum Congregatione, Martyrologio Romano additum est. Ejus Vitam subministrabunt historici Ordinis.
Ven. Aloysius Lanuza, Societatis Jesu sacerdos professus, hac die anno 1656 requievit a laboribus suis; sed quum spes, quam animo fovemus, eum scilicet Romani pontificis decreto inter cælites aliquando relatum iri, nondum completa sit, superest tantum ut ejus hic memoriam consignemus.
Tzabala-Marjam, apud Ludolfum in fastis Æthiopicis, videtur nomen Sanctæ ab Æthiopibus cultæ, potius quam festum aliquod B. Mariæ Virginis; sed deest in omnibus Coptitarum Martyrologiis, nec quidquam de ea nos docet Ludolfus.
S. Zaina, Martyr, signatur hac die in Calendario Æthiopico apud Ludolfum [Commentarius ad Hist. Æthiop., pag. 395.] . In arabico Coptitarum, apud Cardinalem Mai [Scriptorum Veterum, etc., tom. IV, part. II, pag. 18.] , vocatur Zena; et in altero eorumdem conjungitur cum aliis Martyribus in hunc modum [Ibid., pag. 98.] : Eodem die, 21 Octobris, commemoratio Sanctorum Martyrum Pauli et Longini et Sanctæ Zenæ; qui tamen annuntiationis socii cum ea passi non videntur, ut alio loco dicimus. Quænam autem sit Zaina Martyr, quæ a Sanctis Græcis, nomine Zenaïs, aut Zenaïdis insignitis, distinguenda est, cupimus edoceri, itemque num Fastis sacris Catholicorum mereatur adscribi.
Elasius tribus Martyribus Nicomediensibus, ad hanc diem illustratis, præmittitur in Auctario Usuardi Bruxellensi [Ap. Sollerium Usuardi Martyrol., pag. 617.] . Id procul dubio nomen desumptum ex codice, in quo librarius procuderat Elasium ex Dasio; quos Bruxellensis Auctarii scriptor, duobus codicibus usus, jungendos utpote diversos arbitratus est.
Claudium loco ejusdem Dasii Nicomediensis in codice Usuardi Vaticano substitutum monet Sollerius [Ibid., loc. cit.] .
S. Tudæ, episcopi in Hibernia, meminit Ferrarius, et in notis hæc subjicit. Ex Martyrologio Canisii et Catalago SS. Hiberniæ. De eo Beda lib. III cap. 26. Ad quæ notandum, Tudam adscriptum quidem fuisse primæ editioni Martyrologii Germanici, quod Canisio tribuitur, sed in sequentibus deletum fuisse, ut mihi constat ex nostra tertia editione et ex notis Mss. decessorum nostrorum, quibus etiam secunda ad manus erat. Deinde Tuda ille, de quo scribit Beda loc. cit., ortus quidem est ex Hibernia, sed nec in ea episcopus fuit, nec in ea obiit; neque tamen Tuda alius, præter episcopum illum Lindisfarnensem, a Beda memoratum, diligentissimis scriptoribus Hibernis Colgano et Lanigano innotuit. Quapropter mihi certum est Tudam, non in Hibernia, sed in Anglia a Ferrario annuntiandum fuisse. Obvium habuit Ferrarius Tudam Lindisfarnensem in aliis libris, et diversum credidit; quocirca in fine notationum suarum ad hanc diem addit: Eadem die, S. Tudæ, episcopi Lindisfarnensis et Anglorum Apostoli, de quo in Breviario. Floruit circa annum 664 ex libro XVIII hist. Porro is ipse annus est, quo Tudam Lindisfarnensem peste absumptum Beda refert [Hist. eccles., lib. III, cap. 27.] . Ex quo iterum firmatur hunc solum debuisse memorari a Ferrario, et quidem in Anglia, non in Hibernia. Jam de ejus cultu aliqua dicamus. Colganus, qui multa Martyrologia Hibernica præ manibus habuit, eaque sedulo pervolvit, eum cultum fuisse ex solo Ferrario eruit [Acta SS., pag. 447, not. 11.] : Ejus natalem, inquit, celebrari 21 Octobris tradit Ferrarius in Catalogo generali, nullum adducens Martyrologium Hibernicum; quod, pro more suo, si cui inscriptus fuisset Tuda, non prætermisisset. Laniganus etiam, de Tuda scribens [An eccl. Hist. of Ireland, tom. III, pag. 75.] , nec eum Sanctum vocat, nec ullum cultus ecclesiastici indicium tradit. Redeundum itaque ad Ferrarium et fontes examinandi, quibus usus est, omisso jam Canisio, qui correctus est, et catalogis SS. Hiberniæ ex quibus nulli probati ei adstipulantur. Tertio loco prodit Beda, de quo statim. Quarto Breviarium aliquod, forte Lindisfarnense, ex quo excerpta habere potuit Ferrarius. Verum qui Breviaria, Martyrologia et Calendaria Anglica magno numero collegerunt, ad conficiendos catalogos SS. illius gentis, puta Alfordus [Tomo III Annalium ad calcem.] , Lingard [Apud Nicolas, the Chronology of History, etc. London 1838, pag. 97 et 132.] , H. Nicolas [Ibidem.] , auctor Martyrologii vernaculi [A Memorial of ancient British piety, etc. London 1761.] , Tudam nusquam laudant, excepto ultimo, qui eum non ornat titulo Sancti, sed alia utitur appellatione, iis reservata, qui licet digni sint memoria, cultu tamen non potiuntur [Ibid., pag. 6.] . Quocirca non credo Tudam a Ferrario inter Sanctos Breviario alicui inscriptos visum. Sed in aliorum Vitis ejus mentio occurrere potuit, v. g. in Vita S. Colmani, ut habet Breviarium Aberdonense ad 18 Februarii [Brev. Aberd. Londini 1854, in parte hiemali ad 18 Febr.] : Ad presidendum reverendus antistes Tuda eciam Scotus successit (Colmano) et populi gubernacionem merito accepit. Quæ verba nullum cultum designant. Porro dictum Martyrologium vernaculum occasione S. Finani, episcopi Lindisfarnensis, qui colitur 16 aut 17 Februarii, de Tuda etiam agit et hæc annuntiat, latine loqui jussum: Item Lindisfarnæ, commemoratio sancti viri Tuda, quarti episcopi illius sedis, de quo ita venerabilis noster Historicus (Beda lib. III, cap. 26): Famulus Christi Tuda, qui erat apud Scotos Austrinos (Hibernos meridionales [Cfr. Lanigan, tom. III, pag. 77.] scilicet), eruditus, atque ordinatus episcopus … vir quidem bonus ac religiosus, sed permodico tempore ecclesiam regens (Lindisfarnensem). Venerat autem de Scotia (seu Hibernia), tenente adhuc pontificatum Colmano, et diligenter ea quæ ad fidem et veritatem pertinent, et verbo cunctos docebat et opere. Addit Beda capite sequente, de pestilentiæ lue scribens, quæ anno sexcentesimo sexagesimo quarto in Britannia sæviit: Qua plaga præfatus Domini sacerdos Tuda raptus est de mundo, et in monasterio, quod dicitur Pegnalech, honorifice sepultus. Ex Beda itaque nullus cultus eruitur. Quintus fons, a Ferrario indicatus, est Historia Angliæ Polydori Virgilii, vel forte Harpsfeldii Historia ecclesiastica: qui ad manus non sunt, et quos puto non magis quam supra indicatos scriptores Tudam titulo Sancti decorare; quod alioqui, si facerent, esset negligendum. Nihil itaque subsistit ex omnibus, quæ allegat Ferrarius. Nec etiam Chronicon Anglo-Saxonicum, quod de Tuda plura habet, nec Simeon Dunelmensis, de episcopis Lindisfarnensibus et Dunelmensibus scribens, eum Sancti appellatione ornarunt. Quocirca Tudæ Acta colligere et in Opere nostro edere nobis non licet.
B. Stephanus, martyr B. Paulus a Palatiolo, B. Petrus Sillera, B. Maria de Burgo, laudantur in Martyrologio Franciscano Arturi quos Hueberus, additis pluribus aliis, absque Beati titulo memorat.
Philippum, Eusebium, Severum, Hermetem martyres Adrianopolitanos, item Marcum episcopum Hierosolymitanum et Salomen memorat Notkerus, una die antecedens, qui omnes referendi sunt ad diem sequentem	XXII Octobris.
S. Odelberti Martyris in Oosterhout, in territorio Antverpiensi, meminit hodie Saussayus in Mrl. Gallicano; Molanus vero et alii, die sequenti	XXII Octobris.
SS. Alodia et Nunilonia occurrunt hac die in Kalendario Ms. SS. Hispaniæ ex Joannis de Marietta Historia ecclesiastica excerpto, apud reliquos vero die sequenti	XXII Octobris.
Theodotam et Socratem, Martyres, laudat unum ex Synaxariis Menæorum, eaque sequuntur Menologium Sirleti, Ephemerides metricæ Siberi et Catalogus generalis Ferrarii. Nos cum Menologio Basilii Imperatoris, Galesinio et Menæis antiquioribus Mss. eosdem remittimus ad	XXIII Octobris.
S. Severinum, Burdigalensem episcopum, signant hoc die plura Martyrologia; sed dubium est motum num a S. Severino Coloniensi distingui debeat, idque ex aliquot eorum annuntiationibus. Usuardus enim Lubeco-Coloniensis apud Sollerium ad 21 Octobris: Apud Burdegalim, civitatem Aquitaniæ, memoria Sanctissimi patris Severini, Agrippinensium archiepiscopi et confessoris etc. Usuardus Greveni ad eumdem diem: Apud Burdegalim civitatem Aquitaniæ, solemnis memoria beati Severini, Coloniensis archiepiscopi et confessoris. Eædem editiones similia habent iterum ad 23 Octobris, quibus accinit illa die Molani auctarium; et in monumentis a Surio prolatis ad eamdem diem, dicitur S. Severinus simul Burdigalensis et Coloniensis episcopus. Similiter Martyrologium Romanum ad diem XXIII: Burdigalæ sancti Severini Coloniensis episcopi et confessoris. Denique Gallia Christiana novissima, de episcopis Burdigalensibus et Coloniensibus agens, utriusque distinctionem, valde probabilem facit, non tamen certam. Quapropter facilius de utroque, licet nobis distinguendi videantur, eodem die agemus, sequentes notationem Ms. decessorum nostrorum ad hunc diem, et aliam ad 28 Octobris, quando Severinus Burdigalensis a Ferrario memoratur, in quibus hujus rei examen remittunt ad	XXIII Octobris.
In comitatu Angliæ Caernarvon sive Arvonia, in Wallia septentrionali, festum S. Tudwen, Virginis, quæ colitur in sacello parœciæ Llandudwen. Ita fere Martyrologium Britanniæ vernaculum [A memorial, etc., or a British martyrology in supplem., pag. 27.] ex Willisii descriptione Bangorensi [Willis. a Survey of Bangor, London 1721.] . Similia habet N. Carlisle [A Topogr. Dictionn. of Wales.] , nec plura speramus, siquidem monumenta omnia de Sanctis Walliæ periisse non immerito credimus; addit tamen ejus festivitatem celebrari alio die, quo ad hæc pauca quæ hic damus remitti poterit, nimirum	XXVII Octobris.
Thomæ de Vitalibus Servitæ meminit Bollandus, in quibusdam notationibus Mss. De eo agemus ad diem	XXI Decembris.

DE S. ASTERIO PRESB. ET MART. AD OSTIA TIBERINA

ANNO CCXXII.

SYLLOGE HISTORICA.

Asterius presbyter et martyr ad Ostia Tiberina (S.)

AUCTORE V. D. B.

§ unicus. S. Asterius ab homonymis distinctus; discrimen de die cultus inter martyrologos; ejus martyrium; reliquiarum fata.

In opere nostro de pluribus Sanctis, quibus Asterius nomen, [S. Asterius, a compluribus homonymis distinctus, ab antiquioribus martyrologiis die 19 Octobris,] jam actum fuit: scilicet ad 18 Januarii de S. Asterio martyre, socio S. Fortunati et plurium aliorum; ad 3 Martii de S. Asterio, martyre in Africa et altero Cæsareæ in Palæstina; ad 4 Martii de S. Asterio, comite S. Caji Palatini et aliorum; ad 11 Aprilis de S. Asterio, martyre in Dalmatia; ad 20 Maji de S. Asterio, martyre in Cilicia; ad 20 Junii de S. Asterio, episcopo Petræ in Palæstina; et ad 23 Augusti de S. Asterio, martyre Ægis in Cilicia. Insuper ad 25 Octobris agendum erit de S. Asterio, qui cum S. Saturnino martyrium fecit, et ad 30 ejusdem mensis de S. Asterio episcopo Amaseæ. Ab his omnibus facile distinguitur S. Asterius, presbyter et martyr Romanus, de quo jam dicemus. Porro occurrit jam ejus nomen inter prætermissos ad diem 19 Octobris. Ad hanc enim diem in codicibus Lucensibus Hieronymianis reperit Florentinius: In Hostia Austeri; in Epternacensi, quem Antverpiensem vocare solet: In Ostea natalis Asteri et in Corbejensi: In Ostia Austeri presbyteri. Legitur præterea in Corbejensi edito a Dacherio [Ap. Migne, Patrologia, tom. XXX, col. 479.] : In Ostia Austerii presbyteri; in Augustano et Labbeano editis a Sollerio nostro post Junium: Austeri; in Corbejensi edito ab eodem: In Ostia Austeri: omittitur omnino in Richenoviensi. Contra Martyrologium Hieronymianum S. Germani, et Autissiodorense sæculi X [Marlene, Hiesaurus Anecdotorum, tom. III, col. 1561.] : XIV Kal. Novemb. Austerii; Morbacense [Ibid., col. 1580.] : XIV [Kal. Novembris] Agnetis. Festis. Austeri; et demum vetustum Corbejense, editum, ut superiora a Martenio [Ibid., col. 1584.] : XIV Calendas Novembris: In Ostia Austeri. Non est itaque dubitandum quin in Hieronymiano Martyrologio ad diem 19 Octobris memoria facta sit S. Austeri, Asterii seu Austerii, ad Ostia Tiberina culti. Hinc defluxit similis commemoratio inter additamenta plurium sequentium Martyrologiorum. In Adonianis apud Rosweydum ad illam diem habetur: In Istria natalis sanctorum Austeri, Neapoli, Sussii, Januarii, Festi et Desiderii, loco: In Ostia natalis sancti Austeri. Neapoli, Sussii etc. In Usuardinis apud Sollerium, scilicet in codice Strozziano: Romæ, sancti Asterii, presbyteri et martyris; in Greveniano eadem leguntur quæ in additamentis Adonianis. In auctariis aliquot ad Bedæ seu Flori Martyrologium, editum a Papebrochio in fronte tomi II Martii, fit etiam ad 19 Octobris similis memoria; scilicet in Barberiano et S. Cyriaci: In Ostia Austeri; in Vaticano: In Ostia Austerii. Ejusdem annuntiationis vestigia supersunt in Atrebatensi et in Tornacensi; in quibus quippe legatur: In Hostia natale sanctorum Januarii, Festi et Desiderii, ubi excidit Asterii; Neapoli.

[2] [a recentioribus, scilicet a tempore Flori] Contra in puris Bedæ, Flori, Adonis, Wandelberti, Rhabani, Usuardi et Notkeri nulla ad diem 19 S. Asterii seu Austeri mentio; sed ad diem 21. Primus autem, quem norim S. Asterii ad hanc diem memoriam fecisse, Florus est, his usus verbis: Eodem die (21 Octobris) natale S. Asterii, presbyteri Calixti: qui cum corpus ejus elevatum de puteo sepelisset, post dies sex audiens hoc Alexander imperator præcepit eum per pontem præcipitari: cujus corpus inventum est et a quibusdam christianis in eadem civitate sepultum. Scriptum in Passione S. Calixti. Credidere Henschenius et Papebrochius hanc commemorationem ipsius esse Venerabilis Bedæ; sed minime certo usi sunt criterio, quo Flori a Bedæ labore distinguerent; multoque certius aliud suggessit Sollerius [Usuardi Martyrologium, præf., pag. XV.] , censens ea tribuenda esse Bedæ quæ in Martyrologio ejus metrico reperiuntur: jam vero hinc exsulat S. Asterii nomen. Circa annum 858 Flori verba, nullo mutato, in Martyrologium suum intulit S. Ado; idemque tredecim annis ante fecerat B. Rabanus Maurus, nisi quod ad finem addiderat papæ. Pro more contraxit Usuardus scripsitque: In civitate Ostia, sancti Asterii presbyteri, qui in Passione beati Calisti papæ legitur. Breviavit quoque Notkerus in hunc modum: Ipsa die sancti Asterii, presbyteri sancti Callisti, qui cum corpus patris elevatum de puteo sepelivisset, præcepit eum Alexander per pontem præcipitari. Hæc ad 20 Octobris; sed manifesto errore, quum ad eamdem SS. Hilarionem et Viatorem memoret, utique ad diem sequentem spectantes. Demum Wandelbertus, qui sub diem 5 Aprilis anni 847 Martyrologium suum metricum edidit, ad diem 21 Octobris seu ad duodenum Kalendas Novembris hæc cecinit:
Presbyter Asterius duodeno laude coruscat
Egregia, multos docuit qui vincere sanctos
Undique bella piis diram minantia mortem;
id est qui multos sanctos docuit vincere bella etc. Jam vero, quum Vetus Martyrologium Romanum, quod Rosweydus edidit et Sollerius [Ibid., pag. XX et seqq.] invicte ostendit omnibus illis Martyrologiis antiquius esse, careat commemoratione S. Asterii seu Austeri, patet Flori Martyrologium fontem esse omnium illarum annuntiationum; Florum vero sua dicta accepisse ex Passione S. Callisti, declaratur in ipsomet ejus Martyrologio.

[5] [usque ad præsens tempus, die 21 Octobris annuntiatur.] Qui postea venerunt non aliam ingressi sunt viam. Petrus de Natalibus, qui sæculo XIV ecclesiæ Equilinæ episcopus præfuit, ad diem 21 Octobris ita disserit [Catalogus SS., lib. IX, cap. 89.] : Asterius martyr Romæ passus est, sub Alexandro imperatore: qui a beato Calixto papa presbyter ordinatus fuit, et post ejus passionem corpus ejusdem pontificis cum clericis suis rapiens sepelivit: ut dictum est supra in Passione Calixti papæ pridie idus Octobris. Post dies autem quinque Alexander imperator, hoc audiens, tenuit Asterium presbyterum: quem præcepit per pontem in Tiberim præcipitari. Cujus corpus apud Hostiam repertum et in eadem civitate a quibusdam christianis sepultum est XII Kalendas Novembris. Accedit Maurolycus, in Martyrologio secundum morem sacrosanctæ Romanæ et universalis ecclesiæ, anno 1576 edito, scribens: Ostiæ S. Asterii presbyteri et martyris, quem Alexander imperator in Tyberim præcipitari jussit, quod Calistum pontificem sepelisset; et Galesinius in simili Martyrologio biennio post in lucem dato: Romæ, sancti Austerii martyris: qui a beato Calixto pontifice presbyter factus, suæ pietatis testimonium tum præclaris vitæ exemplis dedit, tum maxime nece comprobavit: qui, quoniam eum pontificem sepelierat, in fideique confessione constans perpetuo perstiterat, in Tyberim Alexandri imperatoris jussu præceps dejectus est. Demum in Martyrologio Romano renovato, et quidem in editione Romana anni 1583, et in Veneta et Basileensi anni 1584, ad 21 Octobris legitur: Apud Ostiam sancti Asterii presbyteri et martyris, qui, ut in passione beati Callisti papæ legitur, sub Alexandro imperatore passus est: idemque servatum in sequentibus editionibus correctis, nisi quod loco Apud Ostiam substitutum est Apud Ostia Tiberina. Porro quum in hæc incidimus, subiit continuo dubium Austerum qui in plerisque libris Hieronymianis sub hoc nomine ad diem 19 Octobris prodit diversum esse a S. Asterio qui in aliis Martyrologiis die 21 ejusdem mensis annuntiatur: non enim apta videbatur quorumdam responsio, qui non satis attendentes a temporibus Flori S. Asterii memoriam in ecclesia latina factam esse die 21 Octobris, putabant sese satis expedire dicendo, quod si nunc S. Asterius die 21 Octobris colatur, id sphalma esse correctorum Martyrologii Romani, qui Passionem S. Callisti male intellexerint. Quid vero rei sit, melius intelliget lector ex ipsis monumentis.

[4] [Idem discrimen observatur in Passionibus S. Callisti.] In Passione S. Callisti leguntur sequentia [Acta SS. tom. VI Octobris, pag. 441.] : Audiens Alexander quia multitudo hominum baptismum percepisset per B. Calixtum episcopum, misit exercitum militum ac tenuit omnes qui baptismum perceperant. Tenuit autem et B. Calepodium, quem fecit occidi gladio et corpus trahi per civitatem sub die Kalendarum Maji … B. Calixtus … corpus sanctum acceptum condivit cum aromatibus et linteaminibus, et cum hymnis, et sepelivit eum in cœmeterio ejusdem sexto idus Majas. Ab eodem die cœpit Alexander curiose quærere B. Calixtum episcopum… Qui … cum multis diebus in custodia esset maceratus, venit ad eum B. Calepodius noctu per visionem et consolatus est eum… Erat autem ibidem quidam miles Privatus nomine … tunc B. Calixtus eum baptizavit… Quod item audiens Alexander, iracundia plenus, eo quod militem Privatum baptizasset, mittens fecit Privatum plumbatis cædi et deficere: Calixtum vero episcopum per fenestram domus præcipitari, ligatoque ad collum saxo in puteum demergi et in eo rudera cumulari. Post dies vero decem et septem venit presbyter ejus, nomine Asterius, cum clericis noctu et levavit corpus B. Calixti episcopi et honorifice sepelivit in cœmeterio Calepodii via Aurelia pridie idus Octobris. Post dies autem sex (Petrus de Natalibus habet quinque, exemplar Moretti [De S. Callisto ejusque basilica disquisitiones, tom. I, pag. 185.] septem) tenuit Alexander Asterium presbyterum, quem præcepit per pontem præcipitari. Cujus sanctum corpus inventum est in Ostia, et a quibusdam christianis sepultum in eadem civitate sub die XII (editio Moretti [Ibid. loc. cit.] et exemplaria quæ vidit Ferrarius [Catalogus SS. Italiæ ad 21 Octobris.] habent decima quarta Kalendarum) Kalendarum Novembris, regnante Domino nostro Jesu Christo qui vivit et regnat Deus per omnia sæcula sæculorum. Amen. En itaque ut ipsa exemplaria Passionis S. Callisti de depositione S. Asterii inter se non conveniunt, quum alia eam ad diem 19 Octobris, alia ad 21 referant: ita ut idem hic adsit discrimen quod in martyrologiis.

[5] [Explicatio Buei Actorum illorum difficilis, qua dies 19 tenenda est.] Jam vero utra dies præstat? Primo intuitu nemini non præplacebit dies 21; fluunt enim multo facilius tempora quæ in Passione signantur, si hæc admittatur dies: hac enim admissa, depositus fuerit S. Callistus die 14 Octobris; sex diebus post seu die 20 in Tiberim præcipitatus fuerit S. Asterius et postridie Ostiæ ex aquis eductus et in sepulcro positus. Ast alii aliter omnino. Buei nostri [Act. SS., tom. VI Octobris, pag. 411 et 412.] paucis accipe sententiam. Quamquam scilicet ipse, mente aliis nimium occupata, edidit exemplar Passionis S. Callisti in qua XII Kalendarum legitur, in Commentario tamen prævio ratiocinatus est secundum exemplar Moretti, nisi quod post sex dies, non autem septem retinuerit. Porro statuerant Bueus S. Zephyrinum decessisse anno 217, et quidem die 26 Julii, qua ejus natalis notatur in lapide sæculi noni, posito in vestibulo monasterii SS. Stephani et Pauli [Cfr Act. SS., tom. VIII Octobris, pag. 332.] ; dein sedem vacasse sex dies, ut habet Liber Pontificalis; tum electum, scilicet 2 Augusti, S. Callistum; qui dein sederit annos quinque, menses duos, dies decem, ut in Bucheriano catalogo legitur; qui occisus fuerit anno 222 die 12 Octobris, qua in Hieronymianis annuntiatur Romæ natalis Calesti seu Calisti; additis in aliquot codicibus episcopi, et Via Aurelia, atque etiam in cœmeterio Calepodii: quæ omnia in sanctum Callistum cadere videntur; et demum qui depositus fuerit die 14 Octobris, qua ejus depositio signatur in libello depositionum martyrum Romanorum, eruto quoque a Bucherio, et in multis aliis fastis, etiam Hieronymianis. Hæc sane bene inter se connecti nemo non videt; sed qui hæc conciliari queunt cum numeris, quos Passio S. Callisti exhibet? Conciliationem tamen fecit Bueus in hunc modum. Distinxit in Actis duplicem ordinem, alterum verborum, alterum rerum, quem auctor Actorum potissimum præ oculis habuerit. Si ad priorem, inquit Bueus [Act. SS., tom. VI Octobris, pag. 411.] , attendas, fatendum est sententiam mox relatam inter et Acta quantum ad menses diesque initi depositique a Callisto pontificatus neutiquam convenire: si vero ordinem rerum spectes eaque verba post dies decem et septem non ad Callisti necem, sed ad id temporis, quo primum captus in carceremque conjectus torqueri Callistus cœptus est, retuleris, nihil quidquam oberit, quin die 12 Octobris vivere desierit, et, illæsis Actis, relata paulo ante sententia salva consistat. Id autem intendisse auctorem Actorum ex aliis horum locis erui videtur; quod argumentum dein prosequitur, venitque tandem ad ipsum S. Asterium: Sed et eumdem fere loquendi modum, ait, tenuit anonymus auctor ad calcem Actorum, ubi de S. Asterio sic habet: Post dies autem sex tenuit Alexander Asterium presbyterum; quem præcepit per pontem præcipitari: cujus Sanctum corpus inventum est in Hostia, et a quibusdam christianis sepultum in eadem civitate XIV Kalendarum Novembris. Ubi verba illa post dies sex non indicant dies illos sex numerandos esse a 14 Octobris, cujus proxime mentio facta fuerat, sed aliquo die priore, ac verosimiliter a die S. Callisti emortuali: nam si a die XIV Octobris (hanc numerationi includendo) dies sex numeraveris, non tantum dies martyrii S. Asterii in XIV Kalendarum Novembris seu in 19 Octobris incidet; sed et dies sepulturæ; cum tamen parum sit verisimile S. Asterium eodem die et Romæ captum, projectumque in Tiberim, et inventum tumulatumque fuisse apud Ostia Tiberina, milliaribus Italicis duodecim ab Urbe distantia. Atque hæc ille.

[6] [proba videtur; et certe, ut ex titulo lapideo constat, S. Asterii natale olim celebratum est die 19 Octobris.] Sane videbuntur hæc nonnullis acuta nimis et difficilia; verumtamen ad ea vera habenda ineluctabile cogit argumentum. Nemo, putem, revocabit in dubium quin auctor Passionis S. Callisti maxime attenderit ad dies, quibus sancti quos laudat colebantur; adeoque eo solo filo ductus fuisse videtur; quod vel ex his quæ de depositione S. Callisti habet manifestum est. Jam vero quod dies festus S. Asterii celebratus fuit die 19 Octobris, constat id non tantum ex Hieronymianis fastis (quos de obitu interpretari non licet, quum S. Asterii memoriam non Romæ sed Ostiæ consignent;) verum etiam ex titulo lapideo, Passione S. Callisti et Martyrologiis Flori et sequacium, multo antiquiore, utpote sæculo IV aut V scripto; quemadmodum dictionis puritas satis manifestum facit. Quum autem maxime hinc pendeat universæ difficultatis solutio, omnes ejus explicabimus partes. Sonat vero in hunc modum [Muratorius, Inscriptt., pag. MCMXX, 6; Cfr Zaccaria, de christianis inscriptionibus dissertatio, cap. ult. ap. Migne, Cursus completus theologiæ, tom. V, col. 394.] :

PASCASVS VIXIT
PLUS MINVS ANNVS XXII
FECIT TATV IIII * IDVS
OCTOBRIS II. ANTE
NATALE DOMNI AS
TERI DEPOSITVS IN
PACE

id est: Paschasius vixit plus minus annos viginti duos; fecit tantum; non vixit plures; depositus in pace IIII idus Octobris, octavo die ante natale domni Asterii.

[7] [Explicantur verba hujus tituli: Fecit tantum;] In quibus hæc observa. Legit Victorius [Dissertatio philologica, ap. Zaccaria, loc. cit.] : Fecit fatum; sed nil quod ad hanc locutionem accedat, alibi reperi. Melior videtur lectio Muratorii: Fecit tatu. Etenim Fecit eodem sensu quo vixit passim in sepulcralibus occurrit; ut Reinesius [Syntagma inscriptionum, pag. 948.] ingenti testimoniorum copia certum fecit: adeoque illa dictio christianis non tantum usitata fuit, sed et ethnicis atque etiam scriptoribus classicis. Tatu pro tantum non rarum: sæpe enim ante t ad finem syllabæ excidit n; m ad calcem verborum in optimis lapidibus et et codicibus frequenter omissa. Fecit tantum conquerentis formula, quod mortuus diutius non vixerit. Similes habes in ipsis titulis appositis sepulcris, quæ propter affixum parieti vas rubricatum (de qua tamen re vide Marinium [Ap. Majum, Scriptt. vett. nova collectio, tom. V, pag. 425.] summum virum) martyrum habita sunt. Hujus generis est [Ibid., pag. 449.] :

SECVNDA QVE VIXIT ANOS III
DOMTIXI PACE
id est: Dumtaxat. In pace. Et sequens [Ap. Boldetti, Osservazioni, etc., pag. 433.] :
DOMINE ECCOMPARIAVÆ
BIXIT IN PACE AIVS TRISTA
XXX
id est: Dominæ incomparabili: vixit in pace annos tres tam, loco tantum, more Prænestinorum [Cfr Suaresius, Præneste, lib. I, cap. 26, ap. Grævium, Thesaur, Antiq. ital., tom. VIII, part. IV, col. 47.] , quem Romani prius ludibrio habuere [Cfr. Plautus, Trin. 3. 1. 8.] , dein usu probarunt [Attius, cit. a Festo, ap. Suaresium, loc. cit.] . Valent enim hæc tantumdem quantum hæ aliæ formulæ, desumptæ ex tumulis cœmeterialium qui dicuntur martyrum:
DIOGENIÆ FILIÆ
BONÆ QUÆ VIXIT
ANNOS SEX M. X
DIOGENES PATER INFELIX [Ap. Majum, Scriptt. vett., tom. V, pag. 427.]

NIMIVM CITO DECIDISTI
CONSTANTIA MIRVM
PVLCHRITVDINIS ATQUE
IDONITATI QVÆ VIXIT ANNIS
XVIII. MEN. VI DIE XVI.
CONSTANTIA IN PACE [Ibid., pag. 425.]

CRISPINA
IVL CRISPINÆ FIL. INNOCENTISSI
ME Q. V. M. VIIII. D. XXVII
IVLIVS PATER CONTRA VOTVM POSVIT [Ibid., pag. 426.]

Sed satis superque de dictione: Fecit tantum.

[8] [hæc alia: VIII ante natale domni Asteri;] Sæpius lusisse epigraphon scriptores in convenientiis quibusdam dierum facile exemplis multis demonstrari posset. Rara autem exempla hujus generis: VIII (stigma enim valet VI) ante natale domni Asteri; quo verisimiliter indicatur valde gratum futurum fuisse Paschasio seu ejus parentibus si hanc simul diem festum agere potuissent. Non tamen desunt omnino. Anno 1732 Romæ in cœmeterio SS. Processi et Martiniani sequens titulus erutus fuit [Lupi, Sepulcrum Severæ, pag. 181.] :
PECORI DVLCIS ANIMA BENIT IN CIMITERO VII IDVS IVL. D. P. POSTERA DIE MARTVRORV
quem nonnulli ita explicuere: Dulcis anima Pecorii, id est dulcissimus Pecorius, venit in cœmeterium martyrum VII idus Julii; depositus postera die. Verum ordo verborum talem significationem valde ægre admittere posse videtur. Multo facilior erit sensus, si dicatur cum Corsinio [Ap. Zaccaria, loc. supra cit.] : Dulcis anima Pecorii venit in cœmeterium VII idus Julii; depositus postera die festi sanctorum martyrum, scilicet septem fratrum, quorum natalis ab antiquissimis temporibus VI idus seu 10 julii Romæ celebratus est. Huc quoque nonnihil facit titulus Abundantii [Ap. Fleetwoodium, pag. 340.] , qui dicitur DEP. IN P. D. NAT. SCI. MARCI. MENSE OCTOBRI; neque minus Principalis monumentum, qui fuit DEPOSITVS NATALE SVSTI seu Sixti [Victorius, Dissertatio philologica, pag. 38.] .

[9] [domini dicti martyres, sed etiam alii;] Quod ad domni appellationem datam S. Asterio, ita de ea disserit Zaccaria [De christianis inscriptionibus dissertatio, cap. ult. ap. Migne, tom. cit. col. 393.] : Sanctos DOMNOS, inquit, sive DOMINOS honoris ac reverentiæ causa christiani appellabant. Multis id inscriptionibus ostendit cl. eques Victorius [Dissert. philolog., pag. 28 et seqq.] ; quibus addi potest Tigridis titulum apud Boldettium [Osservaz., pag. 351.] ; Ursæ epigraphe apud eumdem [Ibid., pag. 429.] ; Acaviæ elogium in Muratorii Thesauro [Pag. MDCCCXIX, num. 4.] : quibus maxime movebuntur ii qui consentiunt vasa rubricata et alia id genus genuina martyrii signa esse. Alii vero melioris notæ argumentum esse dicent duplicem tabulam votivam anno 1749 Romæ inventam [Zaccaria, Storia letteraria d'Italia, tom. II, pag. 532 et 533.] :

SANCTIS MARTVRIBUS
PAPRO ET MAVROLEONI
DOMINIS. VOTVM. REDD.
CAMASIVS QVI ET ASCLEPIVS. ET VICTORINA
NAT. H. DIE IIIX KAL. OCTOB.
PVERI. QUI VOT. H. VILALIS MARANVS
ABVNDANTIUS. TELESFOR

et in parte adversa:

DOMNIS SANCTIS
PAPRO. ET. MAVROLEONI
MARTVRIBVS

Reliqua, ordine aliquantum mutato, eadem sunt; nisi quod natalem habere dicuntur XIII kal. octobris; quo novimus siglas IIIX idem valere ac XIII. Concludit vero Zaccaria argumentationem suam his verbis: Imo in ea sum sententia nusquam in christianis inscriptionibus DOMNI titulum tribui nisi martyribus; ut, etsi alia martyrii desunt indicia, unum DOMNI nomen illud manifesto declaret. Verum quamvis negari nequeat domni seu domini appellatione donatos fuisse martyres, non ausim illis solis eam vindicare. Non enim illo ævo reverentiæ et observantiæ rationem habebat illa vox, sed potius familiaritatis et amoris; quemadmodum ex pluribus Senecæ locis demonstravit Facciolatus [Lexicon totius latinitatis, V° Dominus.] : quam ob causam dabant hanc laudem christiani parentes suis filiis fere infantibus [Cfr Boldetti, Osserv., pag. 396; Muratori, Inscriptt., pag. MDCCCLI, num. 3; pag. MDCCCLXIX, num. 2; pag. MCM, num. 8; Aringhi, Roma subterr. lib. IV, cap. 38, tom. II, pag. 130; Reinesius, Syntagma, class. XX, num. 141, pag. 931.] , filii parentibus [Cfr Aringhi, lib. IV, cap. 17, pag. 78; Reinesius, class. XX, num. 329, pag. 973.] , maritus uxori [Cfr Muratori, Inscriptt. pag. MDCCCLXXX, num. 6; pag. MDCCCXC, num. 4; pag. MCMIII, num. 1; pag. MCMXIII, num. 9.] , uxor marito [Ibid., pag. MCMVII, num. 5.] , frater fratri [Ibid., pag. MCMLXI, num. 4.] , etiam ubine speciem quidem aut umbram martyrii suspicari licet. Quin etiam compluribus ethnicorum tumulis idem verbum eademque significatione inscriptum legi jam pridem observatum est.

[10] [legendum IIII idus, non vero III idus;] Initio disputationis de hoc titulo ad marginem animadvertimus in schedis suis legisse Muratorium III idus seu 13 Octobris, contra Victorium exscripsisse IIII idus seu 12 Octobris. Non dubitandum quin hæc genuina sit lectio. Multo enim facilius IIII in III, quam vice versa III in IIII mutatur; dein omnia magis consideravit Victorius, quippe qui ex professo scripserit de hac epigraphe: quum contra de Muratorio, qui ei inter millenas alias locum qualemcumque dedit, dici possit: Pluribus intentus minor est ad singula sensus; et demum lectio Muratorii talis est ut natalem S. Asterii affigeret non diei 19 neque 21 Octobris, sed 20: quam nemo sane propugnarit. Dictio videlicet VIII ante natale domni Asterii comparanda est cum vulgari ratione numerandi ante nonas, idus, kalendas, Romanis usitatissima; ita ut comma VIII ante natale Domni Asterii, si id natale die 21 ponatur, indicet pridie idus seu 14 Octobris; si vero ponatur 19 Octobris, significet IV idus seu 12 Octobris, numquam autem III idus seu 13 Octobris; quemadmodum VIII kalendas Novembris necessario refertur ad 25 Octobris. Certum itaque fixumque sit scriptum fuisse IIII IDVS OCTOBBRIS ς II ANTE NATALE DOMNI ASTERI: unde sequitur natalem seu festum S. Asterii, quum ille lapis positus est, actum fuisse 19 Octobris. Confirmatur testimonio libri quo lectiones scripturæ sacræ, in missa legendæ, indicantur et quem vulgo Comitem S. Hieronymi appellant. In exemplari scilicet quod præluxit Moretto [De S. Callisto et nova basilica disquisitio, pag. 36.] , habebatur: XIV kal. [Novembris] Proculi. Austeri. Desideri.

[11] [natale dicitur de quacumque festivitate, non autem de solo die obitus.] At, inquies, natale domni Asteri obitus ejus diem, quo cælis natus est, significat. Re quidem vera talia passim traduntur; et afferuntur etiam ex veteribus scriptoribus ecclesiasticis loca quibus hæc fulciantur. Sed certo stare non possunt: ut apud priscos latinos omnis festivitas, etiam domestica, natalis dicebatur, v. g. natalis reditus [Cicero ad Atticum, lib. III, epist. XX.] , sic quoque in usu ecclesiæ obtinuit natalis episcopi, cathedræ S. Petri, reliquiarum, calicis seu sacramenti, Valentiani purpuræ, γενεσια σεισμου, natalis templi seu basilicæ etc [Cfr Cangius, Glossarium latinitatis medii ævi, vis Natale et Natalis.] . In ipsis kalendariis nonnumquam natalis pro qualicumque festo usurpatus; sic in celeberrimo kalendario marmoreo Neapolitano ad 28 Junii legitur [Mazochi, Kalendarium Neapolitanum, tom. III, pag. 767 et seqq.] : Natale S. Leonis papæ; quod pluribus de S. Leone II intelligendum esse visum erat: sed Mazochius [Ibid. loc. cit.] ostendit ibidem sermonem esse de S. Leone I, cujus sacra ossa Sergius I anno 688 transtulit. Ex his itaque quæ hactenus disseruimus sequentia colligi posse videntur: natalem S. Asterii reapse celebratum fuisse die 19 Octobris; proin exemplaria Passionis S. Callisti, in quibus ejus depositio signatur XIV kalendas Novembris meliora esse aliis quibus notatur XII ante easdem kalendas; hæc depravata fuisse ab amanuensibus, quod sex dies, de quibus ibidem agitur, componere non potuissent cum reliquis adjunctis; similia exemplaria venisse in Gallias, ubi Florus et qui eum secuti fuerunt induxerunt in martyrologia commemorationem S. Asterii ad 21 Octobris; diversos itaque non esse S. Asterium qui nunc hoc colitur die ab eo qui sub Asterii et Austeri nomine indicatus est in Hieronymianis die 19 Octobris; et demum quum titulorum lapideorum inscriptiones damna non sint passæ, quibus passim librarii affecerunt scriptos codices, verum ejus nomen fuisse Asterium.

[12] [Ut S. Callistus, sic quoque S. Asterius] Cæterum de S. Asterio nil fere innotescit. Et quidem qui negarunt S. Callisti martyrium, iidem potiori jure non admittent S. Asterium fuisse martyrem. Verum quod de S. Callisto est, ita satisfecit Bueus noster [Acta SS., tom. VI Octobris, pag. 424 et 425.] difficultatibus adversariorum et tot testimoniis, a sæculo IV initium ducens, demonstravit reapse S. Callistum fecisse martyrium, ut vix quidquam ab historico asseverari posse videatur, si pontificis illius violenta mors incerta sit. Nuper R. D. Döllinger [Hippolytus und Kallistus, pag. 253.] , cujus acre judicium cæterum libenter laudo, novum prompsit adversus S. Callisti martyrium argumentum: scilicet titulum martyris ei dari non quod truculente necatus fuerit, sed quod olim pro christiana fide exsul in Sardiniam missus fuerit. At pace eruditissimi viri respondebo primis ecclesiæ sæculis neminem ob solam vitæ sanctimoniam diptychis sanctorum inscriptos fuisse, sed eos solum qui pro Christo passi fuerant: si vitam cum sanguine non profudissent, dictos fuisse confessores; si profudissent, martyres: neque hæc nomina umquam fuisse commixta. Porro quum S. Callisti depositio referatur in catalogo Bucheriano, medio sæculo IV scripto, inter depositiones martyrum, non autem inter depositiones episcoporum, certum hinc habemus argumentum quod vere martyr fuerit. Idem cense de Hieronymianis fastis aliisque vetustissimis monumentis. At in antiquioribus Missalibus, puta Gregoriano quod edidit Muratorius, et Lateranensi, quod publici juris fecit Azevedius, B. Callistus martyr non dicitur adeoque in Lateranensi Azevedii confessor et pontifex appellatur. Verum quod ad Gregorianum attinet, quid mirum? Natalis S. Callisti papæ ante orationes ponitur, non addito et martyris: ast id passim observatur ut non duplicentur tituli, quemadmodum jam animadvertit de ipso S. Callisto Pagius [Critice in Annales Baronii, ad an. 224, num. 2.] . Quod si non admittatur, facile simili argumento demonstrabitur ipsum S. Stephanum papam non fuisse martyrem, quin etiam S. Sixtum. Jam de Missali Lateranensi. Id scriptum sæculo XI; nec dicas ecgraphon antiquioris exemplaris esse: orationes enim quas de S. Callisto habet, nuspiam in vetustioribus libris missalibus reperies.

[13] [martyr fuit; insuper presbyter romanus.] Multo itaque prudentius egisse videtur Rev. D. Cruice, qui de eodem argumento scribens de quo Rev. D. Döllinger, non dubitavit S. Callisti martyrium admittere [Histoire de l'Église de Rome sous les pontificats de S. Victor, de S. Zéphirin et de S. Calliste, pag. 352.] . Et sane, licet credibile non sit Alexandrum Severum, qui Christianis favebat potius quam infensus erat, jussisse ut S. Callistus per fenestram projiceretur et S. Asterius e ponte in Tiberim, quemadmodum in illius Passione narratur, nil obstat quin a furente plebe uterque mortem acceperint; adeoque, ut animadvertit Bueus, hæc mortis genera ab imperatoribus infligi non solebant, sed talia sunt ut ab infrunito popello inferrentur. Quum vero ea subiissent SS. Callistus et Asterius tempore Alexandri Severi; quam facile hinc factum fuerit ut, quum conscripta est Passio, ipse imperator eorum auctor factus fuerit, nemo non videt. Accedit quod corpus S. Asterii non Romæ aut in suburbano cœmeterio sepultum fuit, ut ex Hieronymianis fastis, in quibus natale seu depositio Ostiæ annuntiatur, satis liquet; jam vero quomodo cadaver huc devenisset, nisi in Tiberim fuisset jactum atque aquis ad hanc civitatem devectum? Affirmabisne S. Asterium Romanum non fuisse presbyterum, sed Ostiensem? Verum, id si ponas, unde orta antiquissima traditio eum S. Callisti fuisse presbyterum?

[14] [Vulgo volunt S. Asterii corpus nunc jacere in Romano S. Martini in Esquiliis templo; sed id est alterius Asterii;] Ostiæ non amplius jacere S. Asterium communis opinio est; et quidem vulgo persuasum habent [Aringhi, Roma subterranea, lib. III, cap. 8, num. 13, tom. I, pag. 260, edit. Coloniensis; Ferrarii Catalogus SS. Italiæ, pag. 658.] translatum fuisse ejus corpus a Sergio papa II, qui ab anno 844 ad 847 Petri cathedram obtinuit. Nituntur testimonio Anastasii Bibliothecarii: Sanctorum Silvestri, inquit hic auctor [Ap. Bianchini, de Vitis Romanorum pontificum, tom. I, pag. 355.] de Sergio scribens, Sanctorum Silvestri et Martini ecclesiam … perfecit… Et ad honorem omnipotentis Dei ejusdem beatissimi Silvestri præsulis corpus, cum beatissimo Fabiano, atque Stephano et Sotere martyribus atque pontificibus; SIMULQUE ASTERIO MARTYRE CUM SACRATISSIMA FILIA EJUS; sancto Cyriaco et Mauro, Largo et Smaragdo; … cum aliis multis, quorum nomina Deo soli sunt cognita, utrosque sub sacro altari dedicavit. Verum ibi nequaquam agitur de nostro Asterio, sed de alio homonymo. Sane falsum est desumpta fuisse omnia illa corpora e cœmeterio Priscillæ, prout legitur in apposita illic tabula marmorea, qua repetitur fere Anastasii locus, adjectis ad finem his verbis:

HEC. SCŌR. CORPORA. TRANSLATA
SVNT. DE CIMITERIO. PRISCILLE. VI.
A SALARIA: STATVĒS: OMNI ANN IN FE.
STIVITATIB.: VI: ECCLESIE: INDVLGENTĪĀ. TRIVM
AGNŌR. ET. III QVATRAGENĀR. OMNIB. AD EANDĒ.

Certissimum enim est pleraque corpora quæ Sergius II in basilica S. Martini in Esquiliis collocavit, jam pridem ante ab aliis pontificibus e variis cœmeteriis effossa fuisse et ad ecclesias intra Romæ mœnia translata; quemadmodum singulari libro ostendimus. Misso itaque hoc argumento, aliud solidissimum habemus. Quem Sergius II transtulit, presbyter non dicitur, (qui titulus non solebat omitti;) sed contra Asterius martyr cum sacratissima filia ejus appellatur. Porro his verbis aperte designatur S. Asterius qui die 18 Januarii colitur. Erat hic autem vir primarius a S. Valentino presbytero, qui filiæ ejus adoptivæ vitam precatione restituerat, fidei doctrina eruditus, atque a Callisto episcopo cum omni domo sua baptizatus. Inde cum omnibus qui in ejus domo erant Ostiam ablegatus, a Gelasio judice equuleo tortus, socii fustibus cæsi sunt: feris dein objecti, iisque illorum pedes mansuete lambentibus, in flammas præcipitati; quibus cælitus quoque restinctis, alii lapidibus extra Ostiæ urbis muros obruti, alii gladio percusii sunt. Tunc corpora eorum Christiani cum omni diligentia sepelierunt sub die XV kal. Februarii: in quo loco fabricata est ecclesia et ibi florent beneficia martyrum. Hæc multo fusius leguntur in Passione SS. Marii, Marthæ et filiorum ad 19 Januarii [Act. SS., tom. II Januarii, pag. 217 et seqq.] . Basilicæ martyris Asterii meminere quoque Marcellinus et Faustinus in Libello precum [Ap. Sirmondum. Opp. tom. I, pag. 150; cfr de Magistris, Acta Martyrum ad Ostia Tiberina, pag. 35,] . Nil itaque dubitandum quin Asterius cum sacratissima ejus filia, quos transtulit Sergius II, sit Asterius a Valentino presbytero doctus, quemadmodum jam pridem dixit Bollandus [Act. SS., tom. II Januarii, pag. 190.] . Præterea quamvis sæpius sæculo III viri, qui olim uxorati fuerant et liberos habebant, sacros ordines ambirent, neque negandum sit tempore S. Callisti, ἐπι τοῦτου, ut loquitur scriptor Philosophumenon, etiam bigamos ad diaconatum, presbyteratum atque etiam episcopatum, saltem in Africa, promotos fuisse [Cfr Döllinger, Hippolytus und Kallistus, pag. 140 et seqq.] : de qua re dubitare non sinit Tertullianus [De exhortatione castitatis, cap. 7, pag 747, edit. Oehler.] : quamvis hæc ita sint, quum in Passione S. Callisti nil de sacratissima filia dicatur, (quæ utique cum patre passa et tumulata fuisse censenda est,) manifestum mihi apparet ex hoc quoque capite Asterium, cum sacratissima filia ejus a Sergio II translatum, alium omnino esse ac S. Asterium, S. Callisti presbyterum.

[15] [Illius corpus jacet sub humo in templo S. Aureæ Ostiensi, quo translatum sub annum 1159.] Accedit quod Waltero canonico regulari Aroasiensi, qui anno 1159 aut 1160 Romam profectus est atque hinc Ostia Tiberina, (inde in monasterium suum relaturus S. Monicæ, matris S. Augustini, corpus,) clericus quidam S. Aureæ ex Nova Ostia inter alia multa hæc dixit [Act. SS., tom. I Maji, pag. 485.] : Tot autem sunt in illo deserto, (scilicet in Antiqua Ostia quæ propinquior mari olim penitus destructa fuit), sanctorum reliquiæ, quod non facile invenire valeremus, ubi tam honeste quam deceret poneremus. Nos enim ante paucos dies et B. Asterii et aliorum duodecim martyrum reliquias inde attulimus; et nescientes ubi eas poneremus, fossa tantum humo in ecclesia S. Aureæ in Nova Ostia recondimus. Nullam reperi memoriam de translatis postea S. Asterii reliquiis; adeoque arbitror alicubi in templo S. Aureæ in Nova Ostia sub humo latere. Quod vero hic sæpius de Nova et Antiqua Ostia sermo est, meminerit lector Antiquam Ostiam, quæ Ancum Marcium auctorem agnovit, et ad sæculum saltem IV floruit, deinde paulatim interiisse, quod arenæ portum implerent, in paludes verterentur agri, et ad dextram Tiberis ripam consurgens Portus omnia ad se traheret [Cfr Döllinger, Hippolytus und Kallistus, pag. 77 et seqq.] ; ita ut pristina civitas, tria millia passuum in longitudinem extensa [Volpi, Vetus Latium, tom. VI, pag. 154 et seqq.] , ad paucas domunculas redacta fuerit [Orlendi, Orbis sacer et profanus, tom. II, pag. 602.] cum ecclesia cathedrali quæ patronam habet S. Auream. Atque hæc Nova Ostia dicitur, medio milliario proprior ad Urbem Romam quam Antiqua [Moroni, Dizionario di erudizione ecclesiastica, tom. L, pag. 43.] . Quum nunc in his partibus plures labores suscepti fuerint, fieri potest ut in ipso S. Aureæ templo aliquid tentetur et demum in lucem veniant S. Asterii reliquiæ. Quod ex animo optamus.

[16] [Quæ certa videntur de S. Asterio.] Quod si omnia recolligamus quæ comperta vi deantur de S. Asterio, huc fere recident. Tempore S. Callisti papæ unus fuit ex quadraginta quatuor presbyteris, quos illo ævo ecclesiam Romanam habuisse scripsit aliquot annos post S. Cornelius pontifex ad Fabium ecclesiæ Antiochensis præsidem [Ap. Eusebium, Hist. eccles., lib. VI, cap. 43, pag 244.] . Nullum indicium superest quo constet eum collegis aliqua laude præcelluisse. Præerat tum imperio Alexander Severus, ingenium mite et christianis amicum. Verumtamen nebula nonnumquam erant tempora maxime quod alii, qui in republica administranda partem habebant, aliter sentirent, duce præeunte Ulpiano qui tunc omnia ad hanc diem adversus Christi cultores proposita edicta collegit; neque patienter ferebat gentem sanctam plebecula gentilis. Internis motibus laborabat quoque res christiana, non satis consentientibus fidelibus de doctrina dogmatica et disciplinari: multa de his innotuere ex Tertulliano, ex libro Philosophumenon nuper retecto, aliisque; sed nuspiam legitur S. Asterius in his partem habuisse ullam, S. Callisto, præposito suo, fideliter adhærens. Quam fidelitatem luculente ostendit, quum sanctus hic præsul a tumultuante plebe per fenestram præcipitatus fuit et dein in puteum projectus. Nequaquam enim dubitavit furorem popularem in se excitare et vitæ discrimen adire extrahendo ex aquis sancto cadavere et honesta sepultura donando. Fecit id die 14 Octobris. Quod quum in vulgo rescitum est, captus est ipse etiam et e ponte sublicio, ex quo ordinarie malefactores projiciebantur [Severano, Memorie sacre, part. I, pag. 356 et seqq.] , in Tiberim præcipitatus est et aquis Ostiam usque devectus. Sustulerunt ibi beatum ejus corpus christiani et honorifice sepelierunt die 19 Octobris anni 222. Quum autem lapsu temporis interiisset Ostia, sub annum 1159 clerici S. Aureæ in Nova Ostia ejus exuvias cum reliquiis duodecim aliorum Martyrum effoderunt et in sua basilica recondiderunt sub humo. In nullis antiquis sacramentariis, quæ typis impressa sunt, ejus nomen occurrit. In aliquot tamen ecclesiis ab antiquissimis temporibus natale seu depositio ejus celebris habita est die 19 Octobris, ut ex Paschasii titulo et ex exemplari Comitis S. Hieronymi constat. Hæc citata jam fuere.

[Annotata]

* Muratorius legit III.

DE SS. DASIO, ZOTICO ET CAJO MM. NICOMEDIÆ IN BITHYNIA.

ANNO CCCIII.

SYLLOGE.
Fata eorum nominum in Martyrologiis. Eorum ministerium in aula Diocletiani. Occasio et modus martyrii.

Dasius Martyr Nicomediæ (S.)
Cajus Martyr Nicomediæ (S.)
Zoticus Martyr Nicomediæ (S.)

AUCTORE V. D. B.

Ad præsentem diem in Hieronymianis laterculis præter Sanctos aliquot singulares quatuor reperimus SS. Martyrum manipulos, [Distributis Martyrologiis in quatuor classes,] Nicomediensem, Africanum, Nicenum et Puteolanum; quorum primus aliis quoque martyrologis innotuit atque hic (quantum fieri licet) nobis illustrandus est. Ante omnia autem (quoniam præcipua difficultas hinc oritur) præ oculis habendum est ad diem præcedentem in Hieronymianis codicibus magis integris celebrari Puteolis SS. Dasium seu Datium, Zosimum, Dorotheam seu Dorotheum, Zosimum seu Susimum, Januarium seu Januarianam, et dein Nicomediæ SS. Eutychium, Promachum, Lucium, Marcellinum et Bermiacum, et forte etiam SS. Zosimum seu Susimum et Januarium seu Januariam [Cfr. Acta SS., tom. VIII, pag. 829 et 830.] . Deinde considerandum est in Hieronymianis codicibus plurimis seu qui saltem cum iisdem affinitatem habent sæpius observari duplex breviandi genus; alterum quo locorum omittuntur nomina, alterum quo non integræ recensentur SS. Martyrum turmæ. Prætereo alios mutandi modos. Atque his præmonitis, in quatuor classes præcipuas distribuendæ videntur antiquæ quæ in Martyrologiis fiunt de SS. Martyribus nostris Nicomediensibus memoriæ.

[2] [quarum prima et secunda,] Prima classis capit eos laterculos in quibus ad diem præcedentem SS. Dasius, Zosimus aliique adscribuntur Puteolis, hodie vero SS. Dasius, Zoticus et Cajus celebrantur Nicomediæ. Hoc numero veniunt apud Florentinium [Vetust. Eccl. Occid. Martyr., pag. 929; cfr Erratorum mantissa ad calcem.] codex Lucensis, ita ad hanc diem incipiens: In Nicomedia Dasi, Zotici, Gagi cum duodecim milibus; Antverpiensis seu Epternacensis: In Nicomedia Dascionetis, Zotici, Gai et XII militum; Corbejensis [Ibid. et ap. Dacherium, Spicileg. edit. in-fol., tom. II, pag. 20.] : In Nicomedia Dasii, Zotici, Gaji cum duodecim millibus Martyribus; Corbejensis brevior editus a Martene [Thesaurus Anecdot., tom. III, col. 1584.] : In Nicomedia Dasii, Zotici, Gagi cum XII Martyribus; similis editus a Sollerio [Ante II partem Usuardi, pag. 36.] refert: Cum duodecim militibus Martyribus et demum codex Usuardinus Bruxellensis [Ap. Usuardum Sollerii, pag. 614 et 617.] . Secunda classis ex iis conflatur fastis sacris, qui ad diem præcedentem nec Nicomediensem nec Puteolanam Martyrum ullam turmam habent, sed ad diem præsentem cum prima illa classe conveniunt; atque hoc loco veniunt antiquum Autissiodorense Martyrologium, editum a Martene [Ampliss. Collect., tom. VI, col. 726.] et sæpius in multis a reliquis diversum; dein Romanum Parvum sæculi (ut volunt) VIII, prius in lucem datum a Rosweido, dein a Georgio; qui et fons fuit Adonis ab iisdem in lucem missi; hic vero præluxit Notkero [Lectiones Canisii, edit. Basnagii, tom. II, part. III, pag. 182.] , uno tamen die (ut jam in prætermissis ad 20 Octobris [Act. SS., tom. VIII Oct., pag. 814.] observatum est) præcurrenti, necnon Usuardo: ex quo demum in Catalogum Sanctorum Petri de Natalibus [Lib. XI, num. 297.] , in Martyrologium Maurolyci et in Romanum Baronii idem rivus defluxit. Per omnes autem hos fastos eadem fere deprehenditur annuntiatio, videlicet: Apud Nicomediam natalis Sanctorum Martyrum Dasii, Zotici, Caji cum duodecim militibus. Lectiones variantes non operæ pretium videtur abscribere, nisi quod Notkerus duodecim millia habet. Ad eamdem pertinent classem ecclesiæ Orientalis complures sacri laterculi imprimis Menæa tam impressa quam manuscripta; quæ inferius magis indicabimus; dein codex Slavicus Assemanii [Kalendar. Eccles. univ., tom. V, pag. 313.] ; et demum Menologium Basilianum anno 1727 editum: atque hic ubique Dasii, Gaji et Zotici leguntur nomina; nuspiam vero de militibus aliisve sociis ulla hic mentio.

[3] [necnon tertia et quarta describuntur,] Tertia classis eos complectitur codices, qui, omissis locorum nominibus, ipsos hos SS. Martyres dividunt; ita ut duos annuntiare, videantur die XX Octobris, unum reliquum die XXI. Hoc in censu venit Hieronymianus sæculi VIII S. Germani Autissiodorensis codex, hæc referens [Ap. Martene, Thes. Anecd., tom. III, col. 1561.] : XIII cal. Nov. Dasi, Zozimi, Promaci etc. XII cal. Gagi, Modesti etc; Kalendarium Morbacense ejusdem ævi [Ibid. col. 1570.] : XIII (Kal.) Dasi, Zozimi, Euticis. XII (Kal.) Gagi, Modesti, Justi; Augustanum Sollerii, aliquantum corruptum [Ante II partem Usuardi, pag. 22.] ; Labbeanum Sollerii, proximum S. Germani Autissiodorensis [Ibid. pag. 29.] ; et similiter Gellonense Dacherii [Spicileg., tom. II, pag. 35.] . Sed probe tenendum ad diem XIII Kal. semper Zozimum, numquam Zoticum in his scribi. Quarta demum classis constat ex iis fastis, in quibus ad XX Octobris signantur Dasius et Zosimus Puteolani, ad diem vero XXI omittitur ipse Cajus Nicomediensis aliique omnes hujus civitatis Martyres: hujus generis est Martyrologium Fuldense editum a Georgio [Post Adonem, apg. 686.] et tria auctaria ad Martyrologium Bedæ seu Flori, quæ publici juris fecit Papebrochius [Act. SS. ante tom. II Martii, pag. XXXA.] .

[4] [ostenditur SS. Dasium, Zoticum et Cajum Nicomedienses diversos esse a Dasio et Zosimo Puteolanis;] Atque his hunc in modum distinctis, facile cernere est, primo Sanctorum illorum Martyrum palæstram fuisse Nicomediam; secundo eorum fuisse nomina Dasium, Zoticum et Cajum et demum tertio eos fuisse diversos a Dasio, Zosimo et sociis Puteolanis, die præcedenti celebratis. Quod ultimum argumentum, reliquis difficilius, ope illarum classium liquidum fieri potest. Etenim per primam et secundam classem hæc tria nomina Dasius, Zoticus et Cajus omnino sejungenda non sunt, eoque minus quod etiamnum a Græcis simul celebrantur; jam vero ad diem XX Octobris in nullis codicibus Zoticus et Cajus apparet, sed Dasius tantum et Zosimus, et nullius alius forma accedit Cajo. Deinde ut constanter ad diem XX Dasius et Zosimus adscribuntur Puteolis, ita etiam Dasius, Zoticus et Cajus Nicomediæ ad XXI Octobris. Præterea codices Hieronymiani integriores distinctos exhibent manipulos Puteolanum et Nicomediensem, licet utrobique Dasius appareat primipilus: quis vero non videat pronius fuisse ut propter homonymiam hanc in unam conflaretur utraque annuntiatio, quam ut in duas discerperetur? Et certe postquam ablata sunt e laterculis locorum nomina, nil mirum, actum fuisse de utraque turma, prout in tertia codicum classe deprehendimus, seu etiam ut in quarta. Quod vero secunda classis turmam Puteolanam ad diem XX omiserit, repetendum id videtur ex eo quod hæc hausta non sunt ex laterculis Hieronymianis, sed ex Romano Parvo, parum nominibus abundanti.

[5] [textus primigenius Hieronymianus commemorat alios eorumdem socios,] De SS. Dasii, Zotici et Caji sociis duplex dubium superest, prius habuerintne socios, alterum fuerintne duodecim millia an duodecim milites. Prius dubium movetur silentio Græcorum alte de sociis tacentium: quapropter subiit Florentinio dubitare an sub duodecim millium numero S. Ursulæ ac sociarum celebraretur certamen; hoc enim die, ait [Vet. Eccl. Occid. Martyrol., pag. 929.] , a Beda, Wandelberto, Appendice Adonis et aliis recolitur. Quæ conjectura arrisit Sollerio scribenti [Martyrol. Usuardi, pag. 616.] : Nec sane tam procul rejicienda videtur haud infundata suspicio, præsertim si vera sunt, quæ notula sua asserit Castellanus, nimirum, in nonnullis antiquis codicibus non duodecim sed undecim dumtaxat millia accenseri, eumque numerum non ad Nicomedienses referri, sed ipsis Martyribus Coloniensibus applicari. Verum ex præmissa codicum in quatuor classes distinctione evidens est lectionem duodecim (nondum enim agitur de verbo millibus aut militibus) genuinam esse, et numerum undecim (si uspiam occurrat) rariorem esse quam ut ejus ratio habenda sit; deinde lectionem illam non auctarium esse, sed ad ipsum textum Hieronymianum primitivum pertinere; et tertio demum hinc excludi undecim millia Virginum, quæ tardius tantum illetæ fuere sacris laterculis. Valedicendum itaque illi Florentinii conjecturæ; et quidem ipsemet statim addit: At has non duodecim, sed undecim mille virgines fuisse constans fama est, et Coloniæ non Nicomediæ venerantur. Retinenda ergo omnino videtur a Baronio probata lectio, et a vetustissimo Ms. Antverpiensi confirmata, “duodecim militum.”

[6] [et quidem 12000, qui tamen aliis coluntur diebus, atque hic proinde omittendi sunt.] Sed per hæc ad alterum deducimur dubium, videlicet utrum legendum sit cum duodecim millibus an cum duodecim militibus. Pro hac lectione stat Sollerius, ita rem dirimens [Ibid. l. c.] : Inter codices Hieronymianos, ut vetustissimus, ita hodie correctissimus est Epternacensis seu Antverpiensis; nam ubi alii ferme legunt: “In Nicomedia Dasi, Zotici, Gagi cum duodecim millibus; enormem numerum, Græcis ipsis incognitum, melius iste restringit hoc modo: Cum duodecim militibus.” Pro posteriori itaque hac lectione pugnant Baronius, Florentinius et Sollerius; quibus et addas Georgium [Martyrol. Adonis, pag. 540.] . Verum si mihi post tantos viros sententiam proferre liceat, crediderim lectionem genuinam esse cum duodecim millibus; ita tamen ut hac die proprie celebrentur SS. Dasius, Zoticus et Cajus, commemoratio autem fiat aliorum Martyrum qui sub Diocletiano Nicomediæ passi sunt. Etenim is mos passim in Hieronymianis fastis deprehenditur ut occasione unius Sancti commemorentur alii, qui participes fuerunt passionum; deinde illinc intelligitur qua de causa Græci solos Dasium, Zoticum et Cajum hodie commemorent; uno verbo omnia fluunt facillime. Videlicet Græci die XVIII Martii decem millia SS. Martyrum Nicomediæ in Bithynia celebrant [Acta SS, tom. II Martii, pag. 617.] ; de quibus nulla in Hieronymianis fastis mentio; veniunt quoque aliis diebus integræ Nicomediensium turbæ; ita ut duodecim millium numerus omnino dici nequeat enormis, multo minus Græcis incognitus; adeoque si Lactantium de Persecutorum mortibus, si Eusebium libro VIII Historiæ Ecclesiasticæ aliosque, quos felicissime in unum contulit Tillemontius, legas, cernes ex una parte admirabilem Nicomediensium in fide constantiam, ex altera cœcum persecutorum ardorem, quo quam plurimos possent Christianos morti traderent: ita ut adhibita fuerint celerrima illa supplicia, quæ, quum culter pensilis sat citus non esset, usurpata quoque fuere sexaginta abhinc annis in Gallia. Neque dicas pleraque monumenta favere duodecim militibus, adeoque Adonem, Usuardum aliosque recentiores martyrologos duodecim milites scripsisse; hæc enim ipsi hauserunt ex Romano Parvo; qui horum omnium unus fons est et cujus auctori certe præluxit codex aliquis Hieronymianus, similis Antverpiensi; quocirca non plura ex hac quam ex altera parte stant documenta. Quæ quum ita mihi habere videantur, consequens est ut hic omittam duodecim millia sociorum, quos aliis diebus jam celebratos fuisse arbitror, aut duodecim milites, quos per sphalma introductos dixi.

[7] [SS. Dasius, Zoticus et Cajus flagellis cæduntur et in mare cum molaribus projiciuntur;] SS. Dasii, Zotici et Caji mortis genus siluerunt omnia Martyrologia ecclesiæ Occidentalis, usque ad Baronium; qui Menologio usus, quod ex Menæis Græcorum (colunt enim hi hac die sanctos martyres) collegerat Cardinalis Sirletus, pristinæ annuntiationi addidit hæc verba: Qui post diversa tormenta in mare demersi sunt. Atque hæc tormenta enucleatius explicantur in Menologio, olim Basilii Porphyrogeniti jussu descripto; in quo ad hanc diem græce legitur: Certamen Sanctorum Martyrum Dasii, Gaji et Zotici. Hi sancti Martyres in urbe Nicomedia claruere. Cum autem publicus idolorum festus dies ageretur, fidenter pieque ea, quæ super altaribus posita erant, evertentes, a stultis infidelibus impie fecisse existimati sunt. Quare injectis catenis ad judicem rapiuntur: a quo quæcumque excogitari potuere, tormenta experti sunt, durissima verbera, equuleum (nervum), plagas, dissecta flagellis latera, carnes cilicinis pannis laniatas. Quæ omnia cum non solum negligerent; sed etiam idolorum vanitatem objurgarent et magna voce Christum solum verum Deum esse testarentur, saxis de collo appensis, in gurgitem injecti [sagittis confossi sunt;] ibique martyrii finem consecuti, gratias Christo regi sæculorum usque ad mortem agebant, quod digni ab eo habiti essent pro ipso mortem oppetere. Ita latine vertit Card. Annibal Albanus, vix annum XVII ætatis transgressus: dabitur itaque mihi duo in hac versione loca corrigere: et quidem post verbum equuleum vocabulum nervum apposui, uncinis inclusum; græce enim scribitur: Καὶ ἐπὶ ξύλων ἐκρέμασε· videlicet ξύλον non equuleum, sed nervus seu tabulatum erat, quo pecudum fere more, nervis ad manus pedesque et interdum ad collum stringentibus, rei tenebantur [Cfr Auctarium ad tom. V Oct., pag. 46.] . Sagittis confossi sunt abundare videntur: Græce quippe scriptum est; λίθους μεγάλους τοῖς τραχήλοις αὐτῶν περιθεὶς, εἰς τὸν βυθὸν κατηκόντισεν· quæ ultima vox tantum indicat Martyres jaculi instar in profundum mersos esse. Eadem habent Menæa, sed paulo brevius: in quibus hæc ultima encomii verba sunt ἐν τῇ θαλάσσῃ ἀπεῤῥίφησαν; de quibus animadvertas nullam hic de sagittatione mentionem fieri; dein hinc desumpta Baronii verba: In mare demersi sunt; et quidem ad sinum maris seu Propontidis jacet Nicomedia, ut obvii geographi et mappæ Asiæ Minoris ob oculos ponunt.

[8] [ex Lactantio et Eusebio ostenditur eos fuisse domesticos Diocletiani et occasione incendii palatii morti traditos.] Porro si hoc Passionis eorum genus, rarius usurpatum, conferamus cum iis quæ de Diocletiani persecutionis initiis tradunt Lactantius, Eusebius aliique, subibit concludere hos Sanctos Martyres servos fuisse Diocletiani et quidem domesticos. Quum enim die 23 Februarii anni 303 Diocletianus primum edidisset edictum, quo templa Christianorum destrui et sacræ scripturæ comburi jubebantur, neque hoc pabulo satiaretur Galerii, illorum malorum incentoris, in fideles furor, ignem Diocletiani palatio bis a suis injici curavit; quo crimine onerarentur Christiani et maxime palatii eunuchi, quasi utriusque mortem incendio machinati essent. Non excidit consiliis suis Galerius. Continuo Diocletianus in omnes furere cœpit. Potentissimi quondam eunuchi necati. Comprehensi presbyteri ac ministri. Omnis sexus et ætatis homines ad exustionem rapti. Nec singuli, quoniam tanta erat multitudo, sed gregatim circumdato igni ambiebantur; DOMESTICI, ALLIGATIS AD COLLUM MOLARIBUS, MARI MERGEBANTUR. Nec minus in cæterum populum persecutio violenter incubuit. Hæc Lactantius [De mortibus persecutorum, cap. 15.] . Sed aliquantisper enucleatius Eusebius [Hist. Eccl., lib. VIII, cap. 6.] . Hic enim memorato palatii incendio: Cujus, inquit, cum nostros auctores fuisse publicus rumor falsa suspicione jactasset, imperiali jussu quotquot illic erant Dei cultores acervatim cum suis familiis, alii gladio, flammis alii consumpti periere. Tunc divina quadam alacritate, quæ verbis explicari non potest, conciti viri simul ac mulieres in ardentem rogum insiliisse dicuntur. Alios quoque innumerabiles, vinctos et scaphis impositos, carnifices in profundum mare projecere. Sed et corpora regiorum cubiculariorum, quæ post mortem convenienti tradita fuerant sepulturæ, ipsi eorum legitimi domini erui ex sepulcro et in mare projici oportere censuerunt, ne quis illos sepulcris conditos pro diis, ut ipsi quidem opinabantur, reputans in posterum adoraret. Et hæc quidem in ipso persecutionis exordio Nicomediæ gesta sunt. Atque hæc omnia ad Diocletiani domesticos pertinere videntur, licet aliter senserit Tillemontius [Mémoires p. s. à l'hist. eccl., tom. V, pag. 24, edit. 1702.] . Nam hujus capitis titulus est: Περὶ τῶν κατὰ τοὺς βασιλικοὺς οἴκους; dein postquam meminit Eusebius incensorum τῶν κατὰ τὴν Νικομήδειαν βασιλείων, loquens de his qui de incendio suspecti habiti sunt et variis illis modis plexi, designat eos indicio τῶν τῇδε θεοσεβῶν, seu ut vertit Valesius: Quotquot illic (seu in palatiis) erant Dei cultores. Quæ omnia si jam inter se componamus, habebimus primo SS. Dasium, Zoticum et Cajum domesticos fuisse Diocletiani, non tamen cubicularios aut eunuchos; secundo eos passos initio persecutionis seu anno 303; tertio eos, molaribus (non quidem illis magnis, sed minoribus quæ manu moverentur) collo appensis, in mare projectos fuisse; et quarto demum eos non præcipites datos e rupe, ut in Martyrologio Basilii pinguntur, sed e scaphis, quemadmodum narrat Eusebius. Plura nos fugiunt.

DE SS. MODESTO, EUTYCHIO, MATERO SEU MAURO ET DISEO MM. IN AFRICA. EX MARTYROLOGIIS.

ANNO VERISIMILITER CCCIV.

[Sylloge]

Modestus Martyr in Africa (S.)
Eutychius Martyr in Africa (S.)
Materus seu Maurus Martyr in Africa (S.)
Diseus Martyr in Africa (S.)

V. D. B.

Nicomediensem SS. Martyrum turmam sequitur in Hieronymianis fastis alia Africana his verbis: Et in Africa Modesti, Eutici, [Discernendi hi sancti a S. Modesto et sociis Neapolitanis.] Materi, Disei; in quibus Martyribus enumerandis codices Lucenses, Antverpiensem seu Epternacensem et Corbejensem inter se convenire monet Florentinius. Et quidem si Materum in Maurum corrigas, prout suadet Morcellius [Africa Christ., tom. II, pag. 373.] , non videtur dubitandum quin hæc recta sint; licet et hic ex aliis codicibus nodus aliquis oboriatur. Quum enim in Hieronymianis laterculis ad hanc quoque diem legeretur: Neapoli Festi, Modesti et aliorum num. CCLXXII, hinc factum est ut in codicibus, in quibus locorum nomina omissa sunt, utraque turma in unam conflata sit; prout deprehendere est in codice Augustano [Ap. Sollerium, ante II part. Martyrologii Usuardi, pag. 22.] , S. Germani Autissiodorensi [Ap. Martene, Thesaur. nov. Anecd., tom. III, col. 136.] , Gellonensi [Ap. Dacherium, Spicileg., tom. II, pag. 15.] et Labbeano [Ap. Sollerium, pag. 29.] . Ast Richenoviensis [Ap. Sollerium, pag. 15.] et auctarium aliquod Bedæ seu Flori [Acta SS. ante tom. II Martii, pag. XXXV.] , quæ locorum nomina retinuerant, omiserunt Diseum et Materum seu Maurum, habentque tantum: In Africa Modesti, Eutici. Omitto in Augustano 7000 inter Euticum et Disseum interseri; lectio quippe solitaria et nullius frugis. Hos Martyres tempore Diocletiani anno 504 in Africa passos ex his quæ sæpius in opere nostro disputata sunt verisimillimum est.

DE SS. AFRIGI SEU APRICIO, MACHARIO, DICEO ET PROCULO, MM. NICÆÆ IN BITHYNIA, ET DE SS. MODESTO ET CCLXXII SOCIIS MM. NEAPOLI IN CAMPANIA. EX MARTYROLOGIIS.

AB ANNO CCCIII AD CCCV.

[Sylloge]

Afrigus seu Apricius Martyr Nicææ in Bithynia (S.)
Macharius Martyr Nicææ in Bithynia (S.)
Diceus Martyr Nicææ in Bithynia (S.)
Proculus Martyr Nicææ in Bithynia (S.)
Modestus martyr Neapoli in Campania (S.)
CCLXXII socii martyres Neapoli in Campania

AUCTORE V. D. B.

Post Nicomediensem et Africanum SS. Martyrum manipulos exhibent Hieronymiani fasti apud Florentinium sequentem annuntiationem: [Ex Hieronymianis fastis, nonnihil intricatis,] Et in Nicea Bithini. Afrigis. Macharis. Dicei. Proculi. Neapoli. Festi. Modesti. et aliorum num. CCLXXII. Ad quæ hunc commentarium subjicit Florentinius: Inter plures sub Niceæ nomine urbes signatur hic præcipue quæ in Thracia (imo in Ponto) est Niceno concilio celeberrima. In hac duos tantum Martyres recenset Ms. Antverpiense, nempe Apricium et Matthæum. Sed Afriges, non Apricius aliorum est antesignanus in libris nostris et Corbejensi; et Macharius, non Matthæus dicitur, qui in ordine succedit; deinde Diceus et Proculus. Hæres tamen in scopulo an Neapoli, quod sequitur nomen, Martyris sit vel urbis. Pro Martyre accepisse Dacherium ex modo interpunctionis videtur; quemadmodum in Appendice Adonis etiam Rosweidus ad XII Kal. Novembris: In Nicæa Bythiniæ Afrigis, Macarii, Dicei, Proculi, Neapoli, Modesti et aliorum numero septuaginta duorum. (Ex hac appendice, quamvis ex Adone id accepisse Ferrarius crediderit, in novo Catalogo Sanctorum, immutato nonnihil nomine, Neapolium pro Martyre posuit. Ut cum nihil præter putati Adonis auctoritatem addat, nec pondus adjicit, nec nodum solvit. In libris nostris ante Modestum et anonymos Festus legitur. In monumentis ecclesiæ Neapolitanæ Dengenii et Caraccioli Modestus non comparet, et Festus, inter socios S. Januarii numeratus, Beneventi, non Neapoli, quiescere dicitur et venerari. Excedit in libris nostris anonymorum numerus. In adducta Adonis appendice septuaginta duo cum Modesto sociantur, in Martyrologio Corbejensi octuaginta quatuor; in ambobus ex codicibus nostris ducenti et septuaginta duo signantur, quos alibi memoratos invenire non licuit. Hactenus Florentinius.

[2] [duplex turma SS. MM. deducenda videtur et Neapoli nomen civitatis habendum;] Ante omnia itaque hic quæritur utrum duplex sit turma, altera Nicæna, altera Neapolitana, an vero unica, ita ut verbo Neapoli designetur S. Neapolus, qui, ut reliqui, martyr sit Nicænus. Equidem duas esse turmas potius crediderim, tum quia in auctario Usuardi Rosweidano ad diem 22 Octobris hæc apertissima leguntur verba [Ap. Sollerium, Usuardi Martyrol., pag. 619.] : In Neapoli sancti Festi et Modesti Martyrum et aliorum CCLXXI; tum quia in omnibus codicibus, in quibus omissa fuerunt locorum nomina, præterita fuit vox Neapoli, utpote loci, non vero Sancti alicujus nomen: ut videre est in codice Augustano [Ap. Sollerium, ante partem II Usuardi, pag. 22.] , Labbeano [Ibid., pag. 29.] , S. Germani Autissiodorensis [Ap. Martene, Thes. nov. Anecd., tom. III, col. 1561.] , Morbacensi [Ibid., col. 1570.] et Gellonensi [Ap. Dacherium, Spicileg., tom. II, pag. 35.] . Re quidem vera objici potest alia quoque sanctorum nomina ibidem omissa; verum in hoc posita est argumenti vis, quod Neapoli nomen semper præteritum fuit; unde nomen loci, non viri habitum videatur. Adeoque ex antiquis documentis unum auctarium Bedæ adversæ parti favere videtur; quum in eo legere sit [Act. SS., ante tom. II Martii, pag. XXXV.] : In Nicea Bithyniæ natale Macharii, Proculi Modesti cum aliis ducentis septuaginta. Ubi vox Neapoli omittitur quidem; Modestus tamen cum sociis Nicææ adscribitur. Aliquam huic rei vim inesse non negarim; sed non tantam quantam utrique præcedenti argumento putem. Quod autem monuit Florentinius a Dacherio Corbejensem codicem et a Rosweydo appendicem Adonis ita interpuncta fuisse, ut Neapoli vox virum, non civitatem designare videatur; verum omnino est. Ast sciendum est La Barre [Spicileg., tom. II, pag. 20.] , qui Dacherii, et Georgium [Martyrol. Adonis, pag. 644.] , qui Rosweydi libros iterum ediderunt, aliter omnino sensisse, atque ita posuisse puncta ut vox Neapoli jam ad civitatem pertineat; adeoque Sollerius, Richenoviensem codicem [Ante part. II Usuardi, pag. 13.] emittens in lucem, eamdem viam tenuit. Quibus omnibus consideratis, probabilius habeo de duobus hic agi sacris agminibus, altero Nicæno, altero Neapolitano. Neque dicas ita expungi ex Calendariis S. Neapolum, qui ab ineunte fere hoc sæculo in Gallia die 13 Augusti celebrari et homonymus Neapoleoni haberi cœpit: ille enim nequaquam hic in causa est, quum Alexandrinus Martyr fuerit; de quo sub nomine S. Neopolo uti et de socio S. Saturnino in Opere nostro actum est ad diem 2 Maji [Act. SS., tom. I Maji, pag. 180.] .

[3] [prior Nicæna turba ex quatuor constat;] Difficultatem quoque facessunt nomina. Nicænorum antesignanus in Ms. Antverpiensi seu Epternacensi Apricius dicitur, in reliquis uti et in appendice Adonis, Afriges, a Ferrario in Catalogo generali sanctorum Africus: quæ forma præstet plane ambigo. Macharius dicitur secundus in Lucensi et Corbejensi Mss., itemque in auctario Bedæ, Adonis et Usuardi Greveniano, in Catalogo Ferrarii et in Martyrologio Germanico dicto Canisii; quocirca negligenda videtur lectio codicis Antverpiensis, ubi Mattheus scribitur; cæterum parum usitatum hoc ævo nomen. Diceus et Proculus non vocandi in controversiam, quum solus Ferrarius Procacum obtrudat. Hos SS. Martyres passos esse anno 303 aut 304, quum Diocletiani persecutio universæ Bithyniæ incumberet et Nicææ S. TheodoTam et filios, S. Diomedem, S. Neophytum aliosque tolleret, videtur indubium. De S. Nicea, quam matrem S. Proculi dicunt, suspicionem aliquam movimus inter prætermissos ad diem 19 Octobris [Ibid., tom. VIII Oct., pag. 385, c.] ; satis fuerit eam hic revocasse in memoriam.

[4] [altera Neapolitana, distinguenda a Puteolana (quæ inter prætermissos referenda est), ex S. Modesto et CCLXXII sociis.] Neapolitanum agmen nonnihilo obscurius. Post verba enim: Neapoli, Modesti et aliorum numero CCLXXII, jam recitata, sequuntur in codice Corbejensi Dacherii hæc alia: Puteolis Campaniæ, Proculi, Euticis, Macharii, Donatellæ; in Lucensibus: Puteoli Campaniæ Proculi, Euticii et Macharii; quæ tamen deficiunt in Antverpiensi. Utut est, mirum in modum in aliis codicibus hæc omnia nomina cum Neapolitanis permixta sunt aut truncata. In codice Richenoviensi nude habes: Neapoli, Festi. In Augustano Modesti cum aliis CCLXXII, Macharii, Festi; in Labbeano: Modesti cum aliis ducentis et septuaginta. Festi, Macari; appendix Adonis jam recitata omittit omnino Festum; auctarium Usuardi Rosweydianum cum Festi et Modesti nominibus et sociis CCLXXI jam dedimus; auctarium Bedæ valde truncum est, refertque tantum Modestum cum aliis ducentis septuaginta; demum in Martyrologio Gellonensi legere est: Modesti cum aliis ducentis septuaginta duobus (vox duobus deest in Baluzii codice), Macharii, Festi. Equidem crediderim (ut longiorem disputationem omittam) genuinam seu primitivam lectionem esse: Neapoli Modesti et aliorum CCLXXII. Puteolis Campaniæ Proculi, Euticii et Festi; ubi post posui Festum, quum soli codices Lucenses et auctarium Rosweydianum Usuardi id nomen Modesto anteponant. Macharium vero omisi, quod idem videtur qui Nicænus, et Donatellam utpote in solo Corbejensi codice obviam. Cæterum Proculus et Euticius, Puteolis coronati, Festus cultus Beneventi, pertinent ad S. Januarii Neapolitani agmen; de quo dictum in opere nostro ad diem 19 Septembris: unde vero fiat ut hic denuo redeant, sat explicitum in prætermissis ad 18 Octobris [Ibid., pag. 276.] . Numerum CCLXXII sociorum, cui quippe faveat longe maxima codicum pars, tenendum duxi. Sed nonne Modestus cum sociis CCLXXII e S. Januarii phalange? Non æstimarim; tum quoniam Modesti nomen inter Januarii socios non venit, tum quoniam S. Januario non CCLXXII adscribuntur socii, sed sex tantum. Verisimile tamen est Modestum cum suo comitatu eodem fere tempore passum, quo S. Januarius; scilicet sub Diocletiano anno 305. Cæterum ut præ solis lumine stellæ evanescere videntur, ita S. Modestus cum sociis Neapoli præ S. Januarii et sociorum gloria.

DE S. HILARIONE, CONF. PATRE MONACHORUM IN PALÆSTINA

ANNO CCCLXXI.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Hilarion monachus et confessor in insula Cypro (S.)

AUCTORE V. D. B.

§ I. S. Hilarionis biographi.

Celebre, dum viveret S. Hilarion, per multas regiones ejus nomen fuit; [S. Hilarionis Vitam diligentissime scripsit S. Hieronymus] dicere tamen non ausim celebrius fuisse quam multorum aliorum, qui eamdem palæstram exercuerunt monasticam et quorum vix ulla adhuc superest memoria. Quod autem ejus fama per universum orientem et occidentem perseveravit, dum commilitonum paulatim desierit celebritas, in acceptis certe referendum est S. Hieronymo, qui minus vicennio ab ejus morte quam diligentissime ejus gesta prosecutus est. Cujus diligentiæ testimonia passim ipsa lucubratio subministrat: quorum duo tantum lectori expendenda proponam. Prius est varia vario tempore B. Hilarionis victus vestitusque descripta ratio; posterius, indagatum sedulo quantum jam in his, jam illis in locis vixerit sanctissimus monachus temporis spatium: quæ certe novisse non potuit pius biographus, quin accurate omnia ab illius discipulis sciscitatus fuerit, maxime a S. Hesychio, assiduo fere beati viri comite, et forte etiam a S. Epiphanio qui breve ejus elogium conscripserat. Cæterum nemini umquam minus licuit temere et imprudenter aliquid in literas mittere quam B. Hieronymo, adversariis undique circumdato; qui quod in ejus scriptis per fas et nefas carperent lynceis oculis observabant.

[2] [anno 390, eamque statim græce vertit Sophronius.] De se ipsemet Hieronymus capite ultimo libri de viris illustribus scribit [Ap. Migne, Patrologia, tom. XXIII, col. 717.] : Usque in præsentem annum, id est Theodosii principis decimum quartum, seu Christi 392, hæc scripsi… In Lucam homilias triginta novem; in Psalmos, a decimo usque decimum sextum tractatus septem; Malchi captivi monachi Vitam, et beati Hilarionis; Novum Testamentum græcæ fidei reddidi. Et ibidem penultimo capite [Ibid., col. 715.] scripserat: Sophronius, vir apprime eruditus, laudes Bethlehem adhuc puer et nuper de subversione Serapis insignem librum composuit: de virginitate quoque ad Eustochium et Vitam Hilarionis monachi, opuscula mea, in græcum eleganti sermone transtulit: Psalterium quoque et Prophetas, quos nos de hebræo in latinum vertimus. Hæc Hieronymus de hac sua ipsius S. Hilarionis Vita. Certe itaque ante annum 392 edita fuit hæc lucubratio, quin etiam græce versa; et quum in recensione scriptorum suorum passim temporis ordinem sequatur B. Hieronymus, ponenda post compositam Malchi Vitam; cujus ætatem prodit papæ titulus, Evagrio Antiocheno datus [Ibid., col. 53.] , qui anno tantum 388 aut 389 episcopus creatus est [Tillemont, Mem. Ecclesiast. tom. X, pag. 234, Paris, 1705.] . Longius in definiendo progressi non fuere Tillemontius [Ibid., tom. XII, pag. 129.] et Stiltingus; neque nos progrediemur, quamquam manifestum sit fieri non potuisse ut a vero aberraverit Vallarsius [Migne, Patrologia, tom. XXIII, col. 18 et 29.] , quum S. Hilarionis Vitam circa annum 390 scriptam dixit, post interpretationem Homiliarum Origenis in Lucam, quam superiori, inquit, 389 assignamus: ordine nempe, quo sanctissimus auctor sua scripta recenset, ad propius determinandam Homiliarum in Lucam et proin S. Hilarionis Vitæ ætatem ductus est Vallarsius [Ibid., tom. XXVI, col. 13 et 14.] .

[3] [Id Opusculum S. Hieronymi per Occidentem] Satis vulgo notum est quantum S. Hieronymi libri, quam primum essent editi, ab omnibus expeterentur. Argumenta seligebat plerumque quæ delectationis haberent plurimum; quæ singularia essent et exquisita; quæ animos vehementer moverent; pugnacia; aut quæ doctrinam et reconditissimam eruditionem admitterent; stylo insuper utebatur nitido, facili, nervoso, amplo et elato; fama ejus per orientem vagata æque ac per occidentem; amicos et admiratores habebat studiosissimos, simul et hostes infensissimos et acerrimos vituperatores: quibus si quid magis valeat ad bonam faustamque librorum fortunam, equidem ignoro. Habuit itaque S. Hilarionis Vita eamdem sortem quam pleraque alia S. Hieronymi opera. Unde mirum videri nequit quod, quum sæculo V collectio fieri cœpta est, quæ deinceps uno quasi vocabula Vitaspatrum dici perrexit [Cfr Rosweydus, Vitæ Patrum, proleg. part. II et seq. et Du Cange, Glossar. latinit. v° Vitas patrum.] , primo inserta fuit libro S. Hilarionis Vita: quæ cum reliquis S. Hieronymi beatorum monachorum biographiis illius celeberrimi voluminis quasi fundamentum factum est. Certe in Decreto Gelasiano de libris authenticis seu ecclesiasticis legimus [Zaccaria, Storia delle proibizioni de' libri, pag. 36.] : Item Vitaspatrum, Paulli, Antonii, Hilarionis et omnium eremitarum, quas tamen vir beatissimus scripsit Hieronymus, cum omni honore suscipimus; quam decreti partem nil suadet Gelasianam non esse. Seorsim quoque, aut cum Vitis Pauli et Malchi reperitur in Mss. codd.; ita ut paucorum librorum frequentiora sint vetera exemplaria.

[4] [et versio Sophronii per Orientem maxime pervulgata fuere; hæc eadem versio] Ut Vita latina per occidentem sparsa est, sic versionem Sophronii per universum orientem susceptam fuisse dubitandum non videtur: cujus rei aliam probationem non dabo, quam quod orientales splendide jam peragebant beati Hilarionis festum, dum nulla ejus in sacra liturgia commemoratio fieret ab occidentalibus: de qua re fusius dicemus alibi. Verum tamen Sophronii illius, quod nomen in Sempronium aliquando fuisse versum nonnulli volunt [Vossius, de Historicis græcis, pag. 257.] , nulla alia memoria superest quam quæ de eo fit a S. Hieronymo in suo de viris illustribus libro aut quæ indidem desumpta est. Quod pro S. Basilio adversum Eunomium scripsisse dicitur [Fabricius, Biblioth. græca, tom. IX, pag. 289, edit. 1804.] , mera conjectura est; bona forte, sed sola nominis similitudine et ætatis convenientia nixa. Hanc a Sophronio conscriptam Vitam eam esse, cui initium fit per hæc verba: Ἐν Παλαιστινῃ πολις ἐστιν οὐκ ἐλαττον ἠ πεντε καὶ τεσσαρακοντα σταδιους ἀπεχουσα Γαζης et quam latine ex versione Gentiani Herveti edidit Lipomannus [Vitæ SS., tom. VI, pag. 360 et seqq.] , existimavit Rosweydus [Vitæ Patrum, pag. 86.] : Eodem enim, ait, ordine procedit, etsi in quibusdam subinde variet et quædam etiam addat. Agapius monachus, qui anno 1515 Venetiis Paradisum suum lingua græca vulgari edidit, Simeoni Metaphrastæ illam versionem tribuere videtur in universi operis titulo: Βιβλιον καλουμενον Παραδεισος ἐκ των λογων του ὁσιου καὶ θεοφορου πατρος ἡμων Συμεωνος τοῦ Μεταφραστου μεταφρασθεν παρα Ἀγαπιου μοναχου του Κρητος μετα πασης ἐπιμελειας και ποθου πολλου ἐκ της τῶν Ἑλληνων εἰς την κοινην διαλεκτον. Volunt [Fabricius, Biblioth. græca, tom. IX, pag. 294.] etiam Leonem Allatium sensisse illam versionem græcam Simeoni tribuendam esse. Dubius hæret Tillemontius [Mémoires ecclésiast., tom. VII, pag. 572.] et cum eo nonnulli alii.

[5] [videtur male aliquando adscripta Simeoni Metaphrastæ.] Equidem dissentire non ausim a Rosweydo. Etenim Leo Allatius, quo nemo melius genuinos Metaphrastis fœtus a suppositis dixtinxit, τον του μακαριωτατου και φιλουθεου Ἱλαριωνος βιον in secunda tabella (quam vocat) ponit [De Simeonum scriptis diatriba, pag. 124.] ; quæ tabella eorum est [Ibid., pag. 119.] , quæ dissimilis oratio et stylus Metaphrasten parentem nolunt agnoscere: quam scribendi diversitatem facile deprehendi testis locuples est Allatius [Ibid., loc. cit.] . Agapii verba nullius sunt ponderis: quis enim ignorat magnam Vitarum Sanctorum per menses distributarum collectionem passim Græcis dici Metaphrastæam, ut Vitas patrum latinis Hieronymianas? non quod illi eas integre composuerint, sed quod ex scriptoribus omnibus, quorum opera collata sunt, nullius celebrius nomen est. Quod adeo verum est ut ipse Agapius primam, quam edidit Vitam et quæ S. Josaphat est, S. Joanni Damasceno recte adscripserit. Quod autem nonnulla illi versioni inserta fuere quæ melius abessent, non grave momentum videtur habere. Illo enim ævo eædem versionibus positæ non erant leges quæ nunc passim servantur. Lege versiones librorum Origenis, quas Rufinus paravit, adeoque ipse S. Hieronymus. Præterea versio græca libri S. Hieronymi de scriptoribus illustribus, quam Sophronio deberi longe versimillimum est, integrum caput de vitis apostolorum insertum habet; ego ab aliis interpolatum dicere non auderem, quum nulli ab hoc puri probati fuerint codices. At vero, inquies, additamenta utriusque operis Sophronio indigna. Sed dic age an omnia quæ leguntur in latina S. Hilarionis Vita S. Hieronymo digna habeas. Fallax nimis illa argumentandi ratio, nisi aliis indiciis adjuvetur. Quocirca, quum græca illa S. Hilarionis Vitæ versio non videatur esse Metaphrastis; quum ex ipso Hieronymo noverimus aliquam a Sophronio fuisse factam; quumque nullus alius aliam parasse legatur; illam Sophronio tribuendam esse suadere videntur communes prudentiæ leges. Cæterum in quibus Parisiensibus et Vindobonensibus pluteis reperire sit dabit Fabricius [Biblioth. græca, tom. IX, pag. 294 et tom. X, pag. 235.] .

[6] [S. Epiphanius, Sozomenus aliique gesta S. Hilarionis prosecuti fuere.] Ante scripserat aliquam B. Hilarionis Vitam S. Epiphanius, Salaminæ Cypri episcopus, qui, ut in prologo B. Hieronymus testis est, cum Hilarione plurimum versatus erat; quum hic scilicet in insula Cypro ad mortem usque degeret. Brevis ea erat et ex locis communibus ad laudandum defunctum composita. Quocirca, quamquam ante vulgo legebatur, diu exquiri nec appeti potuit, postquam B. Hieronymus, ex quo hæc novimus (aliud enim hujus epistolæ vestigium non superest), defuncti proprias narravit virtutes. Parum similiter curatum quid Sozomenus, qui post B. Hieronymum et Sophronium venit, de S. Hilarione scripsisset; quamvis ipse quoque, non contentus S. Hieronymi legere vestigia, in B. Hilarionis gesta eo inquisivit diligentius, quo majores ei debebat grates, quod per eum lumen fidei ad suum genus venisset. Sozomenus itaque cum S. Hieronymo præcipui nostri in hoc commentario erunt duces. Menæa græcorum et alia id genus librorum aliquando quoque citabimus; nec similes libros latinos omittemus. Contra negligemus omnino Vitam S. Epiphanii, quamquam sæpius in ea S. Hilarionis mentio fiat; quoniam, etsi res veras contineat et prior pars forte melior sit quam critici aliquot æstimavere, iis tamen nævis, maxime chronologicis, inspersa est ut vel a fabulatore conscripta vel certe mirum in modum interpolata videatur, et nullus adesse videatur modus quo quæ vera sint a falsis secernantur [Cfr Act. SS., tom. III Maji, pag. 46 et seqq.] . Inter recentiores optime B. Hilarionis gesta illustravit Rosweydus, vir numquam laudandus satis; Tillemontius, Martianayus et Vallarsius vix quidquam aliud præstiterunt quam proxime eum sequi. Ea quoque nostra sors; qui tamen conabimur, si quæ relictæ fuerint spicæ, eas legere.

§ II. Vitæ S. Hilarionis chronotaxis. Commoratio Alexandriæ et apud S. Antonium.

[Vitæ ratio S. Hilarionis per certos annos distributa.] Ante omnia si brevem annorum vitæ Hilarionis synopsim desideras, dabit eam Rosweydus [Vitæ Patrum, pag. 92.] ex ipsa a S. Hieronymo conscripta Vita exceptam. Anno ætatis incohante XVI intrat Hilarion eremum, manetque ibi ad annum XX inclusive; ita num. 5. Ab anno XXI incohante ad XXVI ætatis annum inclusive tenuiter victitat, tribus annis in diem lentis sextario, tribus aliis pane arido cum sale; ita num. 6. A XXVII incohante ad XXX ætatis annum inclusive herbis victitat; sic eodem num. A XXXI incohante ad XXXV inclusive sex uncias panis hordeacei in diem sumit; num. eodem. A XXXVI incohante ad LXIII inclusive victui oleum adjicit; num. eodem. A LXIV incohante ad LXXX inclusive pane abstinuit sicque complevit vitæ ordinem; num. eodem et 38: octoginta enim annos vixisse aperte perhibet S. Hieronymus num. 38. Aliter quoque texi potest beati viri annorum series et quidem cum annis Christi et reliqua eventorum publicorum successione connecti, dummodo unus alterve universæ catenæ annulus certis temporis punctis conjungantur: quod quidem ita præstabimus, ut universam ejus vitam simul illustremus, maxime itinera; quæ ut in eremita singularia pene sunt et inopinata, sic peculiari studio a B. Hieronymo recensita fuere. Sed initium faciendum ab his quæ quo facta sint tempore accuratius novimus, hinc deinceps reliqua ordinaturi.

[8] [Tempora ex quibus pendet universa chronotaxis vitæ S. Hilarionis.] Porro num. 23 et 24 Vitæ B. Hilarionis sequentia legimus: Sexagesimo tertio vitæ suæ anno cernens grande monasterium, et multitudinem fratrum secum habitantium, turbasque eorum, qui diversis languoribus et immundis spiritibus occupatos ad se deducebant, ita ut omni genere hominum solitudo per circumitum repleretur, flebat quotidie et incredibili desiderio conversationis antiquæ recordabatur… Cumque ita vixisset lugens BIENNIUM, Aristænetas … venit ad eum, volens etiam ad Antonium pergere. Cui ille flens: Vellem, ait, ipse quoque, si non carcere hujus monasterii tenerer, et si eundi fructus esset. Biduum enim hodie est, quod totus mundus tali parente orbatus est. Credidit illa et substitit. Et post paucos dies veniente nuntio, Antonii dormitionem audivit. Atqui res ab Rosweido [Vitæ Patrum, pag. 29 et seqq.] et Henschenio [Acta SS., tom. II Januarii, pag. 110 et 111.] luculente demonstrata est S. Antonium vita functum fuisse die 17 Januarii anni 356 seu XIX Constantii junioris [S. Hieronymi chronicum, ap. Migne, Patrologia, tom. XXVII, col. 687.] : unde consequens sit mense Januario anni 356 B. Hilarionem sexagesimum quintum ætatis annum vixisse. Alibi quoque licet firmiter pedem ponere. Quemadmodum inferius ostendemus, terræ motus, post quem brevi ex Dalmatia Cyprum perrexit B. Hilarion, accidit die 21 Julii anni 365. Vixit deinde beatus vir biennium non procul a Papho et quinquennium duodecimo a mari milliario, mortuus anno ætatis octogesimo, die 21 Octobris: quæ ut inter se consistere queant, non integrum septennium, sed sex annos et unum alterumque mensem in insula Cypro degisse dicendus est, et inter exeuntem mensem Octobrem anni 291 et ineuntem Januarium sequentis anni natus: verum hæc suo loco explicabuntur latius.

[9] [S. Hilarion, ad finem anni 291 prope Gazam natus, puer pergit Alexandriam;] Natus itaque est B. Hilarion ad finem anni 291, et quidem ex parentibus gentilibus, prope Gazam in Palæstina et pristina terra Chanaan [Cfr Ritter, Erdkunde, tom. XV, pag. 101.] . Puer ad scholas Alexandrinas Ægypti missus. Qua via tunc temporis Gaza Alexandriam iretur et vice versa, ex Antonini Itinerario [Itinerarium Antonini, edit. Wesselii, pag. 151 et 152.] , ex Strabone [Lib. XVI. pag. 1080 et 1081, edit. Oxon. 1807.] et Judæo Flavio Josepho [De bello Judaïco, lib. IV, cap. 11, Opp. tom. II, pag. 313, edit. Havercampii.] ubi Titi Alexandria Hierosolymam petentis iter describit, facile intelligimus. Gaza ibatur Raphiam, quæ nunc Rafa dicitur; quæ adhuc fontem habet, aliquot rudera et duas columnas ex sienite, priscos Ægypti et Palæstinæ seu Africæ et Asiæ limites [Ritter, Erdkunde, tom. XIV, pag. 140; tom. XVI, pag. 39 et 40.] . Juxta Antonini Itinerarium distat a Gaza XXII M. P., secundum Leake itinere sex horarum. Hinc usque ad terras, Nilo irriguas, iter per deserta loca serpentiumque multitudine infecta, maxime tamen post Rhinocoruram, instituendum erat; quocirca camelis conficiendum monet Strabo. Porro Raphia itinere XXII M. P. venit S. Hilario Rhinococuram seu Rhinocoluram, medio ævo dictam Laris, nunc Arisch seu El Arisch [Ibid., pag. 141 et seqq. et tom. XVI, pag. 38.] , ad wadim seu vallem torrente [Num. XXXIV. 5; Isaias, XXVII, 12.] sectam cognominem: loca Hebræis nota nominibus Sihor, torrentis Ægypti, torrentis deserti et simpliciter torrentis [Ibid., locc. citt., Paral. I. XIII, 5; Jos., XIX, 26; Ezech., XL, 19; Amos, VI, 15.] ; primum extra terram Chanaan Ægypti oppidum [Paralip. I, XIII, 5.] et Nabatæorum olim emporium [Strabo, lib. XVI, pag. 1109.] . Aliquot adhuc rudera habet et ineunte hoc sæculo a Gallis occupata fuit et munita [Ritter, Erdkunde, tom. XVI, pag. 36 et 37.] . Itinere XXVI M. P. Rhinocorura Ostracinam perrexit B. Hilarion. Ostracina nunc dicitur Straki [Ibid., tom. XIV, pag. 144.] ; sed nonnihil mutata sede, quum jam ad ostium lacus sita sit, Flavii Josephi autem ævo aqua careret, advectitia opus habens. Itinere XXVI M. P. Ostraciña Casium ivit B. Hilario, ubi in monte Casio templum Jovis Casii ei obvium fuit [Fl. Josephus, Bellum Judaïcum, lib. IV, cap. 11, pag. 413.] ; nunc huic loco nomen Ras Kasaroun seu El Kas, non vero Katieh seu Cattia [Ritter, Erdkunde, tom. XIV, pag. 144 et 145.] . Casio XX M. P. venit dein Pentaschœnum; quam stationem, quinque schœnis (ut vox sonat) seu XX milliaribus distantem, omisere Josephus et Peutingerianus geographus [Ap. Velserum, Opp. historica, pag. 759.] ; atque hic ejus loco Geram posuit XXIII M. P. distantem a Casio et VIII a Pelusio, dum in Antoniniano Itinerario XX M. P. Pentaschœnum a Pelusio distare dicatur. Vero propiores crediderim Peutingerianas tabulas, quum credibile non videatur a Titi exercitu XXXX M. P. una mansione confecta esse; XXXI enim maximum illis in partibus iter. Pelusio, in cujus pristino pomerio castrum Tyneh exstructum est, Heracleopolim Parvam eundum erat B. Hilarioni itinere P. M. XXII; unde eodem spatio Tanin, Arabibus Sân, Hebræis Zoan, multis ruderibus, veteris gloriæ reliquiis, insignem [Ritter, Erdkunde, tom. I, pag. 829 et 830] . A Tanin ad Thmuin, nobilem civitatem et ab hirco quem colebat illo dictam nomine, idem iter XXII M. P. Hinc aqua patebat via eamque secutus est Titus, aut terris per magnum Nili delta: scilicet Thmuin Cynopolim, nunc Mehallet el Kebyr [Ibid., pag. 819.] , M. P. XXV; Tauam M. P. XXX; Andron M. P. XII; Nithine M. P. XII; Hermupolim Parvam, nunc Damanhour [Ibid., pag. 864.] , M. P. XXXIV; Cercu M. P. XXIII; et demum Alexandriam M. P. XX. Atque hoc primum B. Hilarionis, adhuc pueri, iter sub annum 300.

[10] [ubi anno fere 302, a S. Achilla catechizatus, baptizatur a S. Petro et multorum martyriorum testis est.] Dum Alexandriæ versaretur novum illud electionis vas, nondum illic perierant studia humaniora, quorum splendorem laudibus adhuc affecerat Strabo [Lib. XVII, pag. 1123 et seqq., edit. Oxoniens.] , quamquam multa perpessa jam esset civitas. Florebat non minus doctrina sacra; et quidem S. Achillas seu Archelaus, cui Magni cognomen S. Athanasius [Orat. I, pag. 306.] indidit, tunc scholæ catecheticæ magister præerat [Eusebii Hist. eccl., lib. VII, cap. 32, pag. 289, edit. Mogunt.] . Pontificalis apicis petalum (in usu fuisse Alexandriæ testis est S. Marci martyrii scriptor [Cfr Notæ Valesii ad cap. 24, lib. V, Hist. eccles. Eusebii.] ) tunc gerebat S. Petrus, qui anno 311 martyrium fecit, XVI post S. Marcum Alexandrinus episcopus [Eusebii Hist. eccl., lib. VII, cap. 32, pag. 289 et 290. Cfr Eusebii et Hieronymi Chronicum, ap. Migne, Patrologia, tom. XXVII, col. 661 et 662.] . Quin ab illo eruditus, ab hoc baptizatus fuerit B. Hilarion quis dubitet? Id factum anno 302 aut 303, ætatis undecimo aut duodecimo, quandoquidem anno Christi 371, ætatis octogesimo moriens, Christo (ut ipse testatus) annos prope septuaginta serviebat. Quum in illa palæstra versaretur sanctissimus juvenis, teterrima Alexandrinæ ecclesiæ persecutio incumbebat, et annis maxime 304 et 305 innumeros immanibus tormentis tollebat martyres [Eusebii, Hist. eccl., lib. VIII, cap. 7 et 9, pag. 300, 302 et seqq. Act. SS., tom. III April., pag. 572.] : quorum constantia grande exemplum fuit, quo totus in Dei servitium deinceps ferveret B. Hilarion. Hæc dum agerentur, innotuit ei B. Antonii fama; et quamquam vix quindecim natus esset annos, et nondum ineunte sæculo IV ferveret mirabilis ille fervor, quo postmodum tot tamque præstantes juvenes et viri in eremos et solitudines abrepti sunt, invisit eremitarum patrem seque ejus disciplinæ subdidit.

[11] [Annos quindecim natus adit S. Antonium, cujus patria et primum monasterium inquiritur.] At quo in loco reperit B. Hilarion sanctissimum magistrum? Cui quæstioni ut satisfiat, res paulo altius resumenda est; quum hoc tantum sæculo Ægypti arcana patuerint. Auctore Sozomeno, natus est B. Antonius in Arcadia seu Heptanomide, et quidem in nomo Heracleote: cujus civitates potissimæ Nilopolis prope Tarchoub; Heracleopolis magna, nunc Ahnâs; Cœne, nunc Beny-Soueyf; Isiu, nunc Zâouy, etc. [Cfr Description de l'Égypte, tom. IV, pag. 400 et seqq.] . Sæpius ille nomus insula dictus est, quod ad orientem clauditur Nilo, ad occidentem canali Josephi, immo potius pristino Nili alveo, ad meridiem canali qui ab Harabschent (nonne potius Menaqueyn [Cfr Description de l'Égypte, Égypte moderne, vol. I, pl. 6.] , paulo magis ad septentrionem?) aquas Nili in canalem Josephi seu pristinum Nili alveum ducit, et ad septentrionem canali cujus initia in Isiu seu Zâouy sunt [Ibid., pag. 401.] . Ad lævam itaque seu ac occidentem Nili natus est S. Antonius. Accepto baptismate, coluit aliquandiu vitam asceticam in patria, donec anno ætatis 35, Christi 285 [Cfr Act. SS, tom. II Januarii, pag. 110.] ad montem usque perrexit, ibique FLUMINE TRANSVADATO invenit castellum desertum [Ibid., pag. 114, num. 22.] , in quo annis viginti solitarie transactis atque ab hominum segregatus conspectibus perduravit [Ibid., pag. 114, num. 23.] : adeoque id castellum ad alterum Nili latus seu ad orientem fuisse positum manifestissimum est; et quidem vix dubito quin ad parallelam pristinæ Ptolemaidis, nunc El-Lâhoun, paulo magis ad meridiem quam Beroubel esset posita, ad fauces scilicet montis Cisternæ seu Gebei, eo fere loco qui nunc vetus S. Antonii seu monasterium S. Antonii ad Nilum nuncupatur. Id in altera P. Siccardi [Lettres édifiantes, tom. V, pag. 151, edit. 1810.] mappa notatur; et in ejus olim vicinia Angyronpolim fuisse sitam arbitratur Jomard [Description de l'Égypte, tom. IV, pag. 420.] .

[12] [Non tamen hic, sed in Phaio primum collegit S. Antonius discipulos] Postquam narravit S. Athanasius viginti annos solitariam illic vitam egisse B. Antonium, dein subdit eum a multis fuisse visitatum, nulla mutatæ sedis facta mentione. Verum ratio habenda est litterarum S. Antonii ad monachos Arsenoitas, (quarum meminit S. Hieronymus et versio legitur in tomo IV Bibliothecæ Patrum Lugdunensis,) et maxime monumentorum Ægyptiacorum, quæ Abraham Ecchelensis Maronita [S. Antonii regula, sermones, vita, pag. 121.] primus excitavit et ex quibus constare videtur a B. Antonio primum admissos fuisse discipulos in Phaio, non jam ad orientem Nili, sed ad occidentem sito. Et quidem accedit huc ipsius S. Athanasii narratio, ad initia S. Antonii magisterii pertinens [Act. SS., tom. II Januarii, pag. 124. num. 26.] : Quid sane et in Arsenoitarum oppidum gestum sit non transibo silentio. Nam cum fratres vellet invisere et rivulum fluminis Nili, qui crocodilis et multis sævis fluminis bestiis plenus erat, transvadare esset necesse; tam cum comitibus suis transivit illæsus quam inde incolumis rediit. Habitabant itaque illi discipuli in loco, in quo prius eos congregaverat beatus magister, scilicet ultra canalem prope Arsinoen, quæ et Crocodilopolis dicebatur ob cultum et abundantiam illius generis animantium, nunc autem Medinat-el-Fayoum, seu civitas Phaii ad 28° 41’ 9” long. orient. Paris. et 29° 28’ 48” latit. Hanc regionem descripsere complures, quorum dicta in compendium redegit Ritter [Erdkunde, tom. I, pag. 793 et seqq.] ; sed multo melius hujus provinciæ conditio intelligetur, si oculi conjiciantur in mappam, quam hydrographi Martin curis debemus et quæ in Descriptione Ægypti [Égypte moderne, vol. I, pl. 6.] excusa est, vel in aliam recentiorem mappam quæ secundum Martinianam composita sit.

[13] [et admisit S. Hilarionem.] Pauca tantum annotabimus: Ægyptum vallem esse Nili, inter duo juga continua montium positam, quorum orientales dicuntur Arabici, occidentales Lybici, passim innotescit. Nunc ad radices Arabicorum fluit Nilus, olim vero ad Lybicorum, per alveum Josephi canalem (Bahr-Yousef) dictum. Porro quum ad latus occidentale Lybicorum montium pars deserti Lybici esset depressior, incredibili labore foderunt veteres Ægyptii per saxosos Lybicos montes canalem, per quem aqua deduceretur ex canali Josephi in depressam illam deserti partem et per multos rivos divideretur in universam hanc tellurem. Quæ nova provincia, a reliqua Ægypto separata et per unum tantum adeunda ostium, Phaium nuncupata est seu nomus Arsenoites. Huc itaque devenisse censendus est B. Hilarion, quum B. Antonium adiit ejusque sese subdidit disciplinæ.

[14] [discribitur secundum illud S. Hilarionis iter.] Secundum id suum iter instituit B. Hilarion vel ad occidentalem vel ad orientalem Nili ripam; duplex enim terrestris erat via; quin etiam navicula vehi poterat. Verum tunc brevissima et commodissima per ripam occidentalem via; adeoque juxta Antonini itinerarium [Edit. Simleri, pag. 118.] Alexandria P. M. XXIV iverit Chercu; hinc M. P. XX Hieropolim seu forte Hermopolim Parvam [Cellarius, Geograph. antiq., tom. II, pag. 797.] , nunc Damanhour [Description de l'Égypte, tom. XV, pag. 367.] ; hinc M. P. XXI Andropolim, quam eamdem habet d'Anville [Géeographie ancienne, tom. III, pag. 12.] ac præsentem Shabur; hinc P. M. XXXI Niciu, eamdem secundum d'Anville [Ibid., pag. 13.] ac hodiernam Nikios; hinc P. M. XXIX Letopolim; atque hinc demum M. P. XX Memphin, cujus situm e regione Babyloniæ seu Cairi ignorat nemo. Memphi porro M. P. XX venit Peme, nunc Bembe et Gezyret-Bembe prope pyramidas El-Metânyeh [Description de l'Égypte, tom. IV, pag. 428 et 429.] ; hinc P. M. XX Isiu, nunc Zâouy [Ibid., pag. 412 et 413.] ; inde P. M. XX Cæne, nunc Beny-Soueyf. Ex Beny-Soueyf in Phaium iter nunc notissimum est. Flectitur ad occidentem et uno die venitur ad Haouârah el-Kebyr, in ripa orientali canalis Josephi situm; per pontem transitur ad oppositum in altera ripa vicum el-Lahoun; ubi introitus celeberrimæ vallis Phaium [Ibid., tom. XVI, pag. 20 et seqq.] . Jam si quæratur quem in hac valle locum incoluerit cum S. Antonio B. Hilarion, equidem dicendo non sum; sed quum illic adhuc supersint monasteria seu potius monasteriorum reliquiæ, vix dubitandum quin harum rerum adhuc servetur aliqua memoria.

[15] [Anno ante, scilicet 305, eo jam advenerat Prior Nitriensis. Colloquium S. Hilarionis cum S. Antonio.] Venit illuc B. Hilarion anno Christi 306; ita ut jure merito inter primos B. Antonii discipulos recenseatur. Posterior tamen est Piore Nitriensi, celeberrimo deinde monacho, cujus ad B. Antonium adventus anno 605 consignandus est [Tillemont, Mémoires ecclés., tom. VIII, pag. 804.] . Ad hoc tempus pertinere videntur quæ in libellis, quos ex græcis latinos fecit diaconus Pelagius, de SS. Antonio et Hilarione lib. XVII, num. 4 narrantur [Vitæ Patrum, pag. 632.] : Venit aliquando, inquit anonymus auctor, abbas Hilarion de Palæstina ad abbatem Antonium in montem, et dicit ei abbas Antonius: Bene venisti, Lucifer, qui mane oriris. Et dixit abbas Hilarion: Pax tibi, columna lucis, quæ sustines orbem terrarum. Hæc ad caritatem commendandam ferebantur inter eremicolas. Quod autem hæc ad hoc tempus retuli, causa est non videri umquam postea B. Hilarionem ad S. Antonium vivum ivisse, et verba: Lucifer qui mane oriris de tirone recte dici. Re quidem vera tunc nondum abbas erat S. Hilarion, sed adolescens; non veniebat de Palæstina, sed Alexandria; non in monte convenit S. Antonium, sed in Phaio: verum quis non videt in hoc rerum genere a narratoribus non curari adjuncta, sed ipsas res? Scriptor arabs id colloquium inter S. Antonium et abbatem Hellenum institutum perhibet [Ap. Abrahamum Echellensem, S. Antonii regula, etc., pag. 84.] ; sed Hellenum loco Hilarionis positum maxime verisimile est [Cfr Tillemont, Mém. ecclés., tom. VII, pag. 780.] .

[16] [Studet sanctus juvenis magistri mores cognoscere.] Duos menses degit B. Hilarion apud eremitarum patrem; et quum tunc temporis nullæ essent monasticæ regulæ, sed in hoc esset positum ascetarum et monachorum studium omne, ut quæ optima quæque ab aliis fieri viderent, eadem ipsimet præstare conarentur, (neque aliam viam ingressus fuerat B. Antonius;) totus intra bimestre istud tempus fuit S. Hilarion ut B. Antonii mores observaret, ejus dicta conservaret in corde suo et deinceps secundum ea vitam institueret: atque id probe animadvertendum venit. Hinc enim factum est ut res minimæ et tot sententiæ anachoretarum conspicuorum ad nos devenerint, et (quoniam S. Hilarionis vivendi ratio exemplo quoque fuit multis) ut hujus quoque beatissimi viri tam copiosam habeamus notitiam.

§ III. In patriam redux, eremum incolit, admitit discipulos, it Majumam, Hierosolymam, Elusam et in desertum Cades. Miracula. Conversiones.

[In patriam cum aliquot monachis anno 306 redux miserrimum ecclesiæ Gazanæ statum videt.] Porro postquam asceticæ vitæ fundamenta per breve id spatium posuisset pientissimus adolescens, cum quibusdam monachis reversus est in patriam. Vix dubitandum quin tertium id instituerit iter per Memphim et Babylonem, atque hinc per alveum Nili Pelusium navigio repetens; aliæ viæ longiores et difficiliores [Cfr Antonini Placentini itinerarium, in Actis SS., tom. II Maji, pag. XIV et XV.] . In patriam redux, non melius in ea rem christianam constitutam vidit quam aliquot mensibus ante Alexandriæ. Universa enim fere Gaza, et multo magis circumpositi pagi, idolorum falsis religionibus vehementer adhærebat; cujus rei occurrent inferius certissima testimonia. Re quidem vera in media natione perversa electos aliquot recensebat Christus; at ecclesiam hanc minus numerosam sævissimus Urbanus, Palæstinæ rector, pluribus jam pridem cruentabat martyriis, Galerio, qui anno ante imperium orientale acceperat, et Maximino cæsare novis edictis persecutionis ignes exsuscitantibus: integro libro hæc explicat Eusebius. Quis tunc Gazæ episcopus, ignotum: verum dubilandum non est quin S. Silvanus presbyter præcipuum Christianorum Gazensium columen tum fuerit. Iterum testem habemus Eusebium: S. Silvanus, inquit [De Mart. Palæstinæ, cap. 13, pag. 343.] , cum a primo ut ita dicam persecutionis die (seu ab ineunte anno 304) et per totum deinceps illud tempus variis confessionum certaminibus inclaruisset, ad id usque temporis (scilicet ad diem usque 5 novembris anni 307, quo adhuc presbyter ad metalla prope Cæsaream missus fuit, seu potius ad annum 309, quo jam episcopus Gazensis factus cum triginta octo sociis capite truncatus est) servatus fuerat, ut omne illud in Palæstina certamen postremus quasi signaculo clauderet [Cfr Acta SS., tom. I Maji, pag. 468; Tillemont, Mém. ecclés., tom. V, pag. 432 et seqq.; Lequien, Oriens Christianus, tom. III, col. 604 et 605.] .

[18] [Distributo patrimonio, pergit in solitudinem ad austrum Gazæ.] Quæ in Ægypto viderat S. Hilarion martyria, vidit proin quoque in patria; ubi et parentes suos mortuos esse intellexit. Inter fratres itaque et pauperes hæreditatem divisit, nil sibi reservans. Erat autem tunc annorum quindecim, inquit Hieronymus. Sic nudus … solitudinem, quæ in septimo milliario a Majuma Gazæ emporio per littus euntibus Ægyptum ad lævam flectitur, ingressus est. Distabat autem Majuma Gazæ seu Gazæ Portus aut Emporium a Gaza stadiis viginti [Sozomenus, Hist. eccles., lib. V, cap. 3.] seu paulo plus duobus milliariis; ipsa vero solitudo, quam beatus juvenis ingressus est, erat locus desertus juxta mare, viginti circiter stadiis seu duobus milliaribus a patrio vico Thabatha distans [Ibid., lib, III, cap. 14, pag. 519.] . Quo facile quoque intelligitur Thabathæ situs, quinque milliaribus, ut Hieronymus tradit, ad austrum Gazæ jacentis et quidem ad torrentem homonymum, aquas in mare effundentem, ut tradit Sozomenus [Ibid., loc. cit.] .

[19] [Anno 328 miracula patrare et discipulos excipere incipit. Mazumæ seu Gazæ portus conversio ante annum 337.] Viginti et duos jam in solitudine habebat annos, fama tantum notus omnibus et per totas Palæstinæ vulgatus urbes, cum … signorum ejus principium factum est et concursus populi ad eum fieri cœptus et monasteria in Palæstina exstrui; num. 8 et 9; quæ anno 328 affigenda sunt. Non multo post conversi ad Christi fidem Majumæ seu Portus Gazensis incolæ; vix dubium quin S. Hilarionis fama aut etiam opera aliquid eo contulerit. Certe Sozomenus, postquam narravit accolarum Libani felicem immutationem, quam partim agnitæ idolorum vanitati, partim Constantini imperatoris favori, partim attentius examinatæ doctrinæ christianæ, seu etiam signis quibusdam, somniis, aut episcoporum vel monachorum colloquiis debitam fuisse affirmat, continuo addit [Ibid., lib. II, cap, 5, pag. 448.] : Quo quidem tempore Navale urbis Gazæorum, quod Majuma nuncupatur et superstitioni admodum deditum erat et veteres ceremonias antea semper suspexerat, universum repente ad Christi fidem se transtulit. Imperator vero eorum pietati vicem rependens, maximo honore illos affecit; et locum illum, qui antea urbs non erat, civitatem esse jussit et Constantiam cognominavit: quæ Majumæ a Gaza separatio ante annum 337 ponenda est, quo anno obiisse Constantinum nemo ignorat. Et quoniam beneficio, quod B. Hilarion ejusdem oppidi municipi Italico contulit, eo tempore tantum locus esse potuit, quo Majuma et Gaza una adhuc esset civitas, id quoque ante annum 337 signandum. Non tamen diu ante: quum enim occasione illius beneficii, quo Majumitæ in circi ludis victores, Gazenses victi fuerant, ad supplicium postulatus fuisset B. Hilarion (num. 11), Constantii imperatoris ævo recentissima adhuc erat hæc injuria, ita ut Gazenses male sibi timerent, quum apud eos venit dæmoniacus quidam, domo Francus et Constantii imperatoris candidatus (num. 13). Quem dæmoniaci adventum eadem de causa non diu post annum 337 signari posse manifestum est.

[20] [Pergit semel Hierosolymam.] Ad idem fere tempus figendum videtur Tillemontio [Mém. ecclés., tom. VII, pag. 566.] iter Hierosolymitanum, quod, teste B. Hieronymo in epistola ad Paulinum [Epist. XIII, Bened. XLIX, Vallars. LVIII, ap. Migne, tom. XXII, col. 581.] anno circiter 395 scripta, semel tantum in Vita B. Hilarion instituit. Prosequitur illic sanctissimus doctor argumentum nil deesse christianorum et monachorum fidei, si Hierosolymam numquam viderint: quod ut probet, Ægypti, Mesopotamiæ, Ponti, Cappadociæ et Armeniæ monachorum exempla allegat, qui numquam Hierosolymam viderunt et quibus patet absque hac urbe conspecta paradisi janua. Dein addit: Beatus Hilarion, cum Palæstinus esset et in Palæstina viveret, uno tantum die vidit Jerosolymam, ut nec contemnere loca sancta propter viciniam, nec rursus Dominum loco claudere videretur.

[21] [It Elusam, cujus situs,] Quartum a B. Hieronymo in B. Hilarionis Vita indicatum iter instituit beatus vir Elusam, aliquando Elysam dictam, Eulasiam seu Eulatiam, nunc vero El-Khulasah seu El-Kalasa, et cujus rudera et maxime puteus lapideus sæpius hoc ævo visitata fuere. Jacebat Elusa, conspicua olim civitas, non in ipso deserto, sed ad septentrionalem deserti marginem, ut Antoninus Martyr Placentinus (cujus olim Itinerarium spernebatur fere, nunc autem maximi fit) aperte indicat [Act. SS., tom. II Maji, pag. XIV.] . Distabat ab Hierosolyma secundum tabulas Peutingerianas LXXII P. M., ad viam qua ex sancta civitate ibatur Hailam seu Ailam, nunc Akaba, ad cornu seu sinum orientalem maris arabici atque hinc Babylonem Ægyptiacam, a qua non longe distare præsens Cairum supra diximus. Antonius Placentinus seu Martyr, quum Elusam petiit, prius visitaverat S. Hilarionis monasterium, atque hinc venerat in civitatem Duaal in caput eremi, quæ vadit ad Sina montem: in qua ex relatione episcopi ipsius civitatis unum audivit miraculum de Maria quadam solitaria [Ibid., loc. cit.] . Verum, ni fallor, Duaal scriptorum vitio positum est loco Elusæ; nam post narratum miraculum, pergit hodographus: Proficiscentes de Eulatia introivimus eremum; quin alia de adventu ad Elusam fiat mentio; dein nulla de civitate episcopali Duaal superest memoria, neque ejus hucusque reperta vestigia: nequit enim confundi cum antiqua civitate, nunc Khirbet el-Gerâr, ad vallem et torrentem Gerâr posita, itinere trium horarum ad Euronotum * ab Gaza distante [Ritter, Erdkunde, tom. XIV, pag. 1084 et 1085.] , et jacente proin magis ad septentrionem quam S. Hilarionis monasterium. Quam ob causam arbitror inter monasterium S. Hilarionis et Elusam nullam civitatem fuisse intermediam.

[22] [incolæ eorumque religio describitur.] Habitatam a Saracenis fuisse Elusam asserit S. Hieronymus; quorum nomen vocabulum persicum esse volunt Sara-nischyn, id est habitatores deserti, et quo intelligebantur omnes nomades [Ibid., tom. XII, pag. 230.] . Porro quamquam deserti incolæ nonnumquam in varias distinguerentur tribus ab auctoribus veteribus, et Saracenorum gens diversa haberetur a Nabatæorum natione, hic tamen commune nomen esse videtur; quum Elusa, quantum ex antiquorum scriptorum indiciis colligi potest, Nabatæorum potius esset civitas. Cæterum omnium mores, et religio fere eadem. Equis veloces et camelorum regendorum peritissimi; prædæ inhiantes, milviorum more, non secus ac quos nunc Beduines nuncupamus. Venerem colebant ob Luciferum, ut tradit Hieronymus. De hoc cultu multi multa scripserunt: quid mihi verisimilius sit paucis exponam. Duplex cultus materia et argumentum erat, alterum Veneris planeta, alterum lapis in formam fœminei capitis inelegantis sculptus et in templo asservatus: utrumque dictum Chubar, Chabar, Chabir, id est Magnus; aliquando Moloch seu rex; quæ nomina communia erant, et aliis quoque diis ab aliis gentibus data. Id numen, quod duplici specie in cælo volvebatur et in terris jacebat immobile, hermaphroditicum fuit et religione impura (ut Cabiri reliqui) delectabatur. In pluribus civitatibus tale monstrum religiose servabatur; et lapis niger, quem nunc Mahometani in kaba Meccensi tam stupide venerantur, hujuscemodi idolum esse videtur, quod adhuc sit superstes.

[23] [Hos partim convertit B. Hilarion; episcopi.] Quum ad Elusates divertit S. Hilarion, quam feliciter evangelicam doctrinam sola amicitiæ significatione eis probaverit eosque partim saltem ecclesiæ lucratus fuerit, explicat S. Hieronymus. Quis primus fuerit episcopus non innotescit. Anno 431 Ephesinæ synodo subscripsit Θεοδουλος ἐπισκοπος Ἐλουσης Παλαιστινης, qui alibi Abdellas sermone Syro et Arabico, id est latine Servus Dei dicitur; anno 451 synodo Chalcedonensi adfuit Aretas; Petrus vero anno 518 epistolam synodicam Joannis Hierosolymitani contra Severum probavit, et anno 536 synodo Hierosolymitanæ trium Palæstinarum (Elusa Palæstinæ tertiæ et provinciæ Petrensi accensebatur) interfuit Zenobius, et Anthimum aliosque hæreticos damnavit. Sed jam pridem ante, sæculo scilicet IV exeunte aut saltem V ineunte Elusæ suum fuisse episcopum in historia Sinai montis ascetarum, a Saracenis cæsorum, luculente narrat S. Nilus monachus. De his lege Lequien [Oriens christianus, tom. III, col. 735 et seqq.] .

[24] [Hinc ad discipulum ivit in desertum Cades; quod iter describitur.] Elusa in desertum Cades ad unum ex discipulis profectus est B. Hilarion; quo in itinere non potuit multum deflectere a via, quam anno 1842 secutus est Joannes Rowland. Hic Elusa ad Africum * perrexit et post duas et dimidias horas obvia habuit rudera oppidi Zephat, ex libro Judicum noti, nunc dicti ab arabibus Sepâta. Quadrante horæ longius, loco dicto Rohéheh seu Ruhaiheh et propter fontem Bir Rohéheh, alia rudera ædificiorum, quæ olim a christianis exstructa perhibentur, vidit; hinc interposito spatio viginti sex milliariorum anglicorum, quod intra horas decem camelis peragratur, meridiem versus apparet Moyle, quæ et Moylahi seu Moilâhhi, fontes et statio a peregrinorum turmis sæpe visitata. Tribus quadrantibus inde spelunca, humano opere excavata, cernitur, cui nomen Beit Hagar, id est Domus Agar. Dein magnum patet desertum; atque huic adjacet, Etesias * versus, desertum Cades, prope montem Seir, nunc Serr appellatum. Illic reperit Rowland ad ultimos colles montis Halal, duodecim milliaribus anglicis ab Moilâhhi, Euronotum inter et Orientem *, rupem solitariam, quam adhuc appellant Kudes seu Ain Kudes, et ex qua Moyses aquam elicuit et hucusque unda copiosa fluere pergit. Atque de his lege vel Rowlandi epistolas [Ap. Williams, The holy City, app., pag. 488 ad 492.] , vel earum analysin apud Ritterum [Erdkunde, tom. XIV, pag. 1077 et seqq.] ; in quibus alias quoque circumstantias, quibus loca illa accuratius et distinctius designantur, reperire est.

[Annotata]

* sud-est.

* Sud-Ouest.

* Nord-Est.

* Est-Sud-Est de Moilâhhi

§ IV. Iter ad cellam S. Antonii. Episcopos et monachos visitat.

[Anno 357 aut 358 visitat demortui S. Antonii cellam.] Multa alia ad monachos suos instituit B. Hilarion per Palæstinam itinera; quæ sigillatim non attigit B. Hieronymus et de quibus plura hoc loco declaranda non sunt. Interea obiit S. Antonius die 17 Januarii anni 356, quum B. Hilarion sexagesimum quintum ætatis annum ageret; ut supra num. 9 ostensum fuit. Cellam sanctissimi sui magistri statuit aliquando visitare in die ejus obitus; quo pervenit medio Januario anni 357 aut 358: utro non constat. Æstimat Tillemontius [Mém. ecclés., tom. VII, pag. 569.] profectum esse beatissimum virum ex Palæstina ad finem anni 356; ita tamen ut iter non festinaverit, sed passim in stationibus aliquandiu moratus fuerit; contra Henschenius [Act. SS., tom. II Januarii. pag. 117, num. 57.] ad finem anni 357, ita ut non multo plures quam sedecim dies in hoc triverit itinere. Certe se viæ non dedit B. Hilarion post anni 357 finem; quoniam, ut ex Hieronymo constat, triennio nondum mortuus erat S. Antonius, quum ad ejus monasterium venit pientissimus discipulus: cæterum Henschenii sententia et Tillemontii, ut æque probabilis, sic quoque æque incerta. Nolim tamen sedecim diebus, quos accurate indicat S. Hieronymus, alios multos interserere, propter ingentem comitatum quadraginta monachorum quos secum deducebat beatus pater, adeoque ob victus hospitiique difficultatem, quam pauper hæc multitudo non poterat non experiri aut creare aliis.

[26] [Quo itinere venit prius Betheliam, ubi discipulos habebat] Quam viam tenuerit beatus vir explicat S. Hieronymus numeris 20 et sequentibus. E suo monasterio cum infinito agmine prosequentium venit Betilium. Ita Surius et editores operum S. Hieronymi usque ad Martianæum; vetus editio Vitarum Patrum Bethirium; Rosweydus ex Sozomeno Betheliam; Martianayus Betuliam; sed priscam lectionem Betilium recepit Vallarsius. Codices mss. variant, alii Betilium, alii Vetilium, alii Vetuliam, alii forte Betuliam aut Bethelium etc. Equidem non dubito quin vera lectio Betheliam sit et idem vicus ac ille de quo Sozomenus bis meminit; semel, ubi de illustribus Palæstinæ monachis Salamane, Phuscone, Malchione et Crispione fratribus, degentibus juxta Betheleam, qui vicus est in agro Gazæorum. Ἐφιλοσοφουν ἀμφι Βηθελεαν κωμην του νομου Γαζης [Hist. ecclés., lib. VI, cap. 32, pag. 689.] ; semel, ubi de avi sui conversione [Ibid., lib. V, cap. XV, pag. 617.] . In priori loco eo evidentius est agi de nostro Betilio vico, quod addit Sozomenus quatuor illos monachos magistrum hujus disciplinæ habuisse Hilarionem. Altero vero loco tradit iterum hunc vicum prope Gazam fuisse Βηθελια κωμη Γαζαια, ibique aliquot a S. Hilarione ad fidem traductas familias. Ejus rudera nondum huc usque reperta, sed certe ad africum * Gazæ investiganda, forte in Khan-Hetteh.

[27] [et olim multos converterat,] Et quoniam illius itineris occasio Betilium seu Betheliam nos deduxit, juverit nunc narrare quæ hic vicus B. Hilarioni debuerit. Testis omni exceptione major Sozomenus, maxime quod hoc loco sui generis res narrat. Hic enim ubi explicat quomodo Juliani apostatæ ævo multis ex civitatibus, oppidis et vicis fugerent christiani, quod plebeculæ idolatræ impune eos aggredi liceret et male habere: Cujus fugæ, inquit [Ibid. loc. cit.] , tum alii ex majoribus meis consortes fuere, tum avus meus. Nam cum patre gentili natus esset, ipse tamen cum universa domo omnesque simul qui ex gente erant Alaphionis, primi fidem Christi susceperunt Betheliæ: qui vicus est Gazæorum, abundans incolarum multitudine; templaque habet ob vetustatem, tum ob structuram indigenis veneranda: præcipue vero Pantheon, colli cuidam, manu facto, velut arci, impositum et supra universum pagum undequaque eminens. Unde etiam hunc locum nomen accepisse conjicio et ex syrorum lingua in græcam conversum, deorum domicilium (Beth-elohim?) vocari ob illud fanum Pantheon. Porro familias eorum, quos supra dixi, ad christianam religionem conversas esse perhibent ab Hilarione monacho. Nam cum Alaphion ille dæmonio vexaretur, pagani quidam et judæi, incantamentis et magicis quibusdam maleficiis diutius usi, nihil profecerunt. Sed cum Hilarion solo Dei nomine invocato dæmonium expulisset, illi ad christianam religionem se transtulerunt.

[28] [adeoque Sozomeni avum, et Alaphionis familiam, quorum laudes recitantur.] Et avus quidem meus in exponendis sacris voluminibus excelluit, cum esset eleganti ingenio et intelligentia valeret ad ea quæ scire oportet cognoscenda. Erat præterea disciplinis mediocriter eruditus, adeo ut ignarus non esset arithmeticæ. Ita christianis, Ascalonem et Gazam et finitima loca incolentibus, admodum carus fuit, tamquam utilis ac necessarius religioni, et qui sacrorum voluminum nodos facillime dissolveret. Eorum vero, qui ex altera erant familia (Alaphionis), virtutem vix ullus possit exponere. Primi enim ecclesias illic et monasteria condiderunt, et sanctitate vitæ atque humanitate erga peregrinos et pauperes ea exornarunt. Ex ea porro gente viri quidam boni ad nostram usque ætatem superstites vixerunt; quibuscum jam ætate provectis ipse admodum adolescens versatus sum. Hos inter non immerito referre videtur Tillemontius [Mémoires ecclés., tom. VII, pag. 567 et 568.] Salamanem, Phusconem, Malchionem et Crispionem, quos paulo supra memorabam; atque etiam æstimare Alaphionem hunc eumdem esse ac Alaphionem τὸν ἀπο Ἀσαλεας [Sozomenus, Hist. eccl., lib. III, cap. 14, pag. 521.] , sic forte dictum a monasterii sui nomine: sed de his alibi recurret sermo.

[29] [Betheliæ episcopi.] Ex illis initiis orta est paulatim Betheliæ ecclesia, quæ et suos episcopos habuit. In supplemento enim Notitiæ imperii orientalis Hieroclis Grammatici intra Palæstinam primam recensetur Joppe, Gaza, Ramphia, Ascalon, Ariza, Bityle [Schelstraete, App. ad opus geographicum, tom. II Antiq. eccl., pag. 714.] ; et inter eos qui in synodo Hierosolymilana anni 536, præside Petro Hierosolymorum antistite, sententiæ in Anthimum subscripserunt, veniunt Manuel Bityliensis του Βιτυλιου, Anastasius Iotapæ, Zenobius Eleusinus, Martianus Gazenus, Theodorus Petrarum episcopus etc. [Labbe, Concil. tom. V, col. 285 et 286.] : adeoque, quamquam nomina episcoporum Palæstinæ I et II inter se hic mixta sint, non videtur dubium quin utrobique de eodem Bitylio agatur, idque non procul a Gaza fuisse situm et Betheliam esse. Manuel non primus illic sedit; sed dudum ante, tempore scilicet Theodosii Magni, jam Ajax quidam in sede Betheliensi reperitur: quum enim natione Majumas esset et ecclesiam Botoliæ administrasse dicatur, την του Βοτωλιου ἐκκλησιαν ἐπετροπευσε, vix aut ne vix quidam dubitandum, quin iterum de Bethelia agatur. Quin etiam, quum Majumates fidem debuerint B. Hilarioni, facile fieri potuit ut Ajax ille, cujus labores, constantiam in fide, et crudeles, a paganis inflictas, verberationes Sozomenus [Hist. eccles., lib. VII, cap. 28, pag. 751.] memorat, et qui, uxore relicta, vitam monasticam et dein episcopatum Botoliensem seu potius Betheliensem suscepit, facile, inquam, fieri potuit ut Ajax ille a B. Hilarione prius rudimenta fidei et postmodum monasticæ disciplinæ præcepta doctus fuerit.

[30] [Visitat monachos prope Pelusium et Lychnon;] Porro postquam B. Hilarion Betheliæ infinito agmini se prosequentium suasisset, ut reverterentur et se in Ægyptum abire sinerent, hinc profectus est Pelusium; quo quinto pervenit die, viam eamdem secutus, qua in pueritia Alexandriam petierat. Erant tum in eremo vicina Pelusio, fratres seu monachi, quos ad meridiem Pelusiacæ insulæ seu ad Euronotum ultimi rami Nili non immerito collocat Rosweydns [Cfr Chorographia mansionum eremiticarum in Vitis Patrum.] . Et re quidem vera ad meridiem et orientem Pelusii etiamnum desertum jacet quod vix horæ quadrante a civitate illa distat, et quod ab ea tantum dividitur brevissimo spatio paludis, cui Pelusium (Πηλον, lutum) nomen suum debere volunt. Non itaque longe Pelusio excurrendum fuit B. Hilarioni ut illos videret monachos, quum in vicinia habitarent. Sed longius proficiscendum ei erat, ut ad eos veniret qui in loco Lychnon dicto morabantur. Erat hæc angusta tellus prope Onuphin, ut constat ex subscriptione Adelphii Onuphitæ qui anno 362 concilio Alexandrino suum nomen apposuit, Ἀδελφιος ἐπισκοπος Ὀνουφεως της Λυχνων [Labbe, Concilia, tom. II, col. 819.] . Erat Onuphis caput homonymi nomi, cujus meminerunt Herodotus [Euterpe, cap. 166.] . Ptolomæus [Lib. IV, cap. 5.] et Plinius [Lib. V, cap. 9.] . Herodoti ævo erat hic nomus Calasirium, quæ altera classis bellatorum ægyptiacorum erat, et recensetur inter nomos Thmuiten et Anysium; Ptolomæus autem ponit inter Phthemphuti et Athribiten; Plinius vero inter Busiriten et Saiten. Lequien [Oriens Christianus, tom. II, col. 525.] ad dextram Niliaci rivi partem collocat, qui in pseudostoma Diolcon influebat et Onuphin nunc Nuph dici asserit. P. Sicard eamdem habet ac Banoub; qui vicus, ad septentrionem spectans, paucis distat leucis ab Maballet el Kebir (Cynopoli? Choi?) et Samannoud (Sebennuto), jacetque ad sinistram canalis de Tabanyeh seu Sebennytici, eadem fere latitudine ac Mansourah. Sicardi sententia placuit celeberrimis geographis d'Anville [Géographie ancienne abrégée, tom. III, pag. 15.] et Mentelle [Géographie ancienne, tom. II, pag. 471.] ; an aliis displicuerit haud reperi. Ut itaque Lychnon prope Onuphin se conferret B. Hilarion, eundum ei erat Heracleopolim parvam seu Sethrum, nunc Tell el-Shrerig, quæ secundum Antonini Itinerarium Pelusio distabat M. P. XXII; hinc Thanin, nunc Sân M. P. XXII; hinc Thmuin, nunc Tmay el-Emdyd; atque hinc spatio fere M. P. XXIII Onuphin, si modo constet eamdem esse ac Banoub: et certe non multo abesse potest. Quum itaque, auctore ipso S. Hieronymo, desertum Lychnon in Ægypto inferiori jaceret, vix intelligitur quomodo præstantissimis editoribus italis ejus operum exciderit, ut hunc locum cum Lyco, extremæ Thebaidis oppido confuderint: provinciæ enim interjacent plures inter Thebaidem et Pelusium. Immo Lychnon confundi nequit cum Lyco seu Lycopoli; quæ quippe non in Onuphite, sed in nomo jacebat Sebennytico [Stephanus, de Urbibus, pag. 430.] , et quam cl. v. Jomard [Description de l'Égypte, tom. IX, pag. 353 et seqq.] eamdem habet ac præsens Tell-Mokhdem, Du Bois-Aimé [Ibid. tom. VIII, mappa ad pag. 75.] vero Mehallet Kel-ebyr.

[31] [Dracontium, Hermopoleos Parvæ episcopum, Thaubasti exsulantem;] Hinc profectus B. Hilarion triduo venit ad castrum Thaubastum, in nonnullis codicibus Theubaton, Thonbaston et Thabaston; quod editoribus italis idem esse videtur ac Thauba in Arabia deserta: an hæc serio? Ex B. Hieronymo manifestum est id fuisse positum triduano itinere ab Lychnon eodemque spatio a Babylone Ægyptiaca, quæ in vicinia hodierni Cairi erat. Præterea, quum dubitandum non sit quin Dracontius ille episcopus et confessor, quem Thaubasti invisit B. Hilarion, ille idem fuerit, qui prius monachus, dein per S. Athanasii suasionem Hermopoleos parvæ factus erat episcopus, atque unus ex sedecim episcopis, quos anno 356, quum Georgius Arianus sedem patriarchalem S. Marci invasisset, in exilium egerat Constantius, et cujus reliquas laudes dabit Tillemont [Mém. ecclésiast., tom. VIII, pag. 145 et seqq.; 171 et 697.] ; ex epistola S. Athanasii ad monachos certum est castrum Thaubastum non procul a cornu occidentali maris Erythræi fuisse situm: eo enim auctore, propulsus Dracontius in eam solitudinem quæ circa Clysma est, εἰς τα ἐρημα περι το Κλυσμα; Clysma autem, nunc Kolzum, ruderibus aliquot adhuc insigne, in vicinia Suez jacet [Ritter, Erdkunde, tom. XII, pag. 170 et seqq.] . Thaubastum tamen, cujus etiamnum apparent rudera prope lacum Temsah ad gradum 30° longitudinis Parisiensis, non juxta Clysma aut Suez, sed in medio fere deserti super lacus salsos jacet. Eo ut se conferret B. Hilarion verisimiliter Tanin rediit; hinc Silas, nunc Salhieh, venit, post Thaubastum.

[32] [Philonem, episcopum Cyrenensem, exsulantem Babylone.] Ex Thaubasto potuisset beatus vir pergere Clysma atque hinc secundum mare Erythræum ad S. Antonii venire monasterium; sed quum forte a Dracontio intellexisset Philonem episcopum in exilio degere Babylone, eo intra alterum triduum se contulit. Et quidem Philonem episcopum relegatum fuisse Babylonem, Φιλωνα δε εἰς Βαβυλωνα, memorat quoque S. Athanasius in sua ad monachos epistola. Porro ubi Tillemontius [Mémoires ecclés., tom. VIII, pag. 172, 234 et 697.] examinat quis ille Philo fuerit, eo propendet, ut æstimet eumdem esse ac Cyrenensem in Libya episcopum; virum durum, Arianæ hæreseos acrem adversarium; sed consiliorum suorum amantem nimis, ita ut etiam in schisma Luciferi Calaritani inciderit et contra canones ipse unus Siderium Palebiscenum episcopum ordinarit; et certe hæc omnia unius viri videntur fuisse gesta: nomina conveniunt, tempora, loca, mores. Ex Thaubasto Babylonem ivit B. Hilarion juxta vestigia veteris canalis quo Nilus cum mari rubro jungebatur, scilicet P. M. fere XV usque ad Hero seu Pithum, nunc Abou Kachab, dein P. M. XXIIII per Thou, nunc Abbaceh; post P. M. XII usque ad vicum Judæorum, nunc Belbéis; hinc P. M. XII usque ad Scenas Veteranorum, nunc Menaïr; et demum P. M. XXIII usque ad Heliopolim seu On, quam fere certum est Christi Domini infantia sacratam fuisse, et quæ P. M. XII a Babylone distabat [Cfr Antonini itinerarium post Æthici Cosmographiam, pag. 121, edit. Simleri.] .

[33] [Hinc venit Aphroditon;] Inde egrediens, inquit B. Hieronymus, post triduum venit Aphroditon, ubi convento diacono Baisane, qui, locatis dromadibus camelis, ob aquæ in eremo penuriam, consueverat euntes ad Antonium ducere etc. Aphroditi, quod nomi Aphroditopolitæ caput erat, situs quam proxime ex antiquis geographis notus est. Loca collegit Cellarius [Geograph. antiq. lib. IV, cap. 1, tom. II, pag. 811.] atque ex iis constat oppidum et nomum Aphroditi seu Aphroditopolis ad orientem nomi et insulæ Heracleopolis Magnæ (nunc Annas) fuisse positam. Plurimum luminis affudit d'Anville [Géographie ancienne, tom. III, pag. 30.] scriptis usus P. Sicardi, et æstimavit Aphroditon hodiernum [Description de l'Égypte, tom IV, pag. 421; edit. Pankoucke.] esse Atfyh, etiamnum caput provinciæ homonymæ; quam opinionem certam fecit Jomardus, unus ex celeberrima illa virorum doctorum legatione, cui rerum Ægyptiacarum penitior notitia in acceptis referenda est. Aphroditon id nomen datum a græcis, quod ibi Venerem coli crediderunt, manifestum est; sed ex antiquis monumentis et ex testimonio Strabonis, vacam albam Isidi sacram ibi nutritam fuisse referentis, nunc apprime constat Isidem cum Venere ab illis fuisse confusam, exemplo nequaquam raro [Ibid., pag. 422.] . Concilio Ephesino subscripsit Χρυσαοριος ἐπισκοπος Ἀφροδιτων Chrysaorius Aphroditanus; nec dubium quin episcopus ille sit hujus nostræ Aphroditopolis (tres nempe homonymæ civitates fuere in Ægypto), quum ejus ibi nomen legatur aut post Eusebium Nilopolitanum [Labbe, Conc., tom. III, col. 541.] aut post Heraclium Heracleensem [Ibid., tom. IV, col. 285.] ; quæ vicinæ civitates erant. Successores ignoti: nisi quod sæculo XI et sequentibus aliquot ibidem sederint Jacobitæ, dicti episcopi Atfiæ [Cfr Renaudot, Hist. patriarcharum Alex. Jacobitarum, pag. 458, 492, 568 et 569; et Lequien, Oriens Christianus, tom. II, col. 585 et 586.] .

[34] [quod iter denuo describitur; hinc pergit ad S. Antonii cellam.] Babylone venit B. Hilarion Aphroditopolin per Scenas Mandras (nunc forte Gemmâsez el-Kebyr), quæ a Babylone juxta Antonini Itinerarium [Æthici Cosmographia, Antonini Itinerarium, pag. 120; edit. Simleri.] distabat M. P. XII (immo XXII) et ab Aphroditopoli M. P. XX: quam locorum distantiam iterum mensus est Jomardus [Description de l'Égypte, tom. IV, pag. 421.] . Aphroditopoli ivit B. Hilarion ad locum, cui nunc in mappis P. Sicardi Beroubel est nomen, olim forte Thimonepsi, quæ M. P. XXIV ab Aphroditopoli distabat [Antonini Itinerarium, pag. 120.] : a Beroubel autem ad septentrionem montis Hajar-Moussoum via etiamnum sternitur in desertum Baquaram seu Vaccæ dictum, et aliquando Sannour seu Felis. Huic deserto ad orientem limites montes Kelei; quorum fauces quoque transeundæ sunt ut venias in incultam planitiem Arabam, montibus Colzim, quibus succedit littus Maris Rubri, ad orientem finitam. In parte septentrionali montium Colzim S. Antonii tunc erat habitatio; quæ et nunc ejus monasterium dicitur et cujus effigiem dabunt mappæ P. Sicardi [Lettres édifiantes, tom. V, pag. 151.] . Præterea id unum monebimus, idem omnino id iter confectum a B. Hilarione intra triduum, in quo faciendo quatriduum posuit P. Sicardus.

[Annotata]

* Sud-Ouest,

§ V. Commoratur Aphroditi, pergit Alexandriam et in Oasim interiorem.

[Redux Aphroditon, in vicinia vitam monasticam agit.] Quæ porro die 17 Januarii et sequentibus anni 357 aut 358 in monte seu monasterio S. Antonii egerit B. Hilarion fuse explicat S. Hieronymus. Reversus ad Aphroditon duobus secum tantum retentis fratribus in vicina eremo moratus est. In utraque Nili ripa, non procul ab Aphroditopoli, exstiterunt olim monasteria, atque nunc etiam in ripa occidentali, in loco, cui nomen Bouche, unum superest, asceteriorum S. Pauli et S. Antonii ad Mare Rubrum hospitium et caput. Verum id non videtur esse, quo S. Hilarion se receperit; neque aliud quodcumque ad occidentem Nili; sed potius in eremo quæ ripa orientali Nili et montibus arabicis concluditur, in nomo Aphroditopolite, et forte in ipso loco quæ in mappis S. Antonii monasterium dicitur, non procul a veteri Ancyronpoli, ad fauces montis Gibei, per quas ibatur quoque ad alterum S. Antonii monasterium, inter Atfyh (Aphroditopolim) et Bayâd (Thimonepsi? [Description de l'Égypte, tom. IV, pag. 420 et passim.] ).

[36] [Ibi anno 359 siccitatem finit.] Annos duos plus minus illic quiete gavisus est S. Hilarion; sed æstate aut autumno anni 359 turbari cœpit. Etenim jam triennium erat, quod clausum cælum illas terras arefecerat, ut vulgo dicerent Antonii mortem etiam elementa lugere; num. 22; quocirca rogarunt accolæ B. Hilarionem ut precibus suis sibi prospiceret. Porro, quum a die 22 Junii crescere incipiat Nilus et 22 Septembris decrescere, ita ut ad finem Decembris annua ejus incrementa omnino cessarint [Sicard, Discours sur l'Égypte, chap. IV, Lettres édifiantes, tom. V, pag. 369 et passim.] ; oportet ut triennalis illa siccitas observata fuerit æstate aut autumno anni 359. Post irrigationem serpentes et venenata animalia ubique orta (num. 22); a quibus quum agricolæ et pastores plurimi vulnerati essent, atque oleo a B. Hilarione benedicto sanati, tantis eum cumularunt honoribus, ut quo certius eis se subduceret, agrum Alexandrinum petiit. Id factum partim exeunte anno 359, partim 360 ineunte: videlicet agricolæ illi Ægyptiaci id discrimen serpentinorum vulnerum non adiverunt ante inceptum mensem octobrem, quo satio fit [Description de l'Égypte, tom. XVII, pag. 49.] , nec pastores ante finem mensis martii, quum messis fit [Ibid., pag. 50.] et oves capræque ad graminis reliquias depascendas a pastoribus educuntur [Ibid., pag. 129.] .

[37] Quamquam quæ tunc in nomo Aphroditopolitano vicinisque locis patravit B. Hilarion miracula incredibilem ei conciliarint existimationem, [Autumno anni 362 pergit Alexandriam, ubi Julianus Ap. et Ariani res ecclesiasticas maxime turbabant.] ita ut alter Antonius haberetur, non tamen statim profectus est, ut ex sequentibus liquebit, sed exspectavit saltem usque ad autumnum anni 362. Tunc novo itinere perrexit Alexandriam B. Hilarion, inde ad ulteriorem aut interiorem Oasim eremum transiturus. Quæram alio loco ulteriorne an interior Oasis legenda sit, adeoque utrum Magna an Parva indicetur; utravis ea fuerit, prima specie quam maxime mirum videtur beati viri iter. Oasis enim Magna ad Ægyptum superiorem, Parva ad mediam pertinet, neque hæc septentrionem versus supra gradum 29 ascendit. Quid itaque Alexandriam, in ultima septentrionali plaga sitam, prius ivit B. Hilarion? Ut enim ex nomo Aphroditopolite ad Oasim Parvam se conferret, Alexandriam pergere non debebat, sed Nilo transvehi, atque hinc, occidentem versus recta gradiens, nomum Crocodilopolitanum transire [Cfr Belzoni, Narrative of the operations and recent discoveries within the Pyramids, pag. 364 el 365, edit. Brussels, 1835.] ; ut autem Oasim Magnam peteret, ad meridiem potius quam ad septentrionem eundum ei erat [Cfr. Description de l'Égypte, Atlas géographique, mappa 12.] . Verum, re explicata, aliter statuendum videtur. Hoc enim tempore negotia ecclesiastica pessima erant conditione in universo imperio, maxime in Ægypto. Anno 356, ut jam dictum, Georgius Arianus in sedem Alexandrinam intrusus fuerat; catholici crudeliter habiti a Sebastiano duce et ab ejus successore S. Artemio, qui tunc Arii sequebatur partes; episcopi quaquaversum in exilium relegati; et speciatim episcopi Oasis Magnæ missi in Parvam, Parvæ autem pulsi in Magnam. Julianus quidem apostata exules omnes ad suas sedes revocaverat; sed fraudulento consilio, ut videlicet catholicos ubique cum arianis committeret et dissidiis christianorum causam juvaret idololatrarum. Alexandriæ res turbatæ quam maxime; atque hinc tamen, quoniam hæc civitas et caput Ægypti et patriarchæ sedes erat, jam præcipuum sperandum erat robur et fulcimentum. Quis itaque dubitet quin S. Hilarion, quem jam alibi ecclesiasticis negotiis occupatum deprehendimus, Alexandriam se contulerit, magistri Antonii exemplum secutus et secundum id pro ecclesia Dei adversus Arianos pugnaturus?

[38] [In vicino Bruchio, tunc deserto,] Quemadmodum S. Antonius paucissimos dies Alexandriæ substitit, sic quoque S. Hilarion vix eo advenerat, quum inde se proripuit et ad fratres quosdam, sibi in vicino Bruchio notos, divertit. Bruchium autem olim suburbium, immo pars ipsius civitatis Alexandriæ erat, et forte omnium ditissima et pulcherrima, utpote templis et palatiis fere occupata. Jacebat ad lævam intrantium portum maximum. Hic nempe ad orientem promontorio Lochia nunc Pharillon, finiebatur; et incipiebat Bruchium ad meridiem promontorii illius et secundum maris littus porrigebatur orientem versus; ita ut, quum in crucis latinæ formam duabus viis secaretur civitas, Bruchium ad stipitem jaceret inferiorem, septentrionem versus. Accurate collegit Bonamy [Mém. de l'Académie des inscript. et belles lettres, tom. IX, pag. 416 et et seqq.] ea omnia, quæ antiqui de Alexandria et de Bruchio tradiderunt et tentavit secundum ea pristinam Alexandriæ formam restituere; verum alii postea, quum melius novissent hodiernam Alexandriæ ejusque viciniæ compositionem, felicius eamdem operam susceperunt; quos inter maximam sibi meruerunt laudem Saint-Genis [Description des antiquités d'Alexandrie et de ses environs in opere: Description de l'Égypte, tom. V, pag. 181 et seqq.] et Gratien Le Père [Mémoire sur la ville d'Alexandrie, in opere: Description de l'Égypte, tom. XVIII, pag. 383 et seqq.] , ambo ex legatione virorum doctorum ægyptiaca; qui et tomo V Atlantis Ægypti antiquæ tabulam XXXI inseruerunt, qua pristinus Alexandriæ status ob oculos ponitur, et tomo II Atlantis Ægypti recentioris tabulam LXXXIV, qua præsens Alexandriæ ejusque viciniæ conditio quam accuratissime exhibetur. Nobis autem satis fuerit qualicumque modo Bruchii indicasse situm.

[58] [olim florentissimo, cum monachis unam diem agit.] Quum floreret Alexandria, surgebant in Bruchio musæum seu bibliotheca major, theatrum, palæstra, mæandri, stadium, forum, gymnasium, amphitheatrum, soma seu Alexandri aliorumque regum Ægypti sepulcrum, templum Isidis, plura alia fana et palatia [Strabon, lib. XVII, pag. 1126 et seqq. Oxonii, 1807; Cfr Mémoires de l'Académie, etc., tom. IX, pag. 422 et seqq. et Description de l'Égypte, tom. XVIII, pag. 453 et seqq.] . Multa passa hæc civitatis regio, dum bellum inter C. Julium cæsarem et Pompæum ferveret; non minus anno 270, imperante Claudio II; et quinquennio post sub Aureliano [Cfr Opp. citt.] ; ita ut medio sæculo IV scriberet Ammianus Marcellinus [Lib. XXII, cap. 16.] : Alexandria … amisit maximam regionum partem, quæ Bruchion appellatur, nec mirandum sit monachorum eam solutitudinem fuisse eodem ævo, quo eam adiit S. Hilarion, civitatis tumultus fugiens. Unum tantum illic degit diem.

[59] [Ad mortem quæsitus Juliani permissu a Gazensibus, in christianos furentibus] Divinitus enim ibi doctus fuit se quæri a Gazensibus, quibus per Julianum apostatam licitum erat, eum impune morti tradere. Veterum injuriarum, ut ipsi putabant, hæc vindicta. Et quidem Majumæ, Gazæ portus conversionem ad fidem; miracula in gratiam Majumitarum, qui Gazenses vincerent, a B. Hilarione patrata; divisionem Majumæ a Gaza et Constantiæ nomen illi tributum, præcipuas fuisse causas odii Gazensium in Majumitas et maxime in B. Hilarionem supra num. 19 indicavimus. Ibidem et num. seq. statuimus jam ante Constantini obitum ad mortem postulatum fuisse B. Hilarionem a Gazensibus. Quod quum ausi fuissent regnante imperatore christiano, nil profecto mirum si pristini odii memores fuerint, quum Julianus se palam gentilem professus est et gentilium fautorem. Et quidem nuspiam in universo imperio magis contra christianos debacchati gentiles quam Gazæ. Imprimis, ubi Julianus ad imperium pervenit, Gazæi adversus Constantienses (Majumitas) litem moverunt; ipse vero in ea causa judex sedens, Gazæis Constantiam adjudicavit, viginti circiter stadiis (seu passibus MD) ab ea dissitam. Atque exinde priore spoliata vocabulo, maritima pars urbis Gazæ appellatur: ac civiles quidem magistratus, et duumviri et resp. ambabus communis est; quod vero ad ecclesiam pertinet, ea solum parte duæ urbes etiamnum videntur [Sozomenus, Hist. eccl., lib. V, cap. 3, pag. 597.] . Hac victoria non steterunt Gazenses: qui quippe non ita multo post Eusebii, Nestabi et Zenonis, trium fratrum christianorum, sanguine se sordidarunt incredibili crudelitate [Ibid. cap. 11, pag. 605 et seqq.] ; alios christianos egerunt in fugam [Ibid. cap. 15, pag. 617.] ; eorum templum incendio delerunt [S. Ambrosii epist. XL, num. 15, ap. Migne, Patrologia, tom. XVI, col. 1107.] ; neque intra sua se continuerunt mœnia, sed circumcirca stragem fecere.

[40] [et qui exeunte anno 562 ejus monasterium destruxerant,] Destruxerunt nempe B. Hilarionis monasterium, ut testis est S. Hieronymus, num. 25; quo maxime impletum fuit vaticinium, quod de Palæstina proficiscens sanctissimus vir ediderat. Accidit hæc clades post mensem augusti anni 562, quo Georgius, pseudopatriarcha Alexandrinus, occisus est [Cfr Pagi, Critice in Annales Baronii, ad an. 362, num. 12.] . Sozomenus [Hist. eccl., lib. V, cap. 9, pag. 607.] enim luculente tradit facinora Gazensia post Georgii cædem patrata fuisse; quin etiam Juliani animum mutabilem culpat, quod, quum Alexandrinos ob Georgii cædem reprehendisset, Gazæos per literas non increpuit; immo quod consularem, qui tunc provinciam illam regebat, exauctoravit, incusans eum quod quosdam ex Gazæis, qui seditionis ac cædis auctores fuisse dicebantur, comprehensos in vincula conjecerat. Omittit Sozomenus preces a Gazensibus ad imperatorem datas, quibus Hilarionis et dilectissimi ejus socii Hesychii mortem efflagitarant, et ut ambo quærerentur toto orbe scriptum fuisse (quæ apud Hieronymum); sed addit [Ibid. cap. 10, pag. 607.] per idem tempus, quo res christiana tantopere Gazæ passa est, Hilarionem quoque monachum a Gazæis quæsitum.

[41] [asino vectus,] Egressus ergo beatissimus vir de Bruchio, quum fere in eo esset ut in quæsitorum manus incideret, per inviam solitudinem intravit Oasim; et quidem non cymba, sed asino vectus, quo Alexandriam quoque advenerat; unde intelligimus hæc esse facta, postquam Nili undæ se in alvum recepissent, viæque jam essent siccatæ, et proin eo temporis intervallo, quo S. Athanasius a mense Augusto ad Decembrem anni 362 Alexandriæ publice degit [Cfr Tillemont, Mémoires ecclés., tom. VIII, pag. 204 et 215.] ; quocum tamen an colloquium habuerit B. Hilarion non constat. Quoniam vero hic et num. 20 Vitæ mentio incidit de jumento, quo utebatur beatus vir, libet pauca ea de re annotare. Nec vilis, nec superba illis in partibus bestiæ hujus usura; sed communis pauperibus et divitibus et longe facillima. Asino certe utebatur S. Athanasius, Alexandrinus patriarcha, quum anno (ut videtur) 365 Ægypti diœceses lustrabat; ut ex Vita S. Theodori abbatis Tabennensis, quæ S. Pachomii Vitæ immixta est, constat. Ille enim, quum beato præsuli cum suis monachis obviam esset factus, pontificis asinum manu duxisse perhibetur [Act. SS. tom. I Maji, pag. 762 et tom. III, pag. 331.] . Præterea ut verbis utar Fratris Felicis Fabri O. P., qui anno 1480 et iterum postea admirabili sagacitate Orientem pervagatus est, asini sunt secundum eorum conditiones animalia magis apta pro transitu eremi quam equi. Est enim asinus animal oneriferum et laboris patiens, vili et modico cibo contentum. Inter tribulos enim, carduos et spinas carpit cibum suum et arbusta densa et spinosa intrat… Potus ejus est aqua, quam libentius bibit turbidam, crassam et tepidam quam recentem, et modicum valde bibit… Tribus diebus et noctibus continuis durare et laborare potest sine potu… In luto male vadit, sed in sicco etiam asperrimo, equis periculoso, optime et secure incedit. Tempore pluviali est triste animal et involuntarium. Ideo in Oriente et in Ægypto sunt asini valde boni, cum non sit ibi frigus, nec pluvia, nec lutum… Asinorum incessus velocior est [quam] camelorum. Hactenus F. Felix [Evagatorium in Terræ sanetæ, Arabiæ et Egypti peregrinationem, tom. II, pag. 380 et 384.] ; quo cum innumeros recentiores viatores consentire vix est quod moneam. Non tamen semper asini utebatur ministerio B. Hilarion, sed aliquando cameli; quemadmodum num. 24 tradit B. Hieronymus.

[42] [venit in Oasim interiorem seu El-Wahat El-Dakhelat.] Egressus ergo de Bruchio per inviam solitudinem intravit Oasim, num. 25. Jam diximus non convenire inter se codices et libros impressos de Oasis cognomine: superius scilicet, ubi libri impressi habent: Perrexit Alexandriam, inde ad ulteriorem Oasim eremum transiturus, codex S. Floriani, monente Rosweydo, necnon priscus codex Ingolstadiensis, dein Bollandianus, nunc regio-bruxellensis numm. 8625 et seqq. interius monasterium habent; et tertius olim collegii S. J. Bruxellensis, nunc bibliothecæ regiæ numm. 3493 et seqq. ad interiorem Nicosam exhibet et inferius loco Oasis iterum Nicosam; præterea vetus editio: Ad interius monasterium Oasam dedit; et monent editores itali non ulteriorem Oasim, sed interiorem legi in Mss. Porro Oasim legendum esse, non Oasan aut monasterium indubium est; utrum vero ulteriorem an interiorem non item. Attamen, quamquam plerisque editoribus ulterior Oasis præplacuerit, potius probanda videtur Oasis interior; tum quod non temere a tot codicibus Mss. recedendum est, tum quod ulterior Oasis antiquis non videtur fuisse cognita, interioris vero aliquod superesse videtur vestigium. Re quidem vera hanc appellationem in scriptis latinis reperiri haud scio; sed Olympiodorus, scriptor græcus ineuntis sæculi V, et B. Hieronymo coævus, aperte hanc dictionem habet. Audi Photium [Bibliotheca, pag. 191, edit. Rothom.] : Tres Oases esse tradit: duas magnas, exteriorem unam, alteram interiorem την μεν ἐξωτερω, την δε ἐσωτερω, e regione sibi invicem oppositas, centum milliarium spatio interjecto, cum tertia parva, longo interstitio ab alteris duabus separata. Geographis arabibus quoque, qui vulgo nomina ægyptiaca, græca, latina aliaque ad verbum in suum idioma vertunt, Oasis interior (El-Wahat-el-Dakhelat) celeberrima est. Makrizi, Soyouthy, Ebn Ayas aliosque a Langles in Commentario de Oasibus testes hujus rei citari tradit Ritter [Erdkunde, tom. I, pag. 1004.] ; quibus adde præstantissimum sæculi XII geographum arabem Edrisi, cujus opera integra viginti tantum abhinc annis fuere edita [Jaubert, Géographie d'Edrisi, traduite de l'arabe en français, tom. I, pag. 121 et seqq.] .

[43] [cujus situs] Atque hi omnes per Oasim interiorem eam intelligunt, quæ ad Nili latus occidentale, interposito Lybiæ deserto, latitudine Ægypti superioris et mediæ jacet, duas series seu catenas insularum in medio mari arenoso seu deserto constituens, et latitudine Thebarum, seu inter 25 et 26 gradus latitudinis, longitudine vero ad meridianum Parisiensem gradu 26, porrecta; dum Oasis exterior, seu El-Wahat-El-Khargéh, quam Olympiodorus e regione Oasi interiori oppositam dixit et inter gradus 24 et 26 latitudinis protenditur, propius ad Ægyptum jacet, inter gradus scilicet 28 et 29 longitudinis; atque hæc etiam quasi insulam in siccato arenoso mari constituit. Quum autem aliquot tantum horarum spatio dijungerentur, sæpius tamquam una habebantur Oasis, quæ absolute dicebatur Oasis, ut paulo infra eam ipse appellat S. Hieronymus. Eo tamen nomine intelligi solebat Oasis Thebana seu Magna [Cfr Cellarius, Geographia antiqua, lib. IV, cap. 1, num. 10, tom. II, pag. 815.] ; qua posteriori designatione utebantur, ut eam discernerent ab Oasi Parva, inter 28 et 29 gradus latitudinis posita.

[44] [et duplex via indicantur.] Jam siquis nunc Alexandria ad Oasim interiorem se conferret, prius Cairum pergeret; hinc secundum Nilum iret usque ad Monfalout, cujus latitudo 27°, 30' et longitudo 28°, 40'; hinc Africum versus deflectens duorum fere graduum spatio per deserta loca pertingeret ad illam Oasim, primam mansionem nactus in Ballat. Quodsi paucis leucis pergeret ultra Monfalout, veniret in Siout, pristinam Lycopolim, cujus latitudo 27°, 10° et longitudo 28°, 53; ex Lycopoli deflectendum deinde esset ad Occidentem, brevi post ingrediendum desertum ad latitudinem 27°, 8°, longitudinem 28°, 44', et dein sequenda via quam quotannis adhuc tenent Furenses seu mercatores de Dar-Four: scilicet ex Ainé Dizé, ad introitum deserti sito, itinere horarum octo venitur in El-Charje seu El-Khargeh, præcipuum Oasis exterioris seu El-Wahat-el-Khargéh locum; atque hinc deflectendo ad Austrum per vallem et desertum locum iter est ad Oasim interiorem seu El-Wahat-El-Dakhelat, quam habitavit B. Hilarion [Description de l'Égypte, Atlas, Mappa 12; Girard, Mémoire sur l'agric., l'indust., le comm., etc. Op. cit., tom. XVII, pag. 178 et seqq.; Jollois et Devilliers, Descript. de Syout, Op. cit., tom. IV. pag. 125 et seqq.; Ritter, Erdkunde, tom. I, pag. 964 et seqq., 991 et seqq. Cfr Mappa Ægypti Th. Duvotenay.] .

§ VI. Venit Parætonium, hinc in Siciliam, dein in Dalmatiam et demum ad insulam Cyprum.

[Hinc Autumno anni 363 per Oasim Parvam et Ammonium venit Parætonium] Annum plus minus in Oasi interiori egit B. Hilarion; sed quum illic quoque, verisimillime per episcopos Lybiæ seu potius cives et virgines Alexandrinos qui ibidem paulo ante in exilio vixerant, ejus fama pervagata esset et importunos ei conciliaret honores, ad insulas maris mediterranei navigare cogitavit. Quum porro discessum pararet, advenit de Palæstina Hadrianus discipulus, Julianum imperatorem occisum narrans et beatissimo viro ad monasterii sui reliquias jam redeundum esse dure significans. Mortuus Julianus die 26 Junii anni 363, ejusque obitus statim in Oriente et Ægypto nonnullis sanctissimis viris divinitus innotuit. Putem tamen Hadrianum ad B. Hilarionem non accessisse ante ineuntem mensem augustum anni 363. Porro audiens beatissimus vir quæ suggerebat Hadrianus, ea ex animo detestatus est, et conducto camelo per vastam solitudinem (verisimiliter quoniam exundabat Nilus) pervenit ad maritimam urbem Libyæ Parætonium. Cave tamen ne credas per occidentalem deserti Lybici partem iter instituisse Hilarionem; id omnino possibile non est. Sed indubie ex Magna Oasi transiit ad Parvam, utriusque extremis finibus leucas distantibus geographicas octo [Cfr Ritter, tom, I, pag. 965.] . Per Oasim Parvam seu El-Wahat-El Behryéh, prius ad septentrionem pergendo, dein ad austrum flectendo venit Ammonium, nunc Siwah seu Syouah, templo Jovis olim celeberrimum, cujus latitudo 29°, 12', longitudo ad circulum meridianum de Greenwich 26°, 18' [Ibid. tom. I, pag. 980.] . Ex Ammonio perrexit B. Hilarion Parætonium, nunc Al Baraton nuncupatum, portum difficilem et ultimum ad occidentem Ægypti. Mensi fuere veteres distantiam inter Ammonium et Parætonium, testante Strabone [Lib. VII, pag. 1133, edit. Oxon.] ea oppida dissita fuisse stadia circiter mille trecenta seu centies septuagies bis mille (172,000) passus; quod spatium intra quinque dies peragrant viatores. Inter Ammonium et Parætonium nonnullæ stationes intermediæ, et plus una via.

[46] [quietem quæsiturus: sed nactus occasionem] Vix aut ne vix quidem dubito quin ante medium mensem Octobrem Parætonium advenerit B. Hilarion; si enim serius, non potuisset amplius in Siciliam navigare, quum, teste Vegetio [Lib. IV, cap. 39.] , ex die tertio iduum Novembris usque in diem sextum iduum martiarum maria clauderentur. Verumtamen credibile non est beatum virum eo animo venisse Parætonium ut hinc in Siciliam discederet; quum enim scopulosus ille portus non videatur statio fuisse consueta classis ullius, prævidere non poterat hanc sibi affuturam esse abeundi facilitatem, sed eo potius loco sese abdere voluisse. Nil enim aliud quam latibulum quærebat; adeoque censendus est, quum tunc totus esset in humanis fugiendis honoribus, ne putandum quidem est eum Parætonii conversatum esse cum civitatis episcopo Gajo, præsule apprime catholico, qui anno 362 concilio Alexandrino interfuerat et qui cum beato Athanasio aliisque epistolæ subscripserat synodali [Cfr Labbe, Concil., tom. II, col. 809 et 817.] . Injurias, quas ibidem ab Hadriano discipulo pertulerit B. Hilarion mitto; paucis narrat S. Hieronymus, num. 24.

[47] [classis militaris,] His ut se subduceret seque in locum, suæ famæ inscium, reciperet, comite Gazano seu Zazano (non convenit de nomine), ascendit classem, quæ Siciliam navigabat. Qualis hæc classis fuerit, iterum ex Vegetio discere licet: Apud Misenum, inquit [Lib. IV, cap. 31.] , et Ravennam singulæ legiones (cohortes?) cum classibus stabant, ne longius a tutela urbis discederent: ut cum ratio postulasset, sine mora, sine circuitu ad omnes mundi partes navigio pervenirent. Nam Misenatium classis Galliam, Hispanias, Mauritaniam, Aphricam, Ægyptum, Sardiniam atque Siciliam habebat in proximo. Similia tradit Tacitus [Annal., lib. IV, cap. 5.] . Misenatium itaque classi commendatæ erant Mauritania, Africa et Ægyptus; quibus certe capiebatur Parætonium, sive Ægypto adscribas, sive Libyæ; adeoque Sicilia. Hanc itaque classem militarem concendit B. Hilarion; nequaquam frumentariam Alexandrinam aut Carthaginensem; quas nil jubebat in Siciliam deflectere, multo minus ad Parætonium.

[48] [venit in Siciliam, ad Pachynum promontorium; circa initium anni 365 a S. Hesychio inventus, hinc navigat Epidaurum;] Per mare Siculum iter tenuit classis: nam quod Adriam vocat S. Hieronymus, mare Siculum est: Audi Orosium: Sicilia, inquit [Lib. I, cap. 2, ap. Migne, Patrologia, tom. XXXI, col. 696.] , ab oriente cingitur mari Adriatico, a meridie mari Africo; ab occidente et septentrione habet mare Tyrrhenum. Hæc fusius explicita vide apud Cluverium [Sicilia antiqua, lib. I, cap. 5, ap. Grævium et Burmannum, Thesaurus antiquit., tom. X, part. I, col. 72.] . Ad Pachynum promontorium, quod cornu ad Euronotum * Siciliæ est, et nunc vulgo Capo Passalo seu Passaro appellatur, delatus est; ubi quum appulisset, fugit quam primum cum socio ad mediterranea loca, vigesimo scilicet a mari milliario. Sed frustra hominum fugit notitiam, ut ex S. Hieronymo discere est. Interea quærebat eum per totum orbem amicissimus ei discipulus, S. Hesychius; qui, quum jam triennium in vestigando suo magistro posuisset, eum tandem invenit anno 364 exeunte, aut 365 ineunte, ut ex dicendis patebit. Sed post biduum aut triduum jam actum de deserenda hac sede et petendis barbaris terris. Quocirca duxit S. Hesychius beatum senem Epidaurum, Dalmatiæ oppidum, cujus rudera ad decimum fere a Ragusio lapidem in ortum distant et Vetus Ragusium vulgo dicuntur.

[49] [ubi draconem mirabiliter necat, cujus miraculi memoria adhuc exstat.] Ast ibi quoque ejus sanctitatem prodidit enecti brevi draconis miraculum, quod apud S. Hieronymum num. 28 legere est. Hujus rei huc usque servata memoria. Indigenæ, inquit Coletus in opere [Illyricum sacrum, tom. VI, pag. 3 et 4.] anno 1800 edito, speluncam ostendunt, quam scipum appellant, altam, obscuram, vastoque immanem hiatu, quæ aquas perennes et copiosas ad usus incolarum suppeditat. Hinc exitialem illam et feram belluam, jussu et imperio S. Hilarionis eductam, perductamque usque ad eum pagum, quem Moletrinas vocant, quique itinere terrestri ter mille et quingentos passus, maritimo bis mille ab Epidauro distat, ibique exstructa pyra combustam, ibidemque ad memoriam cæsi draconis, tantæque pestis et calamitatis divinitus depulsæ, templum in honorem cultumque divi Hilarionis, quod adhuc exstat, ædificatum fuisse ajunt. Huc Epidaurii singulis annis stato die pia supplicatione adire, et cum illis paganis recordationem accepti beneficii hymnis et canticis animisque gratissimis prosequi et recolere consueverant; nec vero ante solis occasum domum redibant; et cum alii seorsim ab aliis brevissimum illum maris tractum parvis navigiis devecti transmitterent, nocte ingruente, coorta interdum tempestate, sæpe naufragia fiebant, aut certe periculum erat, ne vi impetuque ventorum naviculæ in saxa et syrtes impellerentur: quam ob causam paucis ante annis pia illa consuetudo intermissa fuit; neque soli Epidaurii illuc adeunt; sed tam hi, quam illi qui apud Moletrinas habitant, conjunctis quidem animis, sed dijunctis corporibus, eumdem votivum diem anniversariis supplicationibus solennique gratiarum actione concelebrant.

[50] [Quum terræ motus] Porro intra paucos quos B. Hilarion Epidauri degit dies terræ motus totius orbis factus est. Hunc terræ motum anno secundo Valentiniani et Valentis plerique codices mss. Chronici S. Hieronymi illigant, videlicet San-Victorinus, Oisellianus, Petavianus, Puteanus, Fabritianus et Contractus, quos sequuntur impressi omnes; verumtamen Lodonensis et Fuxensis codices anno Valentiniani primi hanc calamitatem annectunt [Cfr Arnaldus Pontaeus ad Eus. Hier. Chron. notæ, ap. Migne, Patrologia, tom. XXVII, coll. 1166.] . Unde constet quod, quum Valentiniano die 25 aut sequenti Februarii anni 364 purpura delata fuerit, et uno mense post imperii particeps factus sit Valens ejus frater, hoc ipso anno aut sequenti tremor ille terram commoverit. Nec dubitandum ad utrum annum referendus sit ille casus, siquidem Ammianus Marcellinus, res Valentiniano et Valente coss. seu anno 365 gestas explicans, Procopii de captando imperio conatus ad finem usque prosequitur, id est usque ad illius tyranni interimentum, quod certissime ante finem mensis Junii anni 366 reponendum est [Cfr Tillemont. Empereurs, Valens, art. IV, tom. V, pag. 36, edit. in-fol. Bruxelles.] , in hunc dein pergit modum, tempus et ipsam commotionem describens [Rer. gest. lib. XXVI, cap. 10.] : Hoc novatore (Procopio) adhuc superstite, cujus actus multiplices docuimus et interitum, diem duodecimum Kalend. Augustas, consule Valentiniano primum cum fratre, horrendi terrores per omnem orbis ambitum grassati sunt subito, quales nec fabulæ, nec veridicæ nobis antiquitates exponunt. Paulo enim post lucis exortum, densitate prævia fulgurum acrius vibratorum, tremefacta concutitur omnis terreni stabilitas ponderis, mareque depulsum retro fluctibus evolutis abscessit; ut retecta voragine profundorum, species natantium multiformes limo cernerentur hærentes: valliumque vastitates et montium tunc, ut opinari dabatur, suspicerent radios solis, quos primigenia rerum sub immensis gurgitibus amandavit. Multis igitur navibus velut arida humo connexis et licenter per exiguas undarum reliquias palantibus plurimis, ut pisces manibus colligerent et similia, marini fremitus, veluti gravati repulsam, versa vice consurgunt, perque vada ferventia insulis et continentis terræ porrectis spatiis violenter illisi, innumera quædam in civitatibus et ubi reperta sunt ædificia complanarunt… Ingentes … naves, extrusæ rabidis flatibus, culminibus insedere tectorum, ut Alexandriæ contigit: et ad secundum lapidem fere procul a litore contortæ sunt aliquæ, ut Laconicam prope Mothonem (seu Methonem, Messeniæ in Peloponeso) oppidum, nos transeundo conspeximus, diuturna carie fatiscentem.

[51] [2 Julii anni 365 passim sæviret.] Auctore itaque Ammiano, horrenda illa tempestas die 21 Julii særiit, decem aut undecim mensibus ante Procopii cædem, Valentiniano et Valente primum consulibus, seu anno 565. Neque aliter Chronicum Athanasianum et coævum, quod non ita, pridem eruditissimus cardinalis Majus latine et syriace in lucem dedit. Ibi ad annum 365 legitur [Patrum nova Bibliotheca, tom. VII, pag. 15.] : In consulatu primo Valentiniani et Valentis augustorum… Nos occupavimus cæsareum… Tunc terræ motus contigit die XXVII Epiphi (seu Abib, cujus mensis dies primus convenit cum die 25 Junii), mare in orientali plaga retro cessit, multi perierunt, multæque res pessum datæ. Difficultatem facessit Chronicum Paschale seu Alexandrinum [Corpus scriptt. Byzant., Chronic. pasch., tom. I, pag. 556, edit. Bonn.] : Ινδ. η᾽. α᾽.ὑπ. Οὐαλεντιανου καὶ Οὐαλεντος. Τουτῳ τῳ ἐτει ἡ θαλασσα ἐκ τῶν ἰδιων ὁρων ἐξηλθεν μηνι πανεμῳ προ ιβ᾽ καλανδων σεπτεμβριων; id est: Indictione VIII, Valentiniano et Valente primum coss. Hoc anno mare suos fines egressum est mense Panemo, ex a. d. XII Kal. Septembris. Scilicet mensis Panemus cum XII Kal. Septembres, seu die 21 Augusti non videtur hic posse convenire. Re quidem vera nil inconstantius mense Panemo. Omnibus fere in civitatibus, in quibus usu receptus erat, nonum designabat anni mensem: sed quum annus non ubique idem haberet initium, hinc cum variis mensibus concurrebat [Herman, die griekische Monatskunde, pag. 33 et seqq., 71 et seqq. et passim.] . Sed hæc mittere licet, quum Chronici Paschalis auctor laterculum mensium Macedonicorum secutus fuerit, secundum quem mensis Panemus Julio fere nostro respondet [Cfr Petavius, de doctrina temporum, tom. I, pag. 38 et 39, edit. Amstelodam. et Chronicum paschale, tom. II, pag. 230.] . Quod si dubites utrum hoc forte loco systema Syromacedonicum in Chronicum Paschale irrepserit, nil juvaberis. OEcumenius [Comment. in epist. ad Rom., pag. 241.] enim, illo systemate adhibito, B. Paulum martyrium fecisse narrat anno passionis dominicæ 36 πεμπτῃ ἡμερᾳ του Πανεμου, τῃ προ τριων καλανδων ἰουλιων, seu die 29 Junii: unde Panemum anno Christi 69 die 25 Junii cœpisse recte collegit Petavius [De doctr. temporum, tom. I, pag. 38, not. † . Cfr Usserius, de Maced. et Asian. anno solari, cap. 4, pag. 77, post edit. Amstel. Rationarii temporum Petavii.] . De aliis systematibus cogitandum non videtur. Dandum itaque sphalma irrepsisse in Chronicum Paschale et loco σεπτεμβριων legendum esse αὐγουστων. Quodsi Fastos Idatianos [Ap. Labbe, Biblioth. mss. tom. I, pag. 13.] adimus, docemur iterum orbem et maxime mare tam vehementer commotum fuisse die 21 Julii anni 365: Valentiniano et Valente Augg. His conss. mare ultra terminos suos egressum est die XII Kal. Aug.

[52] [maris undas tribus crucibus littori impressis cohibet; quo miraculo cognito, mense Septembri ejusdem anni Cyprum fugit.] Tribus crucibus littori impressis manibusque adversum maris undas extensis, Epidaurum tunc servavit B. Hilarion. Prodigium, inquit Hieronymus num. 29, mirabatur omnis civitas et magnitudo signi Salonis quoque (videntur enim Salonæ Epidauri fuisse metropolis [Cfr Coletus, Illyricum sacrum, tom. VI, pag. 7 et 8.] ) percrebuerat. Quod intelligens senex in brevi lembo clam nocte fugit; et, inventa post biduum oneraria navi, perrexit Cyprum. Quo in itinere inter Maleam, cornu Peloponesi ad Euronotum *, et objacentem ad meridiem insulam Cytheram et inter Cycladas prospero cursu navigans, Papho demum appulit, mense circiter Septembri ejusdem anni 365. Elegit sibi habitaculum secundo ab urbe milliario; unde anno sequenti ante hiemem dilectum discipulum Hesychium in Palæstinam ad salutandos fratres et visitandos monasterii sui cineres misit. Qui quum proximo vere revertisset, ei significavit se in eam Ægypti partem, quæ Bucolia dicebatur et christianam legem adhuc contemnebat, navigare velle, quoniam ne in Cypro quidem latere poterat.

[Annotata]

* Sud-Est.

* Nord-Est

§ VII. Cogitat ire in Thebaidem superiorem; manet tamen in Cypro; conversatur cum S. Epiphanio; moritur.

[Cogitat hinc brevi proficisci ultra superiorem] Cogitarunt nonnulli B. Hilarioni in mente fuisse ad alterum Nili ostium, manu hominum effossum et Herodoto dictum Bucolicum proficisci [Schwartz in Notitia Orbis antiqui Cluverii, tom. II, pag. 776, not. **.] ; sed male. Multo minus Bucolia, locus prope Alexandriam sub rupibus situs, et sepultura S. Marci [Act. SS. tom. III Aprilis, pag. 348.] et S. Petri patriarchæ martyrio celeber [Combefis, Illustr. Christi MM. lecti triumphi, pag. 208; cfr Renaudot, Hist. patriarch. Alexandr. Jacobit., pag. 59.] , hic cogitandus est. Tunc enim temporis neque in vicinia Alexandriæ, neque ad ullum aliud Nili ostium ulla gens ferox et barbara et christianæ religionis omnino expers degebat. Sed ea Bucolia petere voluisse censendus est B. Hilarion, quæ Thebaïdi superiori adjacebant et non tantum ex cap. 28 Vitæ S. Epiphanii [Act. SS. tom. I Januarii, pag. 131.] , verum etiam ex Vita S. Antonii abbatis cognoscuntur [Surius, Vitæ SS., Majus, pag. 157; cfr Act. SS. tom. III Maji, pag. 47.] . Hic enim, humanas quoque laudes fugiens, ad Superiorem Thebaïdem pergere cogitavit, ubi nullus eum agnosceret. Rogatus itaque cælesti voce quo gressus ferret, responderat Antonius: Quoniam non sinunt me quiescere populi, idcirco ad Superiorem Thebaïdem ire optimum duxi… Ex vox ad illum ait: Si ad Thebaidem vadas et ad Pastoralia (græce Βουκολια) ut cogitas, pergas, majorem ac duplicem sustinebis laborem. Neque dubito quin Bucolia, in quibus, ut S. Antonius, sic quoque B. Hilarion se abscondere statuerat, non in ipsis finibus Ægypti, sed in vicina regione Blemmyum seu Blemyum, quæ ante Diocletiani ævum pars Thebaidis superioris erat [Cfr Procopius, de Bello Persico, lib. I, cap. 19, pag. 102 et seqq., edit. Bonn.] , posita essent. Tunc enim in universa Thebaide, etiam Superiore, jam christiani erant; Syena enim, nunc Assouan seu Souan, ad 30°, 35 long. Paris. et 24°, 5' latit. sita, et Philæ insula, nunc Geziret el-Birbe id est Insula templi, seu Geziret-el-Heif [Description de l'Égypte, tom. I, pag. 31.] ad 30°, 34' long. et 24, 1', 34'' latit. jacens, jam episcopos illo ævo habebant. Et quidem Ammonius Syenæ martyrium fecerat, et Marcus, Philarum episcopus, anno 362 Concilio interfuerat Alexandrino [Cfr Le Quien, Oriens christ., tom. II, col. 613 et 614.] . Ad ultimos itaque Thebaidis Superioris fines religio christiana propagata fuerat B. Hilarionis ævo.

[54] [Thebaidem, verisimiliter inter Blemmyas, gentem ferocem et infidelem.] Extra ejus ergo terminos ire volebat beatus vir, quum Bucolia cogitaret: aperte enim tradit Hieronymus num. 31 illuc eo animo tendere voluisse beatum virum, quod nullus ibi christianorum esset, sed barbara tantum et ferox natio. Et quidem his verbis ipsa Blemmyum gens designari videtur: convenit quippe situs, indoles, religio. Quod enim imprimis pertinet ad mores, si quæ umquam, ferox hæc et barbara natio, ut ex Procopio [De Bello Persico, lib. I, cap. 19, pag. 102 et seqq.] apprime constat. Universus prius ille populus inter Mare rubrum et Nilum superiorem habitabat; partem dein Diocletianus ad Nili ripam et in adjacente interiori seu occidentali regione collocarat, assignata eis ea plaga, quæ a Syene usque ad Primam (Ibrim) protendebatur, et qua quatuor præter Primam capiebantur civitates, Phœnicon (Derry?), Chiris (Chérab?), Thapis (Wady-Tafa) et Talmis (Khalapscheh) [Cfr Olympiodorus ap. Photium, Biblioth., pag. 194.] ; addita etiam annua pensione; et templo, sacris, flaminibusque, quæ romanis seu ægyptiis et illis essent communia, in insula Philis constitutis: sperabat scilicet imperator eos hac ratione cessaturos a vexandis romanis et sociis. Sed frustra. Beneficia accepere barbari, sed nequaquam a grassationibus abstinuerunt; quas ipsi Thebaïdis superioris monachi experti fuere non semel. Non minus constat eos sæculo IV exeunte Christo nondum subdidisse colla; quin etiam veterum suorum sacrorum, quibus solem et forte etiam lunam venerabantur, et quæ Isidis, Osiridis, Priapique cultu auxerant, fuisse tenacissimos [Procopius, de Bello Persico, lib. I, cap. 19, pag. 102 et seqq.] . Quæ tenacitas tanta fuit ut eorum metu Theodosianum de abolendis profanis religionibus decretum, anno 391 propositum, in insula Philis cassum fuerit; ut, quum Maximinus eos anno 451, Marciano imperante, devicisset, coactus fuerit novis inserere fœderibus Blemmybus liberum deinceps fore, non secus ac ante, solemnem suam pompam statis temporibus Philas deducere [Excerpta ex Prisci hist., pag. 154, edit. Bonn.] ; ut eorum fana non ante medium sæculum VI Justiniani jussu eversa fuerint et signa Constantinopolim devecta; et ut ipsi demum non ante senescens sæculum VI christianam fidem amplexi fuerint. Atque hæc omnia tanta accuratione et documentorum copia explicuit cl. v. Letronne [Nouvel examen de l'inscript. grecque deposée dans le temple de Talmis en Nubie, par Silco, etc. Observations sur l'époque où le paganisme a été definitivement aboli à Philes dans la Haute-Égypte, etc. Nouveaux mémoires de l'acad. des inscriptt., tom. IX, pag. 128 et tom. X, pag. 168.] , ut jam certum in historia ecclesiastica locum sibi vindicare possint.

[55] [Dissuadet S. Hesychius: quocirca manet S. Hilarion in Cypro, sed in loco secretiori.] Inter hos itaque Blemmyas secedere statuerat S. Hilarion; verum suasit ei discipulus B. Hesychius ut ne ex Cypro digrederetur, sed potius intra ipsius insulæ ambitum ad secretiorem locum conscenderet. Assensit beatus vir et deinceps quinquennium vixit in hortulo peramœno, sed ascensu difficillimo; quem late describit S. Hieronymus num. 31. Arbitratur Tillemontius [Mémoires ecclésiast., tom. VII, pag. 570.] S. Epiphanium episcopum Salaminæ non minimas habuisse partes in suggerendo B. Hilarioni hoc consilio, et hortulum illum positum fuisse juxta locum qui Charburis dicebatur. Huc enim transtulit egregius ille historicus hæc Sozomeni verba [Hist. eccles., lib. V, cap. 10, pag. 608.] : Neque enim jucundum illi erat apud eos morari qui ipsum laudarent: sed loca commutando obscurus esse, et famam, quæ de ipso vulgabatur, crebris migrationibus studebat abolere. Ad extremum, cum Cyprum præter navigaret appulit Paphum. Invitatusque ab eo qui tunc temporis Cypriorum erat episcopus, ibi degere constituit, et juxta locum, qui Charbyris * dicitur, philosophatus est. Tillemontii opinio probabilis est quam maxime; licet difficultatibus aliquot, a quibus exordium duxisse juverit, laboret.

[56] [Sæpius agit cum S. Epiphanio Salaminæ episcopo,] Scilicet prior, in quo biennium fere habitavit B. Hilarion, locus secundo ab urbe Papho distabat milliario, alter duodecimo a mari seu a portu Paphi. Atqui prima specie neuter locus videtur S. Epiphanio, Salaminæ episcopo, subfuisse, siquidem procul a civitate ejus episcopali essent dissiti, adeoque plures diœceses interjacerent [Cfr Mappa d'Anville in lib. Recherches géograph. sur l'isle de Cypre. Mémoires de l'acad. des inscriptt., tom. XXXII, pag. 529, et Le Quien, Oriens christ., tom. II, col. 1037 et seqq.] . Præterea ita locutus est Sozomenus, ut Paphensem episcopum cogitasse videatur. Verumenimvero alia suadent B. Epiphanium designari a Sozomeno: nam primo ex S. Hieronymi prologo certum est sanctum Epiphanium Salaminæ Cypri episcopum cum Hilarione plurimum versatum esse; quæ conversatio, sive eam ante, sive post ejus ad episcopatum promotionem posueris, ad rem nostra facit. Si enim post, quid verisimilius quam S. Epiphanium curasse ut ne ex insula digrederetur beatissimus amicus; si ante, confitearis oportet eam tantam fuisse ut etiam post sanctissimi viri obitum ejus veneratus sit memoriam, adeoque ut laudem ejus brevi epistola scripserit, quemadmodum S. Hieronymus testis est. Porro quis credat tantam fuisse S. Epiphani de B. Hilarione existimationem, nec tamen curasse ut eum aliquando adiret et ad permanendum in Cypro insula incitaret? Arbitratus est Papebrochius [Act. SS. tom. II Maji, pag. 38.] , nec negavit Tillemontius [Mémoires ecclés., tom. X. pag. 496.] ipsum B. Hilarionem suasisse synodo episcoporum Cypri ut S. Epiphanio Salaminenses infulas deferrent; quæ quidem res verisimilis est, quum aliter non satis intelligatur quo factum esset modo ut virum exterum ad metropolitanam sedem eveherent Cypriotæ; sed nolim ea niti ut hinc conficerem S. Epiphanium sategisse vicissim ut ne Cypro excederet B. Hilarion: conjecturæ enim, conjecturis fultæ, vulgo parum probantur.

[57] [qui sæpius episcopus Cyprius dicitur: concertatio inter utrumque de virtute.] Firmius plane argumentum petitur ex his ipsis Sozomeni verbis: Προτραπεις παρα του τοτε Κυπριων ἐπισκοπου, quibus non episcopum Paphensem vicinum, nec alium quemlibet insulæ episcopum, sed certum aliquem et singularem, adeoque ipsum Salaminensem episcopum et insulæ metropolitam designasse censendus est. Metropolita videlicet solus determinate vocari poterat Cypriorum episcopus ὁ Κυπριων ἐπισκοπος. Et quidem ipsum S. Epiphanium appellat B. Hieronymus [Epist. ad Pammachium XXXVIII, Opp. tom. IV, part. II, col. 308, edit. Benedict.] episcopum Cypri; et auctor scriptionis græcæ, quæ a Pelagio diacono in latinum versa, librum quintum Vitarum Patrum Rosweidi constituit, bis eumdem Epiphanium episcopum Cyprium nuncupat [Libello IV, num. 15 et lib. XII, num. 6. ap. Rosweydum, Vit. Pat. pag. 568 et 613.] . Adde certissime consuetudinem habuisse Epiphanium cum Hilarione, quum hic vitam solitariam, ille episcopalem in insula Cypro viveret. Vetustissimus enim, quem paulo ante memorabam scriptor græcus in libello quarto, quo continentiam commendat, hæc posteris admiranda et imitanda proponit: Misit, inquit [Ibid. lib. IV, num. 15, cit. pag. 568.] , aliquando Epiphanius, episcopus Cyprius, ad abbatem Hilarionem, rogans eum et dicens: Veni ut nos videamus, antequam de corpore exeamus. Qui cum venissent ad invicem, manducantibus eis allatum est de avibus quiddam, quod tenens episcopus dedit abbati Hilarioni. Et dicit illi senex: Ignosce mihi pater, quia ex quo accepi habitum istum, non manducavi quidquam occisum. Et dixit ei Epiphanius: Ego autem, ex quo accepi habitum istum, non dimisi aliquem dormire, qui habebat aliquid adversum me; neque ego dormivi habens aliquid adversum aliquem. Et dicit ei senex: Ignosce mihi quia tua conversatio major mea est.

[58] [Quam extensa esset Salaminensis diœcesis,] Sive ex priori, sive ex posteriori suo apud Cyprios habitaculo pergendum fuisset B. Hilarioni Salaminam, iter profecto magnum fuisset et arduum: montuosa quippe regio et centum facile milliariorum distantia. At credibile est (qua animadversione quoque expungitur prior, quam supra proponebam, difficultas) Salaminensem diœcesim usque ad beati viri domunculam extensam fuisse sanctumque Epiphanium inter visitandum concreditum sibi gregem venisse in viciniam, quin tamen ad difficilem ascensu mansionem iverit. Certe grandem ejus fuisse diœcesim et fere usque ad mœnia aliarum civitatum fuisse porrectam docet ipse in epistola ad Joannem Hierosolymitanum, qua se purgat quod Pauliniano manus imposuisset. Respondet scilicet id a se non factum in Hierosolymitana diœcesi; dein etiamsi factum esset ea in diœcesi, non tam ægre ferendum: Nam multi, inquit [Inter epist. Hieronym. epist. XLI, ap. Migne, Patrologia, tom. XXII, col. 518 et 519.] , episcopi communionis nostræ et presbyteros in nostra provincia ordinaverunt… Et ipse cohortatus sum beatæ memoriæ Philonem episcopum (Carpasiæ) et sanctum Theoprepum, ut in ecclesiis Cypri quæ juxta se erant, ad meæ autem parœciæ videbantur ecclesiam pertinere, ex quod grandis esset et late patens provincia, ordinarent presbyteros et Christi ecclesiæ providerent. Unde quoque forte factum sit ut Salaminensis episcopus, ex quo tempore metropolitæ jura adeptus est, Cypri, Cyprius aut Cypriorum episcopus sit dictus; videlicet quod tota fere insula eum episcopum suum agnosceret.

[59] [Moritur S. Hilarion die 21 Octobris anni 371,] Quum illic itaque degeret B. Hilarion, illuxit tandem fausta dies qua corpus, animæ tentorium, solveretur ipsaque ad patriam abiret. Vix dubitandum quin die 21 Octobris, quo a latinis et a græcis colitur, e vivis abiverit beatus vir. Quamquam enim contraria non desint exempla, vigebat tamen et vicem legis supplebat consuetudo natales sanctorum celebrandi ea ipsa die qua ad meliorem vitam transiverant: quod argumentum singulari dissertatione prosecutus est Muratorius [App. ad Opp. S. Paulini, diss. XIX, ap. Migne, Patrologia, tom. LXI, col. 819 et seqq.] . Octogesimum tunc ætatis suæ annum agebat beatissimus senex, teste B. Hieronymo, num. 52, non vero nonagesimum, ut Basilii Menologium tradit, contradicentibus ipsis Menæis Græcorum et maxime universa beati viri vitæ serie. Recole quæ num. 7 de ejus vivendi ratione secundum ætatis annos collegimus; similiter quæ ipse B. Hilarion moriens dixit, se scilicet septuaginta prope annis Christo servisse, utpote anno forte ætatis undecimo, certe non vigesimo, baptizatum; et quæ num. 50 et seqq. de terræ motus tempore, cui septem tantum annos supervixit pientissimus eremicola.

[60] [postquam sex annos et unum alterumve mensem in Cypro habitasset.] Et quidem non septem annos integros, sed sex tantum et unum alterumque mensem in Cypro degit. Quum enim, ut num. 9 ostensum est, anno 291 natus sit, ita ut mense Januario anno 356 sexagesimum quintum ætatis suæ annum ageret; quumque mense Augusto, immo potius Septembri anni 365 Paphum advenerit, ut num. 52 fuit dictum, et proin quatuor mensibus post seu mense Januario anni sequentis jam septuagesimum quintum ætatis annum inchoasset; quumque anno ætatis octogesimo vita functus fuerit et quidem exeunte mense Octobri; hinc fit ut diutius in Cypro habitare non potuerit, quemadmodum modo statuebamus, quam sexennium et unum aut duos menses. Atque hinc quoque sequitur eum natum esse inter exeuntem mensem Octobrem anni 291 et ineuntem Januarium sequentis anni.

[Annotatum]

* Alii Charybdis et Charybris.

§ VIII. Vestitus B. Hilarionis.

[Vestitus B. Hilarionis describitur.] Quoniam B. Hilarion non sibi tantum vixit, sed discipulos congregavit et instituit, adeoque pater monachorum Palæstinæ habetur, operæ pretium erit in minimas res quæ ad cultum victumque ejus pertinerent inquirere: id factum a pluribus de S. Paulo, de S. Antonio aliisque. Et quidem, quum illo ævo regulæ scriptæ non essent, sed Christi doctrina et consilia, secundum antiquiorum præcepta et mores intellecta, regularum locum tenerent, quemadmodum jam monuimus nec satis monere possumus, hinc fit ut ex magistrorum ratione vivendi facile colligere liceat quæ instituta sectarentur discipuli. Vestitum B. Hilarionis pluribus locis describit S. Hieronymus; unde pateat initio similem fuisse S. Antonii. Ecce enim ut ex hujus abbatis schola prodierit: Sacco tantum membra coopertus, inquit Hieronymus num. 3, et pelliceum habens ependyten, quem illi beatus Antonius proficiscenti dederat, sagumque rusticum, inter mare et paludem vasta et terribili solitudine fruebatur, scilicet prope Gazam. Et inferius num. 5: Capillum semel in anno die paschæ totondit: super nudam humum stratumque junceum usque ad mortem cubitavit: saccum quo semel fuerat indutus, numquam lavans et superfluum esse dicens munditias in cilicio quærere. Nec mutavit alteram tunicam, nisi cum prior penitus scissa esset. Utrobique nil de cuculla, quam tamen ad finem vitæ, non secus ac minister, in Papho insula certe habebat. Discipulo enim S. Hesychio, ut num. 32 videre est, omnes suas divitias dereliquit: Evangelium scilicet, et tunicam sacceam, cucullam et palliolum: hæc, excepto Evangelio, Gazani ministri spolia, qui paulo ante obierat: ipse easdem habebat vestes; nam omnes adjuravit ut eum terra operirent, sicut vestitus erat, in tunica cilicina, et cuculla, et sago rustico. Quod factum; postea quippe ejus reperit corpus S. Hesychius, illæsa tunica, cuculla et palliolo. Nil hic amplius de ependyte pellicea: ita ut ejus locum cuculla aliquando occupaverit.

[62] [Materia cilicii] Illa si inter se conferamus loca, facile cernemus saccum, tunicam sacceam, tunicam cilicinam, et nude tunicam et cilicium unam eamdemque rem Hieromyno esse, atque hinc quoque materiam, colorem, formam posse intelligi. Filis ex lana caprina sæpe textas fuisse illas tunicas habemus ex ipso S. Hieronymo, ubi vertit epistolam S. Pachomii ad fratres, qui tondebant in deserto capras, de quarum filis texuntur cilicia [Migne, Patrologia, tom. XXII, col. 97.] . Texebantur etiam lana camelina, dicente S. Joanne Chrysostomo de monachis [Homilia 68 in Matt., tom. VII Opp. pag. 674.] : Vestimenta sunt ipsis parata, his quidem ex caprarum pilis, his autem ex pilis camelorum. Texitur etiamnum a fœminis rusticis in Ægypto et in aliis Orientis partibus asper ille pannus et crassus; sed in tentoriis parandis unicus fere ejus usus [Description de l'Égypte, tom. XVII, pag. 216] . Fuscum et subnigrum (brun et gris) ejus esse colorem patet. Cave tamen ne cilicia ex eadem materia esse putes ac vestes ægyptiacorum agricolarum, vulgo Fellah dictorum. Harum quidem etiam color fuscus et subniger est; sed ex crassiori ovina lana sunt confectæ [Ibid. pag. 210 et seqq.] et ejusdem potius sunt generis ac vestes illæ pullæ, quibus olim discernebantur a civibus monachi et quæ in historia monastica tam celebres sunt [Examen histor. et canon. de cleric. regul. et sæcul. juribus et officiis, pag. 16 et seqq.] .

[63] [ejusdemque forma;] Quum tunica illa sacci nomen quoque haberet, hinc ejus forma deprehenditur: angusta scilicet erat, totumque corpus saltem ad genua usque tegens, capite transmisso per fundum, brachiis per sacci latera. Hac veste etiamnum utuntur in tribus festis præcipuis pontifices græci atque olim imperatores, et sacci formam habet, nec in eo sunt manicæ [Simeon Thessalonic. de templo et missa, ap. Morinum de sacris ordinationibus, tom. I, pag. 200. Cfr Cangius, Glossarium latin. V° saccus; Bonanni, la Gerarchia eccles., pag. 315 et seqq. et alii.] Atque hinc liquet tunicam saccineam B. Hilarionis cum colobio confundendam non esse: colobio enim erant manicæ, usque ad cubitum seu medium brachium defluentes [Cassianus, lib. I, cap. 5, pag. 11, edit. 1628.] : sed cum levitonario, quod aliquando lineum [Vita S. Pachomii, cap. 14, ap. Rosweydum, Vit. PP. pag. 117.] , aliquando ἐκ τριχων συντεθειμενον erat [Suidas, V° Λεβυτωναριον.] , et quod, testibus S. Pachomii biographo [Loc. sup. cit.] , S. Hieronymo [Præfat. ad regul. S. Pachomii, ap. Migne, Patrologia, tom. XXIII, col. 63.] et S. Isidoro Hispalensi [Etymolog., lib. XIX, cap. 22, ap. Migne, Patrologia, tom. LXXXII, col. 687.] , Ægyptiis monachis genus erat vestimenti absque manicis. Vult Cangius [Glossarium latinum, V° Saccus.] tunicam saccineam non carni nudæ B. Hilarionis aliorumque monachorum adhæsisse, sed cæteris vestimentis fuisse superadditam. Re quidem vera ita saccum nunc ferunt pontifices græci et olim imperatores; sed aliter omnino monachi, ut vel ex ipsis locis, quæ allegat Cangius, manifestum est. Quid enim sibi volunt hæc Basilii M. quæ ex Hœschelio ad Vitam S. Antonii hausit verba: Σακκῳ δε τραχει το σωμα σου διανυττων, καὶ ζωνῃ σκλήρᾳ την ὀσφυν σου παρασφιγγων, καρτερικως τα ὀστα σου διεθλιβες? Quid hæc carmina, quæ ex libro II Paulini de Vita S. Martini deprompsit [Ibid. V° Cilicium.]

Quin ex contexto setis coopertus amictu,
Exesa assiduo compunxit acumine membra,
Ut tereret tenuem vestis nimis aspera pellem
Et cutis extentis stimulis attacta paveret.

Setosum seu asperum id indumentum probabat et suadebat S. Hieronymus et alii multi. S. Pachomius lineum levitonarium et quidem duplex, ut alterutrum singulis hebdomadibus lavari posset [Ap. S. Hieronymum, Interpret. regulæ S. Pachomii, ap. Migne, Patrologia, tom. XXIII, col. 72.] , monachis suis dabat; Cassianus [De habitu monachi, cap. 3, pag. 8.] , longius progressus, cilicium acriter improbavit, quod laborem impediret et superbiam foveret, et apud paucos suo ævo id usurpatum fuisse asserit: S. Epiphanius [Compendiaria doctrina, ap. Bivarium, t. II, p. 11.] quoque, quamquam admirator et forte discipulus B. Hilarionis esset, cilicii usum damnavit, nisi alia veste tegeretur; equidem nil probabo aut improbabo, quum bona res sit cilicium, si bonus sit usus; sin autem, ut in multis aliis rebus, mala.

[64] [item sagi;] Sagum rusticum B. Hilarionis bis memorat S. Hieronymus, id palliolum quoque appellans seu pallium. Hoc tegumentum mafortem vocat Cassianus [De habitu monachi, cap. 7, pag. 13.] , Ægyptiorum monachorum vestes explicans. Post hæc, inquit, angusto palliolo tam amictus humilitatem quam vilitatem pretii compendiumque sectantes, colla pariter atque humeros tegunt: quæ mafortes tam nostro quam ipsorum nuncupantur eloquio et ita planeticarum atque birrorum pretia simul ambitionemque declinant. Nil hac veste simplicius: pannus erat laneus, villosus et quadratus, tres aut quatuor cubitos longus et latus, fibulaque aut spina ante pectus firmatus. Videre est apud Octavium Ferrarium [De re vestiaria, part. II, lib. III, cap. 11, ap. Grævium, Thesaur. antiq. roman., tom. VI, col. 853.] imaginem hominis barbari, mafortem seu sagum gestantis in humeris, et apud Helyot [Histoire des Ordres religieux, tom. I, pag. 160, edit. 1792.] effigiem pristini monachi Palæstinensis, maforte similiter induti.

[65] [et cuculli.] Habet ibidem ille monachus cucullam; sed (ni fallor) justo longiorem. Cassianus enim, de monachis Ægyptiis disserens, quos prope sequebatur S. Hilarion: Cucullis, inquit [De habitu monachi, lib. I, cap. 4, pag. 10.] , namque perparvis usque ad cervicis humerorumque demissis confinia, quibus tantum capita contegant, indesinenter diebus utuntur ac noctibus. Habebant itaque cucullæ illæ eamdem formam ac tegmen capitis, quo etiamnum patriarchæ orientales (forte quod ex monachis assumpti sunt) utuntur; non vero similes humeralibus cucullatis, quibus vestiuntur pueri rustici et equites in duobus toreumatibus editis a Sponio [Miscellanea erud. antiq. sect. IX, ap. Pollenum, Roman. et græc. antiquit., tom. IV, col. 1273 et 1274.] . Porro cuculla, ut jam innuimus, a reliquis vestibus separata, usus non fuisse videtur B. Hilarion, quamdiu ependyten, quam a S. Antonio acceperat, gestare potuit.

[66] [Ependytes seu chlamydis forma et materia; baculus; omissa calceamenta et braccæ.] Quæ vero hujus ependytes esset forma et materia num. 46 Apophthegmatum S. Antonii [Act. SS. tom. II Januarii, pag. 146.] panditur, ubi Cronius dicitur vidisse beatum abbatem amictum chlamyde pellicea, et quidem candenti seu alba, ut ex num. 61 ejusdem Vitæ [Ibid. pag. 130.] certum est. Quum autem chlamys pallium esset longum, et, ubi chlamys etiam brevior esset, saltem ad poplites descenderet [Cfr Mongez, Recueil d'antiquités, pag. 177 et seqq.] , consentire nequeo Helyto [Hist. des ordres religieux, tom. I, pag. 74 et 79.] aliisque confundentibus BB. Antonii et Hilarionis ependyten cum melote seu pera; quæ secundum Cassianum [De habitu monachi, cap. 8. pag. 15.] nil aliud erat quam pellis caprina, aut secundum alios et vocabuli radicem (μηλον, ovis) pellis ovina, jam capiti, jam humeris imposita et ad renes tantum usque fluitans [Cfr Cangii Glossarium latinum, V° Melote.] . Neque etiam confundenda est cum pænula. Hæc quidem sæpe cucullata erat, pendebat infra genua, neque (ut quidam opinantur) similis erat casulæ antrorsum omnino clausæ (inferius enim semper nonnihil aperta erat); verum numquam omnino erat libera, ita ut ad chlamydis formam accederet et fibula ante pectus nectenda esset [Bart. Bartholinus, Dissert. de pænula, ap. Grævium, Thesaurus, tom. VI, col. 1171.] . Sed ependytes proxima fuerit oportet lacernæ seu sago cucullato, cujus meminit Columella [De re rust., lib. II, cap. 1.] ; seu potius caracallæ talari, quæ, teste Hieronymo [Ad Fabiolam, num. 13. epist. LXIV, ap. Migne, Patrologia, tom. XXII, col. 615.] , cucullo quoque instructa erat. Ut autem pænula vulgaris scrotea erat, sic quoque ependytes SS. Antonii et Hilarionis; pellicea enim dicitur; et quidem candens seu alba; et quæ lavari posset [Vita S. Antonii, num. 61, Act. SS. tom. II Januarii. pag. 130.] : ita ut vix dubitandum sit, quin ex pellibus ovium Phaiensium (in Phaio enim lanam albam habent [Description de l'Égypte, tom. XVII, pag. 130 et 216.] ) confecta fuerit. Baculum præterea, quem S. Hieronymus [Ad. calcem Opp. Cassiani, p. 1122.] in Prologo Regulæ S. Pachomii itineris socium appellat et de quo in permultorum sanctorum veterum anachoretarum et monachorum Vitis mentio fit, secum gerebat S. Hilarion, etiam quum non pedes, sed asino se daret in viam, ut ex num. 20 Vitæ constat: id signum fuisse et monitionem perpetuam cruce Domini propellendos esse oblatrantes vitiorum canes tradit Cassianus [De habitu monachi, cap. 9, pag. 16.] . Contra calceamentorum tunc nullus fere apud monachos usus [Ibid. cap. 10, pag. 16.] ; multo minus braccarum seu femoralium [Regula S. Pachomii, versa a S. Hieronymo, post opp. Cassiani, pag. 1132.] , quæ ipse S. Benedictus suis non dabat monachis, nisi equitandum esset [Regula S. Benedicti, cap. 55.] .

[67] [vestitus S. Hilarionis pauperior quam S. Antonii.] Atque hæc si jam recolligamus, plane cernimus S. Hilarionis vestitum multo pauperiorem fuisse quam S. Antonii. Initio sacco seu cilicio ad cutem, sago seu maforte ad collum et ad humeros, et quum frigus esset aut iret in publicum, ependyte seu longo pallio pelliceo cucullato induebatur; et postquam hæc trita esset, brevi tantum cuculla. Neque discipulis suis alias dedit vestes præter tunicam sacceam, mafortem et brevem cucullam. S. Antonius autem semper servavit ependyten seu pallium et aliquando duo habuit. Zona pellicea circa renes eum quoque usum ostendit ex S. Dorotheo Henschenius [Act. SS. tom. II Januarii, pag. 119 et 120.] . Hanc numquam adhibuit B. Hilarion, quum saccea tunica non difflueret, nec qui eam ferrent se præcingerent, ut ex S. Joannis Baptistæ antiquissimis imaginibus [Cfr Bandurius, Antiquit. Constantinop., lib. VIII. Byzant., edit. Venet., tom. XXXI, pag. 689; De Marca, Opuscula, pag. 402.] patet; omitto imagines patriarcharum et imperatorum. Demum B. Antonius aliquandiu, maxime ad vitæ finem, somnum cepit in vetusto tritoque pallio; numquam has delicias admisit B. Hilarion, nuda humo aut strato junceo contentus: quæ equidem non oppono ut S. Hilarionem magistro præferendum esse suadeam, sed ut illius disciplinam severiorem fuisse demonstrem.

§ IX. Reliquæ B. Hilarionis disciplinæ severitas.

[In suppellectile, labore, cibo eamdem servat S. Hilarion severitatem.] Passim apparebat hæc disciplinæ severitas. Quum in Palæstina versaretur beatus vir et continuo ad eum confluerent tirones et hospites, non potuit omni carere supellectili. Hæc quidem vilis, sed tamen pro egregio suo paupertatis amore nimia: ita ut hæc, teste S. Hieronymo num. 19, una ex causis esset cur fugam cogitaret: Et ego, querula voce ajebat, sub prætextu monasterii, ad dispensationem fratrum, vilem suppellectilem habeo! Labore manuum victitabat, fiscellas junco texens num. 5; quod apud S. Antonium didicerat et quæ ars in Ægypto etiamnum multo in usu est: nostrorum enim lectorum, sedium et mapparum locum supplent. Junci maxime ex Phaio etiamnum petuntur [Description de l'Égypte, tom. XVII, pag. 226.] . Primo anno humum rastro fodiebat B. Hilarion, sola (ut videtur) tentationum carnis vincendarum causa, num. 3. Sed anno sequenti, ætatis decimo texto, quum cœpisset fixam habere sedem, quin hortulum, ut B. Antonius, et forte vineam, ut ejus discipuli, (numm. 18 et 19), coluerit et vinum expresserit, equidem non dubito. Sed ut in fine vitæ, incolens hortulum et pomaria in Papho insula, fructum numquam in cibo sumpsit num. 31; sic quoque in Palæstina numquam de uvis manducasse videtur aut vinum bibisse; quamquam discipulis uvarum comestionem permitteret num. 17. Boves quoque alebant illi masculos, agrorum certe colendorum gratia num. 18.

[69] [Ejus paupertatis ratio in colligendis et accipiendis rebus; primum tamen gradum non transcendit.] Ut eodem num. 18 tradit S. Hieronymus, detestabatur præcipue monachos, qui infidelitate quadam in futurum reservarent sua et diligentiam haberent vel sumptuum, vel vestitus aut alicujus earum rerum quæ cum sæculo transeunt. Denique unum de fratribus in quinto fere a se milliario manentem, quia comperiebat hortuli sui nimis cautum timidumque custodem et pauxillum habere nummorum, ab oculis abegerat. Cave tamen ne æstimes beatum virum vetuisse ne ex storeis suis, et forte etiam ex vino, oleribus et frugibus ullam sibi pararent discipuli pecuniam: tanta enim illo ævo nondum audita fuerat severitas: sed ne inutiles nummos, aut qui tantum aliquando in futurum utiles essent, colligerent. Certe quadraginta monachi qui eum in Ægyptum comitati sunt habebant viaticum et ipse a diacone Baisane LOCATOS dromades camelos accepit num. 20. A discipulis munuscula accepisse videtur, saltem legumina, num. 18; aliæque res, quæ convasari poterant, ab iisdem ad eum missæ, quum eum ex Ægypto in Palæstinam accerserent, num. 24. Ab aliis vero vix aut ne vix quidem ullas admittebat eleemosynas. Quam pauper esset, vel inde patet quod Evangelium, a se juvene scriptum, jam venumdederat, ut naulum, ex Africa in Siciliam navigans, solveret; sed postea receptum, sanato naucleri filio, num. 25. Alias numquam occasione miraculorum quidpiam accipere voluit. Scutarius Romanus, quum ab eo in Sicilia liberatus fuisset a dæmone, postea offerens ei infinita munera, audivit dictum salvatoris ad discipulos: Gratis accepistis gratis date, num. 26; et quidem nil adeo in B. Hilarione mirabantur Siculi quam quod post tanta signa atque miracula ne fragmen quidem panis a quoquam in illis locis accepisset, num. 27. Si quæris unde in Sicilia, regione extranea, victum compararet, ibi in quodam deserto agello lignorum quotidie fascem alligans, imponebat dorso discipuli Gazani; quo in proxima villa venumdato, et sibi alimoniam et his, qui forte ad eos veniebant, pauxillum panis emebant, num. 25. Proculdubio alibi simili industria necessarios sibi nummos aliasve res obtinebat. Verum enimvero, quamquam paupertatem tanto coleret amore, numquam primum quem dicunt paupertatis gradum excessisse videtur, qui in eo positus est ut quis, relictis rebus superfluis, rei tantummodo moderatæ dominium et usum sibi retineat [Cfr Carrattinus, Vita Claustralis, pag. 186 et passim theologi.] . Et quidem in fine vitæ de rebus suis testamento disposuit, num. 32; quod et magister ejus B. Antonius et alii plurimi fecisse leguntur.

[70] [Ejus habitacula et vestium negligentia.] Primo solitudinis suæ in Palæstina anno, quia regio latrociniis infamis erat, numquam in eodem loco habitare consueverat, num. 5. Quatuor dein annos æstus et pluvias brevi tuguriunculo declinavit, quod junco et carice (est id etiam junci genus acutum, et durum spartoque simile) texerat, num. 4. Exstruxit dein cellulam firmam, statura sua humiliorem et vix longiorem, non absimilem a S. Antonii, nisi quod hæc in rupe cavata esset, num. 21. De ejus cibo, nil est quod dicam; omnia in unum collegit et per annos disposuit ipse S. Hieronymus numm. 3 et 5. Sordes in vestitu non fugit, superfluum esse dicens munditias in cilicio quærere, num. 4. Qua in re multum dissensit a S. Pachomio, qui, quamquam lineas dederit vestes suis monachis, eas tamen singulis hebdomadibus lavari voluit [Regula S. Pachomii.] , et ipse S. Antonius, Hilarionis magister, suas lavisse legitur [Vita S. Antonii, num. 61. Acta SS. tom. II Januarii, pag. 130.] . Sed hæc iterum pertinent ad severam illam, de qua ante dicebamus, B. Hilarionis disciplinam: continuo enim ob oculos ei versabatur (quod et alios monebat, num. 15) præterire figuram hujus mundi et illam esse veram vitam, quæ vitæ præsentis emeretur incommodo.

§ X. Præcipuæ leges monasteriorum S. Hilarionis. An fuerit presbyter.

[Monasteriorum ejus compositio.] Verumtamen, tametsi hæc mirum in modum severa esset disciplina et dura, non tamen impedimento erat quin innumeri ad eum confluerent discipuli, et præter modum multa passim exsurgerent monasteria; ita ut qui S. Antonii Vitam legerit et S. Hilarionis, non facile dixerit uter plurium monasteriorum exstiterit pater. Discipulos non occepit admittere B. Hilarion, nisi postquam viginti duos jam in solitudine haberet annos, num. 7, et Helpidii, qui anno 361 præfectus prætorio fuit et multa postea a Juliano apostata pertulit, tres liberos Gazæ sanasset, num. 8. Quod scilicet postquam auditum est et longe lateque percrebuit, certatim ad eum de Syria et Ægypto confluebant, ita ut multi crederent in Christum et se monachos profiterentur. Atque hæc supra, num. 19, anno 528 illiganda esse ostendimus. Exemplo itaque ejus per totam Palæstinam innumerabilia monasteria esse cœperunt et omnes ad eum monachi certatim currere, num. 15. Sed cavendum ne hæc magnificentius accipiamus quam revera sunt. Quod enim dixit S. Isidorus [De offic. eccles. lib. II, cap. 15, ap. Migne, Patrologia, tom. LXXXII, col. 790.] : Inter cœnobium et monasterium ita distinguit Cassianus [De tribus gener. monach. coll. XVIII, cap. 9 et 10. pag. 737.] , quod monasterium possit etiam unius monachi habitatio nuncupari, cœnobium autem non nisi plurimorum, non de Cassiano tantum valet, verum etiam (ut alios mittam) de S. Hieronymo asseri posse videtur, maxime ob numm. 15, 16 et 17 B. Hilarionis Vitæ inter se collatos. Eodem scilicet fere ordine res in Palæstina a B. Hilarione compositas fuisse apparet, quo in Ægypto a B. Antonio. Singuli monachi suam habebant cellam et quem colerent hortum aut vineam; eremitorium nunc diceremus; monasterium dixit S. Hieronymus num. 17. Hæc tuguria aliquando seorsim posita, ut num. 16; sæpius complura prope ecclesiam propriam, ut in Vita S. Paulæ [Ap. Rosweydum, Vitæ Patrum, pag. 409 et 410.] , nonnumquam prope villam, ut num. 15. Quæ cellæ, per montem dispersæ aut ad vallis clivum exstructæ, quum aliquo inter se colligarentur vinculo, tamquam unum quoque habebantur monasterium. Quod ex Cangio aliisque facile discere est. In Monte Serrato hujus rei adhuc vestigia supersunt. Imaginem dedit comes Alexander de la Borde in Itinere suo Hispanico et ex eo Albertus Lenoir [Architect. monast., pag. 5.] . In Ægypto et alibi in Oriente multæ supersunt id genus cellarum excisæ in saxis et rupibus; verum vix nunc habitantur. Sed jam investigandum quas curas suis monachis adhiberet S. Hilarion.

[72] [Quæ munera seu officia ibidem instituta et quæ novitiorum instructio.] Porro monachi seu anachoretæ, quales ille in Palæstinam et in Syriam invexit, a cœnobitis in hoc maxime distincti, quod non communi victu vestituque uterentur, sed quisque sibi de necessariis providerent; nisi quod caritas suaderet ut sibi invicem auxilio essent. Ubi tamen cellæ complures in vicinia positæ, commune peculium aut saltem penus erat, ex qua communes expensæ fierent. Vestiendi enim tirones, ut ipse B. Hilarion a B. Antonio vestitus fuit; hospites excipiendi et alia id genus. Is vero, penes quem hæc erat administratio, dispensator monasterii dicebatur: atque hoc imprimis munere gravatus fuit ipse B. Hilarion, num. 19. Ille idem (si vox placeat) magister novitiorum, quandoquidem, quum certatim ad eum de Syria et Ægypto confluerent et se monachos profiterentur, ipse ad profectum animæ singulos cohortaretur, num. 8. Præterea anachoretæ, teste Cassiano [De tribus generibus monach. col. XVIII, cap. 4, pag. 725.] , prius in cœnobiis instituti jamque in actuali conversatione perfecti, solitudinis elegere secreta; et, ipso Hieronymo [Ad Eustochium, epist. XXII, cap. 36, ap. Migne, Patrologia, tom. XXII, col. 421.] auctore, hi exierunt de cœnobio, et excepto pane et sale ad deserta nihil perferunt amplius. Ipsius Vitæ auctor Paulus, illustrator Antonius et (ut ad superiora conscendam) princeps Joannes Baptistæ. Unde sequitur B. Hilarionis discipulos non statim sibi fuisse derelictos; sed prius aliquandiu communi asceterio fuisse excultos. Verumtamen brevis hæc disciplina, quam illis temporibus in cœnobio seu potius in vicinia cellulæ magistri seu abbatis anachoretæ accipiebant; adeoque ipse S. Hilarion bimestre solummodo spatium S. Antonio convixit. Neque unum occupabant cum magistro domicilium; ipsi cœnobitæ manebant separati, sejunctis cellulis [Ibid. cap. 35, col. 419.] ; neque B. Hilarion sub uno tecto cum S. Antonio degerat; et quidem in angustissimo suo prope Gazam tugurio neminem admittere potuisset.

[75] [Quæ orationum et psalmorum tum privatim tum publice] Ad communes tamen aliquot preces, videlicet ad psalmos et orationes, convenisse videntur viciniores monachi. S. Antonium sane, qui legitur ante vesperam et cœnam cum discipulo B. Paulo Simplice psalmum psallisse; quem noverat: et cum eum duodecies cecinisset, duodecies orasse, … media autem nocte excitasse eum ad orationem … et ad psallendum, et priori nocte usque ad horam nonam produxisse orationes, altera ad diem usque [Apophthegmata, num. 53, Act. SS. tom. II Januarii, pag. 148.] , S. Antonium, inquam, cum discipulis psallentem et orantem viderat S. Hilarion; atque id ab eo quoque factitatum fuisse certum videtur; non tantum quod æmulabatur aliis in rebus ægyptiorum monachorum disciplinam, num. 3, sed quod a S. Hieronymo, num. 4, dicitur scripturas quoque sanctas memoriter tenens, post orationes et psalmos, quasi Deo præsente, recitasse: ita ut alio modo scripturas, alio modo orationes, (id est, interjectas meditationes seu contemplationes) et psalmos recitasse censendus sit; illas solo Deo, nullo homine præsente; hæc vero, præsentibus qui in vicinia habitarent discipulis. Similem fere disciplinam invexit postea S. Paula inter suas moniales bethleemiticas, quas ipsa in tres turmas monasteriaque divisit: ita dumtaxat, ut in opere et cibo separatæ, psalmodiis et orationibus jungerentur [S. Hieronymus, ap. Rosweydum, Vitæ Patrum, pag. 419.] . Vespertinas et nocturnas congregationes eas fuisse ad num. 17 Vitæ inferius notabimus. In numero psalmorum magna passim diversitas; sed numerum duodecimum frequentabat S. Antonius [Apophthegmata, loc. sup. cit.] , et reliqui per Ægyptum et Thebaidem monachi et quidem tam in vespertinis quæ post horam nonam incohabantur [S. Hieronymus ad Eustochium, epist. XXII, cap. 35. ap. Migne, Patrologia, tom. XXII, col. 420.] quam in nocturuis conventiculis [Cassianus, de Noct. Oration. cap. 4, pag. 21.] . Cæteris sedentibus, et laborantibus nonnumquam manu, dum mente in psalmistæ verba essent intenti, unus surgebat et lente neque sine intercapedinibus psalmum recitabat [Ibid. cap. 5, pag. 23.] ; ad cujus finem antequam flecterent genua, omnes paulisper orabant et stantes in supplicatione majorem temporis partem expendebant; itaque post hæc puncto brevissimo procidentes humi, velut adorantes tantum divinam clementiam, summa velocitate consurgebant, ac rursus erecti expansis manibus, eodem modo quo prius stantes oraverant, suis precibus intentius immorabantur [Ibid. cap. 7, pag. 27.] . Id institutum ab apostolorum ævo repetit Cassianus; sed ille idem posterioris temporis facit additionem duarum lectionum, quæ feriis quotidianis desumerentur una ex veteri, altera ex novo testamento, diebus vero sabbathi vel dominica utraque ex veteri testamento aut ex novo [Ibid. cap. 6, pag. 25.] . Recitabat similiter aliquid B. Hilarion ex scriptura sacra post psalmos et orationes; sed privatim, non in communi cœtu; ex pietate et memoriæ causa, non ex statuta lege: quamquam res certa sit pristinos monachos, quin etiam moniales, multam posuisse operam in perdiscendis memoriter et scrutandis sacris scripturis [Cfr Andreas Schmidt, Bibliotheca eremitarum, § 12.] ; cui rei optimos in divinas litteras commentarios debemus.

[74] [recitatorum disciplina.] Præter Vesperas et Vigilias noctis celebrabant pristini monachi Orientales Tertiam, Sextam et Nonam; sæculo enim tantum V Prima in Cassiani monasterio Bethleemitico instituta est [Cfr Cassianus, lib. III de diurnis oration., cap. 4, pag. 51.] . Verum de illis horis audiendus est in primis Cassianus. “Apud illos (Ægyptios) etenim, inquit idem Collator [Ibid. cap. 2, pag. 41.] , hæc Officia (Tertia, Sexta et Nona), quæ Domino solvere per distinctiones horarum et temporis intervalla cum admonitione compulsoris adigimur, per totum diei spatium jugiter cum operis adjectione spontanee celebrantur. Ita namque ab eis incessanter operatio manuum privatim per cellulas exercetur, ut psalmorum quoque vel cæterarum scripturarum meditatio numquam penitus omittatur. Cui preces et orationes per singula momenta miscentes, in his Officiis, quæ nos statuto tempore celebramus, totum diei tempus absumunt. Quamobrem exceptis vespertinis ac nocturnis congregationibus nulla apud eos per diem publica solemnitas, absque die sabbathi vel Dominica, celebratur, in quibus hora tertia sacræ communionis obtentu conveniunt… Itaque in Palæstinæ vel Mesopotamiæ monasteriis ac totius Orientis supradictarum horarum solemnitates trinis psalmis quotidie finiuntur; ut et orationum assiduitas statutis temporibus Deo offeratur et necessaria operationis officia, consummatis justo moderamine spiritualibus obsequiis, nullatenus valeant impediri.” Et quum hæc sæculo IV, quo exeunte Cassianus in Syria versatus est, illic ubique in usu essent, vix aut ne vix quidem dubitandum quin eum morem instituerit B. Hilarion. Verum enimvero in fine præfationis Institutionum, initio libri III et alibi hanc Palæstinensem disciplinam multo faciliorem fuisse perhibet Cassianus quam Ægyptiacam. Sed ab initio non fuit. S. Epiphanius, qui omnibus fere visus est B. Hilarionis fuisse discipulus, eamdem quoque normam in suo monasterio instituerat; sed non ea mente ut reliquo diurno tempore monachis liceret ab oratione vacare, sed ut id pro more Ægyptiorum impenderent: adeo ut triplex ille diurnus ad communem orationem Palæstinensium congressus novum onus ab institutoribus habitum esset, et si postea monachi et ipse Cassianus crediderint liberum sibi esse, absolutis tribus illis Horis, ab oratione cessare, remissio disciplinæ fuerit et corruptela: quæ omnia ex libello XII, num. 6, quem Pelagius diaconus cum reliquis libellis latinos fecit, et in quo S. Epiphanii illa de re objurgatio legitur [Act. SS. tom. III Maji, pag. 39.] , apprime constant. Atque hactenus de B. Hilarionis cum discipulis quotidiana conversatione.

[75] [Visitat et corrigit pristinos suos discipulos; quis hujus rei modus.] Quum autem illi vitæ monasticæ rudimenta tanto magistro didicissent seque deinde in alias deserti contulissent plagas, eos nequaquam obliviscebatur aut negligebat. Ubi singuli suam haberent mansionem scripto notarat, ut eos stato visitaret tempore. Id onus (quo enim alio nomine iter per deserta designem?) certis diebus ante vindemiam subibat; quod, quum vindemia Gazæ fiat duobus aut tribus mensibus postquam in locis a mari remotioribus jam absoluta sit [Cfr Pierre Belon du Mans, Observations, lib. II, cap. 74, ap. Ritter, Erdkunde, tom. XVI, pag. 51.] , ita intelligendum est ut domo proficisceretur beatus vir duobus aut tribus mensibus priusquam in Gazæ vicinia fieret vindemia, et conveniret longinquiores discipulos non multo antequam vindemiarent, ipse redux futurus quum sua jam sibi facienda foret vindemia: adeoque id iter ad finem æstatis instituebat. Ante autem quam se daret in viam, digerebat in scheda apud quos manere, quos in transitu visitare deberet, uno verbo mansionum ordinem disponebat, num. 17. Qui cum cognitus esset a fratribus, omnes ad eum confluebant, et comitati tali duce circumibant monasteria. Erant interdum bis aut ter mille, quisque suum secum habens viaticum; sed postea in tantam venerunt apud plebem venerationem, ut unaquæque villa vicinis monachis cibos offerret, numm. 15 et 17. Quam in eos fratres, quos visitabat, exerceret auctoritatem B. Hilarion, congitatione potius quam ullis certis documentis definiendum est. Verumtamen num. 17 legitur exclusisse ex ordine visitandarum mansionum cellulam monachi, quem de sua punitum avaritia volebat, et num. 18 abegisse ab oculis fratrem, similiter avarum: quæ utraque pœna speciem quamdam excommunicationis habebat. Atque hactenus de monachorum illius conditione et gubernio.

[76] [Quamquam doctus esset et in rebus sacris versatissimus, non tamen videtur fuisse presbyter.] Quæri potest et reipsa quæritur utrum B. Hilarion umquam presbyter fuerit. Certe nil in eo desiderari poterat quin ad ordines sacros promoveretur. Mitto de vitæ sanctimonia sermonem facere; sed de ejus doctrina nonnulla commemoranda. Beatum virum literarum studio longe præcelluisse B. Antonio, res certa est. Hic quidem non omnino illiteratus fuit, ut voluere nonnulli quos castigat Henschenius [Act. SS. tom. II Januarii, pag. 118.] ; linguam scilicet ægyptiacam noverat eaque plures conscripsit literas ad monachos, spiritali doctrina refertissimas; sed nil præterea de scientiis humanis novisse videtur. Contra B. Hilarion lingua syra loquebatur, quæ ejus fuisse videtur materna; ægyptiacam didicerat Alexandriæ eaque certe cum S. Antonio usus fuit, ad quem epistolas quoque dedit cophthice scriptas. Græcam ut doceretur, eodem a parentibus fuerat missus; at latinam ignorasse videtur, quum, ut num. 28 Vitæ narratur, in Dalmatiam ductus fuerit quod ibi sermo suus incognitus foret. Studium ejus Scripturæ sacræ, quam discipulis suis aliquando interpretatus esse a S. Hieronymo num. 10 dicitur; commercium cum fidei pugilibus et labores in convertendis infidelibus, ubi res ferret, indicavimus; adeo ut ambigi nequeat quin copiosissime ea instructus esset doctrina quæ presbytero necessaria sit. Neque obstabat monastica ejus professio quin presbyter fieret. Illo enim ævo jam aliquot monachos sacris ordinibus initiatos fuisse et perrexisse in eremo ascesi vacare ostenderunt complures; quin etiam abbates aliquot eo fuisse numero. Demum in Vita S. Epiphanii, num. XI [Surius, Vitæ SS., Majus, pag. 153, edit. 1618.] , legitur magnus Hilarion, qua dictione proculdubio noster designatur, gradum presbyteratus accepisse, et similia. Verum, quamquam hæc ita se habeant, non ausim asserere B. Hilarionem ullis umquam ordinibus auctum fuisse, quum Sozomenus et S. Hieronumus, qui ejus gesta probe perspecta habuerunt, id certe aliquo significassent modo: quod argumentum, quamquam negativum sit, pluris tamen valet quam S. Epiphanii Vita, quæ, ut initio diximus, tot nævis scatet ut nemo prudens aliquid inde colligere possit.

§ XI. An primus in Syria vitam monasticam coluerit.

[Asserit S. Hieronymus ante S. Hilarionem nullum in Syria notum fuisse monachum.] Nunc vero deveniendum est ad vexatissimam quæstionem, quam sequentia B. Hieronymi verba num. 8 jam pridem suscitarunt: Necdum enim tunc, (circa annum scilicet 528 quum discipulos admittere cœpit B. Hilarion,) monasteria erant in Palæstina, nec quisquam monachum ante in Syria noverat. Ille fundator et eruditor hujus conversationis et studii in hac provincia fuit. Habebat Dominus Jesus in Ægypto senem Antonium, habebat in Palæstina Hilarionem juniorem. Ad quæ verba notandum inprimis est B. Hieronymo, non secus ac Flavio Josepho [Antiquit. lib. X, cap. 7; de Bello, lib. V, cap. 14.] , Ammiano Marcellino [Hist. lib. XIV, cap. 26.] aliisque Palæstinam partem haberi Syriæ, quod diu regibus Syriæ paruerat; deinde, quum in aliis libris distinguat sanctissimus doctor Syriam ab Assyria, non cogitandum esse eum hoc loco consentire Plinio [Hist. nat. lib. V, cap. 13.] et aliquot aliis qui utramque fere confundunt; neque eum tamen ita proprie Syriam accipere, ut ab ea Judæam, Phœnicen et Palæstinam (quæmadmodum aliqui fecere) secernat: aperte enim Palæstinam (ut modo monebamus) ei annumerat: sed Straboni et Ptolomæo accedere qui Syriam a septentrione finiunt Cilicia et Amano, ab ortu Euphrate et Arabibus Scenitis, et ab austro Arabia alia et Ægypto [Cfr Cellarius, Geogr. antiq., lib. III, cap. 12, num. 4, tom. II, pag. 337.] . Atque hoc spatio, auctore B. Hieronymo, nullus ante B. Hilarionem fuisset cognitus monachus.

[78] [Per monachum intelligit S. Hieronymus deserti cultorem.] Verum enimvero, quemadmodum sæpius jam diximus, multiplex est vocabuli monachi acceptio, non hodie tantum, verum etiam B. Hieronymi ævo. Ipsemet ad Eustochium scribens: Tria sunt, inquit [Epist. XXII, cap. 34, ap. Migne, Patrologia, tom. XXII, col. 419.] , in Ægypto genera monachorum. Unum, cœnobitæ, quod illi Sauses gentili lingua vocant, nos in commune viventes possumus appellare. Secundum, anachoretæ, qui soli habitant per deserta; et ab eo quod procul ab hominibus recesserint, nuncupantur. Tertiam genus est, quod Remoboth dicunt, deterrimum atque neglectum et quod in nostra provincia aut solum aut primum est. Hi bini vel terni, nec multo plures simul habitant, suo arbitratu ac ditione viventes: et de eo quod laboraverint, in medium partes conferunt, ut habeant alimenta communia. Habitant autem quam plurimum in urbibus et castellis. Hæc B. Hieronymus anno 384 [Cfr Acta SS. tom. VIII Sept., pag. 469.] , sexennio fere antequam B. Hilarionis conscriberet vitam. Porro in secunda classe recenset sanctus doctor B. Hilarionem, quandoquidem eum cum S. Antonio componat, de quo in Vita S. Pauli anno 375 [Ibid. pag. 445, 446 et 672.] scripserat [Ap. Migne, Patrologia, tom. XXIII, col. 17 et 18.] : Inter multos sæpe dubitatum est a quo potissimum monachorum eremus habitari cœpta sit. Quidam enim altius repetentes ab Elia et Joanne sumpsere principium; quorum Elias plus nobis videtur fuisse quam monachus et Joannes ante prophetare cœpisse quam natus sit. Alii autem, in quam opinionem vulgus omne consentit, asserunt Antonium hujus propositi caput, quod ex parte verum est: non enim tam ipse ante omnes fuit quam ab eo omnium incitata sunt studia. Amathas vero et Macarius, discipuli Antonii, e quibus superior magistri corpus sepelivit, etiam nunc affirmant Paulum quemdam Thebæum principem istius rei fuisse, non nominis: quam opinionem nos quoque probamus.

[79] Ut itaque de Antonio non quæsivit B. Hieronymus an primus in Ægypto amplexus fuisset statum religiosum, [Erant, teste S. Anthanasio ante S. Antonium monasteria in Ægypto,] sic quoque quæstionem non movit an B. Hilarion primus hanc vitæ conditionem in Syria assumpserit; sed utrobique sollicitus fuit an aliquis ante eos desertum, sive in Ægypto, sive in Syria, adiisset ibique eremiticam seu anachoreticam duxisset vitam. Neque de alia omnino re dubitari poterat. Ex ipsa enim S. Antonii Vita, quam in Prologo ad Vitam S. Pauli citat beatus vir, manifestum erat jam ante Antonium religiosos fuisse, quibus etiam monachi nomen adhæreret: verum hos in eremo sese non abdidisse. In ea enim narrat S. Athanasius, ipsemet S. Antonii discipulus, beatum juvenem anno ætatis suæ circiter vicesimo, id est, anno Christi 270, exemplo apostolorum et primorum ecclesiæ Hierosolymitanæ fidelium, verbisque evangelicis, quæ forte in ecclesia audierat, permotum, avitis possessionibus se exuisse, et quum sororem virginibus notis ac fidelibus commendasset, et parthenoni, ubi educaretur, tradidisset, non procul a domo sua ascesi operam dare cœpisse. Nondum enim, inquit [Opp. S. Athanasii, tom. I, pag. 795 et 796.] , tam creba erant in Ægypto monasteria, neque ullus omnino monachus noverat vastam eremum; sed quisquis sibi vacare cuperet, is haud procul a suo vico solitarie se exercebat.

[80] [sed non in deserto: horum auctor S. Antonius habetur,] Tum refert quo studio sanctus juvenis antiquiorum asceteria obiret, qua contentione virtutes omnes ab iis addiscere eosque in bono æmulari conaretur, quam tenere omnes, alii quidem ut filium, alii vero ut fratrem diligerent [Ibid. pag. 796, 797 et 798.] . Narrat dein Antonium, jam pluries debellato cacodæmone, in sepulcrum secessisse a vico suo remotius; quo secessu metum incussum fuisse inferno hosti, ne ille brevi eremum ascesi impleret; dehinc, anno circiter 285, progressum eum fuisse in montem, ibique reperisse castellum desertum; in quo quum viginti prope annos ascesim egisset et multi ejus ascesim imitari cuperent, multis persuasit ut solitariam eligerent vitam; atque ita demum facta sunt etiam in montibus monasteria, et eremus habitata est a monachis, qui, rebus suis relictis, cælesti instituto nomen dabant. Ante Antonium itaque jam multi erant qui eamdem vitæ normam sectarentur quam ipse amplexus est. Hoc unum eos dividebat discrimem quod Antonius eremum petierat, illi vero haud procul a suo vico solitarie se exercebant.

[81] [quamquam eo tantum nomine auctor haberi posse videatur, quod instituti sui hæredes post se reliquerit.] Neque hæc tantum constant ex S. Athanasio, sed ex innumeris aliis documentis; adeoque, nisi certum sit, saltem maxime verisimile est jam ab ipso apostolorum ævo veri nominis exstitisse religiosos, qui aliquando ascetæ, aliquando monachi, nonnumquam philosophi aliisve nominibus designarentur: quod argumentum multiplci eruditione illustravit collega meus bonæ memoriæ P. Antonius Tinnebroek in Examine historico et canonico libri Mariani Verhoeven de regularium et sæcularium clericorum juribus et officiis; in quo simul ostendit per tria deinceps ante S. Antonium sæcula semper id hominum et fœminarum genus exstitisse. Ejus deinde vestigia relegit alter collega meus in commentario de S. Barsabia et Sociis [Act. SS. tom. VIII Octobris, pag. 842 et seqq.] ; in quo longius quoque procedendum ratus est, maxime ubi, non vanis nixus conjecturis, sed argumentis certissimis, animadvertit S. Antonio forte non alia de causa initium ducendæ in eremo vitæ asceticæ et S. Pachomio ejusdem vitæ agendæ in cœnobiis fuisse adscriptum, quam quod post se reliquerint instituti sui heredes et propagatores; dum aliorum, quos constat diu ante eos sive in eremis, sive in cœnobiis ascesin egisse, memoria perierit [Act. SS. tom. VIII Octobris, pag. 844, numm. 25 et seqq.] . Atque ego certe non amplius ire ausim in sententiam Papebrochii [Ibid. tom. III Maji, pag. 296.] , qui, quum legeret ad calcem Vitæ coævæ B. Frontonis, qui cum septuaginta sociis in eremum Nitriæ secessit ibique vitam anachoreticam ad mortem usque egit, hæc ipsissima verba [Ibid. tom. II Aprilis, pag. 203.] : Hæc sub Antonino imperatore gesta sunt, tertio decimo anno imperii ejus, id est anno 150 aut 175 seu etiam 192, hanc clausulam sublatam voluit; et ut quod sentiam aperte fatear, mihi videntur B. Athanasii (quem cæterum ex ipso S. Hieronymo errasse hac in re constat) et ipsius S. Hieronymo dictis non aliam inesse vim quam argumenti mere negativi: videlicet B. Athanasio nullum alium S. Antonio antiquiorem cognitum fuisse in Ægypto anachoretam, nec S. Hieronymo in Palæstina ullum alium S. Hilarione. At argumentum cujus omnis potestas in rerum ignoratione posita est, valde debile est et infirmum, quum de viris agatur qui amarent celari et nesciri et in reconditissimis viverent locis, et certe, ubi positiva afferuntur monumenta, evanescit omnis illius vis et auctoritas.

[82] [Sozomenus nequaquam æstimat S. Hilarionem fuisse initiatorem vitæ anachorelicæ inter Syros.] Et quidem Sozomenus, qui B. Hilarionis res gestas probe cognitas habuit, licet initio ejusdem gestorum scripserit [Hist. eccl., lib. III, cap. 14, pag. 519.] : De monachis Ægypti hæc impræsentiarum dixisse sufficiat; sed et Palæstina tum similiter philosophari cœperat ab Ægyptiis erudita. Florebat in ea tunc temporis divinus Hilarion; licet hæc, inquam, literis mandarit, alibi tamen non dubitat vitæ eremiticæ initia in Syria ei abnegare eaque inter laudes ponere Aonis seu Eugenii: Hunc porro Aonem, inquit [Ibid., lib. VI, cap. 33, pag. 691.] , primum apud Syros, perinde ac Antonium apud Ægyptios, auctorem fuisse ferunt solitariæ ac arctioris philosophiæ; quibus tamen verbis velle non videtur Aonem primum adiisse deserta Syriæ (quam usque ad Nisibim, Aonis mansionem, extendit), sed potius (quemadmodum de S. Antonio alibi disserit) moribus atque exercitationibus utilissimis hoc vitæ genus ad summam diligentiam et perfectionem perduxisse, sive Ægyptii, sive qui alii hujus philosophiæ principes et auctores fuerint [Ibid., lib. I, cap. 14, pag. 420.] ; nam continenter antequam hæc de Antonio scriberet, tradiderat initia repetenda esse a therapeutis Alexandrinis: Unde conjicio, dixerat [Ibid., lib. I, cap. 12, pag. 419.] , hanc philosophiam apud Ægyptios ex eo tempore floruisse; alii vero affirmant persecutiones, quæ variis subinde temporibus ecclesiæ acciderunt, huic philosophiæ occasionem præbuisse. Nam quoniam fugientes christiani in montibus, et solitudinibus, ac silvis commorabantur, huic vivendi rationi paulatim assueverunt.

[83] [Non absurde credidit Cassianus hoc institutum ad ævum apostolicum referendum.] Absit itaque ut flocci fiant B. Cassiani in præfatione ad libros de cœnobiorum institutis verba, quibus ut monasteriorum Ægypti originem, sic quoque Palæstinæ ad apostolicæ prædicationis ævum refert: Vidimus, inquiens [Cassiani Opp. pag. 3.] , monasteriorum regulam per Ægyptum vel Palæstinam antiquitus fundatorum, … instituta in quibus ab exordio prædicationis apostolicæ a sanctis ac spiritualibus patribus fundata monasteria ad nos usque perdurant. Quamobrem, ut per Stiltingum [Act. SS. tom. VII Sept., pag. 611.] sic quoque per me licet S. Charitonem, de quo in controversia carmelicita multa fuit disputatio, antiquiorem S. Hilarione in Syria anachoretam facere; hanc quippe unam S. Hilarioni servandam ducimus laudem, ejus sanctimoniam et disciplinam tam celebrem fuisse, ut præ ejus asceseos fama aliorum omnium instituta nihili fere haberentur ejusque schola religiosa nonnullis res nova videretur et hactenus in Palæstina invisa. Quod ut comparatione aliqua explicem, si ex viro etiam docto quæsieris quis exstiterit Mendicantium auctor, Franciscum Assisiatem designabit procul dubio: quum tamen constet id vitæ genus multo ante assumptum fuisse a B. Hermelando ejusque asseclis in agro Mediolanensi et deinde a multis clericis et laïcis inter Pauperes Lugdunenses; quorum pars, pontifice Innocentio III, ad unitatem rediit ecclesiasticam. Non aliter æstimatum olim fuit de B. Hilarione: vitæ anachoreticæ in Palæstina habitus fuit auctor, quod eam illic mirabiliter excoluisset et sanctissimos educasset discipulos.

§ XII. Posteriora fata monasteriorum S. Hilarionis.

[Fata monasteriorum S. Hilarionis post ejus mortem.] Quamdiu vero perseveraverint ejus instituta, equidem dicendo non sum. Ad finem libri V de ædificiis memorat Procopius [Opp. tom. III, pag. 327 et 328; edit. Byzantin. Bonnæ.] nonnulla monasteria quæ Justinianus imperator restaurarat; sed utrum ea inter unum sit quod cum beato nostro patriarcha aliquid commune habeat, ignoro omnino; verisimile tamen est. Itinerario Antonini Martyris seu Placentini, quod Papebrochius tam male habuit [Act. SS. tom II Maji, pag. XIV.] , jam dixi statum repræsentari Palæstinæ, qualis ante irruptionem Mahometis sequacium esset; et quin illic unum alterumque monasterium recenseatur. quod S. Hilarioni origines suas debeat, vix aut ne vix quidem dubito. Omni sane ævo infestissimi fuerunt Sarraceni et simile genus hominum anachoretis, deserta Syriæ, Palæstinæ, Arabiæ et Ægypti incolentibus; maxime postquam sæculo V ineunte magis magisque inclinari cœpit romanum imperium; verum ut adversus eorum truces incursiones perfugium haberent eremicolæ, alicubi arces addidit Justinianus monasteriis; quarum adhuc rudera supersunt. Porro inter eas verisimillime referendum est S. Georgii castrum, de quo quidem non meminit Procopius, sed cujus memoriam fecit Antoninus martyr aut quisquis Itinerarium ejus scripsit: Proficiscentes, inquit [Ibid. pag. XIV, num. 35.] . de Eulatia introivimus eremum milliario XX, in quo est castrum, ubi est xenodochium S. Georgii, in quo habent transeuntes vel eremitæ refugium vel stipendia. Quum autem ex illa maxime parte B. Hilarionis discipuli se sparsisse videantur, vix dubium quin eremitæ illi ejus asceticam continuarent scholam.

[85] [Falso fertur S. Hieronymus dixisse statim post ejus mortem in iis collapsam esse disciplinam.] Quamdiu vero disciplina regularis inter eos in honore fuerit quærendum est eo præcipue titulo quod videri posset eam statim post B. Hilarionis mortem fuisse collapsam. B. Hieronymus scilicet scribens ad Eustochium de tribus generibus monachorum quæ sunt in Ægypto, de cœnobitis, de anachoretis et remoboth, hunc tertium ordinem his quæ alibi citasse memini verbis perstringit: Tertium genus est, inquit [Epist. XXII, num. 34, ap. Migne, Patrologia, tom. XXII, col. 419.] , quod Remoboth dicunt, deterrimum atque neglectum, et quod in NOSTRA provincia aut primum aut solum est; et pergit dein eorum affectatos et parum religiosos describere mores. Porro, quum alibi B. Hieronymus S. Hilarionem vitæ monasticæ initiatorem in Syria et Palæstina faciat, nemo non videt hæc probra in ejus incidere discipulos, si verbis: provincia nostra Syria designetur. Et quidem ita vulgo intellexerunt viri eruditi, quemadmodum Vallarsius testatum fecit, ipse contra sentiens Pannoniam potius ant Italiam significari [Epist. XXII, num. 34, ap. Migne, Patrologia, tom. XXII, col. 419, not. a.] . Et quidem non omnino male. Quum enim hanc scripsit epistolam sanctissimus doctor, non in Syria versabatur atque adeo eam habitationis titulo provinciam nostram appellare non poterat; sed, Romæ erat positus, ut ille ipsemet testis est scribens ad Nepotianum [Epist. LII, num. 17, ibid. col. 539.] et consentit Rufinus libro II Invectivarum num. 5 [Cfr Act. SS. tom. VIII Septembris, pag. 470.] ; adeoque ea scripsit anno 384, quum Romæ etiam degeret Eustochium, anno tantum sequenti Bethleem cum matre profectura [Ibid. tom. VII Septembris, pag. 632 et seqq.] . Et non dubitandum quin Italiam, non vero Dalmatiam intelligat Hieronymus; etenim, quamquam catholicos habuerit parentes, sacris tamen christianis nondum initiatus erat, quum puer adhuc et adolescentulus, ut ipsemet loquitur, Romam missus fuit liberalium studiorum gratia [Ibid. pag. 433.] , neque proin aliquid certi de rebus christianis Pannonicis novisse poterat, neque alibi umquam de iisdem disseruit. Contra res ecclesiasticæ quomodo essent in Italia compositæ, probe habebat compertum, et tetigit easdem sæpissime. Sed quod præcipuum est, ipse Hieronymus indicat se de Italis scripsisse. In epistola enim, quam modo laudabam, ad Nepotianum, ubi ad finem meminit irarum quas Virginitatis libellus seu epistola ad Eustochium suscitarat: Quos obsecro, inquit, ut quiescant et desinant maledicere: non enim ut adversariis, sed ut amicis scripsimus; nec invecti sumus in eos qui peccant, sed ne peccent monuimus. At vero nil probabilius quam hanc quietis commendationem et maledicentiæ cessandæ hortamentum ad Italos fieri; quum illic, Romæ potissimum, ut Rufinianæ [Invectivarum seu Apologiæ lib. II, num. 5, ap. Migne, Patrologia, tom. XXI, col. 587.] orationis series indicare videtur, scandala ex illo libello orta sint.

[86] [Constat ex S. Basilio] Cæterum ex aliisc oævis scriptoribus, Hieronymo non minoribus auctoritate, abunde constat miris illo tempore laudibus præcelluisse Palæstinæ monachos. Audi S. Basilium in epistola, quam anno 375 ad Eustachium Sebastenum dedit: Multos inveni, inquit [Epist. CCXXIII, alias LXXIX, num. 2, Opp. tom. III, pag. 337.] , Alexandriæ, multos etiam in reliqua Ægypto: et in Palæstina alios et Cœlesyria ac Mesopotamia: quorum mirabar abstinentiam in victu, mirabar tolerantiam in laboribus, stupebam ad constantiam in precibus, quomodo somnum superarent, naturali nulla necessitate infracti: quomodo excelsam semper et indomitam animi servantes, in fame et siti, in frigore et nuditate, nusquam ad corpus conversi, nec ullam ei curam impendere volentes, sed tamquam in aliena carne viventes, reipsa ostenderent quid sit in hac vita peregrinari et quid civitatem in cælo habere. Hæc cum mirarer, ac beatam putarem virorum vitam, quod factis ostenderent se mortificationem Jesu in corpore circumferre; optabam et ipse, quantum possem attingere, imitator esse hominum illorum.

[87] [et ex Sozomeno diu post eam floruisse.] Hæc quidem vidit et admiratus est S. Basilius anno 357 [Cfr cap. III, num. 4, Vitæ S. Basilii, præmissæ tom. III Opp. pag. XLV.] ; sed anno 375 significabat clericis Neocæsareensibus [Epist. CCVII, alias LXIII, num. 2, Opp. tom. III, pag. 310.] se æstimare eamdem in Palæstina nondum cessasse virtutem. Nec immerito; quum Sozomenus de illo ævo scribat [Hist. eccl. lib. VI, cap. 52, pag. 689.] : Sed et Palæstina monachorum domiciliis florebat. Nam plerique eorum, quos supra in rebus gestis Constantii enumeravi adhuc superstites, hanc disciplinam summa cum laude excolebant. Et horum consuetudine ac sermonibus alii instituti, ad summum virtutis apicem pervenerunt et ad majoris gloriæ cumulum monasteriis illic positis adjuncti sunt. Ex quorum numero fuit Hysychas, Hilarionis sodalis; et Epiphanius, qui postea Salaminis in Cypro episcopus fuit; qui … antequam Cyprum venisset, principatu Valentis Augusti adhuc manebat in Palæstina. Quo quidem tempore Salamanes, Phuscon, Malchio et Crispio fratres in illis monasteriis inclaruerunt. Degebant autem juxta Betheleam, qui vicus est in agro Gazæorum. Erant enim nobili apud istos genere orti. Magistrum porro hujus disciplinæ habuerant Hilarionem. A quo cum aliquando domum simul redirent, Malchionem raptum esse memorant, et ex conspectu evanuisse, ac repente iterum apparuisse eamdem cum reliquis viam carpentem, nec multo post e vita migrasse; adhuc quidem adolescentem, nulli tamen eorum qui in monastica philosophia consenuissent, vitæ integritate et amore divini numinis inferiorem. Dein laudes prosequitur Ammonii, patrium vicum Chapharcobram prope Gazam illustrantis; Silvani, ex Palæstina oriundi, qui post Valentis obitum juxta torrentem Geraris maximum ac nobilissimum monasterium plurimorum bonorum virorum simul degentium constituit; cui quidem monasterio admirandus Zacharias post illum præfuit. Post deflectit Sozomenus ad aliarum Syriæ partium monachos; verum quæ attulimus sufficere videntur ut appareat disciplinam monasticam post S. Hilarionis mortem non statim collapsam esse, neque in illius discipulos dirigi B. Hieronymi increpatoria verba. Cæterum si quis plura velit de monastica disciplina in Palæstina sub magisterio SS. Hilarionis, Epiphanii, Silvani, Hieronymi, Paulæ, Euthymii, Sabæ, Joannis Silentiarii et Theodosii cœnobiarchæ, adeat Bivarium [De veteri monachatu. lib. IV, tom. II, pag. 1 et seqq.] . qui de eorum rebus et institutis contulit plurima.

§ XIII. De sacris Reliquiis S. Hilarionis.

[S. Hesychius corpus B. Hilarionis ex Cypro transfert in Palæstinam.] Quum B. Hilarion tanta sanctitatis fama floreret, statim ac ad meliorem transisset vitam, quaquaversum nuntius ille sparsus est. Qui quum ad Palæstinenses discipulos pervenisset, quem vivum desiderarant, non minus desiderarunt mortuum. Cyprum itaque venit S. Hesychius simulans se in magistri horto habitare velle, sed reipsa captans occasionem furandi cadaveris. Post decem mensium exspectationem fecit id demum cum vitæ periculo et Majumam navigio detulit sacra membra. Hinc, totis monachorum et oppidanorum turbis prosequentibus, ad lævam littoris, qua Majuma Ægyptum itur, septimo milliario in solitudinem asportavit et in antiquo monasterio condidit, illæsa tunica, cuculla et palliolo et toto corpore, quasi adhuc viveret, integro, tantisque fragrante odoribus ut delibutum unguentis putares. Quibus addit Hieronymus, ex quo superiora sumpsimus: Cernas usque hodie miram inter Palæstinos et Cyprios contentionem, his corpus Hilarionis, illis spiritum se habere certantibus. Et tamen in utrisque locis magna quotidie signa fiunt, sed magis in hortulo Cypri, forsitan quia plus illum locum dilexit.

[89] [Inde, imperante Carolo Magno.] Quum Antonius Placentinus aut quisquis alius Itinerarium, quod quam male carpserit Papebrochius diximus non semel, fecit, requiescebat adhuc in illa solitudine S. Hilarionis corpus. De Mazona (Majuma), inquit [Act. SS. tom. II Maji, pag. XIV.] venimus usque Gazam milliarium… Inde milliario secundo requiescit S. Hilarion. Leucas milliaria vocat, ita ut, ubi milliarium scribit, tria fere milliaria intelligenda sint. Quam diu vero illic postea remanserit beati viri corpus difficile dictu est, nisi fidem addas traditionibus Duravelensibus, quibus statuitur BB. Hilarionis, Agathonis et Piamonis seu potius Pæmenis corpora, imperante Carolo Magno, in agrum Cadurcensem et quidem in oppidum Duravel delatas fuisse. Singulari libello, jam rarissimo, id argumentum prosecutus est Magister Joannes de Vidal, J. U. Doctor et in Parlamento advocatus [Traicté des reliques et vies des saincts Hilarion, Agaton et Piamon abbés et anachorètes d'Orient, contenant l'histoire de leurs hauts-faits et les œuvres de la translation de leurs reliques en France dans la ville de Duravel en Quercy: ensemble un recueil des merveilles arrivées à leur tombeau et des graces et indulgences accordées par les papes à ceux qui les visitent avec plusieurs autres choses très mémorables. Le tout tiré des chartres, titres, histoires anciennes, mémoires, manuscrits, traditions, enquestes et autres preuves très authentiques. Par Maistre Jean de Vidal, docteur ès droicts et avocat en Parlement. A Caors, par Pierre Dalvy, imprimeur du roi, 1664.] : synopsim lectoris oculis subjiciemus, omissis omnino quatuor primis capitulis, quæ de B. Hilarionis vita sunt.

[90] [quo tempore aliæ ex Oriente reliquiæ in Gallias delatæ feruntur,] Capite itaque quinto conatur probabile facere reliquias illorum beatorum ex Oriente in Gallias transvectas fuisse. Quam in rem animadvertit veteres Francos reliquiarum nanciscendarum avidissimos fuisse; S. Germanum Parisiensem in Palæstinam et Constantinopolim perrexisse ad conquirendas reliquias [Aimonius de Gestis Francorum lib. III, cap. 9, ap. D. Bouquet, Recueil des histoires de France, tom. III, pag. 69, not. a.] ; eadem de causa legationem a S. Radegunde missam fuisse Hierosolymam et per universum Orientem [Gregorius Turon. de Gloria MM. lib. I, cap. 5, ap. D. Bouquet, tom. I, pag. 465.] ; Figiacensem ecclesiam ultramarinis reliquiis a Pippino rege ditatam tradi apud Guilielmum De la Croix [Series et acta episcop. Cadurc., pag. 60 et 61.] ; Carolum Magnum quoque curasse ut ad se reliquiæ ex Oriente deveherentur [Eginhardi Annales de Carolo M. ad an. 799 et 800, ap. D. Bouquet, tom. V, pag. 214 et 215; et alii passim.] , maxime postquam monachus quidam de Hierosolymis ad eum venisset, reliquias multas ex parte patriarchæ Hierosolymitani deferens [Annales Francorum Mettenses ad an. 799, ap. D. Bouquet, tom. V, pag. 349.] ; porro eas reliquias plurimis Galliæ ecclesiis a Carolo Magno distributas fuisse, atque ita ferri indusium B. M. V. ecclesiæ Carnotensi fuisse concessum, brachium S. Simeonis senis Parisiensi, plura corpora apostolorum Tolosanæ et alia aliis; nil obstare quin illo ævo ex Oriente in Galliam transvecta fuerint corpora SS. Hilarionis, Agathonis et Pæmenis et data a Carolo Magno Duravelensi ecclesiæ, maxime quod villam haberet Cassinogili (Chasseneuil); quæ utpote in diœcesi Ecolismensi (Angoulême) posita non valde procul a pago Cadurcino distabat (interjacebat tamen latissimus Petragoricus pagus), et in qua anno 778 pascha celebravit [Cfr D. Bouquet, Recueil, tom. V, index chronol., pag. LIV.] . Atque hæc quidem omnia vera sunt, neque omnino negligenda, quoniam hinc saltem sequitur Duravelensem traditionem non esse absurdam. Sed tria beatorum monachorum corpora reapse Duravelum fuisse transvecta hinc omnino non conficitur et aliis omnino probationibus confirmandum superesset.

[91] [dicuntur Moysiacum in agro Cadurcino et in vicinum Duravelum transvectæ] Jam vero monumenta coæva desiderantur prorsus, neque alia supparia uspiam latere videntur. Quocirca quibus persuasum est medio ævo sæpe illusum fuisse a peregrinis impostoribus fidelium pietati, neque proin frustra commendatum fuisse episcopis ne absque accurato examine novas reliquias publicæ venerationi exponi paterentur, ii profecto, an admittendum sibi sit revera ex Oriente in Cadurcinum agrum translata fuisse trium sanctorum corpora, hærebunt nonnihil. Interea juverit narrasse quo pacto ferantur hæc sacra pignora devenisse Duravelum. Ex Marco Antonio Dominici, cujus liber de Sudario capitis Christi anno 1640 Cadurcis prelo impressus est, hæc excitat Vidalius: Ut beatus Namphasius pagum Cadurcensem elegit et, exuta mortalitate, suis nos lipsanis insignivit; sic verisimile est Carolum Magnum, monasteriorum a se fundatorum memorem, variis illa reliquiis honestasse, et primariæ Cadurcorum ecclesiæ, cui sine dubio aliquid concesserat, veluti quam Pippini patris bella vastaverant, Sudarium capitis Christi, veluti cæterarum capiti, concessisse. Quod autem ipsius temporibus pagus Cadurcensis sacris pignoribus fuerit dotatus, testatur vetus charta abbatiæ Moysiacensis. Continet enim duos monachos illius abbatiæ Caroli Magni commendatione comparandarum reliquiarum gratia in Palestinam perrexisse, triaque corpora sanctorum integra invenisse, Pæmonis scilicet, Agathonis et Hilarionis, quæ in Cadurcos advecta in loco Durivelleris deposuere: quia cum abbatia Moysiacensis mille monachorum esset, nec capax tantæ multitudinis, volebant domum inibi construere, quam redundantes monachi habitarent, ipsamque reliquiis reddere nobiliorem. Restant adhuc vestigia veteris ædificii et corpora pene integra sarcophago lapideo condita, amoto operculo, quovis redeunte quinquennio visenda proponuntur. Nos hunc locum dicimus Duravel, corrupte Froissardus Durmel, dum ab Anglis obsessum memorat. Nec miror ego, Caroli Magni commendatione, monachos illos in Palestina Sacras Reliquias conquisiisse: ad illum enim Joannem Patriarcham Hierosolymitanum, per Zachariam presbyterum, duobus stipatum monachis (uno de monte Oliveti, altero de Saba monasterio), benedictionis causa claves sepulchri dominici et loci Calvariæ, claves etiam civitatis et montis Oliveti cum vexillo legimus detulisse. Hermanni Contracti Chronicon addit (reliquias de sepulchro Domini) ad annum 800 quasi tantum principem rogaret defensorem. Inde etiam apertum fit multas ab Oriente potuisse accipere.

[92] [ut constare volunt ex monumentis Moysiacensibus,] Verum enim vero utinam exstaret Moysiacensis, quæ laudatur, charta! Sed, quum Dominicius jussu episcopi Cadurcensis, ut refert Vidalius, et rogatu Duravelensium Moysiacense archivum perscrutatus esset, hanc chartam omnino non invenit. Non tamen inutilis omnino ejus fuit inquisitio. Invenit enim duos reliquiarum catalogos, qui uterque quidem dicuntur antiqui, quamquam prior sæculo certe duodecimo recentior sit, quippe qui idiomate mixto, scilicet partim latino partim Cadurcensi, conscriptus sit: atque hic inter reliquias quas Carolus rex dedit Moysiaco monasterio pignora sanctorum Hilarionis, Agathonis et Pæmenis habet; alter nude recenset reliquias, origine omissa, et de sanctis nostris hæc tradit: Item sancti Hilarionis, Gatonis et Piamarcho vel Piamanho. Reperit quoque in eodem archivio duo antiqua breviaria monastica, in quibus duodecim lectiones sunt de S. Hilarione: manifestum profecto signum cultus celebrioris. Sed quum Caroli Magni ævo breviaria sint multo posteriora et quæ sæculo duodecimo conscripta fuere rarissima jam supersint, credibile nequaquam est Moysiacensibus illis magnam inesse antiquitatem. Quod sentiendum quoque est de aliis breviariis Moysiacensibus, in quibus B. Hilarion ritu duplici coli præcipitur; atque etiam de illo, in quo beati eremitæ nomini litera B præfigitur, iis solis præmissa sanctis qui Benedictinam regulam secuti fuissent aut quorum reliquias haberent Moysiacenses; necnon de antiquo calendario Moysiacensi, in quo depositio beati patris nostri Hilarionis notatur; quibus quidem manifestum fit jam pridem Moysiacensibus eam insedisse mentem quod B. Hilarionis corpus ad se aliquando asportatum fuerit, atque hinc Duravelum translatum; quæ persuasio etiam permansit quum anno 1626, sæcularisato ab Urbano VIII cœnobio, monachi in canonicos mutati sunt, quippe qui perrexerint ritu duplici S. Hilarionis festum celebrare. Sed coæva aut supparia exstare testimonia, quæ nunc sola anquirimus, neutiquam istinc colligi potest.

[93] [Duravelensibus] Duraveli non firmiori licet stare pede. Re quidem vera sæculo XVII partes illic adhuc cernebantur fenestrarum in quibus erant trium sanctorum imagines, cum adscripto gothicis, quas vulgus male vocat, literis uniuscujusque nomine. Præterea campanæ primæ insculpta seu potius infusa hæc verba: L'an MCCLXXII Fouguet facho la present campane en lou monstre de Duravel de S. Hilarion a l'honeur de Dieu et de S. Hilarion; secundæ autem hæc alia: Jesus. Maria. Saint Hilarion de Duravel MCCLII; et tertiæ demum: Jesus. Maria. Saint Hilarion de Duravel MCCLI et lou X de may: apposita imago Crucifixi et Mariæ tenentis parvulum filium. Insuper confraternitatem S. Hilarionis habuit Duravelum, ut ex commentario constat cujus hoc est initium: L'an 1518 souret fach que lous oubriés (id est præsides) de la confrario de S. Hilarion de Duravel fognerou leurs elections et rederou lour compte etc. Atque his denuo constat antiquum Duraveli beati Hilarionis fuisse cultum eumque splendidum; sed alia testimonia jure merito postulari de translatis ex Oriente trium sanctorum corporibus quis non videat?

[94] [et Cadurcinis] Neque certiora argumenta depromi possunt ex Cadurcensibus libris liturgicis. Laudatur sane antiquum Kalendarium et Proprium sanctorum Cadurcense, in quibus B. Hilarionis et sociorum festum indicitur. Kalendarium habet: XXI octobris. Hilarionis abbatis semiduplex et commemoratio sociorum sanctorum Agatonis et Pæmonis confessorum: ubi animadvertendum vocem semiduplex, inscriptam kalendariis, recentioris ævi esse signum; quod et supra de ritu duplici observari poterat. In Proprio vero legitur: Die XXI octobris S. Hilarionis abbatis. Oratio: Intercessio nos, quæsumus etc., et reliqua omnia ut in Breviario; et pro commemoratione sociorum sanctorum Agathonis et Pæmenis confessorum, oratio: Adesto, Domine, supplicationibus nostris quas in beatorum Agatonis et Pæmonis confessorum tuorum solemnitate deferimus, ut qui nostræ justitiæ etc., ut in festo sancti Augustini. Præterea sæculo XVII, ut Vidalius animadvertit, festum fiebat de sanctis Hilarione, Agathone et Pæmene; quod de illis solis usurpabatur sanctis, qui in diœcesi Cadurcensi vixerant, patroni titulares erant ecclesiarum vel quorum ibidem servabantur reliquiæ, quemadmodum indicat Calendarii titulus ipsemet, scilicet: Calendarium Cadurcense, hoc est sanctorum qui patroni habentur vel etiam dant titulum quibusdam ecclesiis, capellis et oratoriis ejusdem diœcesis. Atque hinc et ex vocabulo sociorum beati Hilarionis, quo sancti Agathon et Pæmen donantur, quamquam loco et tempore dissiti vixerint, neque aliud præter translationem commune habere potuerint, concludit tandem Vidalius reapse hanc factam fuisse translationem.

[95] [Ex his certe constat de antiquo cultu, sed minus certe de translatione.] Quid nos ad hæc? Vim nullam his inesse argumentis affirmabimus? Nequaquam: certum omnino nobis est traditionem de tribus corporibus sanctis Duraveli asservatis plura jam sæcula durare; fieri omnino posse ut origo ejus genuina sit; narrationem de translatis Caroli Magni ævo Duravelum aliquot Moysiacensibus monachis verisimilem esse, quum in charta, qua anno incarnationis Domini DCCLXXXIII, domini Ludovici secundo regni Francorum (Aquitanorum) Angarius seu Awarnus, Cadurcensis episcopus, insigne donum contulit abbatiæ Moysiacensi, ibidem vir venerabilis Hermenninus abbas CUM MAXIMA CONGREGATIONE MONACHORUM Deo militasse legatur [Gallia Christ. tom. I, instrum., pag. 36, cfr textus, ibid. col. 123.] ; ita ut facile coloniam emittere potuerit, sanctorum reliquiis instructam: quibus accedit vestigia veteris monasterii sæculo XVII superfuisse, ut ex Dominicio et Vidalio jam intellectum fuit; adeoque ecclesiam parœcialem esse maxime antiquam ex stylo architectonico manifestum fieri [Univers Pittoresque, France, Dict. encyclop., par Ph. Le Bas, tom. VI, pag. 829.] . Fatemur itaque Duravelensium et Moysiacensium sententiam venerabilem esse, jure merito pergere posse Cadurcensis agri incolas patronorum loco habere sanctos Hilarionem, Agathonem et Pæmenem et nulla omnino ratione cogi ad omittendum eorumdem reliquiarum cultum; quum legitima in possessione sint; verum tamen hinc nequaquam sequi translationem, de qua agimus, historice esse certam. Ex libello Ms. Armandi Gerard, canonici Sarlatensis, dato anno 1664 ad Godefridum nostrum Henschenium, novimus tunc temporis actum fuisse de approbandis tribus corporibus; sed episcopo Cadurcensi non satis constitisse ea esse genuina. Addiderim actum esse in opere nostro de S. Pæmene ad diem 27 Augusti; prætermissum vero S. Agathonem ad 13 Septembris, quod decessoribus visus est non legitimum habuisse cultum: sed male.

[96] [Reliquiæ aliis in locis.] Novimus insuper olim singulis trienniis publice exposita fuisse tria Sanctorum corpora et ad hanc celebritatem maximam confluxisse multitudinem. Etiamnum singulis trienniis eadem corpora exponi docet cl. v. Philippus Le Bas [Ibid. loc. cit.] , dummodo contentus non fuerit veterem aliquam Duraveli descriptionem in librum suum referre. Multis quoque aliis in locis particulas aliquot de B. Hilarionis corpore servatas fuisse passim invenire est; sed operæ pretium non videtur has omnes explicatius indicare. Paucis contenti simus. Ex ore beatissimi patris Ignatii Samhiri, patriarchæ Antiocheni de ritu Syriaco, dum anno 1855 aliquandiu in collegio nostro Bruxellensi habitaret, audivi se Alexandriæ in templo Coptitarum schismatico aliquot abhinc annis, dum ipse Eutychianam adhuc profiteretur hæresim, veneratum esse S. Hilarionis reliquias aliquot. Venetiæ imprimis S. Hilarionis reliquiis divites videntur. In monasterio Benedictino S. Georgii Majoris servabatur adhuc sæculo præterito os brachii S. Hilarionis, quod Nicolaus Michaelis, dum in insula Cypro consiliarii dignitatem obtineret, a rectore monasterii ipsius sancti Hilarionis acceperat et dein donarat monialibus sanctæ Catharinæ Venetis [Cornelius, Ecclesiæ Venetæ antiquis monumentis illustratæ, decade XI, part. II, pag. 196.] . Constant hæc ex sequenti Diplomate Stephani de Navaria abbatis, quod ex vulgari sermone latinum fecit Flaminius Cornelius [Ibid. pag. 197 et 198 et decade II et III, pag. 170.] : Jesus, die 22 Junii anno 1548. Ego domnus Stephanus abbas monasterii sancti Georgii Majoris Venetiarum fidem facio me accepisse reliquiam ex brachio sancti Hilarionis abbatis, a rev. matre sorore Augustina Contarena, priorissa perquam digna, et a monialibus Dominæ sanctæ Catharinæ Venetiarum, quæ prædictam reliquiam in depositum habuerunt a quondam magnifico domino Nicolao Michaele Doctore anno 1518 die 17 Februarii. Hanc reliquiam idem magnificus Nicolaus Cipro avexit, ubi eamdem obtinuit a superiori loci ejusdem sancti Hilarionis, dum esset consiliarius regni Cipri. Eam mihi tradiderunt prædictæ reverendæ moniales coram magnifico domino Francisco Michaele, magnifici Nicolai filio, qui adfuit suo et suorum fratrum Angeli et Alexandri nomine. Habui etiam acceptionis chartam, quam prædictæ moniales dederant, tunc temporis superius memorato magnifico Nicolao. Et hoc ad majorem reliquiæ authenticitatem, quam Deo favente promitto me locaturum in monasterio sancti Georgii Majoris cum ea debita reverentia, qua par est. In quorum fidem ego domnus Stephanus, qui supra, hæc ad cautionem earum scripsi manu propria die et anno superius enunciatis. Ecclesiæ parochiali sanctorum apostolorum Venetæ consimili dono pariter Jacobus Chiriarchus, genere Cyprius, obtulit brachium S. Hilarionis abbatis, ex eodem regno Cypri delatum, in quo sanctissimus vir peregrinationis suæ cursum consummavit. Gratum animum cleri erga venerandi muneris donatorem testabatur olim sepulcralis supralaudati Jacobi epigraphe, quam, cum veteri lateritio pavimento inconsiderate ablatam, in novo marmoribus strato capitularium pietas exsculpi mandavit, ut perennis pii viri memoria perseveret: JACOBO CHIRIARCHO CYPRIO ET POSTERIS OB MUNIS RELIQUIÆ S. HILARIONIS SEPULCRUM HOC GRATITUDINIS ERGO PERPETUO DONATUM ANNO MDCVII. Sed jam de beati viri cultus antiquitate et propagatione inquirendum nobis est.

§ XIV. Antiquitas cultus S. Hilarionis. Ejusdem per patriarchatus orientales propagatio.

[Brevi post suam mortem cœpit coli B. Hilarion;] Cultus B. Hilarionis in ecclesia Dei antiquissimus est, adeoque sanctissimus ille abbas ex iis est confessoribus qui, quum passim soli martyres venerationem ecclesiasticam obtinebant, meruit eorumdem honorum fieri particeps. Testem habemus Sozomenum, qui quæ singulis ecclesiis peculiaria essent solet investigare. Hic enim postquam meminisset multos ægros ac dæmoniacos; tum Cypri ubi B. Hilarion primum sepultus, tum in Palæstina quo translatus fuerat, ad ejus sepulcrum curatos fuisse et dum scriberet adhuc curari, addit [Hist. eccl. lib. III, cap. 14, pag. 520.] : Nam cum in insula Cypro, ubi tum degebat, mori eum contigisset, sepultus est ab incolis, magnoque honore et cultu ab iis afficiebatur. Postea vero Hesychius, qui inter ejus discipulos celeberrimus fuit, reliquias ejus furatus, in Palæstinam deportavit et in monasterio ipsius sepelivit. Atque ex eo tempore, hujus regionis incolæ diem festum quotannis admodum celebrem ac splendidum publice agunt. Hoc enim modo Palæstini honorare solent viros sanctos, qui apud ipsos vixere: exempli gratia, Aurelium Anthedonium, Alexionem ortum Bethagatone et Alaphionem ex Asalea: qui cum eodem tempore sub Constantii viverent principatu, monasticam philosophiam pie ac viriliter excoluerunt et virtutum suarum exemplo in urbibus ac vicis, superstitioni gentilium admodum deditis, christianam religionem magnopere provexerunt.

[98] [quin tamen dici videatur primus e confessoribus cultus fuisse.] Equidem asserere non ausim B. Hilarionem primum omnino esse confessorem (ut vocant), cui solemnes cælitum honores publice delati fuerint; nisi enim jam ante medium sæculum IV honores ejuscemodi delati fuissent pientissimis aliquot viris qui mortem martyrio non illustrarant, quæ ratio movisset S. Antonium ut juberet, quemadmodum in Vita B. Hilarionis, num. 51, narrat S. Hieronymus, ut sibi pararetur in loco ignoto sepultura? maxime quum ad S. Hilarionem hujus rei testes referrent causam occultandi juxta præceptum Antonii fuisse, ne Pergamius, qui in illis locis ditissimus erat, sublato ad villam suam sancti corpore, martyrium fabricaretur. Juverit itaque affirmare tantum, nomine nosci neminem qui S. Hilarione antiquior sit et cui, etsi martyrii gloria coronatus non esset, cultus publicus delatus fuerit, seu in cujus honorem dies festus quotannis admodum celeber ac splendidus publice actus fuerit ab incolis hujus regionis, seu Majumatibus. Qui plura volet de initiis cultus SS. Confessorum is adeat Benedictum XIV [De Canonizatione SS. lib. I, cap. 5, tom. I, pag. 14, edit. Veneta, 1788.] ; quod argumentum alicubi quoque tractavit Binterim in suis Memorabilibus ecclesiæ catholicæ.

[99] [Ejus cultus in in patriarchatibus Antiocheno, Hierosolymitano,] Paulatim per totum fere orbem propagatus est B. Hilarionis cultus. De Syria dubium est nullum. Nicon enim, monachus græco-melchita, qui post medium sæculum XI prius in monasterio Deiparæ, dein in laura sancti Simeonis in Montemirabili prope Antiochiam floruit [Cfr Mai, Scriptt. vett. tom. IV, part. II, pag. 159.] , ad finem Typici sui adjecit Calendarium, in quo ad 21 Octobris legitur [Ibid. pag. 169.] natale Hilarii seu Hilarionis; ubi obiter animadvertimus sæpius deinceps utramque ejusdem nominis formam nos offensuros esse. In codice arabico, non secus ac præcedenti Vaticano, qui anno 1469 scriptus [Ibid. pag. 59.] ad Syrorum Melchitarum usum quoque fuit, ad 21 hujus mensis legitur [Ibid. pag. 48.] : Commemoratio sancti patris nostri Hilarii. Hierosolyma pars Syriæ; adeoque in ejus Menologio seu Synaxario, quod sæculo X non secus ac ipse Evangeliorum codex, cui additum est, conscriptum fuit et in Bibliotheca nationali Parisiensi inter codices græcos num. 55 asservatur, ad diem 21 Octobris legitur: Του ὁσιου πατρος ἡμων Ἱλαριωνος [Scholz, de Menologiis duorum codicum græcorum, etc., pag. 8.] ; contra latini, degentes Hierosolymis, peculiari cultu non venerantur B. Hilarionem, ut constat ex Kalendario festorum propriorum ecclesiæ Hierosolymitanæ, anno 1623 Antverpiæ cum officiis propriis edito [Vide Waddingum, Annal. Minor. ad an. 1342, num 48; tom. VII, pag. 278, edit. 1733.] .

[100] [Alexandrino,] Ægyptii frequentius Syriacorum consuetudines sequuntur; et quum universam eorum regionem virtutibus suis illustrasset B. Hilarion, potior erat ratio ut eum venerarentur. Verumtamen omissum ejus nomen in Kalendario adjecto Evangeliorum codici arabico, anno 1338 in gratiarum Coptitarum Eutychianorum scripto [Mai, Scriptt. vett., tom. IV, part II, pag. 18 et 34.] ; item in eo quod edidit Ludolfus [Commentarius ad historiam Æthiopicam, pag. 595.] . Sed contra in Martyrologio seu Synaxario ecclesiæ Alexandrinæ Coptitarum duos in tomos diviso et a Michaele, episcopo Atribæ et Meligæ in Ægypto inferiori, circa annum 1425 confecto [Commentarius ad historiam Æthiopicam, pag. 93.] , ad diem 24 mensis babeb seu paophi, id est ad 21 Octobris legitur [Ibid. pag. 99.] : Memoria sancti patris nostri Hilarionis monachi anachoretæ, qui sancto Epiphanio episcopatum Cypri prædixit et quem laudant Johannes Chrysostomus et Basilius Magnus in suis parænesibus. Partim hæc hausta ex fabulosa S. Epiphanii Vita, partim ex nescio quibus, quas forte apud se habent Ægyptii, SS. Joannis et Basilii operum versionibus. Quamquam vero, ut vidimus, S. Hilarionis festum ex nonnullis Kalendariis copticis exulet, habent id tamen Æthiopes ad diem 24 mensis sui secundi, qui cum 21 Octobris convenit; et quidem primo ponitur loco in eorum Kalendario, edito a Ludolfo [Ibid. pag. 595.] , quod ad hanc diem quatuor nomina habet.

[101] [Constantinopolitano,] In patriarchatu Constantinopolitano antiquus et celeber S. Hilarionis cultus. In Kalendario Constantinopolitano, quod ex bibliotheca Albanorum eruit Morcellius et inter annum 740 et sæculi VIII finem conscriptum esse ostendit [Morcellius, Kalendar. Constantin., part. II, pag. 230 et 244.] , legitur ad 21 Octobris [Ibid. part. I, pag. 198.] : Ἐις την μνημην του ὁσιου Ἱλαριωνος. Ad quæ animadvertit Morcellius: De honoribus ejus apud Constantinopolitanos monumentum Kalendario nostro antiquius non invenio. Nemo tamen jure dubitet in ea urbe, quæ plena monachorum erat, sine templo aut sine altari fuisse anachoretam sui temporis primum, qui fundator, ut ait Hieronymus in Vita, num. 14, et eruditor ejus conversationis et studii in Syria fuerat, quique non modo Antonii Ægyptii virtutem œmulatus erat, sed etiam prodigiorum magnitudine ac numero orbem universum in sui admirationem converterat. Nil itaque profecto mirum, si breve ejusdem elogium, loco tamen secundo, in Menologio Basiliano [Menologium Græcorum, part. I, pag. 132.] , quod sæculo X senescente conditum est et curis cardinalis Albani venit in lucem, insertum sit, addita, pro more imagine; atque in hac quidem valde senex, veste monastica indutus, exhibetur, altero genu flexo, spiritum Deoreddens, inquit Josephus Simonius Assemani [Kalendarium ecclesiæ univ., tom. V, pag. 511.] , seu potius ruri Deum orans et inter tres montes non omnino nudos positus; in titulo autem minus recte presbyter dicitur. Neque dein intermissus a Constantinopolitanis B. Hilarionis cultus. Ejus nomen, signatur in Caliopolitano * Synaxario seu Kalendario sæculi X, edito Scholzii [De menolog. duorum codic. græc. pag. 8.] curis; item in recentiore, quod Genebrardus Commentario in Psalmos præmisit; neque aliter in antiquissimo Medicæo [Bandini, Catal. codd. Mss. Biblioth. Medie. Laurent., tom. I, pag. 150.] ; in alio item Medicæo [Ibid. pag. 153.] , in quo ὁ ὁσιος πατηρ ἡμων Ἱλαριων ὁ μεγας dicitur; atque hæc speciminis gratia, quum dubitandum non sit quin a sæculo saltem octavo Constantinopoli viguerit sancti Hilarionis cultus; qui etiamnum perseverat, ut ex Anthologio græco [Ανθολογιον, pag. 74.] , quod Breviarii genus est, anno 1719 Venetiis impressum, et ex Menæis Græcorum majoribus ibidem anno 1845 recusis, nobis constat. In his præcipue de eo ad 21 Octobris agitur; solitum vero distichon hoc est:

Ἐν δακρυσι πριν καὶ πονοις σπειρας κατω
Ἱλαριων θεριζε νυν χαιρων ἀνω;

id est: Hilarion, qui prius hic in imis fecisti sementim tuam inter lacrymas et labores, messem nunc cum gaudio in superis collige; quibus alludi ad verba scripturæ: Euntes ibant et flebant mittentes semina sua venientes autem venient cum exsultatione portantes manipulos suos, perspicuum est.

[102] [Moscuensi,] Quum ad patriarchatum Constantinopolitanum olim spectaret ecclesia moscovitica, nil mirum in ea quoque actum fuisse atque etiamnum agi S. Hilarionis festivitatem. Id constat ex utroque codice Vaticano ruthenico quos vidit Assemanius [Μηναιον του ὀκτωβριου, pag. 123 et seqq.] ; ex Possevino [Kalendar. Eccl. univ., tom. V, pag. 311.] Kalendarium Ruthenicum recitante; ex tabulis græco-moschis Capponianis, anno circiter 1300 in monte Atho pictis [Apparatus sacer, tom. II, pag. 365.] , in quibus Hilarion Magnus appellatur [Kalendar. Eccl. Univ., tom. I, pag. 311.] . Similiter apparet in Papebrochianis tabulis anno 1628 pictis et ante tomum I Maji operis nostri anno 1680 editis. Atque hic [Ibid. tom. V, pag. 214.] , ut jam animadvertit Assemanius [Act. SS. tom. I Maji, pag. XLVIII.] , exhibetur veste sacerdotali tectus, quum sub habitu monastico stolam habeat, e collo ad pedes fere usque pendentem. Non tamen id certum in illis tabulis presbyteratus indicium. Cæterum sæpius jam occurrit beatum virum ab orientalibus aliquot habitum fuisse presbyterum. In iisdem autem tabulis volumen clausum manu sinistra atque in Capponianis volumen apertum gerens repræsentatur: quo forte indicatur monasticum institutum propagatum ab eo fuisse in Palæstina, Syria et insula Cypro [Kalendar. Eccl. Univ, tom. V, pag. 311.] . Neque dubitandum quin ab origine liturgiæ slavicæ S. Hilarionis cultus apud Slavos invaluerit. Testis scilicet est Synaxarium seu Kalendarium, Ostromirano Evangeliorum codici adjunctum annoque 1037 conscriptum; quo ostenderunt slavophili S. Methodium allatos Constantinopolitanos fastos in Pannonia romana correxisse ad Romanos. Porro in eo ad 21 Octobris indicatur memoria sancti seu venerabilis Hilarionis [Ibid. loc. cit.] .

[103] [apud græcos Neapoli degentes.] Quamquam latine sculptum sit Kalendarium marmoreum Neapolitanum sæculi XI, quod Cardinalis Majus edidit [Kopitar, Glagolita Glozianus, pag. LXIII.] et cujus novem priores menses illustravit ope Actorum nostrorum Ludovicus Sabbatinius d'Anfora [Scriptt. vett. tom. V, part. I, pag. 58 et seqq.] , sex priores Mazochius [Il vetusto calendario neapolitano, tomis IX.] , fuit id tamen ad usum græcorum qui Neapoli degerent, quemadmodum Silvestrinæ tabulæ latina sæculi VIII usurpabantur Romæ, a monachis græcis in monasterio S. Silvestri de Monte Martio [Commentarii in vetus marmoreum sanctæ Neapol eccles. kalend., tomis III.] . In his ad diem 11 Maji signatur natale S. Ilarionis monachi [Cfr Act. SS. tom. VIII. Oct., pag. 323.] et ad 21 Octobris natale S. Hilariu [Ap. Mai, Scriptt. vett., tom. V, part. I, pag. 61.] , pro græco Ἱλαριου. Priori festo celebratam fuisse translationis memoriam æstimavit [Ibid. pag. 64.] Sabbatinius [II vet. calend. Neap., tom. V, pag. 64.] ; et Morcellius [Calendar. Constantinop., part. I, pag. 199.] , quamquam Sabbatinii opus præ oculis non habuisse videatur, eamdem sententiam aperuit. Verum enimvero his supponitur Hilarionem die 11 Maji cultum et Hilarium 21 Octobris eumdem esse, quum multo verisimilius sit Hilarionem illum confundendum esse cum Hilario seu Hilarione thaumaturgo et monacho Pelecetano, passim [Act. SS. tom. III Martii, pag. 731 et seqq.] die 28 Martii, in Menologio autem Basiliano 4 Maji [Menologium Basil., part. III, pag. 84.] et alibi celebrato 5 Maji [Act. SS. tom. II Maji, pag. 104.] , et Neapoli ad 11 Maji, quod dies 4 ejusdem mensis S. Aphrodisii cultu jam occupata esset, translato. Notus quoque Armenis; adeoque brevis ejus Vita inserta est tomo XII Vitarum Sanctorum, quas armenice edidit eruditus Mechitarista Aucherius. Quem in Dalmatia cultum haberet, alibi diximus [Vide supra, pag. 49.] . Atque hæc de B. Hilarionis cultu apud eos qui ritus orientales sequuntur aut utcumque accedunt.

[Annotatum]

* Gallipoli.

§ XV. S. Hilarionis cultus in patriarchatu Romano.

[Item colitur in patriarchatu Romano, ut constat ex Martyrologiis antiquis] In occidente quoque jam pridem celebris B. Hilarionis memoria et late propagata veneratio. In Hieronymianis tamen laterculis puris et fere in omnibus aliis omissum sancti viri nomen; item in Bedæ Martyrologio metrico, quod Dacherius [Spicilegium, tom. II, pag. 24.] edidit; sed in altero ejusdem seu potius Flori (ut vult Sollerius [Ad Usuardum, præf., pag. XV.] ) prosaico, quod Papebrochius [Act. SS. tom. II Martii, pag. XXXV.] in lucem dedit, ad 21 Octobris legitur: Sancti patris nostri Hilarionis cujus Vitam Hieronymus virtutibus plenam scripsit. Vetus romanum Parvum [Ap. Georgi, Martyrol. Adonis, pag. XXXVI.] nudam S. Hilarionis monachi memoriam habet; Ado [Ibid. loc. cit.] Flori verba refert; verum his non contentus, satis longam synopsim beati eremitæ Vitæ ex S. Hieronymo addit. Rabanus [Canisii Lectiones antiquæ, tom. II, part. II, pag. 344.] et Usuardus [Sollerius, Martyrol. Usuardi, pag. 615.] non secus ac Ado, loco scripsit habent scribit seu conscripsit, sed cætera textum Flori referunt. Notkerus [Migne, Patrologia, tom. CXXXI, col. 1161.] male ad diem præcedentem contraxit laudes quas apud Adonem invenit. Wandelbertus [Dacherius, Spicilegium, tom. II, pag. 54.] post laudatum S. Asterium subdit:

Hunc et Hilarion eremi bonus accola comit,

id est comitatur seu cum it. Nolim jam recensere auctaria martyrologiorum latinorum, in quibus S. Hilarionis memoria variis indicatur modis; similiter omitto fusiora encomia, quæ ex B. Hieronymo excerpta apud Petrum de Natalibus et in Violis Santorum aliisque id genus libris ad hanc diem legere est, ut tandem ad recentiora martyrologia, quæ romana appellantur, deveniam.

[105] [et recentioribus,] Anno 1576 edidit Venetiis Franciscus Maurolycus, abbas Messanensis, Martyrologium secundum morem sacrosanctæ et universalis ecclesiæ, in quo primum, neque valde feliciter, præcipuus venerationis locus indigitatur, atque his scilicet verbis: Eodem die (21 Octobris) apud Ægyptum in Thebaide beati Hilarionis abbatis, qui apud Paphum Cypri decessit, cujus Vitam divus Hieronymus scripsit et græce Sophronius. Biennio post, anno nempe 1578, Petrus Galesinius, similiter Venetiis, dedit in lucem Martyrologium sanctæ Romanæ Ecclesiæ usui in singulos anni dies accommodatum, in quo legitur: In Ægypto, sancti Hilarionis abbatis, cum brevi encomio ex S. Hieronymo. Ad Usuardi simplicitatem fere rediit Baronius, nisi quod mortis locum apposuerit: In Cypro natalis sancti Hilarionis abbatis, cujus admirabilem vitam, virtutibus atque miraculis plenam sanctus Hieronymus scripsit; atque hæc lectio, quam ex rarissima editione anni 1583 accipio, ad hunc usque diem in Martyrologio Romano servata est.

[106] [ex Litaniis,] Quamquam autem in Ecclesia latina tam celebris esset S. Hilarionis memoria, paucis tamen in locis de eo agebatur festivitas et officium ecclesiasticum celebrabatur. Equidem reperire non potui an uspiam ante sæculum decimum in Occidente ii ei delati fuerint honores. Verum hoc sæculo jam celebrabatur in Sancti Maximini monasterio Trevirensi, ut quidem constat ex Kalendario liturgico, quod præmissum est Psalterio, sub abbate Ogone circa annum 954 conscripto et in quo, omissis Coloniensibus virginibus et S. Wendelino recentiori manu adjectis, hæc ad 21 Octobris leguntur verba: S. Hilariani monachi; quem tamen Maximiniani illi postea omisere, ut ex eorum Breviario quod anno 1600 ipsimet excuserunt mihi constat. Nomen S. Hilarionis inter monachorum nomina legitur in Litaniis Gertrudianis sæculi X [Althanus, de Calendariis, pag. 215.] et in Litaniis a sanctis Patribus constitutis, quas Bandinius in Psalteriis sæculi XI reperit [Bandini, Catalogus Bibl. Laurent, tom. I, coll. 330.] . Alias inspexi bene multas antiquas litanias, a Mabillonio, Althano et Migue collectas; sed nuspiam B. Hilarionem vidi, quamquam alii orientales monachi sæpius non deessent. Sed ad calendaria liturgica redeamus.

[107] [ex Catendariis liturgicis,] In Calendario quod sæculo XII in cœnobio benedictino germanico, forte S. Vili in Carinthia, conscriptum est et dein ad Mosacense in Aquileijensi diœcesi venit, ad 21 Octobris legitur [Althanus, de Calendariis, pag. 148.] : In Colonia XI mil. virg. ut de S. Agna. Hylarionis. mar.: ubi martyrem dici nonnihil mirum est. In altero Mosacensi, similiter origine benedictino et germanico adeoque ineunte sæculo XIII conscripto, habetur [Ibid. pag. 170.] : Hilarionis m. XI milia virg. et XI. In tertio quod S. Elisabetha, ducissa Turingiæ, ineunte sæculo XIII capitulo Forojuliensi dono dedit, solus S. Hilarion confessor celebratur [Ibid. pag. 186.] . In Bononiensi ineuntis sæculi XIV priori loco S. Ylarion abbas, altero XI milia Virginum recensentur [Ibid. pag. 231.] , et similiter in Aquilejensi ejusdem œvi [Ibid. pag. 250.] et in Missali Parmensi-Aquilejensi sæculi XV [Ibid. pag. 374.] . In Kalendario Stabulensi [Ap. Migne, Patrolog., tom. CXXXVIII, col. 1201.] priori quoque loco signata depositio S. Hilarionis, dein S. Wendelini; et in Verdinensi [Ibid. col. 1207.] prior etiam S. Hilarionis monachi festivitas, dein XI millinm Virginum; neque aliter in Vallumbrosano [Ibid. col. 1285.] , etiam antiquissimo [Ibid. col. 1290.] ; in aliquo autem, cui Bedæ nomen inscriptum est [Ibid. col. 1300.] , ad XIII Kal. Octobris S. Hylarion heremita scribitur, uno die in antecessum ad exemplum Notkeri; et demum in Kalendario liturgico quod a sæculo XI in monasterio inferiori Ratisbonensi usitatum fuit et dein Murense factum est, ad 21 Octobris legitur [Gerbertus, Monum. vet. liturg. alemann., part. I, pag. 499.] : Justi (de quo in præcedenti tomo actum est). Hilarionis monachi. Mirum B. Hilarionem, ante introductum Breviarium Romanum, tam parce celebratum fuisse apud Siculos, quum tamen eorum insulam suis illustravit virtutibus. Certe Johannes de Johanne, recensens festa, quæ ad singulos dies in variis Siciliæ diœcesibus olim agebantur, ad 21 Octobris nil aliud habet præter sequentia [De officiis Siculis, pag. 387.] : In Orationali et Calendario Panormitanæ ecclesiæ occurrunt S. Hilarion et S. Ursula cum undecim millibus virginum; ita ut in aliis diœcesibus cultus fuisse non videatur.

[108] [ex Breviariis et Missalibus Romanis;] Nunc festum B. Hilarionis ritu simplici præceptum esse in Missali et Breviario Romano satis notum: sed quo ævo id illuc introductam? Certe id exulat ex omnibus antiquis Libris comitis, quæ lectiones et evangelia quotidie dicenda continent quæque mihi innotuere. Exulat quoque ex Kalendariis quæ Missali Lateranensi Monastico præmisit Azevedius. Exulat item ex Missali secundum consuetudinem Romanæ curiæ, impresso Venitiis arte et impensis Nicolaï de Franckfordia anno Domini MCCCCLXXXVII. Apparet autem mihi primum in Breviario ad usum sanctæ Romanæ Ecclesiæ cum multis novis officiis additis ac diligentissime emendato et impresso Venitiis anno salutis MCCCCC tertio, die XXI mensis augusti; et quidem in kalendario legitur: Undecim milium Virginum. Non transfertur. Hylarionis abbatis; in corpore autem omittuntur Colonienses puellæ et de sancto abbate sex indicantur lectiones. In Breviario autem Romano, quod vulgo Cameræ vocant, jubentur in præfixo Calendario undecim millia Virginum ritu semiduplici et sex lectionibus celebrari et simul B. Hilarion lectionibus novem; atque hæc in editione anni 1555. Verum in Brevario Romano, quod Cardinalis Francisci Quignonii vulgo dicitur, et primum anno 1556 prodiit, a S. Pio V supprimendum, et cujus anni 1546 editio mihi ad manum est, ad 22 octobris transfertur S. Hilarionis officium et unica lectione absolvitur. Sub ritu simplici et cum commemoratione SS. Ursulæ et Sociarum idem festum die 21 octobris peragendum in Breviario et Missali Romanis reformatis servavit S. Pius V, quemadmodum mihi constat ex editione ejusdem Missalis, typographico artificio omnium longe præclarissima, quam videlicet anno 1574 Parisiis in lucem dedit Jacobus Kerver. Atque hinc factum ut paulatim iterum in alias diœceses postliminii jure reductus fuerit S. Hilarionis cultus. Nam quum hic sæculo decimo apud latinos cœperit oriri et paulatim ad aliquot ecclesias fuerit propagatus, postea, invalescente SS. Ursulæ et Sociarum fama, prius secundo loco fuit positus, dein fere oppressus; ita ut sæculo XV et XVI paucis omnino in locis (quantum ex Breviariis et Missalibus illius ævo, quæ numero sat magno habemus, colligere licet) usitatus fuerit.

[109] [Accensetur beatus vir ordini Carmelitano,] Accenseri B. Hilarionem Carmelitano ordini ab ejusdem professoribus facile quotusquisque divinari poterat; sed et Carmeli montis colonum fuisse cogitasset nemo, qui B. Hieronymi tam accurate sedes et itinera sanctissimi eremitæ describentis lucubrationem legerit. Res tamen ita habet [Cfr Lezana, Annal. ord. Carmel. ad an. 292; Daniel a S. Maria, Speculum Carmelit., tom. II, pag. 739.] . Verum quamquam persuasum mihi sit omnino jam sæculo IV Carmeli montem occupatum fuisse ab anachoretis (quemadmodum ex antiquitate literarum seu characterum quibus fideles orationibus incolarum se commendabant [Cfr. Scholz, Reise in die Gegend zwischen Alexandrien und Parätonium, die libysche Wüste, Siwa, Egypten, Palästina und Syrien in den Jahren 1820 und 1821, pag. 151 et seq.] satis manifestum videtur), hinc omnino non solvitur quæstio an præsentes Carmelitæ illorum spiritalis soboles sint, multo minus hinc conficitur S. Hilarionem Carmeli montem habitasse umquam et cum Carmelitis quidpiam habere commune. Quidquid id est, de solo cultu sanctissimi abbatis hic nobis agendum. Porro sæculo XIII ejus officium jam celebrasse videntur religiosi illi. Fertur enim Gilbertus Magnus seu Anglicus anno circiter 1280 reperisse in Bibliotheca Cluniacensi exemplar Oraculi Angelici (ut vocant), seu epistolam Cyrilli, III prioris generalis Carmeli, ad Joachimum abbatem Florensem in Calabria; in qua Cyrillus narrat se anno 1191, cum pro veneranda celebritate B. Hilarionis coëremitæ, ut loquitur, nostri quondam sacrarum missarum solemnia inchoasset, angelico ministerio duas recepisse tabulas, futurum ecclesiæ statum prænuntiantes [Daniel a S. Maria, Speculum Carmelit., tom. II, pag. 292.] .

[110] [in quo a sæculo saltem XIII præclare colitur.] Equidem omnino quærere nolo quam fidem mereatur Oraculum istud Angelicum, quod, quamvis complures Carmelitæ scriptores vindicarint [Cfr Cosmas de Villiers a S. Stephano, Biblioth. Carmel., tom. I, col. 358 et seqq.] , suspectum tamen sibi esse dixit Papebrochius [Act. SS. tom. III Maji, Hist. chron. Patr. Hierosol., cap. 10, num. 213, pag. L.] ; sed id tantum annotandum ante sæculi XIII finem Oraculum istud exstitisse, et proin hoc saltem tempore S. Hilarionis festivitatem a Carmelitis fuisse actam. Atque ex hoc tempore (quantum ex Missalibus Carmelitanis anni 1509 et 1574, ex Breviariis anni 1564 et 1573, atque etiam ex kalendario Mechliniensi, sæculo XIV aut XV scripto [Daniel a S. Maria, tom. II, pag. 737 et post præf., pag. IV et X] colligere licet) perrexere Carmelitani piam ejus memoriam officio sub ritu duplici aut novem lectionum celebrare, jam die XXII, jam die XXIII octobris, quod dies XXI occupata esset ab anno 1339 festo ritus duplicis SS. Ursulæ et sociarum, et XXII festo S. Marci, primi, ut ajunt [Ibid. pag. X.] , ex gentibus Hierosolymorum episcopi et martyris, sub cujus diœcesi Carmelitarum ordo sumpsit exordium. Verum ex quo tempore Missale et Breviarium a sede Romana approbatum est, die XXI S. Hilarionis festum agunt, et ad Primam hoc in Martyrologio suo, quod post Romanum editum est, recitant elogium: In Cypro, natalis S. Hilarionis abbatis, ordinis Carmelitarum, cujus etc. ut in Martyrologio Romano. Hæc jam prelo subjacebant, quum intellexi nunc Cadurci die 21 octobris agi festum S. Ursulæ et sociarum cum nuda commemoratione S. Hilarionis.

VITA S. HILARIONIS ABBATIS.
Auctore S. Hieronymo.
Secundum editiones Surii, Rosweydi, Martianay et Vallarsii et codices aliquot Mss. Bruxellenses.

Hilarion monachus et confessor in insula Cypro (S.)

BHL Number: 3879

AUCTORE S. HIERONYMO.

CAPUT PRIMUM.
Prologus. Pueritia et vita solitaria per annos viginti duos.

[Prologus. Elogium ante scripsit S. Epiphanius.] Scripturus a vitam beati Hilarionis, habitatorem ejus invoco spiritum sanctum, ut qui illi virtutes largitus est, mihi ad narrandas eas sermonem tribuat, ut facta dictis exæquentur. Eorum enim, qui fecere, virtus b (ut ait Crispus) tanta habetur, quantum ea verbis potuere extollere præclara ingenia. Alexander Magnus Macedo, quem vel æs c, vel pardum, vel hircum caprarum Daniel vocat, cum ad Achillis tumulum pervenisset: Felicem te, ait, o juvenis, qui magno frueris * præcone meritorum d, Homerum videlicet significans. Porro mihi tanti ac talis viri conversatio * vitaque dicenda est, ut Homerus quoque, si adesset, vel invideret materiæ, vel succumberet. Quanquam enim sanctus Epiphanius, Salaminæ Cypri episcopus, qui cum Hilarione plurimum versatus est, laudem ejus brevi epistola scripserit, quæ vulgo legitur e: tamen aliud est, locis communibus laudare defunctum: aliud, defuncti proprias narrare virtutes. Unde et nos favore magis illius, quam injuria, cœptum ab eo opus aggredientes, maledicorum voces contemnimus: qui olim detrahentes Paulo meo, nunc forte detrahent et Hilarioni, illum solitudinis calumniati, huic objicientes frequentiam: ut qui semper latuit, non fuisse: qui a multis visus est, vilis existimetur. Fecerunt hoc et majores eorum quondam Pharisæi, quibus nec Johannis eremus ac jejunium, nec Domini Salvatoris turbæ, cibi, potusque placuerunt. Verum destinato operi imponam manum, et Scylleos canes obturata * aure transibo.

[2] [S. Hilarionis patria. Adhibetur scholæ Alexandrinæ; manet duobus mensibus apud S. Antonium; substantiam suis fratribus et pauperibus dividit. Degit in solitudine.] Hilarion ortus vico Tabatha, qui circiter quinque millia a Gaza urbe Palæstinæ ad Austrum situs est, cum haberet parentes idolis deditos, rosa f, ut dicitur, de spinis floruit g. A quibus missus Alexandriam, grammatico traditus est h, ibique quantum illa patiebatur ætas, magna ingenii et morum documenta præbuit, in brevi carus omnibus, et loquendi arte gnarus. Quodque his majus est omnibus, credens in Dominum Jesum i, non circi furoribus, non arenæ sanguine, non theatri luxuria delectabatur: sed tota illi voluntas * in ecclesiæ erat congregatione. Audiens autem tunc celebre nomen Antonii, quod per omnes Ægypti populos ferebatur, incensus visendi ejus studio, perrexit ad eremum k. Et statim ut eum vidit, mutato pristino habitu, duobus * fere mensibus juxta eum mansit, contemplans ordinem vitæ ejus, morumque gravitatem: quam creber in oratione, quam humilis in suscipiendis fratribus, severus in corripiendis, alacer in exhortandis esset, et ut continentiam, cibique ejus asperitatem nulla unquam infirmitas frangeret l. Porro frequentiam eorum, qui ad eum ob varias passiones m, aut impetus dæmonum concurrebant, ultra non ferens, nec congruum esse ducens, pati in eremo populos civitatum, sicque sibi magis incipiendum esset, ut cœpisset Antonius: illum quasi virum fortem victoriæ præmia accipere, se necdum militare cœpisse, reversus est cum quibusdam monachis ad patriam: et parentibus jam defunctis, partem substantiæ fratribus, partem pauperibus largitus est n, nihil sibi omnino reservans, et timens illud de Actibus Apostolorum Ananiæ et Saphiræ vel exemplum, vel supplicium: maximeque Domini * memor, dicentis: Qui non renuntiaverit omnibus, quæ habet, non potest meus esse discipulus. Erat autem tunc annorum quindecim o. Sic nudus et armatus in Christo, solitudinem, quæ in septimo milliario a Majoma, Gazæ emporio p, per litus euntibus Ægyptum q ad lævam flectitur, ingressus est. Cumque essent cruenta latrociniis loca, et propinqui amicique ejus imminens periculum denuntiarent, contempsit mortem, ut mortem evaderet. Mirabantur omnes animum, mirabantur ætatem, nisi quod flamma quædam pectoris r, et scintillæ fidei in oculis relucebant. Leves * erant genæ, delicatum corpus et tenue, et ad omnem injuriam impatiens, quod levi vel frigore, vel æstu posset affligi.

[3] [Vestes ejus; tentatur a satana; quibus modis sanctus puer domet libidinem. Cruce Christi se signat. Dæmonum ludibria. Videns hoc diabolus quod faceret torquebat.] Igitur sacco tantum membra coopertus, et pelliceum habens ependyten s, quem illi beatus Antonius proficiscenti dederat, sagumque rusticum, inter mare et paludem t vasta et terribili solitudine fruebatur, quindecim tantum caricas u post solis occasum comedens: et quia regio latrociniis infamis erat x, nunquam in eodem loco habitare consueverat *. Quid faceret diabolus? quo se verteret? Qui gloriabatur ante, dicens: In cælum ascendam, super sidera cæli ponam thronum meum, et ero similis altissimo: cernebat se vinci a puero, et prius ab eo calcatum fuisse, quam per ætatem peccare potuisset. Titillabat itaque sensus ejus y, et pubescenti corpori solita * voluptatum incendia suggerebat. Cogebatur tirunculus Christi cogitare, quod nesciebat: et ejus rei animo pompam volvere, cujus experimenta non noverat. Iratus itaque sibi, et pectus pugnis verberans, quasi cogitationes cæde manus posset excludere: Ego, inquit, aselle z, faciam, ut non calcitres, nec te hordeo alam, sed paleis: fame te conficiam et siti, gravi onerabo pondere, per æstus indagabo et frigora, ut cibum potius, quam lasciviam cogites. Herbarum ergo succo, et paucis caricis post triduum, vel quatriduum deficientem animam sustentabat, orans frequenter, et psallens, et rastro aa humum fodiens, ut jejuniorum laborem labor operis duplicaret. Simulque fiscellas bb junco texens, æmulabatur Ægyptiorum monachorum disciplinam, et Apostoli sententiam, dicentis: Qui autem non operatur, nec manducet. Sic attenuatus, et intantum exeso * corpore ut ossibus vix hæreret, quadam nocte infantum cœpit audire vagitus, balatus pecorum, mugitus boum, planctum quasi muliercalarum *, leonum rugitus, murmur exercitus, et rursus variarum * portenta vocum, ut ante sonitu, quam adspectu, territus cederet cc. Intellexit hæc dæmonum esse ludibria: et provolutus genibus, Christi crucem signavit in fronte: talique armatus casside, et lorica fidei circundatus, jacens fortius præliabatur, quodammodo videre desiderans, quos horrebat audire, et solicitis oculis huc illucque circumspiciens: cum interim ex improviso, splendente luna, cernit rhedam ferventibus equis super se irruere: cumque inclamasset Jesum, ante oculos ejus repentino terræ hiatu pompa omnis absorpta est. Tunc ille ait: Equum et ascensorem projecit in mare. Et: Hi in curribus, et hi in equis: nos autem in nomine Dei nostri magnificabimur. Multæ sunt tentationes ejus, et die noctuque variæ dæmonum insidiæ: quas si omnes narrare velim, modum excedam voluminis. Quoties illi nudæ mulieres cubanti, quoties esurienti largissimæ apparuere dapes? Interdum orantem lupus ululans, et vulpecula ganniens transilivit, psallentique gladiatorum pugna spectaculum præbuit, et unus quasi interfectus, et ante pedes ejus corruens, sepulturam rogavit. Oravit * semel fixo in terram capite, et ut natura fert hominum, abducta ab oratione mens, nescio quid aliud cogitabat: insiliit dorso ejus agitator dd, et latera calcibus, cervicem flagello verberans: Eia, inquit, cur dormitas? cachinnansque desuper, si * defecisset, an hordeum vellet accipere, sciscitabatur.

[4] [Tuguriolum ejus; cellula; cubile; vestes et cilicium.] Igitur a sextodecimo usque ad vicesimum suæ ætatis annum, æstus et pluvias brevi tuguriunculo declinavit, quod junco et carice ee texerat. Extructa deinceps brevi cellula, quæ usque hodie permanet, latitudine pedum quatuor, altitudine pedum quinque ff, hoc est, statura sua humiliore, porro longitudine paulo ampliore, quam ejus corpusculum patiebatur, ut sepulcrum potius, quam domum crederes. Capillum semel in anno die Paschæ totondit gg: super nudam humum stratumque junceum usque ad mortem cubitavit: saccum, quo semel fuerat indutus, numquam lavans, et superfluum esse dicens, munditias in cilicio quærere. Nec mutavit alteram tunicam, nisi cum prior penitus scissa esset hh. Scripturas quoque sanctas memoriter tenens, post orationes et psalmos, quasi Deo præsente recitabat ii. Et quia longum est per diversa tempore carptim asscensum * ejus edicere, comprehendam breviter, ante lectoris oculos vitam ejus pariter exponens, et deinceps ad narrandi ordinem regrediar.

[5] [Epitome vitæ ejus; mira abstinentia ejus.] A vicesimo primo anno usque ad vicesimum septimum, tribus annis, dimidium lentis sextarium madefactum aqua frigida comedit, et aliis tribus panem aridum sale et aqua. Porro a vigesimoseptimo usque ad tricesimum herbis agrestibus, et virgultorum quorundam radicibus crudis sustentatus est. A tricesimo autem primo usque ad tricesimumquintum sex uncias hordeacei panis, et coctum modice olus absque oleo in cibo habuit. Sentiens autem caligare oculos suos, et totum corpus impetigineuri, et pumicea quadam scabredine contrahi, ad superiorem victum adjecit oleum, et usque ad sexagesimum tertium vitæ suæ annum hoc continentiæ cucurrit gradu, nihil omnino extrinsecus aut pomorum, aut leguminis, aut cujuslibet rei gustans. Inde cum se videret corpore defatigatum, et propinquam putaret imminere mortem, a sexagesimo quarto rursus anno usque ad octogesimum pane abstinuit incredibili fervore mentis, ut eo tempore quasi novus accederet ad servitutem Domini, quo cæteri solent remissius vivere. Fiebat autem ei de farina et comminuto olere sorbitiuncula: cibo et potu vix quinque uncias appendentibus. Sicque complens ordinem vitæ, nunquam ante solis occasum, nec diebus festis, nec in gravissima valetudine * solvit jejunium. Sed jam tempus est, ut ad ordinem revertamur.

[6] [Quæsitus a latronibus tota nocte, contemnit mortem adhuc puer.] Cum habitaret adhuc in tuguriolo annos natus decem et octo, latrones ad eum nocte venerunt, vel æstimantes habere aliquid, quod tollerent, vel in contemptum sui reputantes fieri, si puer solitarius eorum impetus non pertimesceret. Itaque inter mare et paludem a vespere usque ad solis ortum discurrentes, nunquam locum cubilis ejus kk invenire potuerunt. Porro clara luce reperto puero, quasi per jocum: Quid, inquiunt, faceres, si latrones ad te venirent? Quibus ille respondit: Nudus latrones non timet. Et illi: Certe, aiunt, occidi potes. Possum, inquit, possum: et ideo latrones non timeo, quia mori paratus sum. Tunc admirati constantiam ejus et fidem, confessi sunt noctis errorem, cæcatosque oculos, correctiorem deinceps vitam pollicentes.

ANNOTATA.

a In Vitis Patrum prologo isthæc præponitur obtestatio: In sanctis orationibus tuis memento mei, decus et dignitas virginum, Nonna Asella; atque adeo in fine Vitæ: Opto ut in Christo permaneas, et memor in orationibus tuis sis mei, virgo sacratissima. Hinc Asellæ inscribi historiam abs Hieronymo nonnulli arbitrati sunt; sed quum neque in aliis editis, neque in ullis Mss. verba illa inveniantur, nihil video pro certo constitui posse. Vallarsius.

b In impressis et nonnullis Mss.: Virtutes, ut ait Crispus, tanta habentur merita quantum. Sed Sallustius in Catilinario, cap. 8, habet ut in textu. Alii multo aliter, ut videre est apud Rosweydum.

c Æs, non arietem (quod habent Martianayus et Vallarsius cum aliis impressis), scribendum ducimus cum Rosweydo, qui illam veram lectionem esse ostendit tum ex codd. suis Mss., tum ex Daniele cap. 2, v. 32 et 39, ubi dictiones: Venter et femora ex ære, Regnum tertium aliud æreum de Alexandro Magno ejusque regno interpretatur in Commentario Hieronymus; qui contra arietem de rege Medorum et Persarum intelligendum esse statuit. Pardo, de quo Daniel cap. 7, v. 6 et Hirco, de quo cap. 8, v. 5 et 21, similiter Hieronymus Alexandrum Magnum designari docuit. Loco æris reperit belluam in duobus codicibus Vallarsius, addens belluam et arietem sibi æque displicere. Verum non inspexerat Rosweydum.

d Rosweydus et cod. Avenionensis habent: O juvenis, etc. Quod de Alexandro Magno hic tradit S. Hieronymus, refertur, ait Martianayus, ab Ariano lib. I de rebus gestis ab Alexandro Magno et a Plutarcho in Alexandro. Verba Alexandri apud Vopiscumin Probo: Felicem te, inquit, juvenis qui talem præconem tuarum virtutum reperisti.

e Ætatem non tulisse isthanc Epiphanii epistolam notat Vallarsius. De ea dictum in Commentario prævio, num. 6. De ejusdem cum S. Hilarione conversatione, num. 56 et seqq.

f Sozomenus lib. III, cap. 14 de eadem re habet: Τουτῳ (Ἱλαριωνι) πατρις μεν ἠν Θαβαθα, κωμη προς νοτον δε Γαζης κειμενη. Vallarsius Tabatha; aliquot veteres editiones Thabacha; codex S. Floriani Thauthac; Nicephorus lib. IX, cap. 15, Thabasa. In libro idiomate græco corrupto scripto, cui titulus Παραδεισος, nomen vici omittitur, sed dicitur χωρα μακρα, immo μικρα et distare Gaza stadiis τεσσαρακοντα πεντε, quadraginta quinque.

g Proverbialis locutio; Græce Ροδος ἐκ ἀκανθων το του λογου. Ammianus lib. XVI de Eutherio: Sed inter vepres rosæ nascuntur, et inter feras nonnullæ mitescunt.

h Sozomenus loc. cit. Γραμματικῳ δε φοιτων ἐν Αλεξανδρειᾳ.

i In Commentario prævio diximus videri S. Hilarionem institutum in doctrina christiana a S. Achilla catechista, et baptizatum a S. Petro martyre et episcopo.

k Vide dicta in Commentario prævio num. 11 et seqq.; ubi ostensum S. Antonium tunc habitasse in Phaio. In Παραδεισῳ dicitur S. Hilarion duos tantum dies, δυο ἡμερας, mansisse; pessime.

l Vide in Commentario prævio num. 16 quare hæc tam accurate observarent pristini.

m Vaticani codices, adhibiti a Vallarsio: Ob varias passiones et infirmitates; paulo post: Dicens pro ducens. Totus vero hic locus aliter legitur in Παραδεισῳ, ex quo hæc omnino vertenda videntur: Studebat S. Hilarion, quantum poterat, S. Antonii imitari virtutes et in dies fiebat in certaminibus spiritualibus ferventior. Videns autem Antonius, quanta hominum frequentia se conveniret suamque turbaret quietem, statuit in eremo interiori vitam anachoreticam agere. Dixit itaque ad Hilarionem: Persevera, fili, in pietate et in studio virtutum ad finem usque, et per laborem continentiæ tuæ deliciis regni cælestis, tamquam fructu maturo et dulcissimo, potieris. Hæc dicens dedit ei vestem cilicinam et vestem superiorem pelliceam, et misit eum cum aliquot fratribus quibuscum in patriam rediret. Deinde ipse Antonius in desertum interius abivit.

n Veteres monachi adibant hæreditates. Sæculo V et forte ante tentarunt eos excludere; quos Salvianus, lib. III adversus avaritiam, cap. 4 et seqq. graviter castigat; eique jam præiverat S. Hieronymus in epistola ad Demetriadem de virginitate servanda. Vita modesta præscripta monachis, pauper commendata. Pauperrimam amplexus est S. Hilarion, quamquam quartum seu infimum paupertatis gradum numquam transcendisse videatur; rerum enim suarum dispositionem liberam habebat. Cfr Commentarius prævius, num. 68.

o Omnes editiones et quos vidi codices habent quindecim. Aucherius in Vitis Sanctorum armenice habet septemdecim.

p Majuma portus seu navale erat Gazæ; et quamquam viginti stadiis distarent, una erant civitas. Cfr Commentarius prævius num. 18 et 19.

q Erat alia via per isthmum, Suez nunc dictum: ubi portus Aila. Aila autem et Gaza distabant stadiis 1260, milliariis 157. Indicare vult S. Hieronymus hanc solitudinem sitam fuisse in angulo, cujus unum latus erat via Gazana ducens Pelusium, alterum latus via ducens ex Gaza in Ailam. In solitudine illa in spelaeo habitasse S. Hilarionem vult Παραδεισου auctor; idque distans fuisse a Majuma stadiis quinquaginta duobus, id est sexies mille quingentis passibus.

r Pectoris desiderari fere in codicibus monet Vallarsius.

s De ependyte pelliceo aliisque vestibus dictum in Commentario prævio, num. 60 et seqq. Joannes Andreas, inquit Rosweydus ad hunc locum et in Onomastico idem fere repetit, Joannes Andreas, epistolarum Hieronymi vetus editor, post ependytem in Vita Hilarionis addit: et eraciestem; cujus loco apud Adonem in Martyrologio 21 Octobris habet: et tenattem. Petrus Lanselius noster legebat et eriacesten, quasi lanam acu consutam. Alteri alicui fors aliud occurret. In Παραδεισῳ, lingua græca vulgari Sophronii versionem proxime referente, non alias tunc gessisse vestes traditur S. Hilarion quam quas a S. Antonio acceperat, scilicet χιτωνα τριχυνον καὶ ἀπανωφορι δερματινον.

t Inferius num. 7, dicuntur latrones, qui eum spoliare cogitabant ejusque tuguriolum quærebant inter mare et paludem a vespere usque ad solis ortum discurrisse. Hujus paludis vestigia non amplius supersunt,quantum saltem colligere licet ex Mappa topographica 43 Atlantis geographici, Descriptioni Ægypti additi. Hæc palus nulli rivo videtur deberi, sed neglecto puteo, quem nunc dicunt, artesiano. Hoc enim puteorum genus orientalibus probe cognitum fuisse constat ex iis quæ ex Olympiodoro, Oases Ægyptiacas describente, retulit Photius. Ipse quoque Ritter in Geographia sua puteos deserti Syriæ et Arabiæ sæpius inter artesianos refert. Hi olim in solitudinibus frequentissimi et civitatibus magnis aquas ministrabant; sed plerosque arena oppleri sivit barbarorum, qui hæc dein loca occuparunt, incuria. Quum una nocte discurrere possent latrones universam hanc plagam, liquet non procul a mari situm fuisse B. Hilarionis habitaculum.

u Sunt caricæ Plinio lib. XIII, cap. 5, ex ficorum genere, quas Syriæ esse peculiares ait. Cassianus Collat. VIII, cap. 1, caricas inter eremitarum edulia refert. In Vita S. Pauli eremitæ, cap. 5: Quinque caricis per diem sustentabatur.

x In Commentario prævio num. 21 descriptionem similium latronum (omnibus enim iidem fere erant mores) dedimus. Verba apud Rosweydum alia, sensus idem.

y Mss. Avenionensis et Tolosanus: Titillabat itaque sensus ejus naturali carnis ardore, et etc. Ita Martianay.

z Elegantissime S. Paulinus Poem. XXI: Sit fortis anim amortificans asinum suum, corpus nempe in libidines pronum. Vallarsius.

aa Rastrum commune etiam Ægyptiacis monachis instrumentum. Ejus imaginem vide in tabula 51 Ægypti antiquæ, quam pro opere l'Univers pittoresque, conscripsit Champollion-Figeac. Formam habet anguli acuti, cujus longius latus mucrone ferreo instructum est. Accedit itaque rastrum propius ad instrumentum dictum pioche, quam ad rateau; quocum nil commune habet.

bb Manuscripti quidam et veteres editiones addunt hoc est sportellas: sit interpretationis vice. Est enim fiscella viminea sporta ad varium usum. Rosweydus.

cc De his quæ absque dæmonum ludibrio in desertis orientalibus aliquando audiuntur, hæc F. Felix Faber in Evagatorio suo, tom. II, pag. 407, narrat: “Porro, inquit, cum jam noctis medium esset (consistebant enim in loco proximo solitudini S. Hilarionis), excitavit me miles, qui ante vigilaverat, ad vigiliam meam complendam et surrexi et exercitum Domini cum psalmodiis circuivi, baculum manu tenens. Subito autem prope nos factus fuit ingens et horribilis ulutatus multorum conclamantium et collugentium, nec aliud intelligere potui, nisi quod essent voces hominum lamentantium. Stabam ego, et timens ac mirans auscultabam; cogitavi autem quod forte Sarraceni festum aliquod tragœdiarum aut comœdiarum celebrarent, aut certe horridum malum vel plaga aliqua subito eis accidisset, aut quod satyri et alia deserti portenta per hujusmodi ululatum vellent nobis solitudinis ingressum prohibere. Quid autem fuerit, usque hodie ignoro; quidam tamen dixit mihi quod esset multitudo luporum ululantium etc. Sed hoc credere vix possum, quia clamor ille subito incepit et post modicum subitus desiit, et silentio interposito iterum intercepit et interjectiones dolentium habuit.” Facilius credidisset sagacissimus viator Faber, si novisset quæ nunc jam de Algeriæ desertis novimus, in quibus lupi, leones, pardi aliæque feræ ita ululantes audiuntur ut lamentantium hominum voces diceres.

dd Antiquæ editiones: Festinus gladiator; Rosweyduset cod. Victorinus: Festinus agitator; Martianay et Vallarsius nude: Agitator. Agitator scribendum, non gladiator monet Rosweydus, nixus codd. Mss. Gladiator irrepsisse autumat, quod hæc vox ante præcesserat. Agitator equorum intelligitur; hominum genus ad circum pertinens. — Mox autem duo Vaticani: Curre: dormitas? pro cur dormitas? Vallarsius.

ee Editi quidam addunt: id est herba agresti et spinosa, quod haud dubie ex marginali interpretamento in textum irrepsit. Est enim junci genus acuti et durissimi, simile sparto. Hactenus Rosweydus. Adde plantam palustrem esse, ex vicina scilicet palude detractam.

ff Voluit S. Romualdus, ut in ejus Vita legitur, cellam habere ad formam S. Hilarionis tugurioli. Loco patiebatur duo codices, quos vidit Vallarsius, habent spatiabatur. Non ausim assentire Vallarsio habenti hanc lectionem forte conninniorem.

gg Hinc collige capitis tonsionem nondum fuisse monachis præceptam.

hh De disciplina B. Hilarionis multo magis severa quam B. Antonii vide Commentarium prævium, § 7.

ii Vide de hac parte monasticæ disciplinæ Commentariumprævium, num. 72.

kk Antiquæ aliquot editiones et duo codd. citati a Vallarsio cubiculi habent.

* altas fruaris

* alias conversio.

* alias obdurata

* alias voluptas

* in ms. tribus

* Rosw. dominicæ sententiæ.

* alias lenes

* alias mansitans

* Rosw. insolita.

* Rosw. exhausto.

* alias mulierum

* Rosw. prorsus barbararum.

* In ms. orabat

* alias cum

* alias asscensus Rosw. Magnalia.

* alias ægritudine

CAPUT II.
Miracula in Palæstina patrat et condit monasteria.

[Impetrat partum sterili.] Viginti et duos jam in solitudine habebat annos, fama tantum notus omnibus, et per totas Palæstinæ vulgatus urbes, cum interim mulier quædam Eleutheropolitana a, cernens despectui se haberi a viro ob sterilitatem, (jam enim per annos quindecim nullos conjugii fructus dederat), prima irrumpere ausa est ad beatum Hilarionem, et nihil tale suspicanti repente genibus ejus advoluta: Ignosce, inquit, audaciæ, ignosce necessitati meæ. Quid avertis oculos? Quid rogantem fugis? Noli me mulierem adspicere, sed miseram. Hic sexus genuit Salvatorem. Non habent sani opus medico, sed qui male habent. Tandem substitit, et post tantum temporis visa muliere, interrogavit causam adventus ejus ac fletuum. Et postquam didicit, levatis ad cælum oculis, fidere eam jussit: euntemque lachrymis prosecutus, exacto anno, vidit cum filio.

[8] [Tres Helpidii filios a medicis desperatos sanat. B. Hilarion primus in Syria monasteriorum fundator.] Hoc signorum ejus principium, majus aliud signum nobilitavit. Aristænete b Helpidii, qui postea præfectus prætorio fuit, uxor, valde nobilis inter suos, et inter Christianos nobilior, revertens cum marito et tribus liberis a beato Antonio, Gazæ propter eorum infirmitatem remorata est. Ibi enim, sive ob corruptum aërem, sive, ut postea claruit, propter gloriam Hilarionis servi Dei, hemitritæo c pariter arrepti, omnes a medicis desperati sunt. Jacebat ululans mater, et quasi inter tria filiorum discurrens cadavera, quem primum plangeret, nesciebat. Cognito autem, quod esset quidam monachus in vicina solitudine, oblita matronalis pompæ, tantum se matrem noverat: vadit comitata ancillulis et eunuchis *, vixque ei a viro suo persuasum est, ut asellum sedens pergeret. Ad quem cum pervenisset: Per ego te, ait, Jesum d clementissimum Deum nostrum obtestor per crucem ejus et sanguinem, ut reddas mihi tres filios, et glorificetur in urbe gentilium nomen Domini Salvatoris, et ingrediatur servus ejus Gazam, et Marnas e corruat. Renuente illo, et dicente nunquam se egressurum de cella, nec habere consuetudinem, ut non modo civitatem, sed ne villulam quidem ingrederetur, prostravit se humi, crebro clamitans: Hilarion, serve Christi, redde mihi liberos meos. Quos Antonius tenuit in Ægypto, a te serventur in Syria. Flebant cuncti, qui aderant: sed et ipse negans flebat. Quid multa? Non prius mulier recessit, quam ille pollicitus est, se post solis occasum Gazam introiturum. Quo postquam venit, singulorum lectulos et ardentia membra consignans f, invocavit Jesum. Et o mira virtus, statim quasi de tribus fontibus sudor pariter erupit: eadem hora acceperunt cibos, lugentemque matrem cognoscentes, et benedicentes Deum, sancti manus deosculati sunt g. Quod postquam auditum est, et longe lateque percrebuit, certatim ad eum de Syria et Ægypto populi confluebant, ita ut multi crederent in Christum, et se monachos profiterentur. Necdum enim tunc monasteria erant in Palæstina, nec quisquam monachum ante sanctum Hilarionem in Syria noverat. Ille fundator et eruditor hujus conversationis et studii in hac provincia primum fuit. Habebat Dominus Jesus in Ægypto senem Antonium, habebat in Palæstina Hilarionem juniorem h.

[9] [Cæcæ visum impetrat, et aurigæ rigenti motum:] Facidia viculus est Rhinocoruræ urbis Ægypti i. De hoc ergo vico decem jam anni k cæca mulier adducta est ad beatum Hilarionem: oblataque ei a fratribus (jam enim multi cum eo monachi erant) omnem se substantiam expendisse ait in medicos. Cui respondit: Si, quæ in medicos perdidisti, dedisses pauperibus, curasset te verus medicus Jesus. Clamante autem illa, et misericordiam deprecante, expuit in oculos ejus: statimque Salvatoris exemplum virtus eadem secuta est sanitatis. Auriga quoque Gazensis in curru percussus a dæmone, totus obriguit: ita ut nec manum agitare, nec cervicem posset * reflectere. Delatus ergo in lecto, cum solam linguam moveret ad preces, audit non prius posse sanari, quam crederet in Jesum, et se sponderet arti pristinæ renuntiaturum l. Credidit, spopondit, sanatus est: magisque de animæ, quam de corporis salute exultavit.

[10] [dæmoniacos sanat;] Præterea fortissimus juvenis, nomine Marsitas m, de territorio Hierosolymæ, tantum sibi applaudebat in viribus, ut quindecim frumenti modios diu longeque portaret: et hanc haberet palmam fortitudinis suæ, si asinos vinceret. Hic affectus pessimo dæmone, non catenas, non compedes, non claustra ostiorum integra patiebatur: multorum nasum et aures morsibus amputaverat: horum pedes, illorum crura n fregerat: tantumque sui terrorem omnibus incusserat, ut oneratus catenis et funibus, in diversa nitentium, quasi ferocissimus taurus, ad monasterium pertraheretur. Quem postquam fratres videre, perterriti (erat enim miræ magnitudinis) nuntiaverunt patri. Ille sicut sedebat, jussit eum ad se pertrahi, et dimitti. Solutoque: Inclina, ait, caput, et veni. Tremere ille, et cervicem flectere, nec adspicere contra ausus: omnique ferocitate deposita, pedes cœpit sedentis lambere. Adjuratus itaque dæmon, et tortus, qui juvenem possederat, septima die egressus est. Sed nec illud tacendum est, quod Orion * vir primarius et ditissimus urbis Ailæ, quæ mari rubro imminet o, a legione possessus dæmonum, ad eum adductus est. Manus, cervix, latera, pedes ferro onerati erant, furorisque sævitiam torvi oculi minabantur. Cumque deambularet sanctus cum fratribus, et de scripturis nescio quid interpretaretur, erupit ille de manibus se tenentium, et amplexus * eum post tergum, in sublime levavit. Clamor ingens ortus ab omnibus: timebant enim, ne confecta jejuniis membra collideret. Sanctus arridens: Silete *, inquit, et mihi meum palæstritam dimittite. Ac sic reflexa super humeros manu, caput ejus tetigit, apprehensoque crine ante pedes adduxit, stringens e regione ambas manus ejus, et plantas utroque calcans pede, simulque ingeminans: Torquere *, dæmonum turba, torquere. Cumque ille ejularet, et reflexa cervice, terram vertice tangeret: Domine, inquit, Jesu, solve me miserum, solve captivum. Ut unum, ita et plures vincere, tuum est. Rem loquor inauditam. Ex uno hominis ore diversæ voces, et quasi confusus populi clamor audiebatur. Curatus itaque et hic, non post multum temporis, cum uxore et liberis venit ad monasterium, plurima, quasi gratiam redditurus, dona afferens. Cui sanctus: Non legisti, inquit, quid Giezi, quid Simon passi sint: quorum alter accepit pretium, alter obtulit: ut ille venderet gratiam Spiritus Sancti, hic mercaretur? Cumque Orion flens diceret: Accipe, et da pauperibus: respondit: Tu melius potes tua distribuere, qui per urbes ambulas, et nosti pauperes. Ego, qui mea reliqui, cur aliena appetam? Multis nomen pauperum, occasio avaritiæ est: misericordia vero artem non habet. Nemo melius erogat, quam qui sibi nihil reservat. Tristi autem, et in arenis p jacenti: Noli, inquit, contristari, fili. Quod facio, pro me et pro te facio. Si enim hæc accepero, et ego offendam Deum, et ad te legio revertetur.

[11] [paralyticum curat et Majumetes victores contra Gazenses reddit:] Quis vero possit silentio præterire, quod Zananus Majometes q haud longe a monasterio ejus, lapides ad ædificandum de ora maris cædens, totus paralysi dissolutus, et ab operis sociis delatus ad sanctum, statim sanus r ad opus reversus est? Etenim litus, quod Palæstinæ Ægyptoque prætenditur *, per naturam molle, arenis in saxa durescentibus, asperatur: paulatimque cohærescens sibi glarea, perdit tactum, cum non perdat adspectum. Sed et Italicus ejusdem oppidi municeps s Christianus, adversum Gazensem duumvirum t, Marnæ idolo deditum, Circenses equos * nutriebat. Hoc siquidem in Romanis urbibus jam inde servatur a Romulo, ut propter felicem Sabinarum raptum Conso, quasi consiliorum deo, quadrigæ septeno currant circumitu u, et equos partis adversæ fregisse, victoria sit. Hic itaque, æmulo suo habente maleficum, qui dæmoniacis quibusdam præcantationibus et hujus impediret equos, et illius concitaret ad cursum, venit ad beatum Hilarionem, et non tam adversarium lædi, quam se defendi obsecravit. Ineptum visum est venerando seni, in hujuscemodi nugis orationem perdere. Cumque subrideret, et diceret: Cur non magis equorum pretium pro salute animæ tuæ pauperibus erogas? Ille respondit functionem esse publicam: et hoc se non tam velle, quam cogi: nec posse hominem Christianum uti magicis artibus, sed a servo Christi potius auxilium petere, maxime contra Gazenses adversarios Dei x, et non tam sibi, quam ecclesiæ Christi insultantes. Rogatus ergo a fratribus, qui aderant, scyphum fictilem, quo bibere consueverat, aqua jussit impleri, eique tradi. Quem cum accepisset Italicus, et stabulum, et equos, et aurigas suos, rhedam y, carcerumque repagula adspersit. Mira vulgi expectatio: nam et adversarius hoc ipsum irridens diffamaverat: et fautores Italici sibi certam victoriam pollicentes exultabant. Igitur dato signo hi advolant, illi præpediuntur. Sub horum curru rotæ fervent, illi prætervolantium terga vix cernunt. Clamor fit vulgi nimius *, ita ut ethnici quoque ipsi concreparent: Marnas victus est a Christo. Porro furentes adversarii, Hilarionem maleficum Christianorum z ad supplicium poposcerunt. Indubitata ergo victoria, et illis, et multis retro circensibus plurimis fidei occasio fuit.

[12] [Virginem ab incantatione liberat;] De eodem Gazensis emporii oppido virginem Dei aa vicinus juvenis deperibat. Qui cum frequenter tactu, jocis, nutibus, sibilis, et cæteris hujusmodi, quæ solent morituræ virginitatis esse principia, nihil profecisset, perrexit Memphim bb, ut confesso vulnere suo, magicis artibus rediret armatus ad virginem. Igitur post annum doctus ab Æsculapii vatibus, non remediantis animas, sed perdentis cc, venit præsumptum animo stuprum gestiens: et subter limen domus puellæ, tormenta dd quædam verborum, et portentosas figuras sculptas in æris Cyprii lamina defodit. Ilico insanire virgo, et amictu capitis abjecto, rotare crinem, stridere dentibus, inclamare nomen adolescentis. Magnitudo quippe amoris se in furorem verterat. Perducta ergo a parentibus ad monasterium, seni traditur, ulutante statim et confitente dæmone: Vim sustinui, invitus abductus sum. Quam bene Memphi somniis homines deludebam! O cruces, o tormenta, quæ patior! Exire me cogis, et ligatus subter limen teneor. Non exeo, nisi me adolescens, qui tenet, dimiserit. Tunc senex: Grandis, ait, fortitudo tua, qui licio et lamina strictus teneris ee. Dic, cur ausus es ingredi puellam Dei? Ut servarem, inquit, eam virginem ff. Tu servares proditor castitatis? Cur non potius in eum, qui te mittebat, es ingressus? Ut quid, respondit, intrarem in eum, qui habebat collegam meum amoris dæmonem gg? Noluit autem sanctus antequam purgaret virginem, vel hh adolescentem, signa jubere perquiri, ne aut solutus incantationibus recessisse dæmon videretur, aut ipse sermoni ejus accommodasse fidem, asserens fallaces esse dæmones, et ad simulandum esse callidos: et magis, reddita sanitate, increpuit virginem, cur fecisset talia, per quæ dæmon intrare potuisset.

[13] [et Francum a dæmone;] Non solum autem in Palæstina, et in vicinis urbibus Ægypti, vel Syriæ, sed etiam in longinquis provinciis fama ejus percrebuerat. Namque candidatus ii Constantii kk imperatoris, rutilus coma, et candore corporis indicans provinciam, (inter Saxones quippe et Alemannos gens ejus, non tam lata, quam valida, apud historicos Germania, nunc Francia vocatur ll) antiquo, hoc est, ab infantia, possessus dæmone, qui noctibus eum ululare, ingemiscere, fremere dentibus compellebat, secreto ab imperatore evectionem mm petiit, causam ei simpliciter indicans: et acceptis ad consularem quoque Palæstinæ nn literis, cum ingenti honore et comitatu Gazam deductus est. Qui cum a decurionibus oo illius loci quæsiisset, ubi habitaret Hilarion monachus, territi Gazenses vehementer, et putantes eum ab imperatore missum, ad monasterium adduxerunt, ut et honorem commendato exhiberent, et si quid ex præteritis injuriis in Hilarionem esset offensæ, novo officio deleretur. Deambulabat tunc senex in arenis mollibus, et secum de psalmis nescio quid submurmurabat. Vidensque tantam turbam venientem *, substitit Et resalutatis omnibus, manuque eis benedicens pp, post horam cæteros abire præcepit, illum vero cum servis suis et apparitoribus remanere. Ex oculis enim ejus et vultu, cur venisset, agnovit. Statim ergo ad interrogationem Dei servi suspensus homo, vix terram pedibus tangere cœpit, et immane rugiens, Syro, quo interrogatus fuerat, sermone respondit. Videres de ore barbaro, et qui Francam tantum et Latinam linguam noverat, Syra ad purum verba resonare: ut non stridor, non adspiratio qq, non idioma aliquod Palæstini deesset eloquii. Confessus est itaque, quo in eum intrasset ordine. Et ut interpretes ejus intelligerent, qui Græcam tantum et Latinam linguam noverant, Græce quoque eum interrogavit rr. Quo similiter, et in verba eadem respondente, multasque incantationum occasiones, et necessitates magicarum artium obtendente: Non curo, ait, quomodo intraveris: sed ut exeas in nomine Domini nostri Jesu Christi impero. Cumque curatus esset, simplicitate rustica decem auri libras ss offerens, hordeaceum ab eo panem accepit, audiens quod qui tali cibo alerentur, aurum pro luto ducerent.

[14] [camelum ferocem signo crucis sedat.] Parum est de hominibus loqui: bruta quoque animalia quotidie ad eum furentia pertrahebantur: in quibus bactrum camelum tt enormis magnitudinis, qui jam multos obtriverat uu, triginta et eo amplius viri distentum sollidissimis funibus cum clamore adduxerunt. Sanguinei erant oculi, spumabat os, volubilis lingua turgebat, et super omnem terrorem rugitus personabat immanis xx. Jussit igitur eum dimitti senex. Statim vero et qui adduxerant, et qui cum sene erant, usque ad unum omnes diffugere. Porro ille solus perrexit obviam, et sermone Syro: Non me, inquit, terres, diabole, tanta mole corporis: et in vulpecula, et in camelo unus atque idem es. Et interim porrecta stabat manu. Ad quem dum furens, et quasi eum devoratura bellua pervenisset, statim corruit, submissumque caput terræ coæquavit, mirantibus cunctis, qui aderant, post tantam ferociam, tantam subito mansuetudinem. Docebat autem senex hominum causa diabolum etiam jumenta corripere: et tanto eorum ardere odio, ut non solum ipsos, sed et ea, quæ ipsorum essent, cuperet interire. Hujusque rei proponebat exemplum, quod antequam beatum Job tentare permitteretur, omnem substantiam ejus interfecerit; nec movere quempiam debere, quod Domini jussione duo millia porcorum a dæmonibus interfecta sunt; siquidem eos, qui viderant, non potuisse aliter credere, exisse de homine tantam dæmonum multitudinem, nisi grandis porcorum numerus, et quasi a multis actus, pariter corruisset.

ANNOTATA.

a Eleutheropolis, Palæstinæ urbs, inter Jerosolymam et Ascalonem, utrinque fere unius diei spatio dissita. Eleutheropoli ibatur Ascalonem XXIV M. P.; Ascalone Gazam XVI M. P.; Gaza ad solitudinem S. Hilarionis fere VII M.P.

b Hanc formam græcam Ἀρισταινετην, ex Mss. restituit Vallarsius; Martianay, Rosweydus aliique antiquiores Aristæneta habent. Hanc porro fœminam plurimum laudat Libanius lib. IV, epist. 44: Ἐγνων την ἀριστην Ἀρισταινετην. Helpidio autem Marcellinus paulo est inquior; nimirum ob invidiam nominis christiani. Libro enim XXI: Inter tot urgentia Hermogene defuncto, ad præfecturam promovetur Elpidius, ortus in Paphlagonia, aspectu vilis et lingua, sed simplicioris ingenii, incruentus et mitis. Hæc partim ex Vallarsio, partim ex Rosweydo. Hermogenes defunctus et Elpidius præfectus prætorio anno 361: de quo vide Tillemontius in Imperatoribus. Quæ hic narrantur facta sunt non tantum ante annum 361; sed ante initium anni 356, quo S. Antonium obiisse in Commentario prævio diximus, num. 8.

c Coloniensis editio, inquit Rosweydus, addit: (morbo videlicet imperfectæ febris tertianæ), quod prioris glossema est. Hic scilicet febris imperfecta tertiana dicitur, quod tertiana sæpius recurrit et ad quotidianam accedit. Plura de ea Rosweydus in Onomastico et Martianay ad hunc locum.

d Ita Surius et duo codices vaticani laudati a Vallarsio. Rosweydus: Per Deum te, ait, Jesum; Martianay: Precor te, ait, per Jesum. Lectio nostra elegantior.

e Cum Surio et Rosweydo idolum ante Marnas omisimus, quod intruserat Martianay; et quidem vocem idolum, inquit Vallarsius, nostri Mss. non agnoscunt. De Marna S. Hieronymus iterum agit inferius et in Epist. ad Lætam et in cap. 17 Isaiæ; illic eum templo inclusum lugere dicens, hic ejus templum in ecclesiam versam. Alii passim dixere de spurco hoc numine, simili iis, de quibus in Commentario prævio, num. 22 pauca delibavimus. — Mox loco egressurum, Rosweydus et Vallarsius habent egressum, quod se hic in omnibus Mss. invenisse testatur. Verum in aliis cod. et apud Surium et Martianay legitur egressurum; quod retinendum esse suadet sequens sententia.

f Surius et Martianay: Arentia membra; Rosweydus et Vallarsius melius: Ardentia. Surius, Rosweyduset Martianay: considerans; Vallarsius in omnibus Mss. legit: Consignans; quod certe retinendum. Consignare est crucis signo notare aut benedicere.

g De more veterum christianorum osculo venerandi manus, pedes et oculos sanctorum virorum, martyrum, episcoporum et sacerdotum nonnulla collegit Rosweydus in Onomastico v° Osculari.

h In Commentario prævio § 10 ostensum est in Ægypto ante S. Antonium et in Syria ante S. Hilarionem fuisse monachos; sed eis primis spiritualem fuisse sobolem, eosque auctores fuisse vitæ monasticæ, eo sensu quo SS. Franciscum et Dominicum religionum mendicantium.

i De Rhinocorura, primo extra terram Chanaan Ægypti oppido, dictum est in Commentario prævio, num. 9. Surius habebat vicus; Martianay vicula; Rosweydus et Vallarsius viculus, adstipulantibus Mss.

k Antiquæ editiones habent: De hoc sunt decem jam anni. Rosweydus, Martianay et Vallarsius ex Mss. emendarunt: De hoc ergo vico, decem jam annis cæca, mulier etc.

l Inferius num. 11 explicatur quare aurigæ illi circensi renuntiandum esset arti suæ: celebrabantur scilicet hi ludi in honorem dei Consi et idololatria aliaque spurcitia erant pleni. S. Cyprianus libro de spectaculis eis christianos interdicit; de quo loco vide Baluzii notam 21 in librum ejusdem de vanitate idolorum. Idem S. Cyprianus epist. 61 omnino ab arte sua arcet histrionem.

m Surius, Rosweydus, Martianay et Vallarsius legunt Marsitas. Hic tamen hæc animadvertit: tres nostri codices Messicas habent, alii Mesitas; paulo post afflatus pro affectus, male autem vetustiores editi afflictus.

n Antea, inquit Vallarsius, obtinebat gulam pro crura; quod emendare visum est e duobus Vat.; alter enim, utraque lectione retenta, horum gulam, illorum pedes, vel crura fregerat. Hæc ille; verum quid præstet non video.

o Vetus editio, inquit Rosweydus, Achile. Hieronymus de locis hebraicis: Ailat in extremis finibus Palæstinæ juncta meridianæ solitudini et mari rubro; unde ex Ægypto Indiam et inde ad Ægyptum navigatur. Sedet autem ibi legio romana, cognomento Decima: et olim quidem Ailat a veteribus dicebatur, nunc vero appellant Aila. Aila autem non longe distabat ab hodierno portu Suez; a Gaza autem, ut diximus, CLVII M. P., seu itinere octo fere dierum.

p Rosweydus et Mss. quos vidit Vallarsius: et in arenis.

q Surius, Martianay et Vallarsius Gazanus. Zananus apud Rosweydum, qui annotat: Ita hic et cap. 30 et 33 in Mss.; ita et Sophronius græce apud Metaphrasten, etsi Hervetus Gazanus vertit et edidit, secutus, opinor, vulgatam lectionem Hieronymi. Sed Zananum habent Mss., ut dixi. Hæc Rosweydus. In Παραδεισῳ legitur Ζαναννους. Vallarsius, licet Gazanum prætulerit, cogitur hæc tamen fateri: Unus, inquit, Ms. Zazanus, alii Zananus vel Zenainus. Mox quoque, addit cudens pro cædens. Cudens legitur etiam in Surio.

r Sanus addidit ex Mss. Vallarsius.

s Municeps nullum hic munus seu officium, sed civem seu incolam liberum Majumæ, quod unum cum Gaza tunc constituebat oppidum, indicare videtur. Quæ hic narrantur inter annos 328 et 337 facta, ut in Commentario prævio, num. 19.

t Erat enim, inquit Josephus Bimardus in Dissertationesecunda, cap. 4, quam Thesauro suo veterum inscriptionem præmisit Muratorius, erat in coloniis municipiisque minor quidam senatus ad instar Romani lectus, quem ordinem vocabant et curiam. Senatores vero, ex quibus Ordo constabat, decuriones vocatos fuisse nemo nescit. Ordini præerant magistratus duo, consulibus non dissimiles, qui toga præsertim utebantur et binos lictores habebant præeuntes cum fascibus aut bacillis. Duumviri vocabantur. Pergit dein enarrare aliquando horum loco fuisse quatuorviros. Verum hi ad nos nihil.

u Hæc tetigimus supra lit l. Plura indicant Rosweydus et Vallarsius. Servabatur habent Rosweydus et Vallarsius qui codices Mss. laudat. Contra Surius et Martianay Servatur: quod ego omnino retinendum puto, quum anno 390, quo fere hanc Vitam scribebat S. Hieronymus, spectacula ludique circenses nondum essent abolita: de qua re vide Tillemontium in Imperatoribus ad annum 386; Baronium in Annalibus ad annum 410, num. 44; Petiscum in Lexico Antiquario v° Ludi circenses. Quocirca non dubitandum quin amanuenses servatur in servabatur mutarint, narrationis modum suo tempori accommodantes.

x De Gazensium in superstitione perseverantia in Commentario prævio dictum num. 19, 20, 40, 41 etc.

y Rhedam habent omnes editi, quin ipse Vallarsius qui monet: Vox rhedam in omnibus quibus utimur Mss. desideratur: tum unus antiquior Vaticanus carrucarumque regulas pro carcerumque repagula, fortasse verius legit. Non crediderim. Carruca enim erat quadrirotum grave et ponderosum, cujus nullus in circo usus. Carceres autem, les barrières, quibus coercebantur equi, donec signum daretur. Recte itaque carcerum repagula dicuntur. — Ad hunc locum accusavit Casaubonus S. Hilarionem κατοπτομαντειας, quæ cum aqua et cyatho perficiebatur: quid protestantes proscindunt viros, quos sæculo IV Palæstina, Ægyptus, Sicilia, Dalmatia, Cyprus suspexit nec satis laudare se posse credidit? Fateantur sibi aliam esse religionem aliosque sensus quam quæ sæculo IV omnibus essent communia, aut desinant aliter loqui de rebus et viris quam fieret illo ævo! Cæterum quæ hic μαντεια intervenit? Poculum suum tradit S. Hilarion Italico, signo crucis benedictum (nil enim absque hoc signo primis sæculis factum fuisse ex Tertulliano novimus, et num. 3 dixit S. Hieronymus beatumeremitam signo crucis adversus dæmonem uti fuisse solitum); Deus vero hunc servo suo suoque nomini dedit honorem, ut victoriam Italico concederet: quæ in his superstitio? Carpat Casaubonus umbram Petri, sudaria Pauli, fimbriam vestimenti Christi Domini; et tunc demum μαντειαν quærat in S. Hilarionis cyatho testaceo! Sed de his vide ad hunc locum Rosweydum.

z Mss. maleficum christianorum. Porro maleficos equorum agitatores, qui adversariorum equos dæmoniacis imprecationibus impedirent, ut suos ad cursus velociores impellerent sæpe veteres auctores notant. Cassiodorus, lib. III Variarum, epist. 1, de quodam nobili auriga: Frequentia, inquit, palmarum eum dici faciebat maleficum. Necesse est enim ad perversitatem magicam referri, quando victoria equorum meritis non potest applicari. Arnobius, lib. 1, adv. Gent., de magorum artibus: Quis enim hoc nesciat … in curriculis equos debilitare, incitare, tardare etc. Vide Cod. Theod. ad leg. 9 de Malef., Ammian. Marcellin. pluribus locis. Vallarsius.

aa In tribus aut quatuor exemplaribus Mss. virginis Dei vicinus juvenis, amore deperibat. Martianay.

bb Paria habet Hieronymus in Isaiæ 19: Memphim magicis artibus deditam, pristini usque ad præsens tempus vestigia erroris ostendunt. Et in cap. 65 de Æsculapii fano, in quo stratis pellibus hostiarum incubare soliti erant (gentiles), ut in sommis futura cognoscerent. Vallarsius.

cc In codd. suis legit Martianay: Ab Æsculapii vatibus, non remediantibus sed perdentibus animas.

dd Surius et Rosweydus habent tormenta; Martianay et Vallarsius portenta; sed præplacet prior lectio, tum quia sequuntur portentosæ figuræ, tum quia tormenta verborum, nil aliud sunt quam intorta verba: quemadmodum tormentum ferreum et stupeum tormentum ferrum tortum et stupa torta est. His addo ex Rosweydo aliquando ære, aliquando plumbo ad verba et figuras inculpendas usos veneficos et magos. Tacitus Annal. II: Reperiebantur solo ac pariete erutæ humanorum corporum reliquiæ, carmina et devotiones, et nomen Germanici plumbeis tabulis insculptum, semiusti cineres, ac tabe obliti, aliaque maleficia. Amuleta Ægyptiaca nequaquam rara sunt; et quidem ex omni materia. Æs Cyprium hic adhibitum, quia Cyprus insula Veneri, cujusauxilium necessarium erat juveni, sacra erat. Amuleta ægyptiaca, ut et alia quoque, imagines habent deorum et animalium, quæ B. Hieronymus per portentosas figuras indicat, et adscripta verba sæpe characteribus demoticis, quæ ille idem tormenta verborum appellat. Amuletum cum Æsculapii ægyptiaci seu Tosorthri forma exhibet de Caylus tom. VI Antiquitatum, tab. XVII.

Ad hæc annotat Rosweydus: Ovid. lib. 1 Amor. Eleg. VIII:

Scit bene quid gramen, quid torto concita rhombo
Licia, quid valeat virus amantis equæ.

Licia seu fila illa magica tricolora erant et ter novem numero, ut ex hoc colligitur versu (Cir. n. 371):

Terque novem ligat triplici diversa colore Fila.

Sed vide de his archæologos.

ff Scribit ad hunc locum Rosweydus: Vide Serarium nostrum in cap. 6 Tobiæ, quæstiuncula 1 ad v. 14, ubi agit de Asmodæo, quomodo in græco textu dicitur amasse Saram.

gg Certi, inquit Rosweydus, dæmones certis vitiis dominantur, infra num. 18: Habebat enim senex hanc gratiam ut ex odore corporum vestiumque et earum quas quis tetigerat sciret, cui dæmoni vel cui vitio subjaceret. Vita Antonii, cap. 4: Hinc et spiritus fornicationis vocor. Quum vero similia e Scripturis divinis non absint, noverimus de his veneranter loqui, et quidem, nisi quis universum ordinem supernaturalem seponere voluerit, unde, quæso, certiora de eo acceperimus quam ex Sanctorum experientia? Ii enim quasi ab his terrenis abstracti et toti spiritualibus dediti, per hanc ipsam gratiam, qua illorum mens in alium fere orbem vehebatur, facilius sane in eorum omnium quæ ad aëreas potestates pertinent cognitionem potuerunt pervenire. Neque his tamen credulitatem nimiam suaserim, sed ne sanctorum dicta et gesta, bonis firmata testimoniis, flocci habeantur.

hh Quum Surius, Rosweydus et Martianay particulam vel hic omnino habeant, equidem non intelligo quid sequentibus velit Vallarsius: Peccant contra historiæ veritatem ac Hieronymi mentem hucusque editi unius hujusce particulæ vel omissione: ut significent ipsum quoque adolescentem a S. Hilarione curatum, cum e contrario neque perquiri illum siverit, ne ejus incantationibus fidem videretur adhibuisse. Nos e nostris omnibus Mss., accedente etiam Gravii auctoritate, suffecimus. Adhæc alterum hucusqueeditorum mendum castigavimus legentes ex iisdem Mss. solutus, id est dæmon, pro solitis nempe incantationibus. Infra leviora alia emendamus.

ii Candidati milites, inquit Petiscus in Lexico antiquario ad hoc verbum, erant ostensionales (garde d'honneur) ex iis, quos staturæ proceritas et forma commendabat, milites nominatim fortes et insignes, qui in pugna imperatorem circuibant et propugnabant candida veste induti et exornati, ut sub oculis Augusti præclare et strenue præliando se ad majora aspirare et militaria officia merito ambire profiterentur: quæ dein firmat auctoritatibus.

kk In Patrologia Migniana, quæ Vallarsii editionem pone sequitur, ad hunc locum annotatur: Mss. omnes et quos etiam Martianay consuluit Constantini. Verum in textu tum apud ipsum Vallarsium tum apud Martianay Constantii; quæ forma etiam legitur apud Surium et Rosweydum. Solus Παραδεισος de Constantino loquitur; sed minoris est auctoritatis (maxime quum Constantii et Constantini nomina confundantur sæpius) quam ut a forma solita recedatur.

ll Hæc regio, inquit Hadrianus Valesius in Notitia Galliarum, V° Francia, ab oriente Toringiam et Saxoniam habebat, ab occidente Rhenum et Oceanum, a septentrione item Oceanum germanicum vel septentrionalem, a meridie Alamanniam et Sueviam, sive amnem Lonam; et explicans dein Hieronymi verba, recte affirmat Franciam ab eo inter Saxones et Alamannos fuisse positos, propterea quod ab Oriente Saxonia a meridie Alamannia terminabatur. Verum quum hæc designatio omnino incompleta est, crediderim ea usum fuisse Hieronymum ut significaret candidatum illum ex ea parte Franciæ fuisse, quæ postea Francia orientalis seu Austria dicta est.

mm Evectiones, inquit Petiscus in Lexico antiquario V° Evectiones, sunt codicilli, quibus facultas equis publicis utendi concedebatur. Has ut haberent, antequam iter inirent, illi ipsi qui cursu publico utebantur, erat opus. In singulis civitatum, mutationum, mansionum stationibus dabant illas inspiciendas, alioquin vel in prima statione detinendi. In illis continebatur certus equorum cursualium, quibus uti liceret, numerus; diesque certus intra quem uti liceret, quo elapso irriti erant dati et impetrali codicilli. Qui evectionem obtinuerat, eam præsidi provinciæ, per quam transiturus erat, ostendere tenebatur, et ille subnotabat seu subscribebat. Qui eas concederepoterant aliis, iidem initio eis non indigebant: sed a Constantino omnibus fere ablata utraque potestas; imperatori, præfectis prætorio ac magistris officiorum solis deinceps reservata.

nn Habebat quippe Palæstina, utpote provincia media, consularem qui ei præsideret. Vide Notitiam Orientis apud Pancirolum. Quis anno circiter 337 hac dignitate ornatus esset, latet. Ordinaria sedes consularis Palæstinæ Cæsarea.

oo De decurionibus dictum fuit supra ad lit. t.

pp Infra num. 16 Elusates Barech, id est Benedic Hilarioni inclamabant. Videtur hæc benedictio data tota manu, seu pollice et omnibus digitis extensis; qua forma ut aliquando latini, sic quoque græci (a græcis enim institutus fuerat S. Hilarion, neque illo ævo discrimen inter ritum syriacum et græcum inoleverat) nonnumquam utuntur. In crucis autem signum benedicentis manum motam fuisse observat ipse Lutheranus Augusti. His ex Rosweydo adde, non hominibus tantum, sed et rebus inanimatis sanctos benedixisse. Infra hic num. 17: In sublimi stans benedixit vineæ; num. 20: Ut benedictum ab eo panem vel oleum acciperent; num. 22: Benedicto itaque oleo universi agricolæ atque pastores tangentes vulnera, certam salutem resumebant.

qq Hæc in memoriam revocant stridentia et anhelantia verba linguæ hebraicæ, de quibus S. Hieronymus, in epistola 125 (alias 4) laborem suum in perdiscenda lingua sacra meminit.

rr Ex his in Commentario prævio num. 75 collegimus B. Hilarioni præter patriam linguam Syriacam et cophthicam quam in Ægypto didicerat, ibidem quoque græcam doctus fuisse. Cæterum magister grammatices, quem Alexandriæ habuerat, certe linguæ græcæ præcepta tradebat.

ss Libra auri divisa fuit a Contantino magno in solidos septuaginta duos; singuli vero solidi valebant fere francis nonaginta hodiernis; ita ut candidatus ille ad pedes S. Hilarionis deposuerit summam æqualem francis nostris sexagesies quater mille octingentis (64,800); pecuniæ vero potentia eadem fere tunc erat quæ nunc, ut ex celebri Diocletiani decreto de pretio rerum renalium jam a pluribus observatum fuit.

tt Plinius, Natur. Hist. lib. VIII, sect. 25: Camelos inter armenta pascit Oriens, quorum duo genera, Bactriæ et Arabiæ: differunt, quod illæ bina habent tubera in dorso, hæ singula: sub pectore alterum, cui incumbant. Cameli, quibus duosunt tubera vocantur etiamnum chameaux bactriens, chameaux de la Bactriane; arabibus sunt robustiores et maxime in usu sunt in Turkestan, in Perside et Syria.

uu Plinius lib. X, cap. 83: Cameli (veneris avidi) etiam solitudines aut secreta certe petunt; neque intervenire datur sine pernicie. Agitur enim hoc loco Vitæ S. Hilarionis de camelo, æstu venereo flagrante, non vero possesso a dæmone. Zoographi omnes meminere ferociæ camelorum, quum veneris agitantur stimulo.

xx Ut lector ipse perspiciat hæc pertinere ad camelum venere stimulatum, accipe quæ recentiores zoographi tradunt de animalis hujus conditione, quum ardores venereos patitur. Ex glandibus, inquiunt, conglomeratis occipitis oleum quoddam fetidum scatet, quod per colli pellem defluit. Ex ore, ad alterutrum angulum, dependet follis ruber inflatus, qui brevi vacuus fit et dein aspiratione in os reducitur, ut iterum iterumque inflatus educatur. Videtur ille follis palati velum esse, quod tempore veneris, non secus ac aliæ pelliculæ in animantibus aliis, plurimum excrescit. De rugitu meminere quoque omnes.

* alias vernaculis

* alias possit

* alias Orionus

* alias amplexam et amplexatus. Rosw. add. Et dum pervenisset ad S. Hilarionem.

* alias sinite

* alias ait add.

* forte protenditur

* alias circi equos curules

* In codd. nimius attollitur

* alias venientium

CAPUT III.
Monachos suos curat, convertit Sarracenos, omnigenos homines excipit, petit S. Antonii defuncti cellam.

[Innumera monasteria condit;] Tempus me deficiet, si voluero universa signa, quæ ab eo perpetrata sunt, dicere. In tantam enim a Domino fuerat elevatus gloriam, ut beatus quoque Antonius audiens conversationem ejus, scriberet ei, a, libenterque ejus epistolas b sumeret: et si quando de Syriæ partibus ad se languentes perrexissent, diceret eis: Quare vos tam longe vexare voluistis, cum habeatis ibi filium meum Hilarionem? Exemplo itaque ejus per totam Palæstinam innumerabilia monasteria esse cœperunt, et omnes ad eum monachi certatim currere. Quod * ille cernens, laudabat Domini gratiam, et ad profectum animæ singulos cohortabatur, dicens præterire figuram hujus mundi, et illam esse veram vitam, quæ vitæ præsentis emeretur * incommodo. Volens autem exemplum eis dare et humilitatis et officii, statis diebus ante vindemiam c lustrabat cellulas monachorum. Quod postquam cognitum est a fratribus, omnes ad eum confluebant: et comitati tali duce, circumibant monasteria, habentes viaticum suum: quia interdum usque ad duo millia hominum congregabantur. Sed et procedente tempore unaquæque villa vicinis monachis, ad susceptionem sanctorum gaudens, cibos offerebat.

[16] [Sarracenos Elusanos convertit;] Quantum autem fuerit in eo studii, ut nullum fratrem quamvis humilem, quamvis pauperem præteriret, vel illud indicio est, quod vadens in desertum Cades d, ad unum de discipulis suis visendum, cum infinito agmine monachorum pervenit Elusam *, eo forte die, quo anniversaria solennitas omnem oppidi populum in templum Veneris congregaverat. Colunt autem illam ob Luciferum, cujus cultui Saracenorum natio dedita est. Sed et ipsum oppidum ex magna parte semibarbarum est propter loci situm. Igitur audito, quod sanctus Hilarion præteriret, (multos enim Saracenorum arreptos a dæmone frequenter curaverat) gregatim ei cum uxoribus et liberis obviam processere, submittentes colla, et voce Syra, Barech, id est, benedic, inclamantes. Quos ille blande humiliterque suscipiens, obsecrabat ut Deum magis, quam lapides colerent: simulque ubertim flebat, cælum spectans, et pollicens, si Christo crederent, ad eos se crebro esse venturum. Mira Domini gratia: non prius abire passi sunt, quam futuræ ecclesiæ lineam mitteret e: et sacerdos eorum, ut erat coronatus f, Christi signo denotaretur.

[17] [monachos suos pie visitat;] Alio quoque anno, cum exiturus esset ad visenda monasteria, et digereret in schedula g apud quos manere, quos in transitu visitare deberet, scientes monachi quendam de fratribus parciorem, simulque cupientes vitio ejus mederi, rogabant, ut apud eum maneret. Et ille: Quid, inquit, vultis et vobis injuriam, et fratri vexationem facere? Quod postquam frater ille parcus audivit, erubuit, et annitentibus cunctis, vix ab invito impetravit, ut suum quoque monasterium in mansionum ordinem poneret. Post diem ergo decimum venerunt ad eum, custodibus jam in vinea, qua venirent illi h, dispositis: qui cum lapidibus et glebarum jactu, fundæque vertigine accedentes deterrerent. Sine esu uvæ mane omnes profecti sunt, ridente sene, et dissimulante scire, quod evenerat. Porro suscepti ab alio monacho, cui Sabas vocabulum est (debemus quippe parci tacere vocabulum, largi dicere): quia Dominicus erat dies i, invitabantur ab eo universi in vineam, ut ante horam cibi, uvarum pastu laborem viæ sublevarent. Et sanctus: Maledictus, ait, qui prius refectionem corporis, quam animæ, quæsierit. Oremus, psallamus, reddamus Domino officium, et sic ad vineam properabimus *. Completo itaque ministerio, in sublimi stans, benedixit vineæ, et suas ad pascendum dimisit oves. Erant autem, qui vescebantur, non minus tribus millibus. Cumque centum lagenis k æstimata fuisset integra adhuc vinea, post dies viginti trecentas fecit. Porro ille parcus frater multo minus solito colligens, etiam id quod habuerat, versum in acetum sero doluit. Hoc multis fratribus senex l ante futurum prædixerat.

[18] [avaros plectit;] Detestabatur autem pracipue monachos, qui infidelitate quadam in futurum reservarent sua, et diligentiam haberent vel sumptuum, vel vestitus, aut alicuius earum rerum, quæ cum sæculo transeunt m. Denique unum de fratribus in quinto fere a se milliario manentem, quia comperiebat hortuli sui nimis cautum timidumque custodem, et pauxillum habere nummorum, ab oculis abegerat. Qui volens sibi reconciliari senem, frequenter veniebat ad fratres, et maxime ad Hesychium n, quo ille vehementissime delectabatur. Quadam igitur die ciceris fascem virentis, sicut in herbis erat, detulit. Quem cum Hesychius posuisset in mensa ad vesperum, exclamavit senex, se putorem ejus ferre non posse, simulque unde esset rogavit. Respondente autem Hesychio, quod frater quidam primitias agelli sui fratribus detulisset: Non sentis, inquit, putorem teterrimum, et in cicere fœtere avaritiam? mitte brutis animalibus, et vide, an comedant. Quod cum ille juxta præceptum in præsepe posuisset, exterriti boves, et plus solito mugientes, ruptis vinculis, in diversa fugerunt. Habebat enim senex hanc gratiam, ut ex odore corporum, vestiumque et earum rerum, quas quis tetigerat, sciret cui dæmoni, vel cui vitio subjaceret.

[19] Igitur sexagesimo tertio vitæ suæ anno cernens grande monasterium, [flet perditam solitudinem et defunctum S. Antonium:] et multitudinem fratrum secum habitantium, turbasque eorum, qui diversis languoribus, et immundis spiritibus occupatos ad se deducebant, ita ut omni genere hominum solitudo per circumitum repleretur, flebat quotidie, et incredibili desiderio conversationis antiquæ recordabatur. Interrogatus a fratribus, quid haberet, cur se conficeret, ait: Rursum ad sæculum redii, et recepi mercedem meam in vita mea. En homines Palestinæ, et vicinæ provinciæ existimant me alicujus esse momenti: et ego sub prætextu monasterii ad dispensationem fratrum vilem * supellectilem habeo. Servabatur autem a fratribus, maxime ab Hesychio, qui miro amore venerationi senis deditus erat. Cumque ita vixisset * lugens biennium, Aristænete illa, cujus supra fecimus mentionem, præfecti tunc uxor, sed nihil de præfecti ambitu habens o, venit ad eum, volens etiam ad Antonium pergere. Cui ille flens: Vellem, ait, ipse quoque ire, si non carcere hujus monasterii clausus tenerer, et si eundi fructus esset: biduum enim hodie est, quod totus mundus tali parente orbatus est p. Credidit illa, et substitit. Et post paucos dies, veniente nuncio, Antonii dormitionem audivit.

[20] [ingens ad eum concursus panem et oleum benedictum ab eo poscentium; migrat in Ægyptum;] Mirentur alii signa q, quæ fecit, mirentur incredibilem abstinentiam, scientiam, humilitatem: ego nihil ita stupeo, quam gloriam illum et honorem calcare potuisse. Concurrebant episcopi, presbyteri, clericorum et monachorum greges, matronarum quoque christianarum r (grandis tentatio), et hinc inde ex urbibus et agris vulgus ignobile: sed et potentes viri et judices, ut benedictum ab eo panem vel oleum acciperent s. At ille nihil aliud nisi solitudinem meditabatur, in tantum ut quadam die proficisci statuerit: et adducto asello t (nimis quippe exesus jejuniis, vix ingredi poterat) iter arripere conaretur. Quod cum percrebuisset, et quasi vastitas et justitium u Palæstinæ indiceretur, plusquam decem millia hominum diversæ ætatis et sexus, ad retinendum eum congregata sunt. Immobilis ille ad preces, et baculo x arenas discutiens, loquebatur: Fallacem Dominum meum non faciam: non possum videre subversas ecclesias, calcata Christi altaria, filiorum meorum sanguinem y. Universi autem, qui aderant, intelligebant revelatum ei quiddam esse secreti, quod nollet confiteri: et nihilominus custodiebant eum, ne proficisceretur. Decrevit ergo, publica omnes voce contestans, non cibi se, non potus quidquam sumere, nisi dimitteretur. Et post septem dies inediæ, tandem relaxatus, ac valedicens plurimis, cum infinito agmine prosequentium venit Betheliam z. Ubi persuasis ut reverterentur, elegit quadraginta monachos, qui haberent viaticum, et possent jejunantes ingredi, id est, post solis occasum cibum sumere. [Quinto igitur die venit Pelusium,] visitatisque fratribus, qui in vicina eremo erant et in loco, qui dicitur Lychnos aa, morabantur, perrexit triduo ad castrum Thaubastum bb, ut videret Dracontium episcopum et confessorem, qui ibi exulabat. Quo incredibiliter consolato tanti viri præsentia, post aliud triduum multo Babylonem cc labore pervenit, ut viseret Philonem episcopum, et ipsum confessorem. Constantius enim rex, Arianorum favens hæresi, utrumque in ea loca deportaverat. Inde egrediens, post triduum venit ad oppidum Aphroditon dd, ubi convento diacono Baisane, qui locatis dromadibus camelis, ob aquæ in eremo penuriam, consueverat euntes ad Antonium ducere, confessus est fratribus instare diem dormitionis beati Antonii, et pervigilem noctem in ipso, quo defunctus fuerat, loco a se ei debere celebrari. Tribus igitur diebus per vastam et horribilem solitudinem, tandem ad montem altissimum pervenerunt, repertis ibi duobus monachis, Isaac ac Pelusiano, quorum Isaac interpres Antonii fuerat.

[21] [visitat S. Antonii cellam,] Et quia se præbet occasio, et ad id loci venimus, dignum videtur brevi sermone habitaculum tanti viri describere. Saxeus et sublimis mons, per mille circiter passus ad radices suas aquas exprimit: quarum alias arenæ ebibunt, aliæ ad inferiora delapsæ, paulatim rivum efficiunt, super quem ex utraque ripa palmæ innumerabiles multum loco et amœnitatis et commodi tribuunt. Videres senem huc atque illuc cum discipulis beati Antonii discurrere. Hic, ajebant, psallere, hic orare, hic operari, hic fessus residere solitus erat. Has vites, has arbusculas ipse plantavit: illam areolam manibus suis ipse composuit. Hanc piscinam * ad irrigandum hortulum multo sudore fabricatus est. Istum sarculum ad fodiendum terram pluribus annis habuit. Jacebat in stratu ejus, et quasi calens adhuc cubile deosculabatur. Erat autem cellula non plus mensuræ per quadrum tenens, quam homo dormiens extendi poterat. Præterea in sublimi montis vertice, quasi per cochleam asscendentibus et arduo valde nisu *, duæ ejusdem mensuræ cellulæ visebantur: in quibus venientium frequentiam, et discipulorum suorum contubernium fugiens, moratus est. Verum hæ in vivo excisæ saxo, ostia tantum addita habebant. Postquam autem ad hortulum venerant: Videtis, inquit Isaac, hoc pomarium * arbusculis consitum, et oleribus virens? Ante hoc ferme triennium cum onagrorum grex hoc vastaret, unum e ductoribus eorum stare jussit, baculoque tundens latera: Quare, inquit, comeditis, quod non seminastis? Et exinde, exceptis aquis, ad quas potandas ventitabant, nunquam eos nec arbusculam, nec olera contigisse. Præterea rogabat senex, ut sibi locum tumuli ejus ostenderent. Qui cum seorsum eum abduxissent, utrum monstraverint, necne, ignoratur: causam occultandi, juxta præceptum Antonii, fuisse referentes, ne Pergamius, qui in illis locis ditissimus erat, sublato ad villam suam sancti corpore, martyrium fabricaretur.

ANNOTATA.

a Constat ex hoc loco quam falsum sit quod ab aliquot scriptoribus de S. Antonio traditur, scilicet eum litteras ignorasse. Profecto ignorabat græcas, sed non cophthicas: quod jam aliunde ostendit in ejus Vita Henschenius noster.

b Hinc collige B. Hilarionem ita linguam ægyptiacam novisse ut non tantum loqui sciret, verum etiam scribere.

c In commentario prævio, num. 75, inquisitum est de hoc indicio temporis.

d Id iter describere conati sumus in Commentario prævio, num. 21 et seqq.; ubi quoque plura indicata de Elusa, de Sarracenis et de cultu Luciferi seu Veneris.

e Hoc vulgo episcopi officium, quod græci stauropegium (quod crux terræ infigitur) appellant. Disputat Rosweydus ad hunc locum et in Onomastico utrum lineam mittere, an limitem mittere legendum sit: in utramque partem affert alium locum, ordinatos limites mittere ex Hygino, unam lineam mittere ex lege Tiberii cæsaris. Secure retineri potestalterutra lectio. Veteres editiones et quæ vidit Mss. Rosweydus, favent limiti, aliæ editiones et alia Mss. lineæ: utraque autem locutio probe latina.

f Petiscus in Lexico antiquario ad verbum: Corona sacerdotalis, postquam aliquot loca ad ritus græcos et latinos pertinentia retulisset, ex his Hieronymi verbis notat hunc usum quoque fuisse Syris idololatris. Auream coronam fuisse non secus ac illam, quam summus pontifex inter judæos gerebat, certum æstimat monachus benedictinus, qui loca difficilia veteris testamenti gallice explicuit, ut videre est pag. 380 ejus operis, ubi eamdem materiam tractat. Quod vero sacerdotem illum Eleusatem signo Christi seu crucis notavit S. Hilarion, ad ritus catechumenorum seu initiandorum referendum est. In Παραδεισῳ, quem jam sæpius lingua græca recentiori scriptum diximus, post inclamantes, sic res narratur: Videns autem sanctus bonum eorum animum eos docuit veram Christi fidem, quippe qui ardenter eum rogarent ut ad se sermocinaretur. Bona enim erant terra; et Deo cooperante, receperunt sermonem veritatis in corda suo. Quum itaque crederent, receperunt baptisma ædificaveruntque templum secundum formam quam eis dedit.

g Siste lector, inquit ad hunc locum Rosweydus, et videsis versionem Herveti ex græco Metaphrastis vel Sophronii: Cum vero ad monasterium quoddam primum accessisset, quod dictum est Scindula. Non erravit Hervetus, sed quod in græco invenit expressit: Μονῃ δε τινι τα πρωτα παραλαβων, ἡ του Σκινδουλα λελεκτο. Vel hinc colligas Sophronium hæc ex latino Hieronymi textu græce interpretatum. Ex Schedula fecit Scindulam monasterium. Simili errore errat infra num. 29, ubi notationem vide. Hoc ipso capite, ubi Hieronymus habet monachi nomen Sabas, Sophronius vertit την του Ἰβα μονην, monasterium Ibæ.

h Loco qua venirent illi, quod habent Surius, Martianay et Vallarsius, prætulit Rosweydus: quasi villa esset aliena; quod et in suis Mss. reperit Gravius; qui et in aliis vidit: quasi villæ custos esset. Vallarsius in duobus codicibus vaticanis invenit: in vinea, quasi villa est, ab eo dispositus; et in alio vetustiori: jam vineæ, quasi villa esset, ab eo etc.

i Ægyptiaci monachi adeoque S. Hilarion ejusque discipuli, qui illorum fere leges servabant, exceptis vespertinis et nocturnis orationibus (de quibus in Commentario prævio, num. 73, dicta nostra vide) congregationibus, nullam per diem celebrabant publicam solemnitatem, absque die sabbathi vel dominica, in quibus hora tertia sacræ communionis obtentu conveniebant. Hæc Cassianus, lib. III instit. cap. 2. Indicat itaque S. Hieronymus, notando diem dominicam fuisse, quomodo fieri potuerit ut Sabas monachus eos ante horam cibi ad vineam vocare potuerit. Die dominica Sexta non habebatur, sed ejus loco adjiciebantur aliquot lectiones Tertiæ, quæ etiam solemnius fiebat. Diebus dominicis sumebant cibum hora Sexta seu meridie, aliis diebus hora Nona seu etiam vespere: de qua re passim videndus Cassianus. Hinc collige S. Hilarionem et monachos invitatos fuisse, quum ad officium matutinum pergerent; siquidem id voluerit prius absolvi quam discipulos sinere de uvis pasci; præterea hinc quoque manifestum est, quum lex de jejunio non frangendo ante sacram communionem tunc jam vigeret, non singulis dominicis participasse illos monachos sacram Eucharistiam, quippe qui forte carerent presbytero.

k Lagenam vas vinarium fuisse ex hoc loco patet; et præterea mensuram fuisse. Eadem autem erat ac congius sacer, in Ægypto et Asia usitatus, æquivalens pintis gallicis 2 ⅘.

l Senex est ipse S. Hilarion, qui eodem nomine num. seq. et alibi vocatur.

m Vide Commentarium prævium, num. 69, ubi dictum est S. Hilarionem ejusque discipulos quartum tantum paupertatis gradum videri observasse: et quidem hic ubique apparent monachi proprietarii.

n Vallarsius notat: Mss. Isichium constanter; Sozomenus Hesycham vocat, quod ex Syrorum pronunciatione facit, qui in am seu potius om græca nomina detorquebant. Παραδεισος ubique recte habet Ἡσυχιον. Vitam S. Hesychii illustrarunt decessores nostri ad 5 Octobris.

o In plerisque Mss., inquit Rosweydus, deest tunc, quod editi addunt (præfecti tunc uxor). Tamen vel subintelligendum id esse, videtur colligi ex eo quod sequitur: sed nihil de præfecti ambitu habens (duo codices Vallarsiani habent habitu); quare tunc videtur præfecti uxor fuisse. Quamquam si Ammianum, horum temporum scriptorem, audimus (refert enim ejus præfecturam ad annum Christi 361; vide supra annotatum b ad cap. 2), tunc nondum erat præfectus. Potuit ergo Hieronymus eam præfecti uxorem vocare per anticipationem, quia postea præfecti uxor fuit Aristænete. Hæc Rosweydus. Equidem crediderimHieronymum aliquid humani hic passum esse seu non satis ad chronologiam attendisse. Certum enim est Helpidium non fuisse præfectum ante annum 361, neque Hilarionem natum post annum 291, neque mutandum initio hujus numeri annum LXIII in LXXIII, quum id sequentia non patiantur et Παραδεισος habeat ξγ᾽. Hæc itaque facta quinque annis ante Helpidii præfecturam.

p In Commentario prævio num. 8 diximus S. Antonium ad Deum ivisse die 17 januarii anni 356.

q Mss. omnes, quos vidit Vallarsius et Rosweydus, addunt: et portenta; deinde unus humanitatem pro humilitatem et paulo post celare habet pro calcare.

r Surius, Victorius, Rosweydus, et codices quos vidit Vallarsius, habent matronæ quoque christianorum; nonnulli ex iis quos adhibuit Martianay: Matronarum quoque et christianorum.

s De rebus inanimatis benedictis supra in annotato pp aliquid notavimus. Alia exempla hic adducit de S. Martino et S. Antonio Vallarsius: plura dabunt archæologi sacri, adeoque ipse lutheranus Augusti.

t De hoc vecturæ genere nonnulla dicta in Commentario prævio, num. 41. Antea peditem ire solitum fuisse S. Hilarionem liquet ex addita excusatione: Nimis quippe exesus jejuniis vix ingredi poterat.

u Rosweydus habet exitium et culpat justitium; aliquot codices apud Martianay: vastitas et mœstitia in justitium. Justitium in luctu publico ob amissos viros principes indicebatur: Tacitus de morte Germanici, Annal. II, 82, 4: Hos vulgi sermones audita mors adeo incendit, ut ante edictum magistratuum, ante senatus consultum, sumpto justitio, desererentur fora, clauderentur domus, passim silentia et gemitus: nihil compositum in ostentationem.

x De baculis a monachis usitatis dictum in Commentario prævio, num. 66.

y Hæc omnia impleta tempore Juliani apostatæ; quemadmodum ostendimus in Commentario num. 40. De iisdem vide Rosweydum ad hunc locum.

z Verisimilius Betheliam scripsit Hieronymus, ut ostensum in Commentario prævio, num. 26 et seqq.; ubi totum istud iter descripsimus.

aa Vallarsius posuit Lychnon in extrema parte Thebaïdis; Rosweydus prope Alexandriam. Ostendimus in Commentario prævio num. 30 locum hunc situm fuisse prope Onuphin, nunc verisimilius dictum Banoub, in Ægypto inferiori.

bb Vallarsius etiam longius aberrat, quum Thaubastumconfundit cum Thauba et in Arabia deserta ponit. In Commentario prævio num. 30 ostendimus Thaubastum situm fuisse non procul a Suez et ejus rudera adhuc aliquot apparere. Ibidem de Dracontio episcopo nonnulla meminimus.

cc De itinere babylonico et Philone episcopo dictum in Commentario prævio num 32.

dd De Aphrodito, Baisane et itinere per desertum ad S. Antonii cellam consule Commentarium prævium, num. 32 et seqq. Tres vaticani mss. visi a Vallarsio et Rosweydus post biduum. Paulo post Martianayus: qui equis locatis, dromadibus camelis, ob aquæ etc.; pessime intrusit equos. Victorius et Surius: qui locatis camelis et dromedis. Jam pridem restituit Rosweydus dromadibus camelis; quod et Vallarsius ex Mss. consensu recepit, monens dromades camelos unum animantium genus esse, scribente Vopisco in Aureliano: Zenobia cum fugeret camelis, quos dromedas vocant. Verumtamen ego damnare non ausim Victorii et Surii lectionem. Imprimis quod dromedis, non dromadibus habent, certe dromedis æque valet ac dromadibus, ut in Lexico Gessneri ad hanc vocem videre est. Quod camelos et dromedas distinguunt, non culpandum, quum per camelos nongenus tantum, sed ordinaria species designetur, et per dromedas alia species, non secus ac si asinos diceremus et onagros. Et quidem lectio camelis et dromedis eo minus displicet, quod altera dromadibus camelis non minus mire sonet in auribus latinis quam des dromadaires chameaux in gallicis; ubi enim latini has voces conjungunt, sic loquuntur: Cameli quos dromedas vocant, quos dromedarios dicunt etc. Dromedarii autem iidem sunt ac cameli Arabiæ, de quibus supra diximus in annotato tt ad caput 2.

* alias Quos

* alias mercaretur

* alias Elusium et Eolesam

* alias properabitis

* forte utilem Rosw. villæ possessiones et

* alias duxisset

* in mss. piscinulam

* alias adnisu

* alias pomœrium

CAPUT IV.
Gesta in Ægypto et Sicilia.

[Incolit Ægyptum, miracula patrat;] Igitur reversus Aphroditon, duobus secum tantum retentis fratribus, in vicina eremo moratus est, tanta abstinentia et silentio, ut tunc primum se cœpisse Christo servire diceret. Porro jam triennium erat, quod clausum cælum illas terras arefecerat, ut vulgo dicerent, Antonii mortem etiam elementa lugere. Non latuit fama Hilarionis accolas quoque illius loci, et certatim virilis ac muliebris sexus, ora luridi, et attenuati fame, pluvias a servo Christi, id est, a beati Antonii successore, deprecabantur. Quos ille cernens, mire doluit: elevatisque in cælum oculis, et utrasque in sublime erigens palmas, statim impetravit, quod rogaverat. Ecce autem sitiens, arenosaque regio, postquam pluviis irrigata est, tantam serpentum et venenatorum animalium ex improviso ebullivit multitudinem, ut percussi innumerabiles, nisi ad Hilarionem concurrissent, statim interirent. Benedicto itaque oleo universi agricolæ atque pastores tangentes vulnera, certam salutem resumebant a.

[25] [ad mortem a Gazensibus quæsitus, pergit in Oasim;] Videns etiam ibi se miris honoribus affici, perrexit Alexandriam, inde ad interiorem Oasim b eremum transiturus. Et quia nunquam, ex quo cœperat esse monachus, in urbibus manserat, divertit ad quosdam fratres sibi notos in Bruchio, haud procul ab Alexandria c: qui cum miro gaudio suscepissent senem, et jam vicina nox esset, repente audiunt discipulos ejus asinum sternere, illumque parare proficisci. Itaque advoluti pedibus rogabant, ne hoc faceret: et ante limen prostrati, citius se mori, quam tanto carere hospite, testabantur. Quibus ille respondit: Idcirco abire festino, ne vobis molestiam generem. Certe ex posterioribus cognoscetis, non sine causa me subito ambulasse. Igitur altera die Gazenses cum lictoribus præfecti d, (nam pridie eum venisse cognoverant), intrantes monasterium, cum illum minime invenissent, invicem loquebantur: Nonne vera sunt, quæ audivimus? Magus est, et futura cognoscit. Urbs enim Gaza, postquam, profecto de Palæstina Hilarione, Julianus in imperium successerat, destructo monasterio ejus, precibus ad imperatorem datis, et Hilarionis, et Hesychii mortem impetraverat: amboque ut quærerentur, toto orbe scriptum erat e. Egressus ergo de Bruchio, per inviam solitudinem intravit Oasim: ibique anno plus minus exacto, quia illuc quoque sua fama pervenerat f, quasi jam in Oriente latere non posset, ubi multi illum et opinione, et vultu noverant, ad solas navigare insulas cogitabat: ut quem terra vulgaverat, saltem maria celarent.

[24] [Parætonii male habitus a quodam discipulo,] Eodem ferme tempore Hadrianus discipulus ejus de Palæstina supervenit, dicens Julianum occisum: christianum imperatorem regnare cœpisse: revertique eum debere ad monasterii sui reliquias. Quod ille audiens, detestatus est: et conducto camelo, per vastam solitudinem pervenit ad maritimam urbem Libyæ Parætonium g: ubi Hadrianus infelix, volens Palæstinam reverti, et pristinam sub nomine magistri quærens gloriam, multas ei fecit injurias. Ad extremum, convasatis h, quæ a fratribus ei missa detulerat, nesciente illo, profectus est. Super hoc sane, quia alter locus referendi non est, hoc tantum dixerim in terrorem eorum, qui magistros despiciunt, quod post aliquantulum temporis computruerit morbo regio.

[25] [pergit in Siciliam;] Habens igitur senex Zananum i secum, asscendit classem l, quæ Siciliam navigabat. Cumque venundato Evangeliorum codice, quem manu sua adolescens scripserat, dare naulum disponeret, in medio ferme Adria, naucleri filius arreptus a dæmone, clamare cœpit, et dicere: Hilarion serve Dei, cur nobis per te et in pelago tutos esse non licet? Da mihi spatium, donec ad terram veniam, ne hic ejectus, præcipiter in abyssum. Cui ille: Si Deus meus, ait, tibi concedit ut maneas, mane. Sin autem ille te ejicit, quid mihi invidiam facis, homini peccatori atque mendico? Hoc autem dicebat, ne nautæ et negociatores, qui in navi erant, se, cum ad terram pervenissent, proderent. Nec multo post purgatus est puer, patre fidem dante, et cæteris, qui aderant, nulli se super ejus nomine locuturos. Ingressus autem Pachynum m, promontorium Siciliæ, obtulit nauclero Evangelium n pro subvectione sua et Zanani. Qui nolens accipere, maxime cum videret illos, excepto illo codice, et his quibus vestiti erant, amplius nihil habere, ad extremum jurat se non accepturum. Sed et senex assensus est fiducia pauperis conscientiæ, et in eo magis lætabatur, et quod nihil haberet sæculi, et ab accolis illius loci mendicus putaretur. Porro recogitans, ne negociatores de Oriente venientes, se notum facerent, ad mediterranea fugit loca, id est, vicesimo a mari milliario, ibique in quodam deserto agello lignorum quotidie fascem alligans, imponebat dorso discipuli. Quo in proxima villa venundato, et sibi alimoniam, et his, qui forte ad eos veniebant, pauxillulum panis o emebant.

[26] [proditur Romæ a dæmoniaco.] Sed vere, juxta quod scriptum est, non potest civitas latere super montem posita: scutarius quidam p, cum in basilica beati Petri Romæ torqueretur, clamavit in eo immundus spiritus: Ante paucos dies Siciliam ingressus est Hilarion servus Christi, et nemo cum novit, et putat se esse secretum: ego vadam, et prodam illum. Statimque cum servulis suis asscensa in portu nave, appulsus est Pachynum, et deducente se dæmone, ubi ante tugurium senis se prostravit, illico curatus est. Iloc initium signorum ejus in Sicilia, innumerabilem ad eum deinceps ægrotantium, sed et religiosorum hominum adduxit multitudinem, in tantum ut de primoribus viris quidam tumens morbo intercutis aquæ eodem die, quo ad eum venerat, curatus sit. Qui postea offerens ei infinita munera, audivit dictum Salvatoris ad discipulos: Gratis accepistis, gratis date.

ANNOTATA.

a Hæc partim exeunte anno 359, partim ineunte anno 360 facta esse ostensum fuit in Commentario prævio, num. 36, ubi totus hic locus explicatus fuit.

b Quæ sit Interior Oasis fuse disputatum est in Commentario prævio num. 37, 43 et seqq. et ostensum est El-Wahat-El-Dakhelat.

c Bruchium olim suburbium, immo pars Alexandriæ, et quidem omnium splendidissima, maximesæculo III exeunte destructa. Vide Commentarium prævium, num. 38 et 39.

d Surius habet profecti; Rosweydus, Martianay et Vallarsius præfecti. His favet numerus, illi forte veritas. Re quidem vera scribit Rosweydus: Male quidam editi profecti; intelligit præfectum Palæstinæ, in qua Gaza, et lictores ejus præfecti. Sed parum probabile est consularem, Palæstinæ præfectum et Cæsareæ vulgo degentem, ipsummet venisse in Ægyptum ut S. Hilarionem comprehenderet; tanto minus quo asperius per Gazenses præfectos vir ille unus intelligeretur. Pertraxerunt in hanc opinionem Rosweydum additi lictores, qui vix summis magistratibus concedebantur. Verum neque hos, si lictores intelligas romanos seu proprie dictos, habebat Palæstinæ consularis, ut ex Notitia imperii Orientis patet, atque etiam ex archæologorum scriptis qui de lictoribus dixere. Mea sententia, quos Hieronymus vocat Gazenses præfectos (si tamen præfecti legendi sint), sunt duumviri seu quatuorviri, qui in coloniis et municipiis ordini seu curiæ præerant, consulibus non dissimiles, toga prætexta utentes, duobus lictoribus præeuntibus cum fascibus et bacillis. Sed de hisjam dixi in Annotato t ad caput 2. Adde tamen ex Dissertatione I cap. 3, Norisii de Cenotaphiis Pisanis: stante republica non fascium usum, sed bacillorum tantum eis videri concessum; quo postea modo usurpatum, non satis liquere; anno vero 412 vetitum ab Arcadio ne duumvirum impune liceret extollere potestatem fascium extra metam territorii. Recole quid acciderit Paulo et Silæ Philippis in Macedonia, quæ Romana erat colonia. Narrantur Act. XVI. Ibi ℣ 35 legitur: Miserunt magistratus lictores et ℣ 38: Nuntiaverunt autem magistratibus lictores verba hæc: græce utrobique ῥαβδοχοι quod bacillos, non fasces gererent.

e Quæ hactenus narrata sunt, fusius apud Sophronium interpretem aut forte Metaphrastem exponuntur. Verba græca dedit Rosweydus; satis mihi fuerit versionem latinam recitasse: Postquam autem. inquit, Constantius quidem simul cum imperio vitam finiit, Julianus vero cum summa pernicie invasit sedem imperatoriam, impiissima sunt (o Dei justitia et patientia et leges veræ pietatis!) quæ ille tyrannice exercuit. Quicumque ex Gazæis erant Ariani vel in honore habebant falsam gentium religionem, magna ira et magno spiritu moventur adversus sanctum. Et mittunt Bruchium quosdam ex iis, qui eadem quæ ipsi sentiebant, ut in extrema eum mala impellerent. Illi autem cum venissent, erant, ut dicitur, lupus hians temere, cum sanctus jam diu ante eorum prævidisset insidias, et jam Oasim venisset, ut prius diximus. Cum vero non ferrent dedecus ad majorem accenduntur insaniam, et reversi in eum, incitant impium imperatorem ut ad fundamenta quidem usque everteretur illius monasterium, et monachi prius multis affecti suppliciis expellerentur: Hilarion autem et Hesychius, ubicumque essent reperti, gravissime puniti, extremo deinde afficerentur supplicio. Nesciebant vero se, ut dicitur, aquilam persequi in nubibus; aut, ut divinus dicit Paulus, aërem verberare aut in eum ejaculari. In quibus S. Hilarionis persecutio magnam partem adscribitur Arianis; et quidem iisdem unice in libro sæpius citato, Παραδεισῳ. Sozomenus tamen æque ac Hieronymus nihil de Arianis meminit.

f Mss. aliquot habent, ut notat Vallarsius: Illuc quoque eum sui fama prævenerat. In Commentario prævio num. 45 diximus S. Hilarionis famam in Oasi Magna potuissse innotescere vel per episcopos Libyæ,quos in loca illa deserta, insolita, horribilia deportatos fuisse ab Arianis narrat S. Athanasius cap. 32 Apologiæ suæ ad Constantium, vel per viros illos et virgines Alexandrinos, quos sub Pentecostes festum Sebastianus, dux copiarum, religione manichæus, tam crudeliter habuerat et quorum reliquos (nam pars ad mortem usque flagellati sunt) in Oasim quoque Magnam relegaverat, ut iterum narrat Athanasius in epistola de fuga cap. 7.

g Id iter descripsimus in Commentario prævio num. 45 et 46.

h Duo Mss.: convocatis omnibus quæ etc.; alius: cum vasis quæ etc. Monet Victorius convasatis perinde esse ac collectis in sarcinas rebus, ut asportentur. Vallarsius.

i De hoc nomine iterum redit notandum quod supra in Annotato q ad caput 2 de eodem animadvertimus.

l Classem militarem fuisse in Commentario prævio num. 47 ostendimus.

m Promontorium Pachynum vulgo nunc dici Capo Passalo seu Passaro in Commentario prævio num. 48 monuimus. In lævo Pachyni latere fuit portus Pachyni, nunc Langobardorum: de his vide Cluverium,Sicilia antiq. lib. I, cap. 14. In citato Commentarii loco diximus quoque mare Adriæ et Siculum idem esse mare.

n Græcum fuisse Evangelium vix dubitandum; non enim habendus est nauclerus Syrus fuisse seu Ægyptius.

o Illo enim tempore non amplius vescebatur pane S. Hilarion: ab anno enim LXIV ætatis ad LXXX pane abstinuit. Vide Commentarium prævium, num. 7.

p Recte culpat Vallarsius Gravium, quod suspicatus sit hominem, qui Hilarionis sanctitatem prodidit, non scutarium fuisse sive legendum esse, sed scrutarium, qui nempe scruta venderet. Virum enim nobilem seu illustrem ἀνδρα των ἐπισημων eum vocat Sozomenus; et quomodo scrutorum venditor infinita munera S. Hilarioni potuisset offerre? Scutarius autem miles erat qui principem comitabatur et scuto aliisque armis totum tegebat corpus. Quam vero cæsariani illi milites divitiis abundarent et proin nobilitatem aliquam nanciscerentur, videre fuit ex Constantii candidato qui decem auri libras S. Hilarioni obtulit. A Constantino videntur instituti: quæ enim de antiquioribus scutariis leguntur, de scutorum fabris intelligenda videntur. In versione græca, quam habuitRosweydus et in Παραδεισῳ dicitur Ἀνθρωπος γαρ τις, Σκουταριος το ὀνομα. Cfr. Petiscus in Lexico antiquario, v° Scutarius. — Paulo inferius, loco: et deducente se etc., unus Ms. apud Vallarsium: deducente se dæmone ante conspectum senis prostratus, illico. Post intercutis suffecit aquæ Vallarsius e Mss.

CAPUT V.
Gesta in Dalmatia et Cypro; mors et translatio.

[Detegitur a discipulo S. Hesychio;] Dum hæc ita geruntur in Sicilia, Hesychius discipulus ejus toto senem orbe quærebat, lustrans litora, deserta penetrans, et hanc tantum habens fiduciam, quia ubicumque esset, diu latere non posset. Transacto igitur jam triennio, audivit Methonæ a a quodam Judæo, vilia populis scruta vendente, prophetam Christianorum apparuisse in Sicilia, tanta miracula et signa facientem, ut de veteribus sanctis putaretur. Interrogans itaque habitum ejus, incessum et linguam, maximeque ætatem: nihil discere b potuit. Ille enim, qui referebat, famam ad se venisse tantum hominis testabatur. Ingressus igitur Adriam, prospero * cursu venit Pachynum, et in quadam curvi litoris villula, famam senis sciscitatus, consona voce omnium cognovit, ubi esset, quid ageret: nihil in eo ita cunctis admirantibus, quam quod post tanta signa atque miracula, ne fragmen quidem panis a quoquam in illis locis accepisset.

[28] [petit Dalmatiam, ubi draconem necat;] Et ne longum faciam, sanctus vir Hesychius ad magistri genua provolutus, plantasque ejus lacrymis rigans, tandem ab eo sublevatus, post bidui, triduique sermonem audit a Zanano, non posse senem jam in illis habitare regionibus, sed velle ad barbaras quasdam pergere nationes, ubi et nomen, et sermo c suus incognitus foret. Duxit itaque illum ad Epidaurum d Dalmatiæ oppidum, ubi paucis diebus in vicino agello mansitans, non potuit abscondi. Siquidem draco miræ magnitudinis, quos gentili sermone boas e vocant, ab eo, quod tam grandes sint, ut boves glutire soleant, omnem late vastabat provinciam, et non solum armenta et pecudes, sed agricolas quoque et pastores, tractos ad se vi spiritus e, absorbebat. Cui cum pyram jussisset præparari, et f oratione ad Christum emissa, evocato præcepisset struem lignorum scandere, ignem supposuit. Tum itaque cuncta spectante g plebe, immanem bestiam concremavit. Unde æstuans quid faceret, quo se verteret, aliam parabat fugam, et solitarias terras * mente perlustrans, mœrebat *, quod tacente de se lingua, miracula loquerentur.

[29] [terræ motum signo crucis sistit; in itinere Cyprio navem liberat a piratis;] Ea tempestate terræ motu totius orbis h, qui post Juliani mortem accidit, maria egressa sunt terminos suos: et quasi rursum Deus diluvium minaretur, vel in antiquum chaos redirent omnia, naves ad prærupta delatæ montium i pependerunt. Quod cum viderent Epidauritani, frementes scilicet fluctus, et undarum moles, et montes gurgitum litoribus inferri, verentes quod jam evenisse cernebant, ne oppidum funditus subverteretur, ingressi sunt ad senem, et quasi ad prælium proficiscentes k, posuerunt eum in litore. Qui cum tria crucis signa pinxisset in sabulo, manusque contra tenderet, incredibile dictu est, in quantam altitudinem intumescens mare ante eum steterit, ac diu fremens, et quasi ad obicem indignans, paulatim in semetipsum relapsum est. Hoc Epidaurus, et omnis illa regio usque hodie prædicat, matresque docent liberos suos, ad memoriam in posteros transmittendam l. Vere illud, quod ad Apostolos dictum est: Si credideritis, dicetis huic monti, Transi in mare, et fiet, etiam juxta literam impleri potest, si tamen quis habuerit Apostolorum fidem, et talem, qualem illis habendam Dominus imperavit. Quid enim interest, utrum mons descendat in mare, an immensi undarum montes repente obriguerint? et ante senis tantum pedes saxei, ex alia parte molliter fluxerint? Mirabatur omnis civitas, et magnitudo signi Salonis quoque percrebuerat. Quod intelligens senex, in brevi lembo clam nocte fugit, et inventa post biduum oneraria navi, perrexit Cyprum. Cumque inter Maleam et Cytheram m piratæ, derelicta classe in litore, quæ non antemna, sed conto n regitur, duobus haud parvis myoparonibus o occurrissent, denuo hinc inde fluctus verrente remige, omnes p qui in navi erant trepidare, flere, discurrere, præparare contos, et quasi non sufficeret unus nuncius, certatim seni piratas adesse dicebant. Quos ille procul intuens, subrisit, et conversus ad discipulos, dixit: Modicæ, inquit, fidei, quare trepidatis? Numquid plures sunt hi, quam Pharaonis exercitus? tamen omnes, Deo volente, submersi sunt. Loquebatur hic q, nihilominus spumantibus rostris hostiles carinæ * imminebant, jactu tantum lapidis medio. Stetit ergo in prora * navis, et porrecta contra venientes manu: Hucusque, ait, venisse sufficiat. O mira rerum fides: statim resiluere naviculæ, et impellentibus contra remis, ad puppim impetus redit. Mirabantur piratæ, post tergum se redire nolentes, totoque corporis nixu, ut ad navigium pervenirent, laborantes, velocius multo, quam venerant, ad litus ferebantur.

[30] [in Cypro moratur et dæmoniacos sanat:] Prætermitto cætera, ne videar in narratione signorum volumen extendere. Hoc solum dicam, quod prospero cursu inter Cycladas navigans, hinc inde clamantium de urbibus et vicis, et ad litora concurrentium immundorum spirituum voces audiebat r. Ingressus ergo Paphum, urbem Cypri, nobilem carminibus poetarum, quæ frequenter * terræmotu lapsa, nunc ruinarum tantum vestigiis, quid olim fuerit, ostendit: in secundo ab urbe milliario habitabat ignobilis, gaudensque quod paucis diebus quiete viveret s. Verum non ad plenum * viginti transiere dies, cum per omnem illam insulam quicunque immundos habebant spiritus, clamare cœperunt venisse Hilarionem servum Christi, et ad eum se debere properare. Hoc Salamina, hoc Curium, hoc Lapetha t, et urbes reliquæ conclamabant: plerisque asserentibus, scire se quidem Hilarionem, et vere illum esse famulum Dei, sed ubi esset, ignorare. Intra triginta igitur, nec multo amplius dies, ducenti ferme, tam viri, quam mulieres, ad eum congregati sunt. Quos cum vidisset, dolens quod se non paterentur quiescere, et quodammodo in ultionem sui sæviens, tanta eos orationum instantia flagellavit, ut quidam statim, alii post biduum, triduumve, omnes vero intra unam hebdomadam curarentur.

[31] [vult ultra Ægyptum pergere; manet tamen Cypri in loco inaccesso; sanat paralyticum;] Manens itaque ibi biennio, et semper de fuga cogitans, Hesychium, ad se veris tempore reversurum, Palæstinam ad salutationem fratrum, et monasterii sui cineres visendos misit. Qui cum revertisset, cupienti rursum ad Ægyptum navigare, hoc est, ad ea loca, quæ vocantur Bucolia u, eo quod nullus ibi Christianorum esset, sed barbara tantum et ferox natio, suasit, ut in ipsa magis insula ad secretiorem locum conscenderet *. Quem cum diu lustrans omnia, reperisset, perduxit eum duodecim millibus a mari procul, inter secretos asperosque montes, et quo vix reptando manibus genibusque posset asscendi. Qui introgressus, contemplatus quidem est terribilem valde et remotum locum, arboribusque hinc inde circumdatum, habentem etiam aquas de supercilio collis irriguas, et hortulum peramœnum, et pomaria plurima; quorum fructum nunquam in cibo sumpsit; sed et antiquissimi juxta templi ruinam, ex quo (ut ipse referebat, et ejus discipuli testantur *) tam innumerabilium per noctes et dies dæmonum voces resonabant, ut exercitum crederes. Quo ille valde delectatus, quo scilicet * antagonistas haberet in proximo: habitavit ibi per annos quinque, et sæpe invisente se Hesychio, in hoc extremo jam vitæ suæ tempore refocillatus est, quod propter asperitatem difficultatemque loci, et umbrarum (ut ferebatur vulgo) multitudinem, aut nullus, aut rarus ad se vel posset, vel auderet asscendere. Quodam autem die egressus hortulum, vidit hominem toto corpore paralyticum, jacentem ante fores. Interrogavitque Hesychium, quisnam esset, et quomodo fuisset adductus. Qui respondens, ait, procuratorem se fuisse villulæ, ad cujus jus x hortulus quoque, in quo ipsi erant, pertineret. Et ille collacrymans, tendensque ad jacentem manum: Tibi, inquit, dico: In nomine Domini nostri Jesu Christi surge, et ambula. Mira velocitas. Adhuc verba in ore loquentis volvebantur, et jam membra solidata ad standum, hominem surrigebant. Quod postquam auditum est, etiam difficultatem loci et iter invium plurimorum vicit necessitas: nihil æque per circumitum cunctis villis observantibus, quam ne quo modo elaberetur. Disseminaverat enim hoc de eo rumor, diu eum in eodem loco manere non posse. Quod ille non levitate quadam, aut puerili sensu victus faciebat, sed honorem fugiens et importunitatem. Semper enim silentium, et vitam ignobilem desiderabat.

[32] [pie moritur, sepelitur et in Palæstinam transfertur;] Igitur octogesimo ætatis suæ anno, cum absens esset Hesychius, quasi testamenti vice brevem manu propria scripsit epistolam, omnes divitias suas ei derelinquens: Evangelium scilicet, et tunicam sacceam, cucullam et palliolum y. Nam minister ejus ante paucos dies obierat. Venerunt itaque ad ægrotantem de Papho multi religiosi viri: et maxime, quod eum dixisse audierant, jam se ad Dominum migraturum, et de corporis vinculis liberandum: sed et Constantia quædam sancta fœmina, cujus generum et filiam de morte liberaverat unctione olei. Quos omnes adjuravit, ut ne puncto quidem horæ post mortem reservaretur: sed statim eum in eodem hortulo terra operirent, sicut vestitus erat in tunica cilicina, et cuculla, et sago rustico. Jamque modicus calor tepebat in pectore, nec præter sensum quicquam vivi hominis supererat, et tamen apertis oculis loquebatur: Egredere, quid times? Egredere anima mea, quid dubitas? Septuaginta prope annis z servisti Christo, et mortem times? In hæc verba exhalavit spiritum. Statimque humo obrutum, ante urbi sepultum, quam mortuum, nunciaverunt. Quod postquam Palæstinæ aa sanctus vir audivit Hesychius, perrexit ad Cyprum, et simulans se velle habitare in eodem hortulo, ut diligentis custodiæ suspicionem accolis tolleret, cum ingenti vitæ suæ periculo post decem fere menses corpus ejus furatus est. Quod Majumam deferens, totis monachorum et oppidorum turbis prosequentibus, in antiquo monasterio condidit, illæsa tunica, cuculla et palliolo, et toto corpore, quasi adhuc viveret, integro bb, tantisque fragante odoribus, ut delibutum unguentis putares.

[33] [cultus Cypri et in Palæstina.] Non mihi videtur in calce libri tacenda Constantiæ illius sanctissimæ mulieris devotio, quæ perlato ad se nuncio, quod corpusculum Hilarionis Palæstinæ esset, statim exanimata est, veram in servum Dei dilectionem etiam morte comprobans. Erat enim solita pervigiles in sepulcro ejus noctes ducere, et quasi cum præsente ad adjuvandas orationes suas cc sermocinari. Cernas usque hodie miram inter Palæstinos et Cyprios contentionem, his corpus Hilarionis, illis spiritum se habere certantibus. Et tamen in utrisque locis magna quotidie signa fiunt, sed magis in hortulo Cypri, forsitan quia plus illum * locum dilexerit.

ANNOTATA.

Methonia urbs est Messeniæ maritima in Peloponeso. Horatianus est hoc loco Hieronymus. Lib. I, ep. 7 canit ille:

Vilia vendentem tunicato scruta popello.

b Ante legebatur: interrogatus … dicere. E Mss.correxit Vallarsius.

c Surius et Rosweydus habent sermo. Martianay et Vallarsius rumor: sed monet Vallarsius in Mss. constanter reperiri nomen et sermo suus. Sermo vero ille lingua est qua loqui noverat, videlicet Syriaca seu Syro-chaldaica, Ægyptiaca et Græca. Modo tamen qualicumque loqui potuit cum incolis, ut ex sequentibus clarum est.

d Epidaurus est nunc Vetus Ragusia. De hoc oppido et de his quæ illic patrata vide Commentarium prævium, numm. 48 et seqq.

e Boa serpens est aquatilis, quam græci ὑδρον dixere et a qua icti obturgescunt. Plinius, Hist. nat. lib. VIII, cap. 14, postquam ea quæ alii de magnis retulerunt serpentibus: Faciunt, inquit, his fidem in Italia appellatæ boæ: in tantam amplitudinem exeuntes ut, divo Claudio principe, occisæ in Vaticano solidus in alvo spectatus sit infans. Aluntur primo bubuli lactis succo: unde nomen traxere. Solinus et Georgius Pictor de exsuctis boum uberibus quoque meminerunt. De tractis ad se vi spiritus pastoribus, Tertullianus, libro de Corona, cap. 10: Draco etiam terrenus, ait, de longinquo homines spiritu absorbet. In Vita S. Juniani ad diem 16 Octobris nonnullaitem leguntur de colubro miræ magnitudinis, quæ ad boam referenda sunt. Scriptores dictionarii Trivultiani ad vum Boa, Ludolfum secuti, id genus serpentum aliquando in Calabria reperiri narrant; id ex Solino exceptum. Recentiores vero aliquot omnia referunt inter fabulas (quod durius videtur); alii hæc animantia periisse æstimant; alii id inter serpentes Asiæ et Africæ superesse arbitrantur. His ex Rosweydo, si placet, adde: videndum an insula Boas in Dalmatia dicta sit a bois serpentibus. Hæc insula pluribus assignatus exilii locus.

e Loco tractos ad se vi spiritus, duo codices Vallarsiani habent tractu sævi spiritus, tertius sui spiritus.

f In aliquot impressis legi: et oratione ad Christum missa populo evocato præcepisset, notavit Rosweydus et post eum Martianay. Sed male. Populo deest in Mss. latinis et græcis; neque populum evocavit S. Hilarion, sed serpentem, quem ligni struem conscendere jussit.

g Reperit in aliquot Codd. Vallarsius: ignem supposuit, cuncta spectante plebe etc.: quod sane ut brevius, sic concinnius est.

h De hoc terræ motu aliisque ad eum spectantibusdictum est in Commentario prævio, numm. 50 et seqq.

i Prærupta de latere montium scripsit post Erasmum Martianayus, causatus id sibi lectum in omnibus codicibus quos inspexerat. Sed Marianus, Victorius, Surius, Rosweydus lectionem quam dedimus habent; eamque probat Vallarsius: Mss., inquit, ad unum omnes, quos consuluimus, confirmant.

k Locus hic mihi videtur valde difficilis: quid enim hæc cohærent quasi ad prælium proficisci et senem in maris littore ponere? An, quum in prælium proficiscerentur, senes deferebant ad maris oram, ut eam, quemadmodum Honorius et Theodosius ad Anthemium scribunt, solerti custodirent indagine, ut nullus vel vi, vel clam, vel aperto, vel etiam occulto possit irrepere? an, quod ibi tutius esset imbellibus senibus latibulum? utrumque hoc loco minus acutum. An quod pergerent adversus frementes fluctus et undarum moles tamquam contra hostes, et armorum loco unum secum ferrent S. Hilarionem? hæc verisimilior S. Hieronymi mens; quæ quidem singularis nonnihil est et mira, sed ex recordatione Moysis, manus contra hostes extendentis, in S. Hieronymi animo forte nata est.

l Ejusdem quoque miraculi meminit Sozomenus, lib. V, cap. 10: Et cum illic quoque, inquit, Dalmatiam intelligens, divina virtute maxima miracula perpetrasset, adeo ut mare ipsum, quod æstu quodam terris superfundebatur, oratione sua constrinxerit, inde rursus abscessit. In Παραδεισῳ non dicitur S. Hilarion tres cruces in sabulo pinxisse, sed tres cruces fabricasse easque plantasse tribus in locis, ἐκαμε τρεις σταυρους, καὶ τους ἐμπηζε εἰς τρεις τοπους.

m De Salonis, Malea et Cythera pauca dicta in Commentario prævio, num. 53.

n Schefferus, de Militia navali, lib. II, cap. 2, fuse ostendit piraticas naves valde leves et exiguas fuisse, et varia pro varia earum forma eis data fuisse nomina. Quod itaque de piratica classe ait Hieronymus eam non antemna sed conto regi, nil aliud significavit quam naviculas eas tam fuisse breves ut antemnam, qua velum ad malum expanditur, ferre non possent, eaque propelli et dirigi; sed conto eas fuisse rectas. Ubi animadvertendum contorum usum in re navali duplicem fuisse: alterum quo nautæ loca navibus opportuna explorant, et easdem protrudunt; alterum quo velorum alas expandunt, ad hæc Poetæ verba: Velorum pandimus alas notante Servio: Contis intendimus: de qua re vide Schefferum lib. II, cap. 5. Verum quamquam posteriori sensu antemna et contus melius sibi invicem opponantur quam priori, non tamen eum hic assumendum arbitror: tum quia credibile non est Hieronymum intra paucos versus vocabulo contus diversis sensibus (nam paulo post redit perticam cuspidatam et hamatam significans) usum esse, tum quod in littore relicta dicitur classis illa piratica seu cymbarum multitudo, ea scilicet de causa, quod in altum mare, antemna destituta, petere non posset, sed ad littus tantum navigare conto propulsa. Hujus generis imaginem videre est apud Schefferum cap. 2.

o Myoparones naves erant piraticæ, inventæ a Tyrrhenis, ex vimine factæ, et tectæ coriis longæque ut veloces, satis tamen latæ ut spoliorum capaces essent. In quinta Verrina meminit Cicero myoparonis sex remorum, non vero sex remigum ordinum; videntur tamen aliæ majores fuisse: et quum hic Hieronymus loquatur de myoparonibus haud parvis, viginti remiges facile eis dederis. Sed de his iterum Schefferum cap. 2 vide. Lembus, de quo paulo supra Hieronymus, brevis dicitur, quod aliquot id genus navigia essent magna satis atque etiam biremia, seu duobus remigum ordinibus instructa. A Cyrenæis lembus inventus perhibetur, eratque levis et a piratis sæpe adhibitus; neque multum a myoparone distitisse videtur. Onerariæ, quam postea conscendit S. Hilarion, hoc erat proprium ut lata esset, rotunda, planiore alveo, velis acta, non remis nisi in necessitate. His ex Rosweydo ad verba in brevi lembo sequentia adde: Quis non hæreat, legens apud Metaphrasten ex versione Herveti: Appellit berbilimnon emporium Dalmatiæ? Hæsi, fateor, et vel ob eum locum Parisiis græcum textum manuscriptis regiis evocavi, in quibus: εἰς Βερβελιμβον ἐμποριον της Δαλματιας καταιρει: qui non evariat a versione Herveti, nisi quod habeat Berbelimbon pro Berbilimno. Vereor ut frustra quis portum hunc in Dalmatia quærat. Suspicio mihi est Sophronium, qui hanc Vitam ex latino Hieronymi expressit, ex brevi lembo Hieronymi fecisse Berbelimbon Βερβελιμβον. Nec vanam conjecturam puto. Similem interpretis græci errorem habes hic ad num. 17.

p Surius, Martianay, Vallarsius aliique habent: duobus haud parvis myoparonibus occurrissent, et denuo hinc inde fluctus occurrerent (occurreret), remiges omnes etc. Rosweydus, cujus lectionem probamus et forte veriorem etiam dixit Vallarsius: duobus haud parvis myoparonibus occurrissent, denuo hinc inde fluctus verrente remige, omnes etc. Et quidem hanc lectionem in uno Vaticano codice cum vertente tamen loco verrente (quod in altero reperit) obviam habuit Vallarsius. Rosweydus vero in quibusdam Mss. invenit: myoparonibus desedromonem occurrissent, denuo hinc inde fluctus vehementes, remiges etc. Et in editione vetere Vitarum Patrum: myoparonibus de se dromone occurrissent, denuo hinc inde fluctus verrente remige. Ad quæ hic annotavit forte dromonem interpretamentum esse myoparonis. Est enim dromon, navis ad cursum expedita, quales fere piraticæ.

q Surius et Martianay habent hic; Rosweydus omisit; Vallarsius his.

r Surius, Rosweydus, Vallarsius: audiebat; Martianay contra fidem Mss. audiebantur.

s De his vide Commentarium prævium, num. 55.

t Est Salamina ad orientem, Curium ad meridiem, Lapetha ad septentrionem, Paphus ad occidentem. Significat itaque Hieronymus S. Hilarionis famam totam insulam pervagatam esse.

u Veteres editiones, inquit Rosweydus, Bocholia, alii citant Bacholia; sed græce hic est Βουκολια, ut et in Vita S. Antonii, cap. 24, ubi Evagrius vertit Pastoralia. Ex Vallarsio adde: In aliquot Mss. Batholia. Heliodorus: Βουκολι συμπας κεκληται προς Ἀιγυπτιων ὁ τοπος. Hinc etiam Bucolici milites per Ægyptum notantur a Capitolino aliisque a vulgari appellatione hujus loci quem insidebant. Hæc quidem illi; nos in Commentario prævio, num. 54, ostendere conati sumus Bucolia, de quibus hic sermo, ultra Ægyptum sita fuisse, verisimiliter in regione Blemmyum.

x Surius et Victorius ad cujus confinia; Rosweydus ad quem; Martianay et Vallarsius ad cujus jus.

y Hoc Hilarionis legatum, inquit Rosweydus, et totus thesaurus. Ipse mox sepeliri vult in tunica cilicina, cuculla et sago rustico. Ne fallare, ut existimes, Hilarioni, quia quædam legat, quædam in sepulturam reservat, duplicia fuisse vestimenta, vel festorum, vel mundiciæ causa. Non fuere. Constat supra num. 4 numquam vestem mutasse; nisi cum prior penitus scissa esset. Quare quæ nunc legat, recens ipsi cesserant ex ministri morte, qui ante paucos dies obierat, ut hic habes. De ejusdem vestimentiset paupertate vide insuper dicta nostra in Commentario prævio, numm. 61 et seqq.

z Hos annos computa a suscepto baptismate, non vero ab amplexa vita monastica: qua in re vulgo erratur.

aa Palæstinæ suppressit Vallarsius nil monens; habent autem Surius, Rosweydus et Martianay; et quidem retinendum videtur. Palæstinæ in gignendi casu pro in Palæstina: vix est quod id moneatur.

bb Multa de integritate corporum sanctorum in Onomastico congessit Rosweydus; multa item Benedictus XIV in opere de Canonizatione Sanctorum; in singulis nostris tomis plura exempla. Sola integritas miraculi loco haberi nequit, nisi accedit mollities, et quidem multos per annos protracta. Utraque hic conjuncta: corpus integrum ad integritatem pertinet, quasi adhuc viveret ad mollitiem; adduntur et fragrantes odores.

cc Egregium de invocatione sanctorum testimonium; quod argumentum ad hunc locum pluribus prosequitur Rosweydus. De B. Hilarionis reliquiis dictum est in Commentario prævio, §. 12.

* alias propero

* Rosw. solitarius terram

* alias mirabatur

* alias turbæ et turmæ

* alias ora

* vel frequenti

* alii non plus, alii non plene

* alias concederet.

* alias testabantur

* Alii addunt tantos.

* alias pusillum.

DE S. MALCHO MONACHO ET CONFESSORE MARONIÆ PROPE ANTIOCHIAM IN SYRIA

EXEUNTE SÆCULO IV.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Malchus monachus et confessor Maroniæ prope Antiochiam Syriæ (S.)

AUCTORE V. D. B.

§ Unicus. De S. Malchi cultu, biographia, temporibus et itineribus.

Ad diem 26 Martii monuere decessores inter Prætermissos hac die in Chiffletii nostri Ms. Synaxario elogium legi de S. Malcho monacho, [S. Malchi memoria in fastis græcis et latinis.] cujus gesta illustrare conabimur. In Menæis vero excusis ad diem 24 Novembris sequens legitur distichon [Μηναιον του Νοεμβριου, pag. 182, edit. Veneta, 1843.] :

Οἱ ψυχοπομποὶ συγκατέπτησαν νόες
Ψυχὴν ἀπάζαι, Μάλχε, τὴν σὴν Κυρίῳ.

quod Siberus [Ecclesiæ græcæ Martyrologium metricum, pag. 388.] ita vertit:

Animas ferentes, Malche, spiritus ferunt
Nunc evolantes ad Deum mentem tuam.

His præmissum græce monitum: Hac eadem die, 24 Novembris, santus Malchus in pace decessit. Equidem cum Rosweydo [Vitæ Patrum, pag. 96.] plurimum dubito an hæc ad nostrum Malchum referenda sint. Re quidem vera Constantinopolitani habebant ejus Vitam græce versam, nullius autem alterius confessoris homonymi; sed legebant Theodoreti locum, quem ad calcem hujus Commentarii dabimus, in quo alter comparet Malchus. Atqui festa agebant plerorumque qui ibidem cum illo Malcho occurrunt [Cfr Act. SS. tom II Januarii, pag. 771.] : quidni similiter hujus Malchi? Et tanto vehementius dubito, quod aliquando nostri S. Malchi alia die, scilicet 26 Martii, ut modo dicebamus, memoriam fecerint. Ad præcedentem diem, scilicet 20 Octobris, inter Prætermissos monuimus penes nos esse Kalendarium seu martyrologium coptitarum Ms., recens tamen, utpote sæculo XVII aut sequenti Romæ exaratum, in quo dicta die S. Malchus annuntiatur; sed simul diximus in antiquioribus Kalendariis copticis id nomen desiderari, adeoque ex latinorum recentiori usu acceptum videri, et quidem pridie genuinæ diei, quippe quæ S. Hilarionis festo impedita sit. Grevenus sæculo XVI ineunte primus in Usuardi Martyrologii auctariis Malchi monachi nomen, omisso sancti titulo, die 21 Octobris adscripsit: quod additamentum accepit quoque Molanus in priorem suam Usuardi editionem, sed in posteriori expunxit. Porro quum utraque præluxerit cardinali Baronio in conscribendo Martyrologio Romano, sic factum est ut in hoc Martyrologio ad præsentem diem habeamus. Verumtamen in prima editione Martyrologii Romani quæ anno 1583 Romæ ex typographia Dominicæ Basæ prodiit, et in secunda quæ lucem vidit Venetiis apud Joannem Variscum et socios, quam utramque suppressam voluit Baronius, necnon in tertia quam numquam vidit Baronius et quæ eodem anno 1584 Friburgi Brisgoiæ prodiit sub titulo: Martyrologium Basiliense, juxta Romanum, ad novam Kalendarii rationem et ecclesiasticæ historiæ veritatem restitutum, Jacobi Christophori, episcopi Basiliensis, jussu editum; in his, inquam, tribus editionibus non ad diem 21, sed ad 18 Octobris legitur: Maroniæ in Syria prope Antiochiam sancti Malchi monachi; quæ verba in sequentibus editionibus ad diem 21 Octobris relata; ubi etiamnum leguntur. Quum vero S. Hieronymus nil de S. Malchi morte habeat, neque obitus ejus dies ulli menæorum aut martyrologiorum scriptori innotuisse videatur ullatenus (neque enim morari nos debet synaxarium Chiffleti, non antiquum valde), nequaquam dubitandum est quin ii, qui additamentum ad Usuardum, a Greveno et Molano editum, fecerunt, non alia ducti fuerint ratione; quam quod in legendis sanctorum S. Malchi vitam conjunctam invenerint cum S. Hilarionis Vita; quod scilicet utraque eumdem agnosceret auctorem [Cfr Baillet, Vies des Saints, ad 21 Octobris.] . Certe in codice nostro Ms. Vitarum Patrum, olim S. Maximini Trevirensis, id monitum præfigitur: Vita Pauli primi heremitæ, Vita sancti Antonii, Vita sancti Hilarionis, Vita Malchi captivi monachi, Vita S. Pachumii, Vita sanctæ Euphraxiæ et aliorum patrum habentur in Passionalibus.

[2] [Vita latine scripta a S. Hieronymo circa annum 390 et ab anonymo græce:] Porro nil certius quam, ut S. Hilarion S. Hieronymum biographum nactus est, sic quoque S. Malchum: prodit enim id ipse sanctissimus doctor in libro de Viris illustribus; ubi sua scripta recensens ait [Cap. 135, ap. Migne, Patrologia, tom. XXIII, col. 717.] : In Lucam Homilias triginta quatuor: in Psalmos a decimo usque ad decimum sextum, Tractatus septem; Malchi, captivi monachi, Vitam et beati Hilarionis. Novum testamentum græcæ fidei reddidi etc. Et quidem, quum de S. Malchi Vita loquatur in libro de illustribus viris, quem ipse in epistola ad Desiderium anno decimo quarto principis Theodosii scriptum fuisse dixit [Epist. XLVII, num. 3, ap. Migne, Patrologia, tom. XXII, col. 493.] , ante absolutum annum 392 in lucem edita fuerit oportet. Ex altera vero parte prodiit, quum (ut in ipsa Vita num. 2 dicitur) papa seu episcopus Antiochenus jam esset Evagrius; quod munus hic non adiit ante annum 388 axeuntem aut 389 [Cfr Tillemont, Mémoires ecclésiastiques, tom. X, pag. 234, Paris, 1705.] : ita ut nullum sit dubium quin inter annos 388 exeuntem et 393 inchoatum publici juris facta sit S. Malchi Vita. Eam referendam putat ad annum 390 aut 391 Stiltingus [Act. SS. tom. VIII Septembris, pag. 503 et 674.] , ad 390 Vallarsius [Ap. Migne, Patrologia, tom. XXIII, col. 53.] , merito contendentes ordinem temporis in scriptis suis recensendis secutum esse Bethleemitem eremitam: quod vix mihi certum non sit, ut in Commentario de S. Hilarione num. 2 jam monui. Græce versa exstat S. Malchi Vita, ignoto interprete; eamque ex græco codice latinam fecit Gentianus Hervetus; quam versionem Lippomannus tomo VI Vitarum Sanctorum inseruit. Verum quum ex fonte bibimus, nil curandus nobis ille rivulus.

[3] [quis scopus S. Hieronymi in scribenda hac vita;] In prologo aperit S. Hieronymus qua de causa hanc opellam in manus assumpserit: Scribere disposui, inquit, ab adventu Salvatoris usque ad nostram ætatem, id est, ab apostolis usque ad nostri temporis fæcem, quomodo et per quos Christi ecclesia nata sit et adulta, persecutionibus creverit et martyriis coronata sit; et postquam ad christianos principes venerit, potentia quidem et divitiis major, sed virtutibus minor facta sit. Quum vero diu tacuisset, (quod tamen mensibus tantum aliquot ab eo factum fuisse recte æstimat Stiltingus [Act. SS. tom. VIII Septembris, pag. 503.] , eum aut corrigendo sacram scripturam aut præparando se ad versionem ex hebraico utiliter laborasse censens), quum itaque, ut ipsemet ait, diu tacuisset, minus aptum experiebatur stylum ad digne et eleganter historiam ecclesiasticam conscribendam. Quapropter prius exerceri cupivit in parvo opere et veluti quamdam rubiginem linguæ abstergere, ut venire posset ad latiorem historiam. Quis credat hinc nonnullos assumpsisse ansam spernendæ hujus scriptionis? Magdeburgenses centuriatores [Centuria IV, cap. 10.] , inquit Rosweydus [Vitæ Patrum, pag. 96.] , Erasmum secuti, volunt Hieronymum Vitam Malchi prolixiori narratione conscripsisse, exercendi ingenii magis causa quam rem, ut esset, explicandi. Sed recte eos suismet verbis captat Alanus Copus [Dialogo II, cap. 11.] : “Mirantur, inquit, quod tot hominis scelera prius commemoranda quam damnanda censuerit” Hieronymus. In qua isti querela se produnt suamque causam; et satis se intelligere serio et non rhetorica exercitatione Hieronymum ista agitasse. Alioqui quorsum illa contra rhetorem in ficto argumento ludentem vociferatio? Hactenus Alanus: qui porro quinque scelera quæ Magdeburgenses Malcho objiciunt, egregie dialogo illo II variis capitibus refutat. De his sceleribus dicetur in annotatis ad Vitam. Neque proposuit sibi tantum Hieronymus stylum exercere; sed utilitatem aliquam ex sua scriptione exspectavit. Ipse ad finem ait: Castis historiam castitatis expono. Virgines castitatem custodire exhortor. Vos narrate posteris, ut sciant inter gladios et inter deserta et bestias pudicitiam numquam esse captivam et hominem Christo deditum posse mori non superari.

[4] [unde comperta habuerit quæ scripsit.] Initio ejusdem Vitæ manifestum facit sanctus biographus unde comperta habuerit S. Malchi gesta. Dum adolescentulus moraretur in Syria, ad papæ Evagrii, necessarii sui, possessionem devolutus erat, quæ jacebat Maroniæ, triginta fere millibus ab Antiochia ad Orientem. Erat illic quidam senex nomine Malchus; de quo quum laudabiliter loquerentur accolæ, cupiditate illectus Hieronymus, adortus est hominem, et curiosius sciscitans rerum fidem, hæc ab eo accepit, quæ multo post misit in literas. Certissime convenit S. Malchum Hieronymus inter annum 374 aut potius 375 et 379, quo temporis spatio hunc in Maroniæ solitudine vixisse multis ostendit Stiltingus [Act. SS. tom. VIII Octobris, pag. 444 et seqq. et pag. 672 et 673.] ; verisimilius et fere certo ipso initio, scilicet exeunte anno 374 aut ineunte 375; suadet id ipsemet, quum se adolescentulum adhuc fuisse ait, utut natus anno circiter 331 [Ibid., pag. 672.] , adeoque annum saltem agens quadragesimum tertium aut quartum; suadet id quoque naturalis humanæ mentis comparatio, qua quæ circum nos nova aut insolita videntur quam primum rescire avemus. Adde beatum virum hominum societatis fuisse avidissimum in ipsa eremo, ut ex his quæ tunc scripserit abunde liquet [Cfr ibid., pag. 448 et 449.] ; ita ut beatus vir non videatur diu distulisse S. Malchum convenire, postquam eum primum noverit.

[5] [Vita S. Malchi in certa tempora distributa.] Jam modo qualicumque S. Malchi Vitæ tempora inquiramus. Ad id tria prævie notanda sunt: primum est, S. Hieronymum, ut modo vidimus, se adolescentulum vocasse quum annum ageret quadragesimum tertium aut quartum; senem vero (ubi ad finem ait: Hæc ego vobis narravi senex), quum annos natus esset quinquaginta novem. Unde sequitur verba hæc S. Hieronymi: Erat illic quidam senex nomine Malchus, recte intelligi posse de ætate quinquaginta octo annorum. Secundum est, credibile non esse parentes exspectasse ut proponerent S. Malcho matrimonium, (quod justo vehementius ei commendarunt,) antequam plus quam viginti annos natus esset: etenim vicini judæi vix patiebantur aliquem matrimonium differre qui ætatis annum decimum octavum ageret [Cfr D. Calmet, Dictionnaire de la Bible, V° Nôces.] . Tertium est, S. Malchum, quem ad matrimonium ineundum cogere volebant, petiisse solitudinem, quum inter Romanos et Persas non bene conveniret. Ad orientem enim, ut ait ipsemet, ire non poterat propter vicinam Persidem, quia scilicet hinc in Romanorum terras incursiones fiebant, et propter Romanorum militum custodiam, qui ut eas impedirent illic stationem habebant. Atqui ab anno 297, quo Persæ cesserant Romanis quinque provincias, per quadraginta continuos annos pacifice cum iisdem egerunt, et anno tantum 337, quod restituere eis nollet illas regiones Constantinus imperator, in Romanorum terras incurrere cœperunt [Cfr Tillemont, Empereurs, Constantin, art. 76, tom. VI, pag. 106, edit. Bruxel., 1732.] . Ante autem id tempus nil erat cur S. Malchus ad orientem non pergeret propter vicinam Persidem. Atque hinc colligimus beatum virum ortum esse anno circiter 317 et quatuordecim fere annis seniorem fuisse S. Hieronymo; et deinde in solitudinem Chalcidos confugisse sub annum 337. Porro illic, repertis monachis, eorum se magisterio tradidit. Verum post multos annos (quindecim forte) incidit ei desiderium ut ad patriam pergeret. Quo suscepto itinere, in solitudine Beroam inter et Edessam a Sarracenis interceptus est, decem millibus ultra magnum fluvium captivus deductus et pastor ovium constitutus. Aliquanto post, incanescente jam capite, coactus fuit uxorem alterius admittere, quacum tamen ut frater cum sorore usus est. Post grande (intervallum annorum forte septem) dum solus in eremo sederet, fugam meditatus est eamque cum captivitatis socia tam feliciter quam periculose statim perfecit. Ad Romana per desertum castra ambo venerunt, oblatique tribuno rem ordine panderunt; inde transmissi ad Sabinianum Mesopotamiæ ducem; quod anno 359 factum sit oportet, quandoquidem ille apud Ammianum Marcellinum [Rerum gestarum, lib. XVIII, cap. 5 et seqq., lib. XIX, cap. 3, etc.] legatur tunc temporis in Mesopotamia fuisse magister militum: erravit enim S. Hieronymus, quum Mesopotamiæ ducem dixit; quod munus tum gerebat Cassianus [Ibid. lib. XVIII, cap. 7.] , numquam vero Sabinianus. Continuo post ad Maroniam viculum delati S. Malchus cum socia; ibique quemadmodum diximus, anno circiter 375 a S. Hieronymo reperti. Quo anno diem obierit S. Malchus incompertum; sed verisimile est eum anno 390, quo fere Vitam scripsit S. Hieronymus, sancto biographo mortuum esse habitum: secus enim, quid de vivo hæc in lucem dedisset? Quum tamen probabilis hæc tantum sit conjectura, S. Malchi obitum ad exiens sæculum IV referimus.

[6] [Prope Nisibim natus, visis in illis partibus severissime viventibus monachis,] Postquam S. Malchi gesta (quantum fieri licuit) in certa tempora distribuimus, superest ut eum in variis quæ habitavit locis adeamus. Syrus natione erat et lingua, ut num. 1 tradit biographus; non tamen Maroniæ indigena, ut ratus primum ille idem erat, sed Nisibeni agelli colonus, quemadmodum hic ipse pium suum visitatorem num. 2 monuit: adeo ut episcopum habuerit S. Jacobum Nisibenum. Monasticæ vitæ desiderium ei Nisibi facile injici potuit, non tantum ab his quæ de monachis procul positis audiebat, verum etiam ab iis quæ oculis suis circumcirca cernebat. Jam sæculo enim III exeunte monastica vita in his partibus in honore erat. Nam ut nil dicam de puellari S. Febroniæ parthenone, de quo alibi [Examen historicum et canonicum de regularium et sæcularium clericorum juribus et officiis, pag. 36.] plura examinata, ipsemet S. Jacobus, qui multa pro Christi fide (ut Gennadius [De scriptoribus ecclesiasticis, cap. 1, ap. Migne, Patrologia, tom. LVIII, col. 1060 et 1061.] auctor est) sub Maximiano imperatore perpessus fuit, et decrepitus senex inter annum 350 et 361 diem obiit [Cfr Acta SS. tom. IV Julii, pag. 40; Butler, Vies des saints, ad 11 Julii, tom. X. pag. 71, edit. Lovaniensis.] , in adolescentia vitam monasticam illic egerat. Quæ instituta ibi in usu essent accipe a Theodoreto, episcopo Cyri et S. Jacobi biographo [Opp. Theodoreti, interprete Sirmondo, tom. III, pag. 764; Act. SS. tom. IV Julii, pag. 42.] : Nisibis, inquit, urbs est in confinio regni Romanorum et Persarum posita, quæ Romanis olim vectigalis erat, eorumque parebat imperio, donec eam anno 563 Persis cesserit Jovianus [Cfr Tillemont. Mémoires des empereurs, Jovien, art. 4, tom. VI, pag. 239, edit. Bruxellensis, 1732.] . Ex hac ortus magnus Jacobus solitariam et quietam vitam est amplexus, altissimorum montium (Curdorum vocant [Sévestre, Dictionnaire de Patrologie, tom. III, pag. 639.] ) occupatis verticibus, in his vitam egit; vere quidem et æstate atque autumno silvam petens et pro tecto habens cælum; hyemis vero tempore in antrum se recipiens, quod parvum ei præbebat tegumentum. Cibus illi erat, non qui cum labore nascitur et seritur, sed qui sua sponte producitur: ex silvestribus enim arboribus sponte natos colligens fructus et ex herbis esculenta, et quæ instar sunt olerum, ex his corpori dabat quæ ad vitam tuendam satis erant, ignis usum penitus recusans. Usum quoque lanarum supervacaneum ducebat, earumque vicem asperrimi caprarum villi explebant ex quibus et tunica illi fiebat et simplex amiculum. Ita corpus affligens, spiritale alimentum assidue suppeditabat animæ. Perseveravit deinde ibidem in Mesopotamia severum istud nil cocti comedendi institutum, ut ex Sozomeno [Historia ecclesiastica, lib. VI, cap. 31, pag. 690.] habemus: Hinc ad Syros, inquit, et ad Persas Syris finitimos transeundum est: qui cum Ægyptiorum monachis contendentes, in immensam multitudinem excreverunt. Inter hos autem eo tempore præcipue claruerunt apud Nisibenos quidem, circa montem qui Sigoron dicitur, Batthæus, Eusebius, Burges, Halas et Abbo; et Lazarus qui fuit episcopus: Abdaleus item, et Zeno, et senex Heliodorus. Istos porro vulgo Boscos, id est pascentes vocabant, qui hoc philosophandi genus tunc primum invexerant. Sic autem eos appellant, propterea quod nec domicilia habent ulla, nec pane aut obsonio vescuntur, nec vinum bibunt; sed in montibus degentes, Deum perpetuo celebrant, orationibus et hymnis juxta ecclesiæ ritum vacantes. Cumque vescendi tempus advenerit, singuli falce arrepta per montem vagantes, instar pascentium pecorum herbas comedunt.

[7] [statuit vitam monasticam amplecti, quod sub annum 337 in eremo Chalcidensi fecit:] Verum, ne a parentibus brevi caperetur et reduceretur domum, atque etiam quod passim monachi procula paterno limine vitam agere amabant, hos montis Sigori monachos non adiit S. Malchus, sed procul abire secum deliberavit. Cogitavit prius ad orientem secedere; nam non in universa tantum Osrhoëne, quæ usque ad Assyriam seu Adiabenen extendebatur [Theodoretus, Philotheus, cap. 2, Opp. tom. III, pag. 1120, edit. Hall.] , sed inter ipsos Persas tunc monachi jam erant [Sozomenus, Hist. eccles., lib. VI, cap 33 et 34, pag. 690 et 691.] . Sed id consilium exsecutus non est propter vicinam Persidem et Romanorum militum custodiam, quæ paulo ante explicuimus. Flexit itaque ad occidentem et pervenit ad eremum Chalcidos, quæ inter Immam et Beroam magis ad austrum seu meridiem sita est. De Chalcidos eremo docte jam commentatus est Stiltingus [Act. SS. tom. VIII Septembris, pag. 448] , ita ut brevioribus nobis esse liceat. Jacebat circumcirca Chalcidem, quæ nunc Kinnesrîn ab Arabibus et Eski Haleb seu Vetus Alep a Turcis dicitur [Ritter, Die Erdkunde, Sinaï-Halbinsel, Palästina und Syrien, tom. IV, pag. 1592 et passim.] ; tempore S. Hieronymi, juxta Syriam Saracenis jungebatur aut inter Syriam ac Saracenos vastum limitem ducebat; exusta solis ardoribus, horridum monachis præstabat habitaculum hic aut barbarus semisermo (Syriacus nimirum) discendus erat aut tacendum: hæc collecta ex ipso Hieronymo [Act. SS. tom. VIII Septembris, pag. 448.] . In eadem eremo posita Maronias, ubi S. Malchum sub annum 375 habitantem invenit S. Hieronymus et ubi habitavit ipsemet; verum quum primum in has partes venit S. Malchus, in loco abhinc aliquantum distante sedem elegit. Hæc inter Immam et Beroam magis ad austrum sita. Porro Imma seu Emma aut Immestar [Socrates, Hist. eccles., lib. VII, cap. 16, pag. 353.] , nunc Imm [Ritter, Sinaï-Halbinsel, etc. tom cit., pag. 1593.] , secundum Socratem [Loc. supra cit.] inter Antiochiam Syriæ et Chalcidem, sita erat, et juxta Tabulas Peutingerianas jacebat ab Antiochia M. P. XXXIII et a Chalcide M. P. XX [Marci Velseri Opp. in unum collecta, pag. 763.] ; Chalcis vero a Beroa secundum Itinerarium Antonini [Edit. Semleri, pag. 126.] M. P. XVIII, non autem [Cfr Ritter, loc. cit.] M. P. XXIX, ut legitur in Tabulis Peutingerianis [Marci Velseri Opp., pag. 763.] . Unde liquet S. Malchi primam solitudinem fuisse positam intra triangulum, cujus summitates sunt Imm, Kinnesrîn et Alep; Beroa enim Alep nunc dicitur. Regiunculam hanc descriptam habes apud Ritter [Erdkunde, Sinaï-Halbinsel, etc., tom cit., pag. 1633 et seqq., pag. 1687 et seqq.] .

[8] Quum eo sub annum 337 advenit S. Malchus, monachi quos ibidem reperit nondum multo tempore illic degebant et duram et difficilem vivebant vitam, sibi et aliis utilissimi. [quæ tunc in Syria esset vitæ monasticæ conditio.] De iis Sozomenus: Syria vero, inquit [Historia ecclesiastica, lib. VI, cap. 34, pag. 692.] , tum ea quæ Cœle dicitur (inter Libanum et Antilibanon prope Damascum), quam quæ supra illam posita est, excepta urbe Antiochia, serius quidem ad Christi religionem conversa fuit; sed tamen ecclesiasticis philosophis non caruit. Qui quidem eo fortiores et fuerunt et visi sunt, quo magis invisi erant incolis earum regionum, eorumque crebris insidiis appetebantur: iisdemque virili animo resistebant, non vim vi repellendo, nec semetipsos ulciscendo, sed contumelias et verbera sibi a gentilibus illata alacri animo perferentes. Ejusmodi fuisse accepi Valentinum, quem alii ex urbe Emesa, alii ex Arethusa genus traxisse dicunt; et alterum isti cognominem Valentinum ac Theodorum. Hi duo ex Tittis, qui vicus est in territorio Apamensium, erant oriundi. Marosam præterea ex Nechilis ortum, et Bassum, et Bassonem, ac Paulum qui ex vico Telmiso prognatus, cum multos variis in locis congregasset, et competenti ratione ad monasticam philosophiam informasset, tandem in loco qui Jugatum dicitur, maximam ac nobilissimam monachorum congregationem instituit. Quo etiam in loco mortuus est ac sepultus cum diutissime vixisset; quippe qui ad nostra usque tempora vitam produxerit, eximiam ac vere divinam philosophandi rationem secutus. Sed et reliqui quos supra memoravimus monachi fere omnes diu superstites vixerunt. Ac mihi quidem videtur Deus prolixum vitæ spatium iis indulsisse ut religio incrementum acciperet. Illi enim Syros fere omnes et ex Persis ac Saracenis quam plurimos ad religionem suam traduxerunt et a superstitioso dæmonum cultu abstraxerunt; cumque monasticæ philosophiæ studiis vacare cœpissent, multos sibi similes reddiderunt. Ad calcem hujus Commentarii venient et aliquot alia nomina, quibus illo ævo eremus Chalcidensis illustrata est. Hos inter homines vixit in juventute et senectute S. Malchus: et quidem res Christiana in vicinia Immæ tunc tam incerta erat, ut etiam diu post, anno videlicet 415, Honorio X Theodosio VI coss., Judæi in illo oppido eo audaciæ devenerint ut puerum Christianum, cruce suspensum, verberibus ceciderint ad mortem usque [Socrates, Historia ecclesiastica, lib. VI, cap. 16, pag. 353.] .

[9] [In patriam rediens deducitur infra fluvium Mygdonium in Mesopotamia;] In media itaque natione prava et perversa multos annos (diximus quindecim forte) philosophiam monasticam coluit S. Malchus. Dein in patriam perrecturus, ivit Beroam (Alep), atque hinc publicum iter tenuit Edessam (Orfa) versus. Secundum Tabulas Peutingerianas [Velseri Opp., pag. 763 et seqq.] hæc via erat: Beroa ibatur Bannos P. M. XXVII; hinc Thiltaurum P. M. XV; hinc Bathnam P. M. XII; hinc Hierapolim P. M. XVIII; hinc Zeugma P. M. XXIIII; hinc juxta Itinerarium Antonini [Editio Semleri, pag 124 et 125.] duplex ducebat via Edessam; prior Zeugma ad Bemmaris M. P. XX; Bemmaris Edessam M. P. XXV; altera vero Zeugma Canabam, M. P. XXV; Canaba ad In Medio M. P. XXII; ab In Medio Edesssam M. P. XVIII. Ab Hierapoli quoque deflecti poterat Thilaticomum M. P. XXI; hinc Bathas (Batnam) M. P. XV; hinc Edessam M. P. XV [Ibid., pag. 126.] . Sed de his fuse disputans legendus est Ritter [Erdkunde, Euphrat-und Tigrissystem, tom. I, pag. 959 et seqq.] . Postquam autem S. Malchus Euphraten Zeugmæ aut alio loco transiisset cum comitatu (caravane nunc dicimus), interceptus est cum sociis Ismælitis seu Sarracenis: de quorum moribus in Commentario de S. Hilarione sat multa retulimus. Per vastam solitudinem camelis portati,tandem grandi amni transmisso, qui procul dubio Mygdonius fluvius est, pervenerunt ad interiorem solitudinem in Mesopotamia, ut ex reditu satis constat. Illic degisse crediderim inter gradus 34 et 36 latitudinis, et 38 et 40 longitudinis relatæ ad meridianum circulum Parisiensem, decem millibus infra Mygdonium. Quæ ibi egerit et passus fuerit, satis explicuit ipse S. Hieronymo. Vide Vitam numm. 4 et seqq.

[10] [hinc anno 359 aufugit et venit in partes Edessæ;] Post grande intervallum, annorum forte septem, hinc fuga cum socia delapsus est. Cumque pervenissent ad fluvium (Mygdonium scilicet), nam decem millibus aberat, utribus eum transgressi sunt, et dein septentrionem versus perrexerunt. Post diem tertium capti fere a domino, sed mirabiliter liberati. Habuere dein camelos; quibus ascensis, decimo tandem die ad Romana per desertum castra pervenerunt: quæ castra (siquid video) vel ea sint oportet quæ in præsenti regione Mardim (olim Smargdis) seu inter Amidam et Daram spatio trium milliariorum geographicorum a Nisibi distantem [Ritter, Euphrat-und Tigrissystem, tom. II, pag. 272 et 273.] , sita sunt et de quibus Procopius [De ædificiis, lib. II, cap. 4, pag. 222, edit. Bonnæ.] his verbis: Cætera montium castella quæ hinc (Rhabdio) atque urbe Dara Amidam usque pertinent (ea sunt Ciphas, Sauras, Smargdis, Lurnes, Hieriphthon, Atachas, Syphris, Riphalthas, Banasymeon, Sinas, Rhasis, Dobanas aliaque ibi posita ab antiquo) cum speciem munimenti haberent plane ridiculam, illa solide reædificavit Justinianus et quæ ad meridiem Amidæ sita erant; vel ea de quibus Ammianus Marcellinus [Rerum gestarum, lib. XVIII, cap. 10, pag. 183.] ad annum 369 meminit, et quæ a Sapore, rege Persarum, tunc capta fuere, quum a Bebase loco iter flexisset dextrorsum, secundum montes quibus Mesopotamia ab Armenia dividitur, per Horren et Charcha, ut transiturus Amidam. Hæc itaque posteriora castella Romana ad caurum * Amidæ posita erant et unum Reman et alterum Busan appellabatur; multorum opes illuc translatæ servabantur, ut in munimentis præcelsis et fidis. Sed iterum de his omnibus confer Ritterum [Erdkunde, Euphrat-und Tigrissystem, tom. II, pag. 150 et seqq., pag. 379 et seqq.] . In uno ex his castris seu castellis convenit S. Malchus tribunum; a quo quum verisimiliter didicisset fieri non posse ut in agrum Nisibenum, patriam suam, bello maxime expositum [Cfr Ammianus Marcellinus, lib. XVIII, cap. 6, lib XIX et XX.] , tenderet, transmissus est cum socia ad Sabinianum, quem jam diximus non Mesopotamiæ ducem, sed magistrum militum fuisse, et qui tum pro ignavia sua, inter rapienda momenta periculorum communium lectissimus moderator belli internecivi (ita merito irridet eum Ammianus [Ibid., lib. XVIII, cap. 7.] .) per Edessena sepulcra, quasi fundata cum mortuis pace nihil formidans, more vitæ remissioris fluxius agens, militari pyrricha sonantibus modulis pro histrionicis gestibus in silentio summo delectabatur.

[11] [dein redit ad eremum Chalcidensem et subsistit Maroniæ, ubi cum eo agit S. Hieronymus.] S. Malchi et sociæ camelos, bello utique in aridis illis plagis utilissimos, soluto pretio emit Sabinianus, qui et Edessa dimisit ambos profugos. Pristinam itaque solitudinem repetiit S. Malchus; ubi quum abbatem reperisset mortuum, aliquantum ab hoc loco septentrionem versus deflexit et Maroniæ sedem suam fixit. Quod enim prior ejus habitatio Maroniæ non esset, indicavit ipsemet S. Hieronymo: Et quia jam abbas ille meus dormierat in Domino (en ratio ob quam priorem sedem non incoleret), ad hæc loca (scilicet diversa a prioribus) me monachis reddo, id est monasticam vitam duco; hanc trado virginibus, curans nempe ut in tugurio meo vitam virginum vivat, diligens eam ut sororem, non tamen ei me credens ut sorori. Atque aliunde etiam ostendi potest Maroniam, in qua postrema vitæ tempora S. Malchus transegit, a priori solitudine diversam fuisse. Maronias enim, ut initio habet S. Hieronymus, triginta ferme millibus ab Antiochia urbe Syriæ haud grandis ad orientem distabat viculus; dum prior solitudo inter Immam et Beroam magis ad austrum sita erat, adeoque distabat ab Antiochia M. P. XL aut XLV, quandoquidem Imma ab Antiochia (ut vidimus) distaret M. P. XXXIII: ita ut prior eremus jaceret ad Euronotum * Immæ, Maronias ad caurum *. Della Valle credidit veterem Maroniam repræsentari hodierna Ma'arra; sed ei non consentiunt alii [Cfr Ritter, Erdkunde, Sinaï-Halbinsel, etc., tom. III, part. II, pag. 1569.] : adeo ut locus, quem S. Hieronymus exordiis vitæ suæ monasticæ et S. Malchus ultimis suis annis et felicissimo obitu honestavit, ad hanc usque diem non accurate cognitus esse videatur.

[12] [Facile distinguitur a multis homonymis, etiam a Malcho, qui in vicino monte habitavit.] Huc usque, quantum licuit, S. Malchi cultum, tempora et itinera explicuimus: superest ut eum ab homonymis distinguamus. Sunt imprimis complures SS. Malchi, de quibus nil dubitandum quin plane diversi sint: scilicet S. Malchus, martyr Cæsareæ, de quo in opere nostro dictum est ad 28 Martii [Act. SS. tom. III Martii, pag. 711.] ; S. Malchus, martyr Thessalonicensis, illustratus ad 1 Junii [Ibid., tom. I Junii, pag. 48.] ; S. Malchus, martyr Ephesinus unus e Septem Dormientibus, cujus Passio examinata ad 27 Julii [Ibid., tom. VII Julii, pag. 375.] ; S. Malchus episcopus Lismorensis in Hibernia, cujus gesta enarrata ad 10 Augusti [Ibid. tom. II Augusti, pag. 561.] et demum S. Malchus, monachus Cisterciensis in Hibernia, de quo dicemus ad 3 Novembris. Nemo enim hos utcumque confundet cum hodierno S. Malcho, monacho Syro. Sed aliud est de Malcho, cujus meminit Theodoretus [Historia ecclesiastica, lib. IV, cap. 28 aut 26, mihi in editione Hallensi, tom. III Opp. part. II, pag. 1008.] et qui in monte Antiochiæ ad Orontem adjacente commoratus est. Hunc eumdem arbitratus est Baronius [Annales ecclesiastici, ad annum 370. num. 83.] ac S. Malchum, cujus Vitam scripsit S. Hieronymus; et Bollandum [Act. SS. tom. II Januarii, pag. 773.] nostrum in eamdem traxit sententiam. Verum quid hic non recordatus est quæ jam pridem ante dixerat Rosweydus? Hic enim in annotatis ad Vitam S. Malchi, ubi retulerat a Baronio confundi utrumque Malchum: Non opinor, ait [Vitæ Patrum, pag. 96.] ; quia Malchus Theodoreti vixit in monte qui imminet Antiochiæ; Malchus Hieronymi in vico Maroniæ triginta millibus ab Antiochia. Optima responsio. Ne vero quis objiciat dici posse de monte, triginta millibus distante, eum civitati adjacere, παρακειμενον, Rosweydi dictis adde Theodoretum probe distinguere inter eremum Antiochenam, in qua suus degit Malchus, et inter eremum Chalcidensem in qua S. Hieronymi Malchus philosophatus est. Plures enim ibi eremos enumerat et singulis suos assignat præclaros monachos. Prima est eremus Chalcidensis, in qua Avitus et Marcianus et Abraames et alii vix numerabiles, qui in patibilibus corporibus vitam perturbationis expertem meditabantur: cum his versari potuit Malchus S. Hieronymi. Secunda est Apameensis regio; tertia Zeugmatensis; quarta Cyrestensis; dein de quinta sic prosequitur: In Antiochena rursus Marianus et Eusebius, et Ammianus, Palladius et Symeones, et Abraames, et præter hos alii divinam imaginem integram conservantes. Sed nos et horum et illorum vitam literis consignavimus. Quin etiam mons, maximæ urbi vicinus, prati instar renidebat. In hoc enim enituit Petrus Galata et alter huic cognominis Ægyptius, et Romanus et Severus et Zeno, Moses etiam et Malchus, aliique plurimi, vulgo quidem ignoti, sed non Deo. Quid distinctius desideres? Demum oculos conjice in Mappam, quam alteri tomo itinerum suorum edidit Robinson; ibi statim videbis montem, de quo hic agitur, in meridiem Antiochiæ protendi, dum Chalcidensis eremus ad euronotum * Antiochiæ situs est, ut satis declaravimus. In annotatis ad Martyrologium Romanum: Ab hoc, inquit Baronius, scilicet a S. Malcho, cujus laudes posteritati servavit S. Hieronymus, ab hoc diversus est (etsi in multis conveniat) monachus ille, quem Sozomenus Malachionem vocat, qui iisdem temporibus vixit, de quo lib. VI, cap. 32. Certe omnino inter se diversi illi sunt: nulla enim inter eos alia similitudo quam nominis et vitæ sanctitatis: reliqua omnia immensum inter se distant. Romæ in altari quodam templi S. Pancratii insertæ olim fuere reliquiæ S. Malchi [Act. SS. tom. III Maji, pag. 18.] ; quæ si S. Malcho nostro adscriptæ sint, certe errore id factum fuerit. Sequitur jam S. Malchi Vita, quam juxta editiones Rosweydi, Martianayi et Vallarsii damus.

[Annotata]

* Nord-Est.

* Sud-Est.

* Nord-Est,

* Sud-Est.

VITA S. MALCHI, MONACHI CAPTIVI.

Malchus monachus et confessor Maroniæ prope Antiochiam Syriæ (S.)

BHL Number: 5190
a

AUCTORE S. HIERONYMO.

PROLOGUS.

[S. Hieronymus, separaturus ad scribendam historiam ecclesiasticam, hanc narrationem suscepit.] Qui navali prælio dimicaturi sunt, ante in portu et in tranquillo mari flectunt gubernacula, remos trahunt, ferreas manus et uncos præparant, dispositumque per tabulata militem, pendente gradu, et labente vestigio, stare firmiter consuescunt, ut quod in simulacro pugnæ didicerint, in vero certamine non perhorrescant b. Ita et ego, qui diu tacui c, (silere quippe me fecit d, cui meus sermo supplicium est) prius exerceri cupio in parvo opere, et veluti quandam rubiginem linguæ abstergere, ut venire possim ad latiorem historiam. Scribere enim disposui (si tamen vitam Dominus dederit, et si vituperatores mei saltem fugientem me et inclusum persequi desierint) ab adventu Salvatoris usque; ad nostram ætatem, id est, ab Apostolis usque ad nostri temporis fæcem, quomodo et per quos Christi ecclesia nata sit, et adulta, persequutionibus creverit, martyriis coronata sit: et postquam ad christianos principes venit, potentia quidem et divitiis major, sed virtutibus minor facta sit e. Verum hæc alias: nunc, quod imminet, explicemus.

[Annotata]

a Surius huic Vitæ hunc titulum præfixit: Vita S. Malchi, monachi captivi, per D. Hieronymum presbyterum scripta; quam D. Hilarioni subjunximus, non quod Malchi obitus in hunc diem incidat, sed propter authorem, cujus Hilarioni Malchum libuit adjungere, quod certus obitus ejus dies ignoretur. Grevenum tamen et Molanum, procul dubio eadem ratione ductos, jam ante ad hanc diem Malchi monachi nomen martyrologio intulisse diximus in Commentario prævio num. 1. “In duobus Vaticanis, inquit Vallarsius, olim reginæ Sueciæ codicibus, 432 et 500: Incipit actus monachi captivi, quam dictavit Hieronymus presbyter; in alio 797 absolute: De captivo monacho inscribitur; itemque in alio 589: Incipit historia Malchi captivi monachi scripta a beato Hieronymo. Ad hæc porro exemplaria subdit Vallarsius totus Vitæ contextus exigitur.” Hæc ille: sed putem aliquam quoque rationem habendam laborum Martianayi, maximam autem admirabilis viri Rosweydi.

b “Ambrosius lib. I Off. cap. 10: Qui navem in mari regere gubernaculis studet, vel remis ducere, prius in flumine prælusit. Labitur Erasmus, qui ex hac similitudine existimavit Hieronymum subsignificare argumentum hoc non esse serium, sed exercitandi styli causa sumptum: quasi vero repugnet serium quid esse et idem tamen assumi ad exercitandumstylum. Serio cogitabat Hieronymus de historiæ ecclesiasticæ compositione: quam ut pro dignitate tractare posset, maluit ante in parvo, ut inquit, opere exerceri, quam ad latiorem historiam perveniret; serio utique utrobique rem acturus.” Hæc Rosweydus. Cfr quæ dictæ sunt num. 3 Commentarii prævii.

c In Commentario prævio num. 3 cum Stiltingo diximus videri id silentium aliquot tantum mensium fuisse.

d Quis hoc loco increpetur nemo facile dixerit; non enim anno 390, quo hæc fere Vita scripta est erupisse videntur simultates, quæ dein inter sanctum doctorem et Rufinum ac Joannem Hierosolymitanum tam vehementer exarserunt. In præfatione ad translationem libri Job, quæ sub annum 392 prodiit: Audite quapropter, inquit, canes mei, idcirco me in hoc volumine laborasse non ut interpretationem antiquam reprehenderem etc; et in præfatione ad versionem duorum librorum Esdræ, quæ anno 394 videtur primum lucem adspexisse: Inque, ait, licet et excerta sibilet, “victorque Sinon incendia jactet,” numquam meum, juvante Christo, silebit eloquium: etiam lingua præcisa balbutiet: quibus an Vigilantius, qui circa annum 394 S. Hieronymodetrahere cœpit; an Rufinus qui hoc quoque tempore exorsus est Joannem Hierosolymitanum adversus sanctum scriptorem incitare orsus est; an vero quis alius durissimis illis verbis retundatur sese dubitare profitetur Stiltingus [Act. SS. tom. VIII Septembris, pag. 508.] . At si obtrectatores, quos quadriennio post S. Malchi conscriptam Vitam S. Hieronymus habuerit, non bene innotescant, quanto minus determinare licet quos antea habuerit? Jam quum sub annum 375 in solitudine Chalcidensi ad orientem Antiochiæ degeret, monachos sibi graves expertus est propter controversiam de nomine personæ in quæstionibus de Trinitate usurpato [Ibid. pag. 451 et seqq.] . Sed quid hæc prosequor? Vix ullo vitæ suæ tempore hostibus infensissimis caruit.

e Numquam scripsit, quam sibi proponebat, historiam ecclesiasticam. — Quam tragædiam heterodoxi, his et similibus S. Hieronymi dictis abusi, olim egerint, quis nesciat? Sed ex quo tempore ecclesia spoliata fuit suis bonis et acatholici antistites multo majoribus passim fruuntur divitiis quam catholici, non putem illis adhuc vera videri quæ eorum decessores tantopere jactaverunt. Atque olim quidem,quum principatus ecclesiastici exstarent in Germania, ita detrahebant catholicis qui eos possidebant ut simul diligenter conservarent ditissimos episcopatus, quos ipsimet usurpaverant, et simul suis continuo pararent viam ad principatus, quos videbant penes catholicos. Alia vide apud Rosweydum ad hunc locum. Cæterum hoc loco, ut sæpius alibi, sanctus doctor intuetur ea tantum quæ prioribus temporibus bene erant composita, oculos vero ab iis avertit quæ nequaquam erant bene; contra dum ævi sui inspicit mores, maculis offenditur et quæ bona erant prætermittit. Quod siquis, omni favore atque odio abjecto, res examinet, virtutes et vitia reperiet omni ævo: et rerisimilius statuet tempora, quæ tantopere carpit S. Hieronymus, meliora fuisse quam quæ tam vehementer laudat.

CAPUT UNICUM.
Ascesis. Captivitas. Reditus.

[Maroniæ prope Antiochiam cognovit auctor S. Malchum] Maronia f triginta ferme millibus ab Antiochia urbe Syriæ, haud grandis ad Orientem distat viculus. Hic post multos vel dominos, vel patronos, dum ego adolescentulus g morarer in Syria, ad papæ Evagrii h, necessarii mei, possessionem devolutus est, quem idcirco nunc nominavi, ut ostenderem, unde nossem, quod scripturus sum. Erat igitur illic quidam senex, nomine Malchus, quem nos Latine Regem i possumus dicere, Syrus natione et lingua, et ut rebar, ejusdem loci indigena k. Anus quoque in ejus contubernio, valde decrepita, et jam morti proxima videbatur: tam studiose ambo religiosi, et sic ecclesiæ limen terentes, ut Zachariam et Helizabeth de Evangelio crederes, nisi quod Johannes in medio non erat. De his cum curiose ab accolis quærerem, quænam esset eorum copula matrimonii, sanguinis, an spiritus, omnes voce consona, sanctos et Deo placitos, et mira nescio quæ respondebant. Qua cupiditate illectus, adorsus sum hominem, et curiosius sciscitans l rerum fidem, hæc ab eo accepi:

[2] [Hic narrat initia vitæ suæ monasticæ.] Ego, inquit, mi nate, Nisibeni agelli colonus m, solus parentibus fui. Qui cum me quasi stirpem generis sui et hæredem familiæ ad nuptias cogerent, monachum potius me velle esse respondi. Quantis pater minis, quantis mater blanditiis persequuti sint, ut pudicitiam proderem, hæc res sola indicio est, quod et domum et parentes fugi. Et qui ad Orientem ire non poteram, propter vicinam Persidem, et Romanorum militum custodiam, ad Occidentem verti pedes, pauxillulum nescio quid portans viatici, quod me ab inopia tantum defensaret. Quid multa? Perveni tandem ad eremum Chalcidos, quæ inter Immam et Beroam n magis ad austrum sita est. Ibi repertis monachis, eorum me magisterio tradidi, manuum labore victum quæritans, lasciviamque carnis refrenans jejuniis.

[3] [iter susceptum ad domum paternam;] Post multos annos, incidit mihi cogitatio, ut ad patriam pergerem, et dum adhuc viveret o mater, (jam enim patrem mortuum audieram) solarer viduitatem ejus, et exinde venundata possessiuncula, partem erogarem pauperibus, ex parte monasterium construerem; (quid erubesco confiteri infidelitatem meam?) partem in sumptuum meorum solatia reservarem p. Clamare cœpit abbas meus, diaboli esse tentationem, et sub honestæ rei occasione, latere antiqui hostis insidias. Hoc esse, reverti canem ad vomitum suum; sic multos monachorum esse deceptos: numquam diabolum aperte fronte se prodere. Proponebat mihi exempla de scripturis plurima: inter quæ illud, quod initio Adam quoque et Evam spe divinitatis supplantaverit. Et cum persuadere non posset, provolutus genibus, obsecrabat ne se desererem, ne me perderem, nec aratrum tenens, post tergum respicerem. Væ misero mihi! vici monitorem pessima victoria, putans illum non meam utilitatem, sed suum solatium quærere. Prosequutus ergo me de monasterio, quasi funus efferret q, et ad extremum valedicens: Video, ait, te, fili, satanæ cauterio notatum: non quæro causas, excusationes non recipio. Ovis, quæ de ovilibus egreditur, lupi statim morsibus * patet.

[4] [captivitatem et vitam pastoritiam:] De Beroa Edessam r pergentibus, vicina est publico itineri solitudo s, per quam Sarraceni incertis sedibus huc atque illuc semper vagantur t. Quæ suspicio frequentiam in illis locis viatorum congregat, ut imminens periculum auxilio mutuo declinetur. Erant in comitatu meo viri, fœminæ, senes, juvenes, parvuli, numero circiter septuaginta. Et ecce subito equorum camelorumque sessores Ismaëlitæ irruunt, crinitis vittatisque capitibus u, ac seminudo corpore, pallia et latas calliculas x trahentes: pendebant ex humero pharetræ: laxos arcus vibrantes, hastilia longa portabant. Non enim ad pugnandum, sed ad prædam venerant. Rapimur, dispergimur, in diversa trahimur. Ego interim longo postliminio hæreditarius possessor, et sero mei consilii pœnitens, cum altera muliercula in unius heri servitutem sortitus venio. Ducimur, immo portamur sublimes in camelis, et per vastam eremum semper ruinam timentes, hæremus potius y, quam sedemus. Carnes semicrudæ, cibus: et lac camelorum, potus erat. Tandem grandi amne z transmisso, pervenimus ad interiorem solitudinem, ubi dominam liberosque ex more gentis adorare jussi, cervices flectimus. Hic quasi clausus carcere, mutato habitu, id est, nudus ambulare disco. Nam aëris quoque intemperies aa nihil aliud præter pudenda velari patiebatur. Traduntur mihi pascendæ oves, et in malorum comparatione hoc fruor solatio, quod dominos meos et conservos rarius video. Videbar mihi aliquid habere sancti Jacob; recordabar Moysi: qui et ipsi in eremo quondam fuere pastores. Vescebar recenti caseo et lacte. Orabam jugiter; canebam psalmos, quos in monasterio didiceram; delectabat me captivitas mea; agebamque Dei judicio gratias, quod monachum, quem in patria fueram perditurus, in eremo inveneram.

[5] [propositum ab hero matrimonium,] O nihil unquam tutum apud diabolum! O multiplices et ineffabiles ejus insidiæ! Sic quoque latentem me invenit invidia. Dominus videns gregem suum crescere, nihilque in me deprehendens fraudulentiæ (sciebam enim Apostolum præcepisse dominis sic quasi Deo fideliter serviendum) et volens me remunerare, quo fidum sibi magis faceret, tradidit mihi illam conservam meam, aliquando captivam. Et cum ego refutarem, diceremque me christianum, nec licere mihi uxorem viventis mariti accipere, (siquidem captus nobiscum vir ejus, ab alio domino fuerat abductus) herus ille implacabilis bb in furorem versus, evaginato me cœpit petere gladio. Et nisi confestim brachia tendens, mulierem præoccupassem cc, ilico fudisset sanguinem.

[6] [attentatam sibi mortem,] Jam igitur venerat tenebrosior solito, et mihi nimium matura nox: duco in speluncam semirutam, novam conjugem: et pronubante nobis mœstitia, uterque detestamur alterum dd, nec fatemur. Tunc vere sensi captivitatem meam, prostratusque humi, monachum cœpi plangere quem perdebam, dicens: Huccine miser servatus sum? Ad hoc me mea scelera perduxerunt, ut incanescente jam capite virgo maritus fierem? Quid prodest parentes, patriam, rem familiarem contempsisse pro Domino, si hoc facio, quod ne facerem, illa contempsi; nisi quod forte propterea hæc sustineo, quia patriam desideravi? Quid agimus, anima? perimus, an vincimus? Expectamus manum Domini, an proprio mucrone confodimur? Verte in te gladium: tua magis mors timenda est, quam corporis. Habet et servata pudicitia suum martyrium: jaceat insepultus Christi testis in eremo: ipse mihi ero persecutor et martyr. Sic fatus, eduxi in tenebris quoque micantem gladium, et acumine contra me verso: Vale, inquam, infelix mulier: habeto me martyrem potius, quam maritum ee.

[7] [bona consilia conservæ,] Tunc illa pedibus meis provoluta: Precor te, inquit, per Jesum Christum, et per hujus horæ necessitatem adjuro, ne effundas sanguinem tuum in crimem meum ff. Vel si mori placet, in me primum verte mucronem. Sic nobis potius conjungamur. Etiamsi vir meus ad me rediret, servarem castitatem; quam me captivitas docuit: vel interirem potius, quam perderem. Cur moreris, ne mihi jungaris? Ego morerer, si mihi jungi velles. Habeto me ergo conjugem pudicitiæ, et magis animæ copulam amato, quam corporis. Sperent domini maritum, Christus noverit fratrem. Facile suadebimus nuptias, cum nos viderint sic amare. Fateor, inquit, obstupui, et admiratus virtutem fœminæ, conjugem plus amavi. Nunquam tamen illius nudum corpus intuitus sum: nunquam ejus carnem attigi, timens in pace perdere, quod in prælio servaveram.

[8] [juvamen ex formicarun, exemplo,] Transeunt in tali matrimonio dies plurimi: amabiliores nos dominis fecerant nuptiæ. Nulla fugæ suspicio: interdum et mense toto aberam fidus gregis pastor per solitudinem. Post grande intervallum, dum solus in eremo sedeo, et præter cælum terramque nihil video, cœpi mecum tacitus volvere, et inter multa contubernii quoque monachorum recordari, maximeque vultum patris mei, qui me erudierat gg, tenuerat, perdideratque. Sicque cogitans, adspicio formicarum gregem angusto calle fervere, ferre onera majora quam corpora. Aliæ herbarum quædam semina forcipe oris trahebant, aliæ egerebant humum de foveis, et aquarum meatus aggeribus excludebant. Illæ, venturæ hiemis memores, ne madefacta humus in herbam horrea verteret, illata semina præcidebant. Hæ luctu celebri corpora defuncta deportabant. Quodque magis mirum est, in tanto agmine egrediens non obstabat intranti: quin potius si quam vidissent sub fasce et onere concidisse, suppositis humeris adjuvabant. Quid multa? Pulcrum mihi spectaculum dies illa præbuit. Unde recordatus Salomonis, ad formicarum solertiam nos mittentis, et pigras mentes tali exemplo suscitantis, cœpi tædere captivitatis, et monasterii cellulas quærere, ac formicarum illarum sollicitudinem hh desiderare, ubi laboratur in medium, cumque nihil cujusquam proprium sit, omnium omnia sunt.

[9] [fugam e servitute,] Regresso ad cubile occurrit mulier: tristitiam animi vultu dissimulare non potui. Rogat, cur ita exanimatus sim. Audit causas, hortatur fugam. Peto silentii fidem, non aspernatur ii: et jugi susurro inter spem et metum medii fluctuamus. Erant mihi in grege duo hirci miræ magnitudinis. Quibus occisis, utresfacio, eorumque carnes viatico præparo. Et primo vesperi, putantibus dominis nos secreto cubitare, invadimus iter, utres et partes carnium portantes. Cumque pervenissemus ad fluvium (nam decem millibus aberat), inflatis conscensisque utribus, aquis nos credimus, paulatim pedibus subremigantes, ut deorsum nos flumine deferente, et multo longius, quam conscenderamus, in alteram nos exponente ripam, vestigium sequentes perderent. Sed inter hæc madefactæ carnes, et ex parte lapsæ, vix tridui cibum pollicebantur. Bibimus usque ad satietatem, futuræ nos siti præparantes. Currimus, post tergum semper adspicimus, et magis noctibus promovemus kk quam diebus: vel propter insidias late vagantium Saracenorum, vel propter ardorem solis nimium.

[10] [pericula ab insequente domino,] Pavesco miser etiam referens: etsi tota mente securus, toto tamen corpore perhorresco. Post diem vero tertium, dubio prospectu procul adspicimus duos camelos sedentes venire concitos ll. Statimque mens, mali præsaga, putare cœpit dominum meditari mortem, solem cernere nigrescentem. Dumque timemus, et vestigiis per arenas nos proditos intelligimus, offertur ad dexteram specus, longe sub terram penetrans. Igitur timentes venenata animalia, (nam solent viperæ, reguli et scorpiones, cæteraque hujuscemodi, fervorem solis declinantia mm, umbras petere) intravimus quidem speluncam, sed statim in ipso introitu sinistræ nos foveæ credimus, nequaquam ultra progredientes, ne, dum mortem fugimus, incurramus in mortem: illudque nobiscum reputantes: Si juvat Dominus miseros, habemus salutem: si despicit peccatores, habemus sepulcrum. Quid putas fuisse nobis animi, quid terroris, cum ante specum haud procul starent dominus et conservus, et vestigio indice jam ad latebras pervenissent? O multo gravior exspectata, quam illata, mors. Rursus cum timore et labore lingua balbutit, et quasi clamante domino, mutire non audeo. Mittit servum, ut nos de specu trahat: ipse camelos tenet, et evaginato gladio, nostrum exspectat adventum.

[11] [salutem obtentam per leænam;] Interea tribus ferme vel quatuor cubitis introgresso famulo, nobis ex occulto tergum ejus videntibus, (nam oculorum istiusmodi natura est, ut post solem umbras intrantibus, cæca sint omnia) vox per antrum sonat: Exite furciferi, exite morituri. Quid statis? Quid moramini? Exite. Dominus vocat nn. Adhuc loquebatur, et ecce per tenebras adspicimus leænam invasisse hominem, et gutture suffocato, cruentum intro trahere. Jesu bone, quid tunc terroris nobis, quid gaudii fuit? Spectabamus, domino nesciente, hostem nostrum perire. Qui cum videret illum moras facere, suspicatus est duos uni resistere. Sed et iram differre non valens, sicut tenebat gladium, ad speluncam venit, et furore rabido servi increpans socordiam oo, prius a fera tenetur, quam ad nostras latebras perveniret. Quis hoc umquam crederet, ut ante os nostrum, bestia pro nobis dimicaret? Sublato autem illo metu, similis ante oculos nostros versabatur interitus, nisi quod potius pp erat rabiem leonis, quam iram hominis sustinere. Pavemus intrinsecus, et ne movere quidem nos ausi, præstolabamur eventum rei; inter tanta pericula, pudicitiæ tantum conscientia pro muro septi. Leæna insidias cavens, et visam esse se sentiens, apprehensum mordicus catulum matutina effert qq, nobisque cedit hospitium. Neque tamen satis creduli statim erumpimus: sed exspectantes diu rr, et egredi cogitantes, illius nobis figurabamus occursum.

[12] [adventum apud Romanos et reditum ad vitam monasticam.] Sub tali ergo terrore tt et illa transacta die, egredimur ad vesperam, vidimusque camelos, quos ob nimiam velocitatem dromedarios uu vocant, præteritos cibos in ore volvere, et in alvum missos, iterum retrahere xx. Quibus ascensis, et nova sitarcia refocillati yy, decima tandem die zz ad Romana per desertum castra venimus aaa. Oblatique tribuno, rem ordine pandimus bbb: inde transmissi ad Sabinianum Mesopotamiæ ducem, camelorum pretium accepimus. Et quia jam abbas ille meus dormierat in Domino, ad hæc delatus loca, me monachis reddo, hanc trado virginibus ccc, diligens eam ut sororem, non tamen ei me credens ut sorori ddd.

[13] [Pudicitia numquam captiva est.] Hæc mihi senex Malchus adolescentulo retulit. Hæc ego vobis narravi senex, et castis historiam castitatis expono. Virgines castitatem custodire exhortor eee. Vos narrate posteris, ut sciant inter gladios et inter deserta et bestias, pudicitiam numquam esse captivam: et hominem Christo deditum, posse mori, non posse superari fff.

ANNOTATA.

f “Ita manuscripti,” inquit Rosweydus, “quocum consentit Vallarsius, et vetus editio; vulgo Maronia. Ptolemæo nota Syriæ civitas Μαρονειας.” In Rhodope Thraciæ altera erat Μαρονεια, cujus episcopus Docimasius concilio Chalcedonensi subscripsit [Labbe, Concilia, tom. IV, col. 87.] . Hæc certe a nostra diversa; an alia item, non convenit: Cellarius [Geographia antiqua, lib. III, cap. 12, sect. 4, tom. II, pag. 374, edit. 1775.] æstimat diversam esse, contra negat Stiltingus [Act. SS. tom. VIII Septembris, pag. 448 et 449.] ; neque aliquid certi est, quo hæclis terminetur.

g Quadragesimum quartum circiter ætatis annum agebat tunc S. Hieronymus. Vide Commentarium prævium, num. 4. De vocabulo Adolescens et Adolescentulus ita disputat Facciolatus [Lexicon totius latinitatis, V° Adolescens.] : Interdum adolescentes dicuntur, qui annum trigesimum excesserunt: ut a Cic. 2 de Orat. c. 2. adolescens vocatur L. Crassus, qui triginta quatuor annos natus erat: a Sallust. in Catil. c. 49 C. Cæsar, qui triginta tres, vel, ut alii volunt, triginta quinque, adolescentulus nominatur: et a Nepote in Attic. c. 8 et 16, item a Cicer. Phil. 2. c. 44 Brutus et Cassius, quo anno præturam gerebant, hoc est ætatis quadragesimo, adolescentes nuncupantur: quæ omnia pluribus ostendit Manut. ad l. 2 Famil. ep. I. His tamen aliisque locis, quæ afferri possent, non tam ætatis annos notare voluisse videntur, quam ejus vigorem floremque: vel dicendum adolescentes vocari homines, tam grandes natu, ratione seu respectu seniorum quibuscum loquuntur vel comparantur. Senum enim mos est juniores se adolescentes appellare. Hoc loco se adolescentulum vocat S. Hieronymus et inferius senem, licet quindecim tantum interlapsi fuerint anni, comparando ætatemqua de S. Malcho audivit cum ætate qua de eo scripsit. Sic gallice: Depuis que je suis vieux, et quand j'étais jeune sibi invicem opponuntur, licet sæpius paucorum tantum annorum intercedat spatium.

h Evagrius factus est episcopus Antiochenus sub annum 388. Papæ nomen olim omnibus episcopis commune. Eunodius et Cassiodorus, uterque inter Langobardos versantes, primi dicuntur id nomen uni servasse Romano pontifici. Cfr Rosweydus [Vitæ Patrum, pag. 1033.] , secutus Sirmondum. Possessiunculam amici Evagrii seu Maroniam inhabitatam fuisse ab ipso S. Hieronymo fuse ostendit Stiltingus [Act. SS. tom. VIII Septembris. pag. 448.] .

i De Malchi nomine annotat Vallarsius: “Nimirum a melech, quod regem hebraice sonat. Hesychius quoque Μαλχος Βασιλευς. Vide Eunapium in Vita Porphyrii.” Vulgare forte id fuit nomen in Syria, quoniam diis quoque dabatur et commune hominum studium fuit divina nomina sibi imponere.

k Hæc lectio Rosweydi qui ad hunc locum hæc annotat: “Ita Ms. et vetus editio. Coloniensis cum Erasmo et revera αὐτοχθων, quod nescio an Erasmusex ingenio an ex Ms. substituerit. II. Gravius dicit etiam in quidam libris legi: Thebastionis indigena. Quidam Ms. pro rebar habet erat. Sed vera lectio est quam dedi. Putabat quidem Hieronymus Malchum, qui Maroniæ versabatur, ejus fuisse loci indigenam, sed mox a Malcho docetur Nisibenum se esse. Labuntur cum Erasmo centuriatores Magdeburgenses Cent. IV, cap. 10, qui ajunt Malchum oriundum ex vico Maronia.” Procul dubio hæc si legisset Martianayus non scripsisset ex fide unius codicis Gemeticensis ut revera ejusdem loci indigena. In quatuor codicibus idem reperit utebatur loco ut rebar.

l Apud Martianayum, cui aliquot, inquit Vallarsius, codices suffragantur suscitans: sed bona lectio sciscitans.

m “Ms. S. Floriani,” inquit Rosweydus: “Mi nate, Nisivelli agelli colonus. Ms. Audomarensis: Matheni sibeni agello colonus, quod coaluit ex mi nate, Nisibeni. Erit fortassis quispiam, qui hinc Mathe Nisibeni exsculpat et locum ita dictum in agro Nisibeno arioletur. Vulgo loco Nisibeni habetur Maroniaci. Apud Metaphrastem (immo in versione anonyma græca) habetur Sevennia.” Habet Martianayus:“In codice P. Pithoei erasa sunt verba mi nate et duo sequentia quæ legere non potui. Gemeticensis retinet solus Nisibeni agelli colonus. Alii ridicule posuerunt Atheniensis sanguinis colonus.”

n “Ita legendum, ait Rosweydus ex Mss. Quidam Mss. habent Verœam, solemni quorumdam veterum more, ponentium V loco B. In editionibus veteribus erat, quæ inter Mimas et Beroas. In Coloniensi editione, quæ inter Immam et Essam.” Martianayus dedit Hymmas, Vallarsius Immas. Ille addit: “Mss. exemplaria retinent Himminas et eminos vel immus; omnes autem consona voce legunt Beroam, non Essam corrupte;” hic vero: “Ptolemæus Immam vocat Seleucidis civitatem. Unus Vaticanus Bessam male, cum Beroam Cyrristicæ civitatem, quæ Aleppo nunc dicitur, indicari compertum sit. Cfr Ptolemæum, lib. V, cap. 15.” In Commentario prævio num. 7 Chalcidos, Immæ et Beroæ hodierna nomina indicavimus. Imma notatur in Mappa topographica agri Antiocheni, quam Michaud adjecit Historiæ suæ cruciatarum.

o Pleraque edita desiderium loco cogitatio; correxit jam pridem errorem Rosweydus. Et quidem Vallarsius: “Pari consensu, ait, Mss. omnes, incidit mihi cogitatio ut, etc. quemadmodum et supra in Vita Pauli num. 7, hæc in mentem ejus incidit cogitatio.” Ex fide codicis S. Floriani scripsit Rosweydus: Ut dum adviveret mater; quod probat his Tertulliani verbis (de Corona militum, cap. 7): Porro siquæ alia idolis faciant, ad dæmones pertinent, quanto magis quod ipsa sibi idola fecerunt, cum adviverent; ubi non recte Latinius, addit Rosweydus: Cum adhuc viverent reponit. Non ausim dissentire a Rosweydo; nolui tamen abjicere communem lectionem.

p Editio Coloniensis, Martianayus etc. partem monasterio constituerem. Rosweydus: Ex parte monasterium construerem; suffragatur Vallarsius, testatus ita se quoque legisse in Mss. Ex hoc et infinitis aliis constat monachos tunc interdictos non fuisse hæreditate paterna. Reclamantibus pontificibus, introducta hæc lex a Justiniano. Salvianus Massiliensis graviter objurgat parentes qui filios monachos hæreditate excludebant. Ex hoc itaque capite ut ex multis aliis manifestum est monachos vi professionis incapaces non fuisse dominii juris et facti. Quod S. Malchus se culpat de concepta mente aliquid sibi reservandi, id profecto statui monastico, qualis tum vigebat, contrarium non erat; sed tantummodo perfectioni hujus status. Neque eum hac de objurgat abbas, sed de adeunda paterna domo.

q Rosweydus et Mss. visi a Vallarsio utilitatem habent; certe melius quam salutem, ut passim impressum. Utilitas Malchi opponitur solatio abbatis.

r “Ita recte, ait Rosweydus, Mss. Male Coloniensis editio: De Beria [seu Berrhoea] ad Essam pergentibus. Est Beroa hic Syriæ civitas. Edessa quoque hic Syriæ est civitas.” Posterius minus recte assertum: Mesopotamiæ civitas est Edessa; et quidem ex reditu S. Malchi e captivitate manifestum est eum in manus Sarracenorum incidisse, postquam Euphraten transiverat. Error Rosweydi hinc ortus, quod credidit grandem amnem, de quo mox, Euphratem fuisse, dum Mygdonius seu Chaboras fuisse videatur.

s “Tenditur, inquit Rosweydus, hæc latissima eremus ab India ad Mauritaniam usque et Atlanticum Oceanum, ut scribit Hieronymus in cap. 31 Isaiæ.”

t De Sarracenorum moribus vide dicta supra inVita S. Hilarionis pag. 21.

u “Veteres editiones, ait Rosweydus, nudatisque capitibus. Sed bene Ms. cum editione Coloniensi vittatis.” Ad hanc usque diem vittata (enveloppes d'un turban) et crinita habent capita.

x “Ita Ms. S. Floriani, ait Rosweydus. Veteres editiones calligulas. Coloniensis editio, [Martianayus et Vallarsius] caligas. Isidorus lib. XIX Orig. cap. 34: Caliculæ caligæ vel a callo pedum dictæ vel quia ligantur. Nam socci non ligantur, sed tantum intromittuntur.” De palliis nulla difficultas; vulgo dicuntur burnous. Scribendum esse calliculas consentio Rosweydo; sed eruditum virum errare putem, quum æstimat id verbum ad rem calceamentarium pertinere: caligæ scilicet, caligulæ seu caliculæ calcei militares sunt, capuccinorum calceis similes, nisi quod hi clavos non habent: quid ergo sibi vellent latæ caligæ? Calliculæ alia omnino res sunt, scilicet frusta panni aliusve materiæ, diversi coloris, secta in orbes et assuta vestibus, maxime ad humeros, sed aliis quoque locis, sæpius acu distincta et multum ornata: ita ut calliculæ diversum vestium genus non sint, sed ornamenta palliorum. Audi de illis disputantem Lambecium [Notæ in kalendarium vetus, ap. Grævium, Antiquitates, tom. VIII, col. 113 et 114.] : In eadem, inquit, supra memorata Bucherianæ editionis imagine omissa etiam sunt omnia illa ornamenta rotunda, quæ cernuntur in vestitu mensis Decembris: (imaginibus scilicet ornatum erat kalendarium quod explicandum assumpserat Lambecius: quos imagines apud Grævium [Ibid. loc. cit.] habes.) Appellantur illa ornamenta latine a græco καλλος, quod pulchritudinem et ornatum significat, calliculæ, græce autem a rotunditate sua τροχαδες; fuerunt ex purpura, gemmis auro et argento, aliisque diversis materiis; ut videre est in antiquis Actis Passionis sanctorum martyrum Perpetuæ et Felicitatis; ubi ipsa Perpetua de se hæc scribit: Pridie quam pugnaremus, video in horomate hoc: venisse Pomponium diaconum ad ostium carceris et pulsare vehementer, et exivi ad eum et aperui ei; qui erat vestitus distinctam candidam, habens MULTIPLICES CALLICULAS. Item paulo post: Et exivit vir quidam miræ magnitudinis ut etiam excederet fastigium amphitheatri, discinctatus purpuram inter duos clavos per medium pectus, habens CALLICULAS MULTIFORMES EX AURO ET ARGENTO FACTAS. In antiquis autem Glossariis latino-græco et græco-latino a Bonaventura Vulcanio editis, coll. 321 et 640 pro callicula perperam legitur Gallicula: Galliculæ, Τροχαδες, Τροχας, Galliculæ. Ejusdem generis calliculæ cernuntur etiam supra in vestitu mensis Aprilis (scilicet in Kalendario, quod illustrat Lambecius), et libro III horum commentariorum in antiquissimi codicis Ms. græci Geneseos tabula VI in vestimento Chanaani; tabula XVI in vestimento patriarchæ Isaaci et cujusdam alterius; tabula XXV in vestimento muliebri; tabula XXVII et XXVIII in vestimento patriarchæ Josephi et duorum aliorum; tabula XXIX et XXX in vestimentis Josephi; tabula XXXV et XXXVI in vestimentis regis Pharaonis et Josephi; tabula XL in vestimento Benjamini; tabula XLV in vestimentis Josephi, Ephraim et Manasse; quibus omnibus locis calliculæ illæ sive trochades repræsentantur per rotundas maculas nigras; uti etiam in æque vetustis Romæ subterraneæ imaginibus et quidem præcipue tabula X sepulcrorum cœmeterii S. Callisti papæ et aliorum sanctorum martyrum, pag. 331 tom. I edit. Coloniensis, 1659, in fol. Etiamnum aliquot deserti tribus pallia vario ornamentorum genere distincta habent. — Post Ecce subito notat Vallarsius:“Unus addit: Barbarorum manus, et paulo post tres Mss. Gallicas habent pro caligas, alius calliculas. Vide infra Regulam S. Pachomii.” Ibi quidem num. 101 de monacho habente galliculas in pedibus sermo fit. Sed satis clarum eos solos hoc loco bonos esse codices in quibus calliculæ leguntur. Nil enim erat cur calcei Sarracenorum lati dicerentur et ut res singularis extollerentur.

y Sic Rosweydus, licet vulgo: Pendemus potius. Ipse enim Vallarsius, quamquam hoc loco corrigere ausus non sit, testatur in omnibus codicibus a se visis legi: Hæremus potius. Quod paulo supra S. Malchus se longo postliminio hæreditarium possessorem dixit, sensu proprio intelligendum putat Rosweydus. Putem significare voluisse sanctum virum, se, quum postliminii jure hæreditatem adire vellet paternam, divino numine providente redditum fuisse quasi postliminii jure vitæ monasticæ.

z Jam semel et iterum diximus hoc flumen Mygdonium seu Chaboram esse.

aa Sic editi; a quibus discedendum non videtur, licet Vallarsius in tribus Mss. legerit: Nam aëris loci illius intemperies præter pudicitiam nihil aliud etc. et in uno temperies. De psalmis quos, ut paulo infrarefert, in monasterio dedicerat, adi Vitam S. Hilarionis supra pag. 34.

bb Olim editi: rursus ferus ille et implacabilis. Rosweydus: herus ille placabilis, errore (ni fallor) typothetæ loco implacabilis. In omnibus Mss. legit Vallarsius herus ille implacabilis.

cc Sic editio Coloniensis et Vallarsius. Rosweydus: Et nisi festinus brachio tenere mulierem præoccupassem; cui lectioni quatuor apud Vallarsium suffragantur Mss. Alius ibidem: Nisi festinus mulierem tenerem, brachio occuparem. Non ausim damnare lectionem Rosweydi, suis et Vallarsii codicibus nixam, maxime quum Livius lib. IV, cap. 50 dixerit: Legem de mulctarum æstimatione … ipsi præoccupaverunt ferre.

dd Rosweydus habet alterutrum, cui duo apud Vallarsium Mss. consentiunt.

ee Æstimavit S. Hieronymus licitum esse sibi mortem inferre ad evadendum pudicitiæ periculum: In persecutionibus, inquit [Comment. in Jonam, cap. 1, v. 12, ap. Migne, Patrologia, tom. XXIV, col. 1129.] , non licet propria perire manu, absque eo ubi castitas periclitatur.

ff Rosweydus legit: Sanguinem tuum in sanguinem meum. Bona forte lectio; hæc enim annotat Vallarsius: “Iterum duo codices, sanguinem tuum in sanguinem meum; alius, sanguine tuo sanguinem meum; quartus absolute habet: sanguinem tuum, vel si mori, etc.”

gg “Martianayus, et enutrierat et perdiderat. Sic quoque me cogitante aspicio etc. contra Mss. fidem, ut cætera bene essent.” Ita Vallarsius.

hh Editio Coloniensis, Martianayus, Vallarsius: similitudinem. Rosweydus: sollicitudinem; cui apud Vallarsium tres consentiunt Mss.; e quibus unus: ubi est labor in medium.

ii Editio Coloniensis, Rosweydus, Martianayus et Vallarsius habent: non aspernatur. Vallarsius tamen addit: Victor., audit causas: hortatur fugam. Peto silentium. Non aspernatur, et jugi susurro. Rosweydus habet susurrio, quod ex versione Jobi cap. 6, ut apud veteres Patres legitur, vindicat.

kk Rosweydus, promovemur; Victor., provehimus; editio Coloniensis, Martianayus et Vallarsius, promovemus.

ll Lectionem Rosweydi sequimur, qui eam ita propugnat: “Vetus editio: Duos camelis sedentes; Coloniensis duos camelis insidentes [eamdem habent Martianayus et Vallarsius]. Sed lectio quam dedi est Ms. S. Floriani, et est locutio frequens mediæ ætati. Hieronymus ipse supra in Vita S. Hilarionis cap. 9: asinum sedens. Ita ibi Mss. Ælius Spartianus in Hadriano: Sederi equos in civitatibus non sivit. Sic Marci cap. 11 de pullo asinæ: Quem nemo adhuc sedit hominum. Ita citat Ambrosius lib. IX, cap. 22 Lucæ initio. Vulgatus nunc, super quem etc. Idem lib. IX in Lucam: Et ideo pullus sedetur asinæ.” Alia exempla dabunt lexica. Sed de equitando tantum, active dicitur sedere. Concite loco concitos vidit in Mss. Vallarsius.

mm In duobus Mss. vestustioribus reperit Vallarsius, fervore solis declinante.

nn Sic Rosweydus. Editio Coloniensis, Martianayus aliique, dominus vocat, patienter exspectat. Sed notat Vallarsius “hæc patienter exspectat, perperam intrusa videri; certe, inquit, in nullo Ms. invenimus.”

oo “Vulgati libri vecordiam, renuentibus Mss. Deinde Victor., qui sunt qui hoc crederent, etc.” Ita Vallarsius.

pp Vallarsius potius ex Mss., editi tutius; quodcum ipse Rosweydus habeat, nescio quid melius. Idem cense de vecordiam, quod apud Rosweydum quoque legitur.

qq “Apprehensum mordicus catulum: ita vetus editio, inquit Rosweydus, et Mss. Coloniensis editio: apprehensos mordicus catulos.” Quod veteres tradiderint leænam primo fœtu parere quinque catulos ac per annos singulos uno minus; ab uno sterilescere, hinc collegit Rosweydus S. Hieronymum forte indicare voluisse ultimum partum. Matutina: sic Rosweydus et omnes Mss. Vallarsii et quatuor Martianayi, qui tamen mature loco matutina scripsit. Editio Coloniensis utrumque vocabulum omittit. Plura in annotatis ad hunc locum refert Rosweydus exempla de defensa mirabiliter per bestias castitate.

rr “Unus Vaticanus: sed spectamus diu; tum omnes figuramus pro figurabamus.” Vallarsius.

tt Sic Rosweydus et unus Vaticanus. Editio Coloniensis Martianayus et Vallarsius sublato ergo horrore; non bona meo judicio lectio; paulo ante jam dixerat Hieronymus: sublato ergo metu et certe tam brevi spatio non bis idem dixisset in opusculotanta cura elaborato. Sensus est: Quum itaque hanc quoque diem sub tali terrore exegissemus. Unus Vaticanus habet: Sub tali ergo custodia et illa transacta dies.

uu De camelis dromedariis dictum in Vita S. Hilarionis.

xx Sunt enim ex genere eorum quæ vulgo dicimus ruminants: de quibus adi zoographos.

yy “Hæc, inquit Rosweydus, vera scriptio et lectio. Quidam editi addita interpretatione habent: et nova sitarcia, id est annona, refocillati.” Multa loca in quibus vox sitarcia occurrit dein adducit Rosweydus. Componitur e græcis σιτος et ἀρκεω annonam sufficere. Id est annona glossema quoque habet Vallarsius, optimus nixis codicibus.

zz In commentario de S. Hilarione diximus quot leucarum iter a camelos sedentibus intra diem peraatur, decem scilicet ad summum.

aaa In commentario prævio num. 10 diximus de his castris et passim de Sabiniano et universo itinere.

bbb Ita editi et bene. Vallarsius tamen: “Mss. rei ordinem pandimus, indeque transmissi ad Sabinianum; olim erat Sabinum, et penes Martianayum forte typothetarum errore Sabianum.” Diximusin Commentario prævio Sabinianum non fuisse ducem Mesopotamiæ (erat enim Cassianus), sed magistrum militiæ.

ccc Centuriatores Magdeburgenses [Centuria, IV, col. 1304.] et Baillet in Vita S. Malchi putarunt aliquandiu inter virgines collocatam fuisse hanc mulierem. Sed aliud omnino intendit S. Hieronymus. Adi Commentarium prævium, num. 11.

ddd Vide apud Rosweydum alia S. Hieronymi monita de consortio mulierum vitando.

eee “Varia, inquit Martianayus, hic retinent Mss. exemplaria. Petri Pithæi codex legit hoc modo: Hæc mihi senex Malchus adolescenti retulit. Hæc ego vobis narro senex, castis historiam castitatis. Hæc expono e virginibus, virginitatem exhortor. Vos narrate posteris etc. Cæteri codices Avenion. et Tolos.: Hæc mihi senex Malchus adolescentulo Hieronymo retulit. Hæc ego vobis narravi senex, castis historiam castitatis exposui. Virginibus virginitatem custodire monstravi. Exhortor denique vos narrare posteris, ut etc.” Addit Vallarsius: “Duo Mss. Castis historiam castitatis expono, virginibus virginitatis. Vos narrate etc. Quæ autem interseruntur, Virgines virginitatem custodire exhortor in uno tantum Ms. invenimus.”

fff Ad finem subjicio crimina de quibus S. Malchum damnarunt Magdeburgenses: Parentibus non præstitit obedientiam contra præceptum Dei: Honora patrem et matrem. Præceptis hominum et vita monastica frustra Deum coluit. Matt. 15. Interficere seipsum in animo habuit, contra mandatum Dei: Non occides. Matrimonium secundum doctrinam dæmoniorum (1 Tim. 4) contempsit. Furtum commisit contra Dei præceptum: Non furtum facias. Hæc illi, consilia evangelica vertentes in scelera; sed legant S. Paulum, qui utique spiritum Domini habuit. 1 Tim. V, 11. Quod vero S. Malchus duos hircos occidit ut in itinere haberet unde vesceretur, quis culpet nisi qui statuat nemini licere ex injusta servitute effugere? Quod semet occidere in animo habuit, non defendo, nisi quod illo ævo hæc res tam aperta non erat. Quum enim inter vitam et pudicitiam eligendum videretur, multi arbitrabantur licitum sibi esse sponte vitam dimittere, ne, etiam absque sua culpa, polluerentur. Vide supra annotatum ee.

* al. faucibus.

DE S. VIATORE, LECTORE ET CONFESSORE LUGDUNI IN GALLIA

CIRCA ANNUM CCCXC.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Antiquissimus S. Viatoris cultus; quo tempore vixerit; reliquiarum fata.

Viator lector et confessor Lugduni in Gallia (S.)

AUCTORE V. D. B.

De S. Viatore, gallice saint Viotre seu saint Viateur, nobis brevibus esse licebit; cujus quippe gesta ita implexa sunt S. Justi episcopi Lugdunensis actis, [S. Viatoris nomen Hieronymiano] ad diem 2 Septembris illustratis [Act. SS. tom. I Sept. pag. 365 et seqq.] , ut, si quis dixeritex ea conjunctione illius ortum esse cultum, a veritate non procul aberraturus videatur. Utut id est, quemadmodum antiquissimus est S. Justi cultus, ita remotissimis quoque temporibus exorsa est S. Viatoris veneratio: adeo ut credibile sit Lugdunenses sæculo IV exeunte, quum utriusque sancti corpus ex Ægypto in Gallias relatum est, cœpisse cœlitum honores utrique exhibere. Sane in multis Hieronymianis laterculis, ut S. Justi, sic S. Viatoris nomen comparet. In apographo vetustissimo Corbejensi [Spicilegium Dacherii, tom. II, pag. 20, edit. de la Barre.] legitur ad hanc diem: Lugduno Galliæ, Viatoris pueri discipuli sancti Justi episcopi: quæ genuina videtur lectio. Reliqui fere codices jam mire luxati, jam breviati sunt quam maxime. Videlicet legitur in Lucensi [Florentinius, Martyrologium S. Hieronymi, pag. 929.] : Lugduno Galliæ, Justi. Beati Viatoris pueri discipuli sancti Justi episcopi; in Richenoviensi [Act. SS. post suppl. Junii, pag. 13.] : Lugduno Galliæ, Justi et Beati Victoris; in Augustano [Ibid. pag. 22.] : Lugduno, Justi; in Labbeano [Ibid. pag. 29.] Lugduno, Justi et Viatoris; in Gellonensi [Spicilegium Dacherii, tom. II, pag. 35.] : Lugduno Justi, Viatoris; et demum. In codice S. Germani Autissiodorensis sæculi VII aut VIII [Ap. Martene Thesaurus Anecdot., tom. III, col. 1561.] : Lugduni, Justi. Contra optimum est auctarium, quod Floro adscripsit Papebrochius [Act. SS. tom. II Martii, Martyrol. Bedæ, pag. XXXV.] : Lugduni Galliæ natale B. Viatoris pueri et discipuli S. Justi episcopi.

[2] [Martyrologio inscriptum aliaque adjuncta suadent ejus cultum exeunte sæculo IV incepisse.] Quum itaque in tot Hieronymianis codicibus reperiantur S. Viatoris memoriæ aut saltem memoriarum vestigia; probanda non videtur Florentinii conjectura, qui, ut inter additamenta ad diem 2 septembris retulerat S. Justi laudationem, sic ad hanc diem S. Viatoris encomium vocavit Gallici antiquarii additionem [Martyrol. S. Hieron., pag. 930.] . Neque eam probavit Sollerius [Martyrol. Usuardi, pag. 616.] opinionem; quam forte in medium non attulisset Florentinius, si recogitasset ex S. Sidonio Apollinari et ex Collatione Lugdunensi anni 499 constare medio sæculo V eodemque exeunte celeberrimam jam fuisse apud Lugdunenses S. Justi festivitatem [Cfr Act. SS. tom. I Sept., pag. 365.] , adeoque pronum fuisse ut sæculo IV exeunte utriusque corporis venerabunda translatio initium exstiterit annuæ deinceps solemnitatis. Equidem S. Justi et S. Viatoris in Martyrologio Hieronymiano commemorationem genuinam esse æstimo, et utrumque Sanctum ex paucissimo eorum confessorum esse numero, quorum cultus in ecclesia latina ad exiens sæculum IV seu iniens V pertingat.

[5] [Ejus in aliis Martyrologiis memoria.] In poasterioribus fastis sacris celebris permansit S. Viatoris memoria, quam Ado [Martyrolog. Adonis, curis Georgii, pag. 539.] his sistit verbis: Et ipso die, transitus S. Viatoris lectoris, in eremo comitis S. Justi; eademque forma, vocabulorum ordine vix diverso, utitur egregium Martyrologium Autissiodorense sæculi XI [Ap. Martene, Ampliss. Collect., tom. IV, col. 726.] . Usuardus non multum absimilis: Ipso die, sancti Viatoris, ministri beati Justi Lugdunensis episcopi. Notkerus, qui, quemadmodum inter prætermissos ad diem 20 Octobris fuit monitum, uno die aberrat, S. Viatoris transitum mutavit in translationem, ita ut habeat [Ap. Canisium, Lectiones Antiq., tom. II, part. II, part. III, pag. 182.] : Item translatio beati Viatoris in eremo, comitis sancti Justi. Pro more vitæ compendium dat Petrus de Natalibus [Catalogus SS. lib. IX, cap. 90.] : Viator confessor, inquit, ordinem lectoris tenuit et sancti Justi Lugdunensis episcopi comes fuit. Qui cum eodem episcopatum deserente navem conscendit et ad Ægyptum navigavit: atque ei in eremo sedule ministravit… Quo decedente et ipse post dies septem, prout ipsi sanctus Justus prædixerat, eum ad cælos secutus est. Nam et quievit in pace XII kalendas Novembris. Quorum amborum corpora a civibus Lugdunensibus exinde sublata ad eorum civitatem delata et in ecclesia sanctorum septem Machabærum condigno cultu posita sunt IV nonas Septembris. Maurolycus [Martyrol. secund. morem Romanæ ecclesiæ, fol. 69.] addit annuntiationi Usuardi: Apud eremum in Ægypto. Baronius demum in Martyrologio Romano assumpsit Usuardi verba, nisi quod verbis ipso die substituit vocem Lugduni. Quæ ut demum claudam, in kalendario Breviarii Lugdunensis, quod omnium antiquissimum visum est Joanni de la Mure [Hist. ecclés. du diocèse de Lyon, pag. 278 et 280.] , legitur ad hanc diem: Viatoris Conf. XI m. Virg. Omitto S. Viatoris nomen ad diem 14 Octobris in auctario Usuardino Centulensi legi; id enim ibi tantum scribitur, quod eadem die transitus S. Justi notandus visus fuit.

[4] [Mortuus est die 21 Octobris, septem diebus post S. Justum] Atque hic recurrit quæstio, quæ in commentario de S. Justo agitata jam fuit, quid nempe valeat apud Adonem S. Viatoris transitus, an secessus Lugduno in Ægyptum, an corporis relatio Lugdunum, an ad meliorem vitam profectio. Verumenimvero designari tum ejus ad æterternitatem profectionem seu pium obitum manifestum habebit quisquis disquisitionem Stiltingi de S. Justi festivitatibus legerit [Act. SS. tom. I Sept., pag. 366 et 367.] . Luculente enim ostendit S. Justi mortem, qui etiam transitus dicitur ab Adone, contigisse die 14 Octobris, adventum corporis Lugdunum die 4 Augusti et ejusdem in ecclesia Machabæorum seu S. Justi depositionem die 2 Septembris. Quum itaque Ado uno loco per transitum intellexit obitum, altero loco eodem vocabulo idem sane significare voluit; maxime quum SS. Justo et Viatori eadem Acta communia sint. Deinde in utraque S. Justi Vita [Ibid. pag. 373 et 375.] mors S. Viatoris vocabulo transitus designatur. Demum adjuncta obitus S. Viatoris similia sunt illis mortis S. Laurentii; qui, quum tantopere optasset quam proxime S. Sixtum sequi, quarto die post obiit; ita ut citus transitus sanctissimi juvenis Viatoris plane conveniat cum dictis Petri de Natalibus, asserentis S. Viatorem septem diebus post S. Justi obitum eum ad cælos secutum esse.

[5] [circa annum 399; brevi post translata Lugdunum ejus ossa] S. Justum et proinde etiam S. Viatorem ad superos abivisse circa annum Christi 390 visum est Stiltingo [Ibid. pag. 371 et 372.] , quoniam ille anno 374 concilio Valentino atque anno 381 synodo Aquilejensi interfuit, et, paulo post cum S. Viatore in Ægyptum profectus, aliquot tantum annos ibidem, vixisse videtur. Addit Stiltingus [Ibid. pag. 372.] , verisimile esse translationem ossium utriusque Sancti contigisse paucis annis post eorum obitum et ante finem sæculi IV. De hac translatione ita Ado in Chronico [Ibid. loc. cit.] Cujus (Justi) ossa pio amore solliciti Lugdunenses ad urbem suam reportant: ossa quoque Viatoris sanctissimi comministri ipsius. Utriusque ossa sepulta fuere in ecclesia suburbana Machabæorum, quæ dein S. Justi dicta est. Locus indicatur in epitaphio S. Justi, quod ex vetusto epitaphiorum codice prompsit Quercetanus et secundum eum Raynaudus et Stiltingus [Ibid. loc. cit.] . Ultimi versus sunt hi:

Plebis amore suæ patriam revocatus ad urbem,
Cum Viatore pio Christi tumulatur ad aram (Justus);
Ut quos pervigili vivens pietate nutrivit,
Continuis precibus foveat per secula natos.

[6] [anno 1287 recenduntur in capsa et anno 1562 dissipantur.] Anno 1287 aperta sunt S. Viatoris aliorumque in crypta S. Justi tumulatorum Sanctorum sepulcra visitatæque reliquiæ prout legitur in instrumento ejusdem anni, quod inter Acta S. Irenæi edidit Papebrochius [Act. SS. tom. V Junii, pag. 345.] . Hæc sunt verba: Quoniam igitur, teste Scriptura, opera Dei revelare honorificum est, ne lucerna memoriæ Sanctorum diutius lateret sub modio, quæ ad promotionem fidei et ampliandam devotionem populi christiani potius erat super candelabrum ecclesiæ exaltanda, reserato tumulo sancti Justi ad manum prædicti domini archiepiscopi (Viennensis, Guillielmi), aliorum Sanctorum circa eumdem jacentium fecimus aperiri sepulcra, inventasque ibi sacrosanctas reliquias in capsis singulis ad hoc speciatim deputatis una cum sacrista et pluribus aliis ejusdem loci canonicis reposuimus et inclusimus sigillatim: de singulis tamen reliquiis seorsum in sacculis posuimus de voluntate capituli supradicti, ad ostendendum populis, cum fuerit opportunum: prædictorum autem Sanctorum nomina sunt ista. In primo tumulo reperimus corpus beati Arigii confessoris et Lugdunensis archiepiscopi et juxta ipsum in eodem tumulo corpus beati Viatoris confessoris et comitis sancti Justi, cum scriptis vel chartis antiquis, de iis facientibus expressam mentionem. Item in alio tumulo etc. Relevata dein S. Viatoris aliorumque corpora et capsis ad hoc deputatis fideliter inclusa [Ibid. pag. 364, num. 29.] . Conservata fuere ibidem usque ad annum 1562, quo hæc ecclesia S. Justi funditus a Calvinianis, civitate potitis, eversa est et reliquiæ omnes, si paucissimæ excipiantur [Cfr de Colonia, Hist. litt. de Lyon, tom. II, pag. 135; de Lumina, Histoire de l'église de Lyon, pag. 379.] , dissipatæ fuere. Subjicimus Vitam qualemcumque, a Theophilo Raynaudo adornatam, quæ, siquid obscuri supersit, facile dabit illustrandi occasionem.

VITA S. VIATORIS
A Theophilo Raynaudo collecta.

Viator lector et confessor Lugduni in Gallia (S.)
a

S. Viator, quem Ado juvenem sanctissimum b nominat, lector c fuit ecclesiæ Lugdunensis, quo tempore sedebat in ea S. Justus. Sancto autem pontifice, ut in Ægyptum abiret d, clam Turnone e digresso, comes eidem accessit S. Viator, factus illi obvius jam agenti Massiliæ et navem conscendere paranti f; quem sanctus senex peregrinationis solatium admisit et in Ægypto per annos aliquot, quibus ibi vixit, asseclam habuit: donec deducto ibidem ad extrema sancto pontifice, solutus in lacrymas et animo consternatus, Viator vicem suam deflere cœpit, illud rogans sanctum virum: Et cur me, domine, relinquis? responsum retulit his verbis conceptum, in S. Justi Actis apud Surium: Ne turberis, fili, tamquam solatio destitutus: non ita multo post me sequeris g. Possim et hic illud exclamare quod de non dissimili sancti pontificis Sixti ad suum ministrum B. Laurentium responso D. Augustinus h: “O consolatio! Non ait, noli mœrere, fili, salvus eris; sed noli mœrere, quod ego præcedo, tu sequeris; nec consecutio tua differetur. Accepit oraculum, vicit diabolum, pervenit ad triumphum.” Non ita multo post adjunctus est S. Justo, non peregrinationis aut exilii, sed beatitatis comes, nempe 21 Octobris i.

ANNOTATA.

a Hanc Vitam inseruit Raynaudus Indiculo SS. Lugdunensium. Præluxit ei tantum Vita S. Justi posterior quæ est apud Surium ad diem 2 Septembris, Martyrologia Adonis et Usuardi, Equilini seu Petride Natalibus Catalogus sanctorum et Martyrologium Romanum. Caruit autem Vita antiquiori, edita a Stiltingo et tempore S. Antiochi episcopi Lugdunensis seu ineunte sæculo V conscripta, non multis post S. Justi mortem annis.

b In Martyrologio ad 2 Septembris.

c Sæculo IV grave erat lectorum in ecclesia officium; iis sæpe demandabatur cathechumenos instituere et alia id genus. In Vita antiquiore dicitur [Act. SS. tom. I Sept., pag. 373.] S. Viator egregiæ indolis puer, qui officium tunc in ecclesia lectoris gerebat. Manifeste vox puer non significat hoc loco teneræ ætatis adolescentulum, sed servum: unde ab Usuardo et Martyrologo Romano minister S. Justi dicitur et a Bailleto [Vies des Saints, Topographic, v° Lyon.] domestique de saint Just; maluissem vocabulum esclave: satis enim superque constat, Deum etiam sæculo IV res suæ ecclesiæ per ea quæ contemptibilia sunt mundi procurasse.

d Sedem suam reliquit S. Justus et in eremum se contulit, quod innocenter causa fuerat cædis cujusdam viri furiosi.

e Omittitur in antiquiori Vita nomen illius loci, de quo nulla sunt monumenta sæculo IX antiquiora [Act. SS. Tom. I Sept., pag. 376.] .

f Hæc, ut reliqua, secundum Vitam recentiorem. In antiquiori hæc de S. Viatore leguntur [Ibid. pag. 373. ] : Hic solus beatissimum senem (Justum), latere cupientem, vestigiis insecutus est; ac jam inter Arelatem atque Massiliam supra littus maris posito et navim conscendere parato superveniens, non sine admiratione ei se obtulit: receptoque in solatium peregrinationis, heremum petens in Ægyptum navigavit. Hæc eremus Scethica [Ibid. pag. 374.] ; de qua plura disputata fuere in tomo nostro superiori [Ibid, tom. VII Octobr.. pag. 39 et seqq.] .

g In Vita antiquiori hæc ita narrantur [Ibid. tom. I sept., pag. 373.] : Ceterum cum aliquot annis in heremo angelis proximam vitam egisset S. Justus, et dignus adesset finis tantis laboribus, regnum spondens cælorum; atque illis jam extremis sanctæ commigrantis animæ flens et consternatus mente Viator adstaret, dicens: Cui me, Domine, relinquas? respondisse dicitur, nec turbaretur, quasi destitutus solatio, quia breve se illo quoque sequeretur. Quam utique prophetiam ac revelationem cito transitu sanctissimi juvenis constat fuisse completam; septem nempe diebus post, mortuo S. Justo die 14 Octobris, S. Viatore die 21.

h Tract. XXVII in Joannem [Opp. tom. III, part. II, col. 507.] .

i Aliqua dein addit Raynaudus de temporis spatio, quod inter S. Justi et S. Viatoris mortem effluxit. Ea resecanda visa, quum de hoc argumento in Commentario prævio alia docuerimus, Siltingi probationibus nixi.

DE S. JUSTO ARCHIDIACONO CLAROMANTANO

CIRCA FINEM SÆCULI IV.

SYLLOGE.
Ejus ætas et cultus. Distinguendus a S. Justo episcopo Claromontano. Officium. Reliquiæ.

Justus archidiaconus et confessor Claromonte in Gallia (S.)

AUCTORE V. D. B.

Saussayus ad præsentem diem in Martyrologio suo Gallicano paucis complectitur quæ de S. Justo archidiacono Claromontano innotuere: [Synopsis gestorum et memoria S. Justi in martyrologiis.] Claromonte, inquit, Arvernorum, sancti Justi confessoris, qui (ut Gregorius Turonensis scribit) nomine et merito Justus, sancti Illidii archidiaconi cursu vitæ bonis operibus consummato, magistri tumulo meruit sociari. Cujus et nomen pridem sanctorum albo inscriptum, anniversariis sacris de more majorum hodie celebratur. Hujus pretiosos cineres Albertus, episcopus Arvernorum anno Domini 1311, dum sanctorum Illidii et Venerandi reliquias e terræ visceribus erueret, investigavit nec reperire potuit: forte quod cum sancti Illidii pulvere permixti essent; quia ita proxime ei consepultus fuit, ut sicut in vita uno corde ac animo vixerant: sic post mortem uno eodemque loco (si non et loculo) ad communem quietem clauderentur. Hæc ille. Castellanus in Martyrologio universali hac die de eodem sancto viro brevior est et alii post eum martyrologi Galli, puta de Rochechouart in Martyrologio Ebroicensi et Lebœuf in Martyrologio Autissiodorensi.

[2] [Ejus officium in diœcesi Claromontano.] Verba S. Gregorii Turonensis leguntur capite 40 libri I Historiæ Francorum [Edit. Ruinartii, col. 31.] , et eadem fere repetuntur in codice antiquissimo Molsheimensi Vitarum Patrum capite 2 [Act. SS. tom. I Junii, pag. 426, num. 9.] . Ex his itaque constat S. Justum vixisse usque ad sæculi IV finem, quum S. Illidius, ab anno fere 337 episcopus Claromontanus, diem obiisse tradatur 5 junii anni 385 [Ibid pag. 423, Gonod, Chronologie des év. de Clermont, pag. 4.] . Archidiaconi Claromontani tunc grande munus; quum diœcesis caperet universam Arveniam partemque pagi Borboniensis, atque unus tantum illo ævo fungeretur in plerisque diœcesibus Galliæ officium archidiaconi [Cfr Guérard, Essai sur le système des divisions territoriales de la Gaule, pag. 87 et seqq.] . Constat hinc secundo S. Justum sepultum fuisse in basilica suburbana B. Mariæ inter Sanctos (Notre-Dame-d'entre-Saints); in qua sepultus est S. Illidius et quæ, post fata varia circa annum 958 in monasterium Benedictinum mutata, dicta fuit S. Illidii, vulgo S. Allyre [Cfr Act. SS. tom. I Junii, pag. 423.] . Anno 1796 tot aliarum ædium sacrarum sortem possa est, securim et malleum experta et funditus eversa [Gonod, pag. 5.] .

[3] [In monasterio S. Illidii aliquando duo SS. Justi sepulti.] Aliquot abhinc sæculis duorum SS. Justorum corpora in hoc templo deposita fuere, nostri videlicet S. Justi, archidiaconi sæculo IV, et alterius S. Justi, episcopi Claromontani sæculo VII; de quo dixit Pinius noster ad ejus diem festum 2 septembris [Act. SS. tom. I Sept., pag. 439 et 440.] . Saltem usque ad medium sæculum X solus noster S. Justus suam ibidem habebat sepulturam. Etenim in scriptione de sanctis ecclesiis et monasteriis Claromontii, quam Savaronus [Origines de Clairmont, pag. 341 et seqq.] edidit et quæ anno 950 certe antiquior est [Ibid. pag. 341.] , legitur num. 11 [Ibid. pag. 350.] : In ecclesia S. Illidii, altare S. Clementis, altare S. Mariæ, ubi S. Illidius, et S. Desideratus, et S. Gallus, et S. Avolus, et S. Justus, et S. Injuriosus et Scholastica in corpore requiescunt. Quæ si conferas cum S. Gregorii Turonensis dictis de archidiacono Justo magistri tumulo sociato, evidens est agi de S. Justo nostro. Inferius num. 14 legitur [Ibid. pag. 354.] : In ecclesia S. Cirici (S. Cirgues; ad quam parœciam attinet vicus Durtol) altare Sancti Cirici, ubi sanctus Abraham, et sanctus Justus, et sanctus Silvinus requiescunt. Quæ si componantur cum Claromontanis catalogis, nemo (puto) dissentiet a Carolo Cointio [Annal. eccles. Franc. ad an. 615, num. 30, tom. II, pag. 686 et 687.] , statuente hunc Justum episcopum illum esse, de quo modo. Verum postea S. Justi episcopi cineres in S. Illidii quoque templum illata sint oportet; quum Savaroni [Orig. de Clairm., pag. 351.] ævo et deinceps sepulcrum illic cerneretur cum affixa tabula marmorea:

IBI REQVIESCIT SANCTVS
IVSTVS ARVERNICÆ
VRBIS EPISCOPVS.

Plura de non confundendis ambobus Justis Claromontanis vide apud Pinium [Act. SS. tom. I Sept. pag. 439 et 440.] .

[4] [Adhuc sepultæ jacent S. Justi reliquiæ.] Intra priorem partem mensis Decembris anni 1311 Arbertus, episcopus Claromontanus, et monachi S. Illidii multam posuerunt operam, ut Sanctorum corpora, quæ sub templi sui parvimento latebant, in lucem et majorem venerationem producerent. Detectæ SS. Galli, Præfecti, Illidii et Venerandi reliquiæ: verum, ut loquitur scriptor de S. Illidii corporis elevatione et translatione [Ibid. tom. I Junii, pag. 431.] , propter difficultatem quærendi corpus B. Nepotiani, confessoris et episcopi Claromontensis, quod in eadem capella (S. Venerandi sub analogio), sicut et multi alii sancti, sepultum fuisse noscitur, fuit ibidem dimissum. Et eadem ratione constat idem omissum de illo re et nomine Justo, archidiacono discipuloque beati Illidii, qui juxta sepulcrum ipsius sancti Illidii legitur fuisse sepultus. Nihilominus, quamdiu id stetit monasterium, celebratum ibi S. Justi archidiaconi festum die 21 Octobris.

DE S. URSULA ET UNDECIM MILLIBUS SOCIARUM VIRGINUM ET MARTYRUM COLONIÆ AGRIPPINÆ

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Ursula virgo et martyr Coloniæ Agrippinæ (S.)
XI millia virginum et martyrum Coloniæ Agrippinæ

AUCTORE V. D. B.

§ I. Libertatis necessitas in conscribendo hoc commentario; dicendorum synopsis.

[In illustrandis S. Ursulæ et sociarum gestis requiritur jure merito magna libertas:] Quum ad Acta SS. Ursulæ et Sociarum illustranda accedo, non possum mecum non versare animo quam difficile negotium me maneat. Hinc stat quorumdam certa persuasio omnia quæ de Virginibus illis traduntur tuenda esse, nec per pietatem licere ab eis latum unguem discedere; illinc acris plurimorum censura, non impiorum tantum, verum etiam optime catholicorum. Speciminis gratia recitare placet verba cardinalis Baronii, hæc in Martyrologio Romano inter annotata ad diem 21 Octobris scribentis: Accidit in his quidem, ut, deperdita vera germanaque earum virginum historia, quisquis (ut libuit) sive quæ suo ingenio commentatus fuerit, sive quæ ab aliis levi quodam vulgi rumore accepit, scripturæ monumentis commendarit, non sine magno veritatis detrimento, CUM GRAVISSIMAM HISTORIAM COMMENTITIAM PÆNE REDDIDERINT. Et quidem olim nonnulli, sed pauci admodum, in eam abierunt sententiam ut sibi statuendum videretur Ursulanos manipulos numquam in natura rerum exstitisse; verum tot et tam certa de iisdem circumferuntur documenta, ut ferreus ille haberi debeat qui his non moveatur: adeoque qui recentius de illarum historia pessime et absque ulla verecundia scripsere, ii ausi non sunt eo usque progredi ut Colonienses virgines fictitias esse dicerent. Ast eos inter, qui Ursulanum agonem reipsa accidisse affirmant, quanta in præcipuis adjunctis exponendis dissensio! Quanta in indicandis numeris varietas! Quanta in tempore statuendo discordia! Neque hæc inter exteros tantum, sed apud ipsos Colonienses observata sunt diversa judicia: immensum enim distant Rollewinckii et Fleieni, utriusque Coloniensis, narrationes de Ursulano martyrio ab his, quas Bebius et Crombachius, natione etiam Colonienses, ea propugnarunt contentione qua, pro aris et focis certandum est. In ipsis pulpitis publicis manifestata aliquando Coloniæ hæc diversitas in die festo S. Ursulæ. Crombachius [S. Ursula Vindicata, pag. 146.] rem ita narrat: Refert ecclesiasticus quidam, se superstite et præsente, eodem die tres pro concione ex eadem cathedra de S. Ursula ad populum verba fecisse; primus historiam veterem juncta Coloniensium traditione ac locorum vestigiis explicavit: alter, repudiata vetere historia, Galfredi narrationem collaudavit: tertius utramque ex dictis condemnavit, Hectorem vero Boëthium audiendum et approbandum esse pronuntiavit; qua re vehementer orthodoxorum animi fuerunt perturbati: quæ res ne manaret latius, et majorum traditio detrimentum pateretur, constat duos posteriores ecclesiastes commonitos, ut aut avitam narrationem, more patrum explicarent, vel, S. Ursulæ historia prorsus omissa, proferrent aliquid in medium ad mores conformandos, ne hæreticis justæ offensionis ansam porrigerent. Quibus adde a R. D. Vill, parocho hodierno S. Ursulæ, in duplice libello, Gallico et Germanico, de templo S. Ursulæ [Guide dans l'Église de sainte Ursule à Cologne. — Wegweiser zur Kirche der H. Ursula in Köln, 1853.] , plures de Ursulano martyrio proponi sententias, quin ulli magis quam aliis videatur adhærere. Hæc et alia id genus siquis præ oculis habere voluerit, eam saltem nobis adhibebit indulgentiam, ut sensa nostra nos libere exponere patiatur, nedum cogat ut, quæ ipse forte absque ullo examine mente conceperit, vindicemus, defendamus.

[2] [Breviter exponuntur] Ut autem ab initio cognoscat lector quæ de certamine illo menti nostræ insideat sententia, nil opportunius arbitramur quam ut paucis gesta et passionem S. Ursulæ aliarumque virginum, ejus palmæ participum, concipiamus eaque hoc loco enarremus. Porro S. Ursulam et ejus socias domo Britannas fuisse vetus et constans est traditio; quam eatenus admittendam ducimus, ut non statuatur integrum agmen natione fuisse Britannum, sed partem tantum aliquam; reliquas vero ortu aut domicilio fuisse Colonienses. Quod forte patria continuo tentaretur a prædonibus Anglis et Saxonibus, qui nec bonis civium, nec hominum vitæ, nec virginum pudicitiæ parcerent, venerit beatum agmen in Germaniam II. Certissime resedit Coloniæ Agrippinæ, ubi pietatem aliquandiu coluit aliasque quæ Christi sponsas decent virtutes. Dum autem in hac palæstra se exercerent, sparsus est exeunte anno 450 rumor Hunnos, duce Attila, in Gallias velle perrumpere; quo factum fuit ut nonnulli Rheni accolæ Romam perrexerint, auxilium et robur ad Apostolorum limina quæsituri. Id quoque iter a S. Ursula et compluribus sociabus susceptum fuisse jam pridem traditum fuit, et verum habendum aut proximum vero. Ast, quum factæ essent reduces, appropinquabat jam cum suis copiis Attila, amicitiam initio fingens et benevolentiam. Verum, ubi prope Confluentes Rhenum attigit, omnem animi explicuit ferociam, speransque se terrore universas Gallias subacturum, exercitui in mandatis dedit ut complures civitates sus deque verteret; quæ quidem præcepta quam impie impleta fuerint diu testata sunt passim congesta rudera. Depopulabantur scilicet Attilæ milites agros, populos in ore gladii trucidabant, ipsos sacerdotes Domini perimebant ante altaria et urbes incendio delebant.

[3] [quæ præsens commentarius complectetur.] Verumtamen universarum Galliarum excidium, Aëtii aliorumque armis usus, avertit Deus, Hunnosque ultra Rhenum repedare coegit. Coloniam Agrippinæ, quod hæc civitas vallorum munitione et Rheni fluvio validissimum castrum haberetur, confugisse S. Pantalum, Augustæ Rauracorum episcopum, aliosque præsules volunt; sed hæc nil habent quod verisimile videatur aut aliquo fundamento historico nixum sit. Multo propius ad veritatem accedit multas virgines sperasse eadem intra mœnia pudicitiam suam tutiorem fore; multosque alios vitæ et bonis suis præsidium ibidem exspectasse: hæc enim communis tunc fuit providentia, ut ex S. Genovefæ, virginis Parisiensis, Vita facile colligitur. Sed frustra. Hunnorum, per Atrebates et Tungros, ultra Rhenum redeuntium petulantiam, barbariem et feritatem experti sunt Ubii; nec quisquam unquam dixerit quanta pertulerint mala. Tunc cæsi sacerdotes complures, multique ex populo; sed ut nullorum acerbior, sic etiam nullorum gloriosior fuit passio quam S. Ursulæ (quæcumque hæc demum fuerit) et innumerabilium virginum: quæ quum omnia potius subire paratæ essent tormenta quam virginitatis suæ detrimentum facere, sagittis tandem, quod genus armorum Hunnis proprium erat, transfixæ fuerunt, ut non tantum ex historiis passionum, verum etiam ex multis sagittis, quæ capitibus, pectoribus aliisque corporis membris infixæ repertæ fuerunt, quam manifestissime constat. Abeuntibus Hunnis, quum libere tandem respirare possent incolæ, collegerunt beatarum martyrum corpora, atque ea ratione eadem sepelierunt, quæ evidens indicium sit innumeros Colonienses incolas uno tempore morti succubuisse, eosque aliter habendos visos quam qui ordinario bello aut peste perierint: ita ut ipsius sepulturæ modus testimonium sit plura millia ibi condita fuisse martyrum. Non multo post in agro vicino, in quo iisdem quies data est, erecta est basilica, quæ exeunte sæculo V aut non diu post restaurata fuit a Clematio et ecclesia Sanctorum Virginum dicta fuit et quæ, ut plures basilicæ suburbanæ, jam hoc tempore monasterium fuit a monialibus seu virginibus habitatum: quæ res sane valuit ad hujus martyrii memoriam servandam. Maximo numero pugiles fuisse constat ex antiquissimo Sermone in Natali et ex Wandelberto, vicini Prumiensis monasterii abbate, qui testatur numerosa trophæa, virgineis manipulis erecta, ad Rheni littora in Agrippinæ urbe fulgere, atque olim ab impio furore inclyta millia, ductricibus sanctis, mactata fuisse; item ex Wicfrido, Coloniensi episcopo, qui ineunte sæculo decimo multa bona illi asceterio contulit propter reverentiam undecim millium sanctarum virginum inibi requiescentium: quas quidem liquet non omnes fuisse virgines, quum sacerdotes aliique viri inter eas recenseantur; sed quod virgines triumphi sui splendore aliorum obscurantes claritatem, qui vel pro asserenda Christi divinitate, vel tuenda justitia aliisque virtutibus christianis, aut qui saltem cum pietate injustam mortem oppetierant, universo agmini virgineum suum indiderunt nomen. Atque hanc ego narrationem, monumentis potissimis et historiæ illius ævi consonam, omnino certam esse persuasum habeo. Re quidem vera ejus elementa omnia nuspiam simul conjuncta in veteribus documentis reperiuntur; sed quum aliquandiu per traditionem oralem conservata fuissent, ea deinde scriptis recepta sunt; atque ita sparsim habentur, ut non difficilius simul componi posse videantur quam rupti musivi operis fragmina.

§ II. Occasio Crombachii libri de S. Ursula; misera ejus fata.

[Liber Crombachii de S. Ursula vindicata] Priusquam autem hæc explicemus et suis confirmemus testimoniis, dicendum videtur de famosissimo Crombachii opere, cui: S. Ursula vindicata titulus brevior est; longior: Vita et martyrium S. Ursulæ et sociarum undecim millium Virginum etc., ex antiquis monimentis bona fide descriptum, notabilibus argumentis, quibus historiæ fides satis solide fundari posse videatur confirmatum et in duos distinctum tomos, auctore Hermanno Crombach Societatis Jesu sacerdote, permissu superiorum. Coloniæ Agrippinæ sumptibus Hermani MyliiBirchm. 1647. Prior vero tomus inscribitur: Vindiciæ Ursulanæ, seu tomus prior, quo primigenia historia SS. Ursulæ et undecim millium virginum cum traditione Coloniensi contra adversarios asseritur, opera RR. PP. Philippi Bebii et Hermanni Crombach Societatis Jesu sacerdotum; alter vero: Tomus posterior Vitæ et martyrii SS. Ursulæ et Sociarum, etc. ut in fronte totius operis. Juverit et singulorum undecim librorum, in quos totum opus dispescitur, indicasse argumenta: Liber primus vindiciarum, quo antiquissima narratio martyrii juxta Coloniensium traditionem viginti fontibus illustratur et augetur. Liber secundus vindiciarum quo adversarii cum rationibus suis confutantur. Liber tertius. S. Ursulæ nativitas, educatio, sponsalia, congregatio et navigatio sodalitatis ejus e Britannia Coloniam. Liber quartus. Peregrinatio Romana sodalitatis Ursulanæ. Liber quintus. Martyrium S. Ursulæ et sodalium ejus. Liber sextus. Dona et virtutes sodalitatis Ursulanæ seu parthenopædia. Liber septimus. Sepultura, inventio et elevatio sodalitatis Ursulanæ cum duobus libris revelationum anonymi, notis illustratis. Liber octavus. Translationes Ursulanarum reliquiarum Colonia factæ in totum orbem: cum libro Revelationum Ursulanarum S. Elisabethæ, notis illustrato. Liber nonus. Cultus S. Ursulæ et sodalium in loco martyrii et orbe toto. Liber decimus. De miraculis. Liber undecimus. Testimonia vitæ et martyrii sodalitatis Ursulanæ.

[5] [scriptus fuit ne per heterodoxorum aliquot cavillationes reliquiæ sanctarum virginum] Scriptionis porro suæ originem et causam aperit Crombachius in Præfatione ad lectorem; in qua postquam de venerandis sanctorum reliquiis disputavit, his prosequitur: Fusius de sanctarum reliquiarum excellentia et utilitate volui initio totius operis disputare, ut lectores pii intelligant, justo me perculsum metu manum ad scribendum martyrium Ursulanum admovisse, ne causa non unius tantum martyris, sed tot millium simul periclitetur: quando nostra primum ætate, duce Molinæo, Calviniani, toti sodalitati vitam ereptum eunt, quam negant unquam exstitisse: catholicorum vero scriptores gravissimi patrum memoria sic necis hujus occasionem cum crimine læsæ majestatis implicuerunt, ut causa martyrii si non everti, nutare certe videatur. In reliquis vero Christi fidelibus merito Colonienses conqueruntur, se per injuriam a quieta mille et quadringentorum annorum agri Ursulani possessione, (qui rivorum exuberantium more cæsorum sanguine redundavit,) sine causa deturbari, vetustissimæ, et genuinæ historiæ, certis multorum populorum traditionibus stabilitæ, clarissimisque locorum variorum vestigiis confirmatæ, præponi mendacissimi (ut civem suum Britanni vocant) scriptoris inanem fabulam; et sensim adversariorum conatibus testatissima, quæ superant, apertæ veritatis monimenta obliterari, ut præcipuarum personarum sodalitatis Ursulanæ reliquiæ, quæ summa majorum religione jam a quingentis annis sunt honoratæ, in dubium revocentur, et tantum non ut supposititiæ, confictis a male feriatis hominibus, abjiciantur: ita subverentur merito Colonienses ne sancta et religiosa a majoribus accepta tot sanctorum corporum hæreditate spolientur: quibus ut divis suis tutelaribus debent obsidii non unam solutionem.

[6] [per universum orbem sparsæ contemptui haberentur, et imprimis ut Baronii placita,] Quod si Coloniensium sola res verteretur, damnum id quidem lugendum, particulare tamen censeretur: nunc vero sparsis orbe toto Sanctarum Virginum exuviis, agitur causa Germaniæ, Italiæ, Franciæ, Hispaniæ, Poloniæ et utriusque Indiæ, in quas scimus orbis regiones thesaurum illum non penetrasse tantum; sed etiam cultum hactenus Sanctarum Virginum quasi divarum tutelarium, et locorum præsidum religiosissime viguisse, ut nihil Coloniensibus circa venerationem sodalitatis Ursulanæ nationes pene orbis universæ concedere videantur. Quocirca si vacillare causa martyrii incipiat: cultus ille paulatim totius orbis consenescet, et ecclesiæ catholicæ nobilissima reliquiarum nominatarum pars eripietur. Quod eo magis formido, quo latius disseminatur studio quorundam fabulosissima, mendacissimaque de S. Ursula narratio, quam Calvini et Lutheri semper asseclæ, (ut catholicos convitiis appeterent) avide receperunt: catholici vero quidam, fontis inexplorata infectione, incautius hauserunt, et orbi propinarunt, adeo ut jam certa sinceræ veritatis indicia sic passim obterantur, ut, dum nondum erasa penitus sunt, nisi mature conatibus adversariorum occurratur, et ex iis, quæ superant, clara veritatis manifestæ in locis etiam acatholicorum documenta, traditiones variorum populorum, cum vetustissima mille jam annorum S. Ursulæ historia stabiliantur, verendum sit, ne posteri erasis jam omnino fundamentis istis, martyrium sint in dubium vocaturi.

[7] Movit me etiam rei ipsius indignitas, quod cum in Romani Breviarii propriis olim lectionibus (cum duplici ritu S. Ursulam universalis coleret Ecclesia) ita martyrium sit decantatum, [non minus exitialia, confutarentur.] sicut Basileenses, Argentoratenses, Colonienses et Rhenenses (quibus in locis aliquæ virgines Ursulanæ decesserunt), longa majorum accepta traditione, mira consensione referunt, et gravissimi scriptores a mille pluribusque annis idem martyrium memorarunt: quod ea modo narratio velut spuria rejiciatur: fabula vero ex autore, quem mendaciorum architectum catholici æque ac hæretici, recentiores et coævi ejus nominant: spretis omnibus sepulcralibus titulis, inscriptionibus, et monimentis, ac juratis septuaginta testibus repudiatis, velut unicum et solidum Ursulani martyrii fundamentum a doctissimis etiam viris approbetur; hinc merito cavillantur nos heterodoxi: et ansam arripiunt Vitas Sanctorum lugendas ficto a mendaciis vocabulo compellandi, quando Ursulani martyrii narratio niti unico creditur teste, qui civium ipsius, et hæreticorum et catholicorum, judicio quasi poetria Milesias tantum fabulas conflavit: cum supersit vera mille abhinc annis a S. Cuniberto, ut putatur, S. Ursulæ concinnata historia: vestigiis, et traditionibus locorum, ac titulis monimentorum conformis, divinis, humanisque testimoniis ducentis pluribusque roborata, quæ sine causa rejicitur. Quibus malis ut occurreretur quam citissime, Deo propitio, periculosæ plenum opus aleæ suscipere non dubitavi.

[8] [Minutius de Minutiis et maxime Philippus Bebius,] Verumenimvero hæc non primus animo concepit Crombachius. Ut testis est Winheimius, eadem jam ante annum 1605 cogitarat Minutius de Minutiis: Unum doleo, inquit ille [Sacrarium Agrippinæ, pag. 105 et 106.] , quod reverendissimum atque illustrissimum D. Minutium de Minutiis, archiepiscopum Jadirensem, summi pontificis secretarium, historicum nobilem, Coloniensibus fata eripuerint, siquidem de veritate Ursulanæ societatis Coloniæ passæ talem relationem, qualem docti numquam vidissent, ac omnes summopere admiraturi, promiserat: cæterum dum anno 1605 Colonia in Italiam præstantissimus hic vir rediret, mortuus Monachii apud serenissimum ac religiosissimum principem Bavariæ, ibidemque sepultus spem nostram fefellit. Jacebat itaque id consilium, morte interceptum; sed paucis annis post id renovavit Philippus Bebius, cujus laudes dabit Hartzheim [Bibliotheca Coloniensis, v° Phillippus Bebius.] . Hic anno 1616 scripsit nitidum explicatumque Specimen seu Ideam operis quo defensive, ut loquitur, potius quam offensive Ursulanam Coloniensem historiam vindicaret: quod Specimen Romam ad P. Joannem Lorinum, Antverpiam ad P. Heribertum Rosweydum, ad Chiffletium in Burgundiam et (ut conjicere fas est) ad alios in aliis provinciis degentes Societatis Jesu peritos viros misit. Proponebat quidem sibi Bebius omnes Coloniensium traditionum adversarios (prout fecit etiam Crombachius) confutare; verumtamen ante omnes debellandus erat Baronius, cujus narratio, notis ad Martyrologium Romanum inserta, doctissimis quibusque viris, non exteris tantum, verum etiam Coloniensibus, in dies magis magisque placebat: quæ ex Specimine seu Idea operis Ursulani constant; sed multo magis ex sequenti Bebii ad Rosweydum nostrum epistola, qua simul mores litterarii ineuntis sæculi XVII nonnihil innotescunt:

[9] [cujus epistola hac de re recitatur, refellere voluerunt Baronium.] Reverende in Christo Pater. Pax Christi. Accepi hesterna die per Dnm Hermannum Mylium a R. Va salutem (pro qua gratias ago) una cum tacita accusatione “ob dilatam responsionem” aut etiam aculeata sugillatione per illam additionem: [citatur, refellere voluerunt Baronium.] “Nisi forte in edenda S. Ursulæ historia occuparer.” Ego vero, Rde Pater, tantum abest ut eo usque rem deduxerim, ut jam per menses aliquot omnem omnino cogitationem de illa historia penitus abjecerim, variis aliis negotiis, tam privatis quam publicis, tam ordinariis quam extraordinariis, diversimode distractus, ac tantum non oppressus, in hac præsertim dubia ac prope deplorata valetudine, cujus ego non paucas mutationes hoc anno persensi: adeo ut a professione matheseos desistere opus fuerit, quamquam diu requiescere non licuerit; cum, patre studiorum præfecto ad collegii Confluentini gubernationem evocato, humeros antiquo atque molesto oneri subjicere debuerim. Eam ob rem facilius, uti spero, veniam de litterarum raritate a R. Va consequar; quamvis (ut verum fatear) alia etiam causa fuerit non scribendi; prout etiam Patri Robæo, cum per Colonienses transiret, indicavi atque ut R. Væ indicaret flagitavi: scilicet quod viderem non parum gravari collegium talibus litteris, ultro citroque mittendis; in quibus sæpe parum rei est, ut me aliquando tot sumptuum in re tantilla puduerit. Itaque et R. P. Robæum rogaram ut R. Vam moneret, ne litteras, tales præsertim, postæ committeret, sed per bibliopolas aut alios amicos, pro re nata, transferendas curaret. Habeo enim adhuc omnes R. Væ litteras, quas singulari studio conservo; ita tamen ut collegium extraordinario sumptu gravari mea causa non optem. Ad sententiam meam quod attinet, communicavi eam cum viris multis, rerum nostratium (prout hic haberi possunt) valde peritis; quibus ea vehementer arridet, si modo scrupuli ac dubitationes, quæ in contrarium afferuntur, dissolvi possint. Sed video magnam invidiæ nubem ei imminere, qui historiam istam, ita jam pæne contrariis doctissimorum virorum opinionibus controversam, ex fundamentis ipsis pro rei veritate tractare cum aliqua libertate tentaverit. Quamobrem de magni cujusdam viri ac variorum principum consiliarii judicio ac consilio hoc ago ut (ad imitationem Hispanorum qui vindicias tutelares scripserunt pro S. Jacobo contra Baronium) academia nostra selectos quosdam e suo corpore designet, quibus ejus historiæ corrigendæ ac contra adversarios propugnandæ facultas totius universitatis nomine concedatur; atque ita historia divulgetur. Et vero eam in rem superiori anno circa diem 14 Octobris, cum mihi, tanquam facultatis artium decano, Quæstionum Quodlibeticarum tempore, oratio quæpiam habenda foret, hanc ipsam materiam mihi delegi ut ostenderem dignissimam esse historiam, in qua asserenda academici nostri omnes toto conatu atque unanimi sententia convenirent. Sed propter quandam præparationem ad actus doctorales, proximo triduo futuros, contra opinionem ac receptam consuetudinem evenit ut ad illam Quodlibeticarum Quæstionum panegyrim, quæ annis aliquot intermissa fuerat, pauciores convenirent. Interim qui adfuerunt D. Rector Magnificus, quatuor facultatum decani et alii plures, quorum interesset, ostenderunt sententiam atque consilium sibi non displicere. Nihilominus quia nec ipsi quicquam ulterius movent, et ego satis multis occupationibus pro meæ valitudinis ratione hoc tempore detineor, non urgeo admodum hujus negotii promotionem, sed illis, postquam consilium a me propositum est, executionem relinquo. Accepi eodem mense octobri responsionem P. Stephani Hiberni, Dilingani theologi, de qua alias fusius perscribam. Sed extremum R. Vam rogo, ut siquid edere velit de S. Ursula (in Sanctis Belgii) uti vel antiquam historiam, quæ paucis demptis aut sublatis continetur in Surio, sequi velit, aut certe rem totam nobiscum (qui Coloniæ agimus) aut cum aliis peritioribus conferat, ne fiant novissima pejora prioribus; et cum R. Va sanctos honorare ac pietatem promovere exoptet, utriusque rei detrimentum magna cum multorum offensione incurrat. Hinc valeat, nostri memor. Coloniæ 8 martii anni 1618 R. Væ indignus in Christo servus Philippus Bebius.

[10] [Bebii labores declarantur.] Quantumvis graves essent Rebii occupationes et infirma valetudo, perrexit tamen ea omnia quæ ad SS. Ursulam et socias pertineant conquirere, libros congregare et quæ in alterutram partem scripta aut disputata fuerant describere. Verum anno 1622 (annum 1621 habet Crombachius in Epistola dedicatoria), quo Coloniense collegium deflagravit, hæc omnia flammis absumpta sunt. Doluit maxime Bebius interitum antiquissimi textus Ms., in paucis quibusdam (maxime de Cyriaco et Hunnis) distantis ab eo textu qui a Surio relatus est. Atque hæc innotuere ex epistola quam idem Bebius die 14 Januarii anni 1625 ad P. Rosweydum dedit: in qua præterea significat S. Elisabethæ Revelationes veras sibi videri; et passas esse SS. Virgines sub Maximino ab Hunnis seu Gothis vel potius a Sunicis Rheni accolis; quamquam die 27 Maji anni 1616 ad eumdem Rosweydum scripserat: De tempore videtur probabilius si ad Attilam referamus. Dein describit universi quod animo conceperat operis argumentum: quod proxime ad id accedit quod in tomo priore S. Ursulæ vindicatæ legitur. Demum promittit se aliquanto post scriptionem missurum, qua adversarios confutet, suam stabiliat sententiam; atque hanc scriptionem etiam præ oculis habemus, eamque eruditam esse, compendiosam et nitidam fatemur libenter; sed hoc inficitur vitio, quod Revelationibus Schonaugiensibus fidem addiderit auctor. Lucubratio autem duas habet partes: alteram historicam, qua res non quidem nude narrantur, sed multis ex historia sacra et profana testimoniis vestiuntur; alteram polemicam, quæ tota fere contra Baronium est, seu si mavis contra Galfredum Asaphensem, quem martyrologus romanus ducem adhibuerat. Vicit apud Rosweydum ita Bebius ut in historiam ecclesiasticam [Kerckelyke historie van Nederlandt, pag. 12 et seqq.] illius receptam viderit narrationem suam; sed præmisso monito quo intelligeret lector eam ab historiographo illo reliquis nequaquam præferri; et quidem in Vitis sanctorum perrexit Rosweydus sequi Baronium. Felicior apud suos fuit Bebius; adeoque scriptionis suæ pars historica edita fuit cum insigni laude (scilicet ut veritas locum occuparet Galfredi fabularum) inter Flores Sanctorum P. Ribadeneiræ, a P. Jacobo Canisio latine versos et anno 1650 Coloniæ primum excusos, et sæpius dein typis repetitos. Ad manum mihi est editio Coloniensis anni 1741.

[11] [Bebio successit Crombachius; qui, adjutus a multis ex Societate Jesu viris,] Numquam tamen implevit Bebius, quod animo conceperat, Specimen seu Ideam operis Ursulani; sed eidem ad finem vitæ allaboravit, ut maxime videre est in supplemento Crombachii [Hartzheim, Bibliotheca Coloniensis, V° Jacobus Canisius.] . Hanc itaque perficiendum spartam, quum die 16 februarii (Crombachius habet 17 februarii) anni 1637 vita functus est, reliquit amico et filio spirituali, eidem Crombachio; quem ex aliqua ejus ad Bollandum nostrum epistola intellexi anno sequenti jam omnino occupatum fuisse in enodandis quas Ursulana habet historia difficultatibus: qua in palæstra novem adhuc deinde posuit annos; adeoque, si Bebii labores computes (qui profecto computandi sunt), duo sibi invicem succedentes viri plus quam triginta annos in vindicandis Coloniensibus de S. Ursula et sociabus traditionibus desudarunt. Neque eis defuerunt auxilia; audi scilicet Crombachium in Præfatione ad lectorem: Locus etiam admonet me, ut bene meritos hac de historia non præteream. Post Philippum Bebium, (cui jure defero primas, ob viam mihi patefactam et indicatos quosdam e præcipuis et purioribus fontibus, confutatosque luculenter multos adversarios: non enim sine tali duce tam horridam silvam primus subiissem), Joannes Grothaus collega tabulis geographicis accurate juxta temporis illius et veterem locorum, populorumque appellationem digestis, illustravit SS. Virginum patrias, navigationem, et Romanam peregrinationem. Joannes Bollandus permulta, quæ pro martyrio S. Ursulæ defendendo pridem ipse collegerat, digesseratque, virginum quatuor circa Basileam denatarum historiam, calendarium Ursulanum inchoatum, et id genus alia submisit liberaliter, cum Belgico cultu Sanctarum Virginum. Simili opera et laude e Bavariæ, Sueviæ, finitimorumque locorum monasteriis, bibliothecis, sacrariis plurima Jacobus Gretzerus noster, præsertim e Zuifaltensi Benedictinæ familiæ cœnobio, opera Joannis Rieberæ loci professi collegit, et Philippo Bebio misit ad vindicias stabiliendas.

[12] [atque etiam exteris,] Multum etiam debeo Petro Liphausen Carthusiæ Coloniensis bibliothecario: selegit is varia ex editis et ineditis instructissimæ bibliothecæ libris: præsertim quæ de S. Brunonis ascetarum cultus Ursulani propagatione refero: decessit religiosissimus meique amantissimus pater anno 1644 festo S. Stephani, ut in vita, sic in morte ob vitæ integritatem hilaris. Franciscus a Wartenberg, S. R. I. princeps et episcopus Osnabrugensis, Mindensis, Verdensis etc. pro singulari in sanctas has virgines cultu, quem instar S. Cuniberti, sacris anniversariis in ara principe factitatis, cum degit Coloniæ, testari consuevit, mihi indicem Ursulanarum reliquiarum Osnabrugensium et elevationem S. Permerii, ac de hoc ipso episcopo Cremonensi ex Italia accepta clementissime transmisit: sæpius me ad operis editionem maturiorem cohortatus. Philippus Rovenius, archiepiscopus Philippensis, vicarius apostolicus, vitam S. Cuneræ, sicut in loculo reperit descriptam, et miracula nonnulla recentiora magna humanitatis significatione procuravit. Illustre collegium Ursulanum præter alia complura, quæ servire possent, prompte oblata, pontificum quorundam Coloniensium diplomata, subscriptionesque: similes alias Ægidius Gelenius rerum sacrarum Agrippinensium solertissimus indagator subministrarunt. Collegium vero Cæcilianum, et ipsa inprimis antistita nobili gemma, libro inquam secundo anonymi, totum hoc opus exornavit.

[13] [omnis gradus et patriæ,] Præterea prælati duo Benedictinæ familiæ Tuitiensis et Schonaugiensis, item Joannes a Blanckenberg Cistertiensis ordinis Veterismontis, commendatores S. Joannis Coloniensis et Argentoratensis, patres etiam S. Francisci Strictioris Observantiæ, Carmelitæ, Discalceati, et alii nonnulla suggesserunt. Adhæc Joannes a Crane, S. Cæsareæ Majestatis legatus pacificus, Osnabrugi multa vetustatis monimenta e monasteriorum et ecclesiarum Mss. codicibus, sacrariis et bibliothecis eruit; idem e Livio, Verrinis Ciceronis et aliis profanis autoribus collegit erudita pro regibus Siciliæ et Alpino transitu stabiliendo; quædam horum suis inserentur locis. Denique Gualterus Muntbrot noster Lusitanica; Valentinus Mangionius Italica; Petrus Catzræus Remensia et Burgundica suppeditarunt. Franciscus Lahier egregiam navavit operam in antiquorum Breviariorum, Britannicorum, Francicorum, Belgicorum et Germanicorum lectionibus, hymnis, antiphonis congruenter traditioni Coloniensi colligendis, quibus omnibus, uti debere me plurimum ingenue fateor, ita pro solutione debiti vades sisto tot millia virginum, quæ solent clientes suos in vita et morte singularibus prosequi favoribus.

[14] [opus condidit, in quo passim desideratur judicium,] Verumenimvero tot adjutorum opitulationis, immanis tot annorum laboris, incredibilis prope eruditionis historicæ, juridicæ, theologicæ, sacræ, profanæ, quis demum fructus? Coloniensibus plerisque librum placuisse non dubito; auctorem sibi visum esse causam vicisse certum est; viginti et unum annis lectum fuisse volumen quin ullis adversariorum telis publice impeteretur narrat ipse Crombachius [Auctarium sive liber duodecimus S. Ursulæ Vindicatæ, in dedic. pag. I.] . Qua tamen in re eum falli arbitror. Dum enim anno 1647 ejus prodiret liber, versabatur Monasterii in Westphalia operis adjutor, Joannes a Crane, vir olim protestans, tunc autem et deinceps probe catholicus, atque egregie erga S. Ursulam ejusque socias affectus; versabatur ibidem Joannes Rudolphus Wetstenius, Basileensis burgimagister: ille nomine cæsaris cum reliquorum principum legatis de pacis Westphalicæ conditionibus agens [Cfr Bougeant, Hist. des guerres et du traité de Westphalie, tom. III, pag. 643.] , hic procurans ut deinceps agnosceretur confæderatio Helvetica plane ab imperio Germanico immunis [Biographie universelle, V° Wetstein, Jean Rudolphe Ier.] . Actum inter utrumque de Crombachii opere; unde contigit ut Wetstenii filius, patri omnino cognomen et in re antiquaria nequaquam hospes, Dissertationem de Ursula et IX millibus virginum (sic eam vocat Shæfllinus [Alsatia illustrata, tom. I, pag. 50 et alibi.] ) scripserit. Satis laudat hanc lucubrationem Niceron [Mémoires pour servir à l'histoire des hommes illustres, tom. II, pag. 143 et 144.] ; verumtamen Schæpflinus, qui eam adhibuit, nil singulare aut quod in multis libris ante non legeretur hinc protulit. Certe non effecit Wetstenius ut deferbuerit Cranii ardor in promovendo S. Ursulæ cultu, quemadmodum ex eximiis testimoniis inferius constabit; et vix quidem rumorem ullum excitavit Dissertatio, quam quippe ignorarit ipse Crombachius. Cæterum, quantum judicare possum ex locis quæ mihi apud Schæpflinum occurrerunt (frustra enim ipsum opusculum anquisivi), in hoc videtur positus fuisse Wetstenii scopus ut Attilano bello Colonienses virgines cæsæ haberentur. Hanc quoque viam calcavit Bucherius noster, vir admirandæ sagacitatis, in opere suo, quod anno 1655 Leodii prodiit, fundamenta Crombachii destruens et Ursulanum agmen ab Attila cæsum fuisse narrans [Cfr Belgium Romanum, pag. 512.] . Verum quum hæc majori libro inspersa essent, nec solo operis titulo inesse indicarentur, potuere facile Crombachium præterire. Ast aliter accidit, dum alter Societatis nostræ presbyter, vir quoque singulariter eruditus et in rebus historicis versatissimus, Michaël scilicet Alfordus, qui et Griffith, ea compendiose scripsit et in lucem dedit, quibus universa Crombachiana machina subverteretur. Porro Annalium ecclesiæ Britannicæ (quod Alfordi opus est, volumen primum censoribus probatum est anno 1655, typis excusum anno 1663, publici juris cum reliquis voluminibus factum anno 1668 seu sequenti. Continuo Crombachius clypeum quod vocat veritatis huic inexpectato telo objecit et, absoluto auctario seu libro duodecimo S. Ursulæ vindicatæ, novam victoriam cecinit. Sed hæc omnia vana et statim vento sublata; quin etiam timorem injecerunt Papebrochio [Propylæum Maji, pag. * 31.] ne quam causam tuendam suscepit Crombachius, difficiliorem longe reddiderit. Quod Papebrochii judicium placuit ipsis Coloniensibus doctioribus viris, ut mihi testis est Henricus Cuperus, Societatis nostræ presbyter, singulari prudentia et pietate præstans [Cfr Hartzheim, Bibliotheca Coloniensis, V° Henricus Cuperus.] . Die enim 31 Augusti anni 1696 Colonia ad Papebrochium nostrum dedit literas in hunc modum: De iis quæ scripsit Ra Va circa historiam S. Ursulæ in Propylæo et Paralipomenis hoc sentiunt eruditiores Coloniæ, quod cum fundamento nihil habeant, quod ipsis opponi possit. Neque enim de hac historia aliud scitur hic quam quod P. Crumbach piæ memoriæ in suo opere sine historica crisi, credulus magis quam accuratus explorator veritatis, collegit, et sine discrimine quidquid vel legit vel audivit promiscue in suum illud volumen comportavit. Et die 14 Septembris hæc alia addidit: Nomina eorum qui non habent quod carpere possint ac velint in historia S. Ursulæ, a RR. VV. examinata et discussa, non attinet scribere, quum nullus pene eruditorum in hac urbe sit, cui illa historia verisimilis videatur, uti a P. Crombach in chartas conjecta est.

[15] [quod critices regulas nullas noverit.] Neque fieri poterat ut hanc sortem non haberet S. Ursula vindicata. Quum enim id judicium defuisset Bebio et Crombachio, quo de scriptorum ætate, indole et sinceritate recta fiat æstimatio; quum ex Revelationibus historiam repeti posse crederent (quod quam incaute fiat sæpe ostenderunt decessores nostri, quorum hac de re dicta accurate collegit Eusebius Amort [De revelationibus, visionibus, etc. pag. 253 et seqq.] ;) quumque insuper non eo essent loco positi ut eam haberent animi libertatem, sine qua veritas historica frustra indagatur; non poterant non induci in errores qui continuo palam fierent, quum ars critica prodiret e cunabulis. Ne culpemus tamen, ut recte suadet Papebrochius [Propylæum Maji, pag. * 31, num. 15.] , Hermanni Crombachii, viri omnino optimi et quoad vixit hagiographo illi amicissimi, zelum; laudemus etiam cum Hartzheimio [Bibliotheca Coloniensis, pag. 133.] Crombachii laboris studium et singularem pietatem, qua nonnumquam, cælesti consolatione perfusus, illacrymaretur, quum in colloquiis de S. Ursula et sociabus totus effervesceret: hæc apud Deum et homines suas habent laudes, quin obstent ne de mole S. Ursulæ vindicatæ eam feramus sententiam, quam de aliis qui adhibuerunt Revelationes Schonaugienses aliasque in illustrandis Coloniensium virginum gestis pronuntiavit Baronius [Martyrologium romanum, 21 Octobris, not. b.] scilicet eo genere scriptorum gravissimam historiam commentitiam pæne redditam fuisse.

§ III. De antiquissimo Sermone in Natali sanctarum undecim mille virginum.

[Sermo in Natali undecim millium virginum, antiquissimo documentum, Ven. Beda posterius est,] Verumtamen Crombachii et Bebii labores multum habent utilitatis. His enim collecta habemus monumenta fere omnia quæ ad Ursulanos manipulos pertineant et de quibus dicendum jam sit. Ea inter primum locum occupat (quamquam ultimum ei ferme assignarint illi) Sermo in Natali sanctarum virginum undecim millium. Ejus partem edidit Surius ad 21 Octobris; integrum Crombachius [S. Ursula Vindicata, pag. 983 et seqq.] . Quo circiter tempore scriptus sit ante omnia inquirendum. Certe lucem vidit priusquam ulla de S. Ursula circumferretur historia. Quum itaque Crombachius antiquissimam Passionem Coloniensem, de qua dicemus continuo et cujus initium est Regnante Domino, a S. Cuniberto, qui priori sæculi VII parte Agrippinensem sedem occupavit, aut ejusdem saltem ævo scriptam fuisse nullo plane argumento affirmarit, ante idem sæculum Sermonem in Natali fuisse habitum et quidem anno circiter 500 credidit. Verum quum, ut postea manifestum faciemus, Passio Regnante Domino, non sæculo VII, sed certissime post annum 900 conscripta fuerit, ruit omnino illa argumentatio. In ipso autem illo Sermone nullæ notæ, quibus firmiter statuere liceat quo fere tempore habitus fuerit. Diu post felicem Coloniensium virginum agonem factum esse omnia quidem verba loquuntur; sed hæc vaga et infinita est designatio. Verumtamen non est ambgendum quin anno 731, quo Venerabilis Beda suam Historiam ecclesiasticam Anglorum absolvit, Sermo ille posterior sit; quum hujus auctor certe illam præ oculis habuerit, ut ex sequenti specimine videre licet:

HIST. ECCL. ANGL. CAP. 4.

Anno ab incarnatione Domini CLVI Marcus Antonius Verus, decimus quartus ab Augusto, regnum cum Aurelio Commodo fratre suscepit: quorum temporibus cum Eleutherius, vir sanctus, pontificatui Romanæ ecclesiæ præesset, misit ad eum Lucius Britannorum rex epistolam, obsecrans ut per ejus mandatum Christianus efficeretur: et mox effectum piæ postulationis consecutus est, susceptamque fidem Britanni usque in tempora Diocletiani principis inviolatam integramque quieta in pace servabant.

SERMO IN NATALI SS. VIRGINUM.

Siquidem temporibus Antonini et Commodi imperatorum Lucius, rex Britannorum, ab Eleutherio, quartodecimo post beatum Petrum apostolicæ sedis pontifice, christianæ catholicæque fidei prædicatores obtinuit: quam susceptam fidem Britanniæ populus in omni religione et pacis tranquillitate, omnisque persecutionis ignaram usque ad tempora Diocletiani servavit.

Hunc Sermonis locum ex Beda, verbis non ubique mutatis, excerptum esse quis non videat? Quod enim ipse Sermo non præluxit Bedæ, vel hinc liquet quod eum nuspiam Beda (ut alias solet) indicarit.

[17] [sed medio sæculo IX anterius:] Aliunde confirmari potest argumentum, quod de ætate hujus sermonis proposuimus. In Sermone enim hæc leguntur: Cujus sævitia (scilicet Diocletiani) impellente, Marcellinus etiam romanus pontifex, ordine a primo vicesimus octavus, CONSTANTIAM DEINDE RESUMENS, fortiter confligendo corona martyrii dignabatur. Post quem … eadem sedes … septem annis et dimidio, decem insuper diebus, gubernaculo præsulis, UT CHRONOGRAPHI ASSERUNT, privabatur. In quibus verbis duo consideranda sunt; prius pericope constantiam deinde resumens, qua ad commentitium S. Marcellini lapsum et pœnitentiam alluditur; alterum chronographos asserere septem annis et dimidio, decem (immo XXV) insuper diebus sedem vacasse. Re quidem vera laudatur Marcellinus quod constantiam resumpserit et refertur diutina post ejus obitum cathedræ romanæ vacatio in ea Libri Pontificalis parte, quæ anno 530, Felice IV vita functo, conscripta videtur [Origines de l'Église romaine, pag. 192 et seqq.] ; verum hanc ante Bedæ tempora publici juris fuisse factam et maxime in Germaniæ partibus fuisse cognitam nemo unus dixerit [Ibid. pag. 321 et seqq.] . Verumtamen negandum non videtur ante Normannorum irruptiones adeoque aliquanto ante medium sæculum IX Sermonem scriptum esse, quum in eo num. 9 de Batavis legantur sequentia: Apud quos pleraque loca sanctis his cernuntur honorata simul et illustrata reliquiis; quod ab anno 834 et certe ante medium sæculum IX per Normannorum adventum cessavit, unius deinceps S. Cuneræ memoria superstite. Tota enim tunc insula Batavica sus deque a barbaris versa est [Cfr Annales Xantenses, ap. Pertz, Monumenta Germaniæ, tom. II, pag. 226 et seqq.] . Quibus accedit scriptum fuisse Sermonem, quum Rhenus duo adhuc sua cornua haberet et insulam Batavicam cingeret; quod desiit per inundationem [Ibid. pag. 226.] , quæ anno 839 (alii habent alium sæculi IX annum) immensa universæ Hollandiæ damna attulit, altero cornu seu alveo obstructo. Neque negligendum tertium argumentum. Scriptus est scilicet sermo, quum S. Pinnosa præcipua adhuc haberetur Coloniensium virginum et nondum principem locum occuparet S. Ursula; porro in Calendario Assindiensi, inter annum 889 et 891 scripto, S. Ursula jam in fronte pii agminis cernitur et quarto tantum loco S. Pinnosa: antiquior itaque Sermo in Natali. Quæ confirmantur sequentibus ex Sermone excerptis verbis: Nam cur cælestis hujus exercitus a principio gesta simul et prælia non scriberentur, ut hic demum purius et lucidius ad aures posteritatis transmitterentur, quotus in omne gente mirari debeat, cum causam hujus negligentiæ, communis pene omnium populorum afflictio per barbaros, his maxime regionibus debacchantes, inflicta perdoceat? Quæ quum ob præmissa ad exiens sæculum IX, quo primum Colonia a Normannis tentata est, referri nequeant, et cæterum similis dicendi modus ad vetera tempora respiciat, hinc quoque patet quanta sit hujus Sermonis antiquitas. Quæ si recolligamus scriptus fuerit oportet hic sermo inter annum 731, quo Beda Historiam suam edidit, et 834 quo Batavica insula Normannorum rabiem experiri cœpit.

[18] [plura in eo observatu digna.] Multa ex hoc Sermone discere licet: primum, nullam antea scriptam fuisse SS. Ursulæ et Sociarum Passionem, prout paulo supra relata verba indicant; secundum, præter earum martyrium nil certo fuisse cognitum; hinc num. 2 hæc leguntur: Earum conversatio vel media nobis nota non est; num. 4: Gradus autem et profectuum ordines quibus ad hanc arcem (cælum), de virtute in virtutem ascendendo, pervenerant, secreto quo voluit (Deus) a nobis nunc usque celavit; tertium, non convenisse Colonienses inter se de illarum Virginum origine, siquidem num. 7 dicatur alios voluisse eas venisse ex Oriente, sive quod sociæ destinarentur martyribus Thebæis, sive quod orationis gratia pro more pie peregrinantiam Coloniam accessissent; alios contendisse eas venisse in has oras ex Britannia, hinc in Orientem profecturas ut ibidem martyrii palmam assequerentur; quartum, creditum fuisse eas passas sub Maximiano et Diocletiano; quintum, scriptorem fuisse Coloniensem, quum num. 5 Colonienses nostrates appellet; et sextum demum, ei tamen, etsi Passione Ursulana Regnante Domino multo antiquior sil, scribere non licuisse nisi per opinionis conjecturam, ut num. 5 iterum monet. Atque hinc collige scriptorem bonæ fidei hic nobis esse obvium; et dein ea, quæ postea tam affirmanter in Passione Regnante Domino narrata sunt, exiguæ auctoritatis esse. Clauditur hoc sermone antiquissima inscriptio de restaurato Sanctarum Virginum templo; quam alibi sæculo circiter V exeunte verisimilius positam fuisse dicemus, et ex qua constare videtur jam tum ibidem exstitisse puellare monasterium.

§ IV. De ætate et auctoritate Passionis, cujus initium: Regnante Domino.

[Ex Sermone in natali intelligitur Passionem Regnante Domino] Sed nonnulla propius de Sermone in Natali consideranda sunt. Quum ex eo pateat S. Ursulæ et Sociarum martyrium literis non fuisse traditum brevi postquam illud acciderit tempore, consequens est ut non recte senserit Baronius [Martyrol. Roman. ad 21 Octobris, not. b.] fuisse deperditam veram germanamque earum virginum historiam; quæ quippe numquam exstiterit. Liquet quoque ex hoc Sermone quales tunc temporis opiniones, quæ nunc singularissimæ haberentur, de iisdem martyribus circumferrentur; præterea tunc maxime laudabatur S. Vinnosa seu Pinnosa, non autem S. Ursula. Legitur insuper in illo Sermone sequens canon historicus: Plurima (loquitur generatim de re historica) per opinionis conjecturam probantur esse conscripta: quibus tamen nulla umquam auctoritas refragata est. Mendacii namque notam recte nequaquam incurrit, qui veritatis indagini ex majorum horumque admodum religiosorum traditione convenientissimoque rationis judicio, sedulus cautusque, quantum ad se, librator insistit: atque hanc legem, quæ quidem ad mendacii crimen avertendum valet, sed ad lectorem (si reticeantur conjecturarum fundamenta) rite instituendum parum prodest, in omnibus dein, quæ exortæ sunt, S. Ursulæ Passionibus observatam fuisse planum et certum est.

[20] [non posse habere auctoritatem, quam ei tribuit Crombachius.] Atque id imprimis verum esse de Passione Regnante Domino, omnium antiquissima, quam Surius et Crombachius ediderunt, nemo cui solius veritatis amor cordi est denegabit. Sane, quum medio sæculo XVII eam novis typis iterum excudendam curavit Crombachius, miris eam laudibus extulit. Primigeniam eam dixit [S. Ursula Vindicata, pag. 19.] , genuinam, veram, germanam, nullis erroribus inquinatam, vivis et nativis coloribus suis absque fuco et fallaciis picturatam, et alia id genus. Verum quo hæc omnia probat modo? Nullo omnino, nisi quod omnia quæ hac Passione clauduntur vera habet, quamquam passim cum Sermone in Natali, qui certissime antiquior est, nequaquam conveniant.

[21] [Nullum plane argumentum exstat propter quod S. Cunibertus ejus auctor haberetur.] Ut tamen aliquam suis dictis auctoritatem addat, asserit eam Passionem a vetustate commendari. Jam enim, inquit [Ibid. loc. cit.] , ante quingentos annos orbe toto celebrata: quater vel quinquies a S. Elisabetha (Schonaugiensi, in diœcesi Trevirensi, quæ anno 1165 obiit) nomine Passionis S. Ursulæ laudatur: eodem sæculo anonymus (B. Hermannus Steinfeldensis) vocat eam antiquam passionem; uterque ad eam velut pharum scriptionem suam dirigit: eamdem explicat et confirmat. Eadem longe ante quingentos annos in ecclesiis die natali ejus solebat lectitari, ut vetustissima metropolitanæ Coloniensis ecclesiæ lectionaria et breviaria sexcentis, quædam etiam, ut arbitror, octingentis annis antiquiora demonstrant: quam ideo Molanus primariam S. Ursulæ historiam nominat et compendio brevi Sigebertus contexuit. Auxit eamdem illustrioribus adjunctis Vincentius Belluacensis, S. Antoninus, Petrus Equilinus, Philippus Bergomensis et Bonfinius: e quibus postea S. R. Ecclesia lectiones proprias Ursulanas anno 1550 delibatas inseruit Breviario Romano, tunc cum adhuc festo duplici undecim millium virginum natalis orbe toto celebraretur… Imo circa annum 700, cum S. Cunera in Batavia et Aurelia Argentorati, sodales duæ S. Ursulæ, miraculis inclarescerent et a S. Willebrordo Res gestæ S. Cuneræ publicarentur, prius videtur Ursulanum Martyrium emanasse, præcone S. Cuniberto, scilicet circa annum 644. Ut itaque Crombachius hanc Passionem S. Cuniberto adscribat, invocat Res gestas S. Cuneræ, in quibus adjuncta aliquot reperire est quæ in Passione S. Ursulæ similiter occurrunt; verum nedum S. Cuneræ Res gestæ S. Willebrordo auctori tribui possint, scriptio satis recens est et plane fabulosa. Breviaria Coloniensia, quæ octingentis annis antiquiora arbitratur Crombachius, parum curanda sunt; quum secus oporteret ut hæc scripta esset sæculo nono, quo id genus librorum nondum exsisteret: cæterum vir ille rei palæographicæ plane ignarus erat, neque scientia illa ejus ævo ullas certas habebat leges. Reliqua testimonia id solum efficiunt ut hæc Passio conscripta sit ante sæculi XI finem; quod unice tenendum est.

[22] [Scripta fuit ante annum 1100, ut ex Sigeberto, qui ejus synopsim dedit, constat;] Etenim Sigebertus Gemblacensis, priusquam inter annum 1100 et 1111 Chronicum suum secundis curis recognosceret [Pertz, Monumenta Germaniæ, tom. VI, pag. 273.] , ad annum 435, ubi Attilæ expeditionem gallicanam narrat, codici suo schedulam assuerat et signum posuerat in textu, ad quod quæ in schedula de S. Ursula scripta erant referrentur. Exstat etiamnum codex ille autographus in bibliotheca regia Bruxellensi, sed deperdita est schedula, solo signo, acus foraminibus et fili reliquiis superstitibus. Miræus vidit adhuc schedulam; videre quoque librarii omnes, qui Sigeberti chronicum descripsere [Ibib. pag. 310, not. a.] ; quos inter quum ille sit, qui codicem 5 S. Pauli Virdunensis num. 36 non secundam posteriorem Sigeberti editionem, sed secundum priorem descripsit, hinc certum fit id additamentum prioris editionis esse. Ex Sigibertino porro compendio placet brevem Ursulanæ historiæ synopsim huc transferre, ut paucis habeat lector quæ in antiqua illa leguntur Passione. Ait itaque Sigebertus: Omnibus bellis famosius fuit bellum, quod candidatus undecim millium virginum exercitus bellavit duce S. Ursula, quæ filia fuit unica Nothi, nobilissimi Britannorum principis. Cum nondum nubilis a filio cujusdam ferissimi tyranni ad nuptias expeteretur, et patrem suum super hoc anxiari videret, qui Deum timebat, si filiam Deo jam devotam nubere cogeret, et tyrannum metuebat, si ei filiam denegaret, divinitus inspirata, nutanti patri suasit, ut tyranno assentiretur, ea tamen illi posita conditione, ut ipse et tyrannus decem virgines, forma, genere et ætate electas, sibi traderent, et tam sibi, quam singulis earum mille virgines subscriberent, et comparatis ad numerum earum undecim trieribus, inducias triennii sibi darent ad exercitium virginitatis suæ: novo usa consilio, ut aut difficultate propositæ conditionis animum ejus a se averteret, aut hac opportunitate coævas suas secum Deo dicaret; et ex hoc condicto virginibus, trieribus et sumtibus comparatis, per triennium belli præludia cunctis mirantibus peregerunt. Tandem sub uno die, agente vento, ad portum Galliæ, qui Tiela dicitur, et inde Coloniam appulsæ sunt, ibique ex Angeli monitu Romam tendentes, ad urbem Basileam navibus, a Basilea Romam usque pedibus profectæ, eodem eundi tenore Coloniam sunt reversæ, ab Hunnis undique obsessam: a quibus cunctæ martyrizatæ, novo et mirabili modo triumpharunt, et Coloniam sanguine suo clariorem reddiderunt.

[23] [sed post annum 900, ut colligitur ex ætate B. Hildetrudis, quæ visionem sibi habere visa est de S. Cordula,] Ut itaque Ursulana Coloniensis Passio ante sæculi XI finem certo scripta est, sic quoque post annum 900 literis fuisse mandatum manifestum est. Narratur enim in ea S. Cordulam Helentrudi apparuisse eique indixisse festi sui celebritatem. Cui revelationi ne lector fidem deneget hæc subduntur: Sed quid his assertionibus opus est, cum famula Dei, cui hæc revelatio ostensa est, tam celebris vitæ tamque sanctæ conversationis fuerit, ut ipsa pro certissimo veritatis testimonio habenda sit. Est enim locus in Saxonia Herise, ibique usque hodie gloriosa sanctimonialium congregatio, ubi sancta illa nata et nutrita, peracto sanctissimæ vitæ cursu, nunc corporaliter in pace quiescit; quamvis ultimi temporis sui aliquantum in monte, quo civitas Iburg sita est, in eadem sanctitate exegerit. Hujus vitæ et sanctitatis tot sunt testes, quot vel hodie Herse sanctimoniales sunt, vel ab inde fuerunt: et verisissimæ, utpote Deo verbis hominum adstipulante. Usque hodie enim ad tumulum ejus frequenter redditur lumen cæcis, gressus claudis, infirmi ad usum vitæ reparantur et obsessi ab immundis spiritibus emundantur. Ideoque competens ejus testimonium fuit; et nefas est dubitare, quod de sancta sanctæ, de sponsa sponsæ, de dilecta dilectæ suæ Dominus dignatus est revelare.

[24] [et quæ Herisiensis monasterii, cujus hic historia breviter exhibetur, monialis fuit.] Ex hoc itaque loco probe cognoscere possemus quo fere tempore scripta sit Ursulana Passio, si accurate innotesceret quo vixerit ævo S. Helentrudis; quam Helentrudem, Hiltrudem aliisque nominibus vocatam reperio. Dedit de hac moniali ad 31 maji brevem syllogen historicam Papebrochius [Act. SS. tom. VII Maji, pag. 441.] eamque sæculo X aut XI vixisse collegit ex eo quod B. Imadus, ab anno 1052 [Schaten, Annales Paderbornenses, tom. I, pag. 539.] ad annum 1076 [Ibid. pag. 587.] Paderbornensis episcopus, reliquit ecclesiæ suæ Martyrologium, propriis curis auctum, in quo ad diem maji ultimum præscribitur facienda commemoratio Hildrudæ, Dei ancillæ et in Herisia reclusæ, cui revelata fuit S. Cordula [Act. SS. tom. VII maji, pag. 441.] . Atque hinc quidem constat virginem illam ante medium sæculum XI vixisse. Sed quanto ante tempore? Nullus alius limes quam Herisiensis asceterii fundatio, quam Papebrochius inter annum 875 et 891 statuit [Ibid. tom. V Maji, pag. 176*.] , sed quæ ante annum saltem 868 referenda est. Id enim discimus ex epistola synodica concilii, hoc anno Wormatiæ ab archiepiscopo Moguntino Liudberto, septemdecim episcopis et sex abbatibus celebrati. In illa enim epistola, quam Schatenus [Annales Paderbornenses, tom. I, pag. 165 et seqq.] edidit, Eckhartus [Commentar. de rebus Franciæ Orient., tom. II, pag. 541.] vero et Mabillonius [Ann. Ord. S. Benedicti, lib. XXXVI, num. 93, tom. III, pag. 141.] contraxerunt, Liudbertus cum coëpiscopis, chorepiscopis et abbatibus aliisque sacerdotibus, Wormatiæ congregatis, ait Liuthardum Paderbornensem episcopum synodali suggessisse conventui, sororem suam nomine Walburg, et nonnullas alias domicellas sub sanctimoniali habitu et professione divino servitio se mancipare decrevisse in territoriis villæ quæ Heresi nuncupatur, quam supra memorata Waldburg jure mutuario in propriam hæreditatem a Paderbornensi ecclesia mutuata erat; quam fundationem patres consensu et auctoritate sua confirmarunt. Datum in Wormacia anno incarnationis dominicæ DCCCLXVIII, imperii vero gloriosissimi regis Ludovici anno XXVIII, indictione prima; ubi, inquit Mabillonius, Ludovici regni initium a morte Ludovici augusti ejus patris repetendum est. Herisia, quæ nunc in Novam, Nienheerse, (ubi asceterii reliquiæ supersunt), et in Veterem, Oldenheerse, dividitur, binis germanicis milliaribus Paderborna distat [Act. SS. tom. V Maji, pag. 175 *.] . Initio Benedictinus erat parthenon [Mabillonius, Annales Bened. lib. XXXVI, num. 93, tom. III, pag. 142.] , sed a sæculo saltem decimo tertio (ut volunt [Cfr Act. SS. tom. V Maji, pag. 175 *.] ) prænobilium virginum liberum collegium factum est. Walburgis fundatricis memoriam recoluit Papebrochius [Ibid. pag. 177.] cum memoria patronarum SS. Saturninæ, Valeriæ et Fortunatæ ad diem 20 maji, eamdemque pluribus illustravit Mabillonius tomo tertio Annalium. Hæc cursim: quum id nobis unice hoc loco statuendum sit S. Helendrudem, de qua in Passione Ursulana mentio est, vivere non potuisse ante medium sæculum nonum, proinde nec potuisse Passionem illam scribi ante initium sæculi X. Quum vero, ut ex Sigeberto constat, ante sæculi XI finem in usu esset, restat ut dicamus eam literis fuisse mandatam inter annos 900 et 1100.

[25] [Postea non assuta fuit pars quæ est de S. Cordula.] Sed plane hæc non placent Crombachio; qui ei parti, quæ est de S. Cordula, hanc præfationem præmisit: Sanctæ Cordulæ martyrium longe post præcedens et a diverso scriptum auctore est: prius enim majori judicio, maturitate, brevitate, sine parergis, adspersis hinc inde sententiis gravibus, aptis et numerosis periodis, cum succo et sanguine elaboratum est: posterius martyrium ipsum S. Cordulæ brevissime expedit; apologiam autem duplicem pro ea in primo et tertio capite nimis copiose deducit; et licet affectare stylum similem conetur, serpit tamen humi, excurrit juveniliter, nec potest ullo modo cum majestate prioris comparari, si utriusque inventio, dispositio et elocutio diligenter consideretur; præsertim cum prior apostrophe brevi et sententiosa Coloniam affatus apte concluserit, unde licet ob societatem peregrinationis et martyrii vicinitatem conjungantur, in quibusdam tamen exemplaribus abest martyrium S. Cordulæ. Hæc ille. Verumenimvero consideret lector prioris partis quam Crombachius vocat majestatem et humilitatem posteriores, et facile videbit ovum ovo non esse similius quam utriusque sibi invicem stylum; adeo ut ex sola dictionum concordia, quotusquisque libero utatur judicio, decernere debeat martyrium S. Ursulæ et martyrium S. Cordulæ ab uno eodemque auctore scriptum esse. Colligantur autem inter se eo simplicissimo vinculo, quod sæpe in antiquis id genus monumentis adhibitum est, scilicet: Erat autem de eodem sanctissimo virginum consortio quædam nomine Cordula etc. Quod autem pars, quæ de S. Cordula est, ab aliquot absit exemplaribus, quid mirum, quum postero die de hac fieret memoria? Sed non abest ab antiquioribus exemplaribus. Ad manum enim mihi est codex membranaceus, quem a Collegio nostro Molshemiensi comparavit Bollandus noster et qui nunc in bibliotheca regia Bruxellensi sub num. 7984 servatur; atque is facile ad sæculum XI referendus; et quidem ab aliis palæographis, qui eumdem ante me versarunt, sæculo X adscriptus. Porro in eo ambæ partes ita inter se conjunguntur, ut distinctio nulla ibidem appareat; sed recentior manus ad marginem hanc apposuit notationem: Hic incipit Passio S. Cordulæ: Post gloriosam passionem beatarum Coloniensium Virginum erat de etc.: ita ut manifestissimum sit divisionem, quam Crombachius invocat, recentiorem esse ipsa operis conscriptione, et proinde, nedum inde juvetur ejus opinio, omnino eamdem profligari.

[26] [Multa incredibilia referuntur in Passione Regnante Domino.] Neque sola Ursulanæ Passionis recentior ætas (recentiorem dico comparate ad rerum gestarum tempus) facit ut minor ejus sit auctoritas; sed eamdem multo magis minuit continua fere quæ in ea observatur discordia cum Sermone in Natali: ita ut alia omnino in eam quam in Sermonem recepta sit traditio. Adde multa in ea reperiri quæ ita ab universo humano usu abhorrent ut omnem omnino superent fidem. Pacta dotalitia cælitus imperata fuerint S. Ursulæ; jusserit ei Deus ne cum infideli matrimonium iniret: extra controversiam est Deum sæpius etiam sub lege nova voluntatem suam miris modis et portentosis visionibus, quarum specimina in S. Cypriani epistolis et in Historia Vandalica S. Victoris Vitensis leguntur, manifestam fecisse; et similiter connubia christianorum cum infidelibus non fuisse ecclesiæ probata. Sed Deum jussisse ut spe nuptiarum juvenem luderet quis credat? Quid, quod cælitus docta dixerit parentibus S. Ursula: Conditio autem conjugii (quod numquam celebrandum monuerat Deus) et conscriptio nuptialis hæc erit, ut tu pater et juvenis, qui me in amorem suum allicit, decem primævæ ætatis virgines et forma et genere lectissimas perquiratis et tam mihi quam singulis harum mille virgines honestissimas subscribatis, comparatisque ad numerum nostrum trieribus undenis, triennii nobis ad dedicationem virginitatis nostræ dentur induciæ; quibus expletis, quod Domino placuerit fiet. Heu! Acceptantur et implentur hæ conditiones a sponso: baptismate renascitur; undecim millia virginum in regno patris Ursulæ et in regno patris sponsi conquiruntur; undecim struuntur naves, singulæ mille virginum capaces (quas præsenti sæculo vix reperire est); nauticis laboribus in modum ludorum exercentur puellæ; brevi instat matrimonii tempus; sed ne castitatis detrimentum faciant, maxime Ursula, omnium regina, ventus divinitus impetratus naves pellit in Germaniam; Coloniæ appulsis mandat Angelus peregrinationem romanam ut omnes instituant; feliciter id mandatum implent redeuntque Coloniam, ubi ab Hunnis tamquam agnæ a lupis occiduntur. Atque hæc, si a testibus oculatis narrarentur, fidem non invenirent! quid vero de iis statuendum, ubi a scriptore multo posteriore perhibentur? maxime quum ex Sermone in Natali (nam ad hunc lapidem lydium sæpius redendum est) certum sit hæc ex antiquioribus monumentis non fuisse hausta; et quidem dum Sermo ille habitus fuit, varia a variis fuisse narrata, et quæ ab his sunt diversa Sermonis auctori præplacuisse.

§ V. Censuræ in Revelationes S. Elisabethæ Schonaugiensis de S. Ursulæ martyrio.

[S. Elisabetha Schonaugiensis anno 1156, occasione retectionis reliquiarum,] Temporis ordinem sequentibus jam dicendum esset de S. Ursulæ Passione, quæ Galfridi Monumetensis Historiæ Brittonum intexitur; sed quum hæc a Coloniensibus traditionibus omnino dissideat, placet disputationem de ea in alium transferre locum. Superest itaque ut de S. Elisabethæ Schonaugiensis Revelationibus sermonem habeamus. [primo cum nonnullorum oblocutionibus.] Hæc autem beata virgo, anno 1125 in lucem edita, et anno ætatis duodecimo in Schonaugiensi Benedictino parthenone diœcesis Trevirensis Deo consecrata, cœpit anno religiosæ vitæ undecimo, Christi 1152, divinis visitationibus (ut habebantur) donari; quas ab Angelo, (quemadmodum arbitrabatur) jussa divulgare, fratri suo Egberto aperuit, scripto excipienda. Erat autem annus dominicæ incarnationis millesimus centesimus quinquagesimus sextus et tenebat imperii principatum Fridericus imperator, cathedræ autem pontificali in Colonia præsidebat Arnoldus secundus, quum potissimum sibi de Ursulanis virginibus arcana cælitus percipere visa est [Revelationes S. Elisabeth, lib. IV, cap. 2, pag. 205, edit. 1628.] . Cujus rei occasio erat quod, Domino miserente super martyres suas pretiosas, quæ per multa tempora jacuerant sine honore sub pedibus hominum et jumentorum secus muros urbis Coloniæ, viri quidam ibi manentes accederent ad locum martyrii earum et aperirent multa monimenta sanctorum corporum atque inde sublata transferrent ad loca religiosa quæ erant in circuitu, sicut a Domino fuerat ordinatum. His enim corporibus sua quum aliquando deessent nomina, hæc opportune e cælo didicit beata Elisabeth; neque nomina tantum, sed et singulorum martyrum historiam: quam similiter docta est, quum nomina (ut sæpius fiebat), inscripta titulis, ad eam afferrentur. Neque de his eam silere permittebant quidam bonæ operationis viri, qui ad hæc investiganda diutina eam postulationem multum renitentem compulerant; quamquam sciret, ut loquitur ipsamet, quoniam et hinc sumpturi essent occasionem flagellandi eam linguis suis hi, qui adversabantur gratiæ Dei in ea.

[28] [dein cum miro successu, revelationes de S. Ursula et sociabus sibi habere visa est;] Qua in re tam felix fuit ut continuo, et maxime post mortem, quæcumque sibi vidisse et audiisse visa erat, tamquam oracula recepta fuerint, chronographorum operibus inserta et pluribus deinde sæculis pro indubiis habita; nec, quod sciam, ante Bernardum Guidonis seu de Castro, episcopum Lodevensem [Ap. Mai, Spicil. Rom. t. VI, p. VIII et 29; et citatus in Chronico Magno Belgico, ap. Pistorium, Rerum Germanicarum scriptt. tom. III, pag. 16.] , qui ante annum 1320 Catalogum Romanorum Pontificum collegit, et qui anno 1331 obiit [Fabricius, Bibliotheca mediæ et infimæ latinitatis, V° Bernardus de Castro.] , necnon Gobelinum Personam, qui ab anno 1378 ad annum 1418 Cosmodromium suum conscripsit, et acrem [Ap. Henricum Meibomium, Rerum Germanicarum, tom. I, pag. 55 et seqq.] , sed eruditam simul, in Schonaugienses revelationes censuram eidem operi inseruit [Ibid. pag. 199 et 200.] , ullus easdem revocavit in dubium. Neque ex Bernardi et Gobelini impugnatione multum imminuta est S. Elisabethæ felicitas. Tam parum enim illi profecere ut postea quoque perrexerint in honore esse Revelationes Schonaugienses et inde sumptæ notitiæ historicæ: de qua re videnda est dissertatio Papebrochii nostri [Propylæum Maji, pag. 28 * et seqq.] : An inter SS. Pontianum et Anterum locus esse possit Cyriaco Ursulano, et altera Launoyi in epistola VIII ad Carolum Mauritium Tellerium de Joanna papissa et Cyriaco papa [Opp. omnium tom V, part. I, pag. 570 et seqq.] .

[29] [eas edemus cum adjectis censuris: jam pridem nonnulli Colonienses eas acerbe habuerunt;] Quum autem Papebrochii [Act. SS. tom. III Junii, pag. 635.] mens fuerit ut ad hanc diem eam S. Elisabethæ revelationum partem, quæ de S. Ursula ejusque sociabus est, in opere nostro ederetur eamque idcirco ad diem 18 Junii, qua S. Elisabethæ Acta dedit, prætermiserit, reliquis revelationibus editis; et quum cæterum id operis nostri institutum ferat ut etiam historiæ fabulosæ, quæ singulare quidquam habeant, ei inserantur; hinc in annotatis, quæ iisdem Revelationibus subjiciemus, opportunus erit locus de iisdem nostram aperiendi sententiam seu potius detegendi præcipuos errores qui iisdem sunt inspersi. Interea autem temporis ne, qui earum adhuc rari supersint vindices, solos Bollandianos tam sinistre de iis sentire arbitrentur, recogitent Wernerum Rollewinck, Cartusiæ Coloniensis alumnum, annoque 1520 vita functum, in Fasciculo temporum [Pistorius, Germanic. scriptt. tom. II, pag. 484.] , postquam de S. Pontiano dixisset, addidisse: Nota quod in quibusdam historiis habetur, quod Cyriacus immediate successit Pontiano et papatum dimisit ut cum virginibus martyrio coronaretur; SED TEMPORIS RATIO HOC NON PERMITTIT: qua notatione Schonaugienses Revelationes impetuntur; meminerint Hermannum Fleien [Historia SS. Ursulæ et sociarum, inserta Vitis Sanctorum Zachariæ Lippeloo, tom. IV, pag. 762 et seqq.] , S. Cuniberti decanum et ex collegio canonicorum SS. Virginum Coloniæ, ineunte sæculo XVIII, Revelationes istas vocasse somnia, multaque in iis proferri absurda, inter se repugnantia et a veritate prorsus aliena; sed præcipue perpendant Eusebii Amort censuras.

[30] [Amort ostendit eas nequaquam posse haberi pro divinis.] Hic enim postquam breviter recensuisset præcipuos errores historicos atque etiam theologicos, quibus maculatæ sunt S. Elisabethæ revelationes et de quibus (ut modo monebamus) in annotatis ad easdem dicemus, venit dein ad Crisin (quam vocat) seu ad explorationem causarum quibus hæc portenta debeantur. Quam ego Crisin hic subjicio, quoniam scriptor ille, non impius, non derisor rerum sacrarum, nec viarum supernaturalium imperitus, sed ubique in scriptis religiosus, doctus et prudens; et quoniam opus ejus, in quo Crisis illa legitur et cui titulus: De revelationibus, visionibus et apparitionibus privatis regulæ tutæ ex Scriptura, Conciliis, SS. Patribus aliisque optimis authoribus collectæ, explicatæ et exemplis illustratæ, singulares laudes pud plerosque theologos sibi promeritum est. Sequitur jam illa Crisis, quæ per propositiones exacta est.

[31] [Non excedunt facultatem imaginativam;] “Propositio I. Omnes revelationes Elisabethæ non excedunt facultatem imaginativam et phantasiam. Probatur 1°. Phantasiæ consimiles possunt homini contingere in somno, ut cuivis manifestum est a propria vel aliena experientia; constat etiam multas species in somno excitari vel a dæmone, vel ab Angelis, vel a liberiore recursu spirituum circa objecta familiaria, dum interea sensus externi, et actio circa objecta neglecta sopiuntur. Ergo idem potest contingere in vigilia eorum hominum, quorum phantasia in duas quasi partes, unam de die vigilantem, alteram perpetuo indormientem ac somniantem quocumque demum casu divisa est. Talis divisio partis dormientis et vigilantis reperitur in multis animalibus v. g. leonibus, gallis etc. Eadem datur in hominibus semidormientibus; ac maxime conspicitur in febricitantibus, enthusiastis et phantasticis. Sic novi hominem fatuum, qui videbatur sibi in cubiculo suo videre modo regem Galliæ, modo papam, modo principem, modo alios, quos nominabat viros et fœminas; audivi sæpius ipsum cum his personis colloquentem. Nonnunquam iis irascebatur, easque impacto baculo tam fortiter abigebat, ut baculo in mensam aut sellam excepto sonus totam domum repleverit. Frequenter gravissime conquerebatur de flammis intensissimis, quas dicebat a quibusdam hominibus (nominabat illos) suo capiti applicari. Dicebamus ipsi hæc omnia esse meram illusionem phantasiæ; at ille reponebat: Falli non possum in eo, quod sensus testantur; video præsentes, audio loquentes, sentio ignes depascentes, quæ major haberi poterit de veritate objectorum securitas? Similia exempla in historiis adducuntur innumera.

[32] [Habent omnes proprietates operationis phantasiæ: quia pia virgo generatim est melancholica;] “Propositio II. Revelationes S. Elisabethæ habent omnes proprietates ac causas operationis phantasticæ. Primo. Elisabetha sæpe patitur graves perturbationes melancholiæ et excessivæ tristitiæ: in talibus autem hominibus facile perturbatur temperamentum humorum, dominatur in corpore acidus humor; inde perturbatur phantasia, species fiunt magis fixæ, sic ut ab animo tam facile non expellantur, quæ dispositiones plerumque reperiuntur in personis visionariis. Num. 10. Elisabetha ait: Attende multiplices angustias cordis mei, quæ supra quam credi potest me coarctant. Num. 11. Propter hoc non cessant ab oculis meis lachrimæ, et anxiatur spiritus meus jugiter in me. Num. 12. A die, quo sub regulari disciplina cœpi vivere, usque in hanc horam, ita confirmata est super me manus Domini, ut nunquam sagittas ejus in corpore portare desierim. Ægritudines meæ variæ ac diuturnæ non solum me vexaverunt, sed et omnes sorores, quæ in circuitu mei sunt. Cum sæpe tanto languoris obruerer labore ut nullius membri, excepta lingua, compos essem, in ruminandis psalmis sedula permansi; sed cum et linguam paralysis mihi subduceret, linguæ officium mente supplevi. Quantas autem cum infirmitatibus rerum penurias sustinuerim longum est enarrare. Num. 13. In die sancto Pentecostes illius diei solennitas non me, ut solebat, exhilarabat, sed in quadam obscuritate animi tota die permanebam. Postera etiam die, et tota illa hebdomada in eadem obscuritate animi tristis incedebam, nec potui ab animo excutere tristitiam. Ascendebant in cor meum plus solito delicta mea omnia, et magnificabam singula apud me, et ita mihi ipsi dolores accumulabam. Crescente igitur paulatim apud me hac non bona tristitia, adeo mente obscurata sum, ut quocunque me verterem, in tenebris me ambulare existimarem. Inter hæc etiam tanto tædio afficiebar, ut nihil esset, quod non fastidiret anima mea. Molestæ mihi erant ipsæ orationes. Psalterium, quod jucundum mihi semper fuerat, longe a me projeci. Iterum recogitans, quid mihi accidisset, resumpsi illud, et legi, sed rursus mente concidi. Omnes enim vires suas effudit in me adversarius meus; nam etiam in fide hæsitare me fecit; pæne omnis sensus versus erat in me; insistebat adversarius meus, ita me perturbans, ut etiam tæderet me vivere. Cibum et potum sumere non potui, nisi tenuissime, et ibam deficiens et tabescens toto corpore. Ex his omnibus patet magna dispositio ad melancholiam in ista S. Virgine.

[33] [quia apparitionum tempore corpore et animo est commota,] “Secundo. S. Elisabetha semper fere ante apparitiones patitur vehementem alterationem humorum, ac exinde provenientes cruciatus, et prostrationem virium; ex quibus haud dubie pronum est consequi emotionem phantasiæ. Num. 7 ait: Abbate mysteria celebrante, subito dissolutæ sunt compages membrorum meorum, et elangui, et veni in mentis excessum; et ecce! Angelus Domini stetit in conspectu meo. Num. 15. Illo die irruit in me gravissima infirmitas, cumque me prosternere vellem ante crucifixum, ita diriguerunt ossa mea, ut nullatenus genua flectere potuissem; et legere me fecerunt passionem Domini; dum autem legeremus, apparuit mihi phantasma monachi cuculla induti. Num. 73. Radius copiosi luminis repente de cælo effusus est super me, faciens mihi æstum, quemadmodum sol splendet in meridie; et procidi in terram, et veni in mentis excessum; sorores itaque volentes e terra levare caput meum nullo nisu id efficere potuerunt, et venit Angelus etc. Et in revelatione de S. Ursula habet: Venit super me quædam passio cordis, quam pati solebam, quando primum mihi revelari inceperunt mysteria.

[34] [quia desiderat habere visiones, non interius ad id excitata;] “Tertio. S. Elisabetha, quando habet visiones, plerumque eas desiderat, et a Deo postulat ac exspectat ob aliorum sollicitationem; sine indicio claro interni instinctus, et sine necessitate. Quæ sollicita desiderii anxietas est apta dispositio ad emovendam phantasiam eamque applicandam ad objecta volita, vel ad illusiones. Num. 5 ait: Præcepit mihi dominus abbas, ut operam darem orationi, atque a Domino postularem, quatenus daret mihi intelligere, utrum ea, quæ dixeram, silentio tegi vellet, an non. Cumque per aliquod tempus hac de re orationi insistendo me afflixissem, corrui in exstasim, et adstitit mihi Angelus. Num. 7. Post hæc dominus abbas aggressus est deprecari Dominum una cum omnibus nobis, ut nobis revelare dignaretur ancillæ suæ, utrum sermonem divulgari oporteret, et veni in mentis excessum. Num. 19. Convenerunt sorores ac fratres domini videntes angustias animæ meæ, ac decreverunt, ut septem continuis diebus communes preces funderent pro me, cumque cum magno desiderio exspectabam, sperans aliquid consolationis tunc me recepturam; venit desiderata dies, et dilatatum est cor meum, et vidi lucem magnam in cælo etc. Et in revelatione de B. V. Assumptione: Apparuit mihi Domina cælorum; tunc, sicut ab uno e senioribus nostris præmonita fueram, rogavi illam dicens: Domina, placeat, ut certificare nos digneris etc.

[35] [frequenter habet tempore jejunii;] “Quarto. Elisabetha habet eumdem modum tendendi in aliis suis revelationibus, quem habet in revelatione de Societate S. Ursulæ; adeoque sicut ista est opus solius phantasiæ, ita illæ; nec est ulla ratio, hanc denegandi Elisabethæ, quin omnes denegentur. Patet ex manuscripto a me usurpato, quod idem sit author hujus et illarum revelationum, nempe Egbertus frater Elisabethæ; si potuit mundo obtrudere revelationes suæ sororis confictas in uno genere, potuit idem in alio, et sic fides harum revelationum universim concidit. (Egbertus tantum latine vertit; ipsas Revelationes esse S. Elisabethæ certissime constat.) Quinto. Elisabetha visiones frequenter patitur tempore jejunii. Num. 48. Postquam enumeraverat varias visiones, addit: Hæc omnia frequenter in tempore jejunii mihi apparuerunt. Constat autem, stomacho jejuno, insolitos vapores ascendere in caput, et turbata phantasia conciliari extraordinaria somnia.

[36] [habet inutiliter easdem visiones;] “Sexto. S. Elisabetha singulis annis, et alias frequenter habet easdem visiones, quod non videtur provenire a Deo. Semel loquitur Deus, et idipsum prorsus eodem modo plerumque non repetit, nisi ubi agitur de exhortatione morum. Ergo iteratæ visiones circa eadem objecta tantum proveniunt a phantasia, in qua spiritus relegunt nota vestigia. Num. 48 ait: Post hæc in secunda feria rursus veni in exstasim, et vidi prædictam visionem ut prius. Et Num. 61. Hæ sunt, Frater, miserationes Domini, quas in primo anno visitationis meæ operatus est in me; in hac autem secundi anni revolutione eadem fere, quæ anno priore in festivitatibus sanctorum circa me accidere solebant, eveniunt. Aliquoties autem alteriusmodi verba, quam solebant, revertenti mihi ab exstasi, in ore ponuntur.

[37] [videt mysteria de verbo ad verbum ut sunt in Evangelio et res] “Septimo. S. Elisabetha videt pleraque mysteria eo modo, quo de verbo ad verbum describuntur in Scriptura. Quid autem est opus miraculo, aut speciali operatione divina ad talia revelanda? Videntur ergo visiones talium objectorum jam in Scriptura revelatorum esse operationes phantasiæ. V. g. num. 45 ait: In Cœna Domini rapta sum in exstasim. Tunc vidi Dominum in eadem civitate sedentem cum discipulis suis in domo, [symbolicas tamquam historice veras;] quasi ad cœnandum; cumque aspicerem, surrexit a Cœna, et ponens vestimenta sua præcinxit se linteo, et accipiens pelvim incurcavit genua ante Petrum, et Dominus singulorum pedes lavit, iterumque resumpto vestimento suo recubuit. Post hæc egressus est cum illis de civitate etc. etc. Hic describit omnia gesta in monte Oliveti, prout describuntur in Evangelio. Octavo. S. Elisabetha aliqua symbola ac figuras Scripturæ videt tanquam veritatem historicam; sic num. 61 et 62 inter sanctos et angelos videt etiam quatuor animalia apocalyptica et viginti quatuor seniores, quasi essent aliquid reale. Joannes ista videbat tanquam symbola, utpote ut ordinata ad significandum aliquid Ecclesiæ.

[38] [videt plura quæ vera non sunt;] “Nono. Videt alia non consona cum veritate historica, aut cum aliis revelationibus. Num. 16. Videt B. Virginem indutam quasi casula. Num. 55. Discipuli fugiunt in latibula; Christus levatur in crucem; Calvaria est instar agri arati. Num. 56. Caligo primum oritur post mortem Christi; saxa per agros colliduntur; genua Christi complicantur; copiosus sanguis fluit ex latere. Num. 59. In die Ascensionis Christus prius comedit. Ita et similia plura non consentiunt cum aliis revelationibus. Bollandiani ad levationem Christi in Crucem addunt: Hoc convenit cum visione S. Birgittæ, contra quam nunc passim et in recentiorum Sanctarum visionibus concipitur super crucem humo stratam extensus Dominus. Iidem ob complicationem genuum ajunt: Hæc complicatio genuum competit corpori non contentissime tenso, ac stanti supra fulcrum aliquod, non autem, uti concipiebat S. Osanna, exaggerans fere supra cæteros dolores eum qui sentiebatur in pectore ex violenta illa brachiorum distensione. Unde confirmatur doctrina a me tradita, de verbis factisque ecstaticorum ad controversias historicas non trahendis. Et dum num. 65 S. Elisabetha dicit: In nativitate Domini vidi B. Virginem in domo quadam, quasi jacentem in lectulo, et contrectantem manibus Infantulum speciosum et amabilem nimis; quem cum circumligasset fasciis albissimis, deposuit in præsepio, quod secus ipsam videbatur; observant, B. Virginem non potuisse parere in domo, cum adhuc reperta fuerit a pastoribus in stabulo. Accedit, quod non videantur convenire domus, lectus et præsepe secus lectum cum spelunca Bethlemitica, ubi constat natum esse Dominum.

[39] [Amort desiderat in ea modestiam,] “Decimo. S. Elisabetha non monstrat eam modestiam, quam habent aliæ sanctæ virgines visionibus assuetæ. Nam tanta animi confidentia contestatur universim, suas visiones sine ullo earum discrimine esse divinas, ut etiam vehementer indignetur iis, qui id non credunt; immo de concilianda iis fide in ultimo agone miris prorsus curis est sollicita. Unde tanta fiducia de visionibus non solum probabiliter, sed etiam manifeste illusoriis, ut sunt illæ de societate S. Ursulæ, nisi ex phantasia? quod si ista fiducia in agone est phantastica, quæ spes de visionibus? In epistola ad Hildegardem Elisabetha sic habet: Fateor vere, quondam perturbationis nubem me nuper in animo concepisse propter ineptos sermones populi multa loquentis de me, quæ vera non sunt. Sed vulgi sermones facile sustinerem, si non et hi, qui in habitu religionis ambulant, spiritum meum acerbius contristarent. Nam et hi, nescio quibus stimulis agitati, gratiam Dei in me derident. Eadem moribunda num. 120 suas sorores sic alloquitur: Nolite mirari super infirmitatibus meis, sicut homines imperiti, neque diffidatis gratiæ Dei propter castigationes, quas sustineo et sæpe sustinui. Conscientia mea bona est apud Dominum et certissime agnosco, quod per ea, quæ patior, præparat et exornat coronam meam. Ipse operatus est in me magna, et temporibus nostris inaudita. Vobis dico, et confidenter affirmo per illud iter, quo ad regnum Dei perrecturam me spero, quoniam hæc, quæ vidistis in me, et audistis ex me, vera sunt, et nihil fallaciæ aut simulationis unquam adjeci. Dominus mihi testis est. Collaudate Deum, quia in his singularem vobis honorem præ cæteris claustralibus præstitit. Et num. 125 jam morti proxima: Dilectissimæ, habete certitudinem finis mei, et testimonium verum omnium eorum, quæ Dominus mecum operatus est. Rogo et admoneo vos, ut stabilem fidem adhibeatis iis, quæ fecit Dominus coram vobis in me, neque diffidatis unquam; et ego credo operibus ejus, et testimonium eis perhibeo morte mea. Postquam Dominus cœpit singularem suam gratiam ponere in me, graviora passa sum, quam prius, non specialiter propter aliquas iniquitates meas, sed ut per meos labores, quæ foris vidistis in me, comprobarentur ea, quæ occulte mihi Dominus demonstravit. Ita S. Elisabetha in agone. Mirum profecto, si sancta ita locuta est de omnibus suis visionibus, inter quas reperiuntur et falsæ.

[40] [quæ sint vires imaginationis constat ex effectu narrationum de re venefica;] “Undecimo. S. Elisabetha veritatem suarum visionum nullis probat miraculis, aut aliis indiciis characteristicis; sed e contrario potius in ea concurrunt eæ causæ et circumstantiœ, quæ solent causare illusiones phantasiæ. Cur ergo etiam cum comminatione exigit indubitatam fidem? P. Mallebranche in suo Tractatu de inquirenda veritate lib. II. cap. 6. explicat, quomodo imaginatio quarumdam muliercularum illudatur, quæ putant se esse sagas, seque transferri in conventus sagarum nocturnos. Sic habet: Pastor seu opilio in ovili narrat post cœnam coram uxore et liberis, quæ gesta fuerunt in conventu magorum; cum autem ipsius imaginatio vaporibus vini satis jam æstuet, et se multoties imaginario huic conventui interfuisse autumat, de eo energice et vivide loquitur. Ingenita pastori eloquentia, cum apta totius familiæ dispositione ad rem adeo novam et terribilem accipiendam conjuncta, ingentia sine dubio edere debet vestigia in imaginationibus debilibus, nec fieri potest quin mulier et tenelli liberi his auditis obstupescant, toti occupentur ac convincantur. Maritus est et parens, qui ea narrat, quæ ipse vidit et fecit. A suis amatur et colitur; cur ipsi fidem non adhiberent? idem per multos dies repetit pastor. Vestigia imaginationis matris et liberorum magis et magis crescunt. Iis assuefacti, metuque excusso, convictio remanet; ac ipsos denique conventum adeundi, remque suis oculis usurpandi incessit cupido; sese ungunt; dein compositis in lecto membris ista cordis dispositione ipsorum imaginatio effervescit; vestigia ipsorum cerebro a pastore impressa satis adaperiuntur, ut per somnum omnes ceremoniæ magicæ sibi descriptæ motus tanquam præsentes et extrinsecus excitatos judicent. Postquam expergefacti surrexerunt, sese mutuo interrogant, ac sibi mutuo quid viderint narrant. Hoc modo vestigia visionis confirmant, ac qui inter eos imaginatione pollet fortiori, intra paucas noctes imaginariam conventus historiam conflat. Hoc pacto pastor peritos fecit veneficos, qui longe plures aliquando instituent, si imaginatione forti et vivida præditi ab ejusmodi fabulis narrandis præ timore non terreantur.

[41] [item ex somniis veneficorum;] “Nemo est, qui nesciat fabulas lemurum, et spectrorum ita terreri infantes, ut soli et in tenebris manere non possint. Tunc enim cum cerebrum nullis afficiatur vestigiis a parte objectorum præsentium, vestigium ipsorum cerebro fabulæ ope impressum de integro aperitur, nec raro adeo vehementer, ut spectrum descriptum sibi adesse judicent. Ejusmodi autem historiæ ipsis non obducuntur nisi tanquam fabulæ. Qui illis narrant, eum non præseferunt externum habitum, qui in veris historiis narrandis geri solet; immo narratio sæpe lanquida et frigida est. Non mirum igitur est, quod qui se conventui interesse credit, quique ideo rem confidenter ac vivide narrat, nonnullos sibi maxime addictos adeo facile persuadeat circa omnes quas describit circumstantias et vestigia suis similia in ipsos transmittat. Non raro contingit, ut per quietem nonnulli somnia habeant adeo vivida, ut expergefacti illorum exacte recordentur, quamquam somnium illud non versetur circa terribilia. Non difficili ergo negotio possunt sibi aliqui porsuadere se conventui interfuisse; ad id enim satis est, si cerebrum vestigia per somnum facta conservet. Nec obstat, quod somnia nostra pro rebus actu existentibus non habeamus; id enim fit, quia somnia illa non possumus colligare cum rebus inter vigilandum agitatis; hinc enim mera esse somnia comperimus. Venefici autem imaginarii hoc criterio judicare non possunt, an ipsorum conventus sit merum somnium. Conventus enim veneficorum numquam habetur nisi noctu, et quæ in conventu agitantur, nullo possunt colligari vinculo cum cæteris diei actionibus. Moraliter igitur impossible est, ut hoc pacto ab errore expediantur. Nec etiam necesse est, ut quæ venefici imaginarii per conventum vidisse putant inter se, connectantur ordine quodam naturali; eo enim majorem realitatem habere creduntur, quo magis habent absurditatis et confusionis. Sufficit igitur ad eos decipiendos, ut ideæ rerum in conventu gestarum sint vividæ et terrificæ, quod necessario contingit, quia ibi nova, insolentia, et inusitata prorsus agitari creduntur. Ita P. Mallebranche addens dari quidem veros veneficos, sed raros.

[42] [ex historia singularis veneficæ.] “Non multum absimile exemplum refert P. Joannes Nider in suo libro de Visionibus lib. II, cap. 4, ubi habet: Recitabo exemplum ad intelligendum, quomodo per somnia adeo deludantur plurimi, ut jam evigilantes omnino se existiment in veritate vidisse, quod solo sensu apprehenderunt interiori. Præceptore enim meo referente audivi, quod pater quidam nostri ordinis (S. Dominici) villam quandam intrarit, ubi fœminam quandam invenit dementatam adeo, ut nocturno tempore se cum Diana et aliis fœminis transferri crederet per aera. Cui cum pater perfidiam verbis conaretur expellere salubribus, pertinax ista experientiæ se plus credere affirmavit. Cui pater: Sines ergo me esse præsentem, cum proxime recedes. Respondit ista: Ita placet; et me recedere videbis præsentibus, si placet, testibus idoneis. Ut igitur deliram animarum zelator convinceret, adveniente die recessus, quem vetula præfixerat, affuit pater cum fide dignis hominibus. At illa cubellam, in qua pasta formari solet, supra scamnum positam, intravit, et sedere ibi cœpit, applicatisque verbis maleficis et unguento, reclinato capite obdormivit. Statimque opere dæmonis somnia de domina Venere, et de aliis superstitionibus tam fortia habuit, ut in jubilo quodam voce submissa clamitaret. Et in his plausibus motis manibus cubellam, cui insidebat, nimis movit, quæ de alto scamno ruens vetulæ subjacentis caput non modicum contrivit. Et ita in terra jacentem, nec de loco motam pater allocutus jam vigilantem: Ubi quæso es? Num cum Diana fuisti, quæ testimonio præsentium nunquam de cubella recessitei? Ex his igitur gestis, et mediantibus verbis salutiferis animum ad sui erroris detestationem deducit.

[43] “Jam, licet maximum sit discrimen inter visiones imaginarias talium veneficarum, [Quid causæ esse potuerit cur S. Elisabetha in illusionem venerit.] et inter visiones imaginarias piarum mulierum, conveninnt tamen in hoc, quod ambæ oriantur ex impressione viva alicujus narrationis, et quod ambæ habeant objecta, nullo modo connexa cum actionibus ordinariis, ex quarum incohærentia falsitas visionum demonstrari posset. Et sic etiam potuit contingere in S. Elisabetha, ut cum familiaris fuerit habentibus visiones v. g. S. Hildegardi. Dicamus ergo, omnes revelationes Elisabethæ aut esse confictas ab Egberto S. Elisabethæ fratre, quod mihi videtur incredibile, eo quod illæ revelationes jam fuerint celebres illo, quo S. Elisabetha vixit sæculo; ut patet ex encomio Emichonis qui præfato Egberto in abbatia successit, et ex epitaphio S. Elisabethæ apud Bollandianos; aut easdem esse operationem phantasiæ; quam si quis velit quandoque fuisse emotam ab Angelo in ordine ad fines utiles. non repugno. Neque per hoc aliquid detractum velim virtuti S. Virginis; quia et B. Margaritha Itala nihil suæ sanctitati detraxit, dum testata est, se credere, suas, quas ipsamet habuit, visiones esse tantum vel illusionem phantasiæ aut dæmonis.” Hactenus Amort.

§ VI. De titulis qui Coloniæ reperti dicuntur simul cum corporibus SS. Martyrum.

[Anno 1155 cum corporibus multi retecti seu potius ficti tituli;] Revelationibus S. Elisabethæ occasionem dedisse retectionem sepulcrorum sanctarum martyrum, iisque sepulcris plerumque titulos fuisse appositos superius diximus. Hos titulos collegerunt Tuitienses eosque in catalogum intulerunt, cui initium fecere: Anno ab Incarnatione Domini nostri Jesu Christi 1155, indictione quarta, et continua novem sequentium annorum revolutione, … in ecclesia Tuitiensi Gerlaco abbate existente, levata sunt corpora SS. Martyrum et SS. Virginum in suburbio Coloniensis civitatis: quorum nomina vel titulos, in eorum sepulcris inventos et in archivis ejusdem ecclesiæ reconditos ad posterorum notitiam, idcirco schedulis et apicibus dignum duximus adnotari. Hæc Theodoricus monachus et ædituus Tuitiensis. Quamquam, Gerlaco abbate, corpora et tituli illi reperiri cœpta fuerint, eo tamen anno 1161 vita functo et Hartperto (qui et Hartobernus et Hartbernus et Harbernus) eidem in Tuitiensi abbatiali sede succedente [Gallia Christ. tom. III, col. 755.] , descripta sunt; quin et alter confectus catalogus, quo nomina SS. Maurorum, Thebæorum et sociorum S. Gereonis cum Ursulanis Virginibus mixta volunt: ex quibus quæ ad beatas nostras martyres pertinent inferius dabimus. Hic vero quæ sit horum titulorum auctoritas indagandum.

[45] [qui partim veri, partim falsi Papebrochio visi.] Papebrochius in Paralipomenis ad Conatum in catalogum pontificum [Propylæum Maji, pag. 41, num. 28.] de iisdem sic scribit: Sepulcrales porro tituli, qui solis quidem nominibus constant, sinceri possent æstimari; ceteri vero verbis quibusdam additis aucti esse ad fidem faciendam fabulosæ, quam nescio fuerat commentus, Legendæ. Sed tantum abest ut additamenta isthæc, vel prætensarum Revelationum libri credibilitatis aliquid Legendæ concilient; ut propter evidentia quibus scatent fictionis indicia, detrahant potius et magis constare nobis faciant fuisse Coloniæ post corpora inventa, qui (uti ante Vitam S. Mauri Cæsenatis XX Januarii queritur S. Petrus Damianus) “Deo se deferre existimabant, si ad deferenda laudis ejus insignia, falsitatis argumenta componerent.” Arbitratur itaque vir ille præstantissimus titulos illos duas in classes distribuendos: quarum una titulos nuda habentes nomina contineat et genuina æstimari possit; altera titulos capiat, quorum auctæ inscriptiones sunt, ita ut nomen verum haberi possit, reliqua vero tamquam fictitia rejiciantur. In quam sententiam quoque ivit D. Anselmus Berthodus [Act SS. tom. VI Octobris, pag. 71.] , S. Benedicti monachus, qui post suppressam Societatem nostram Actis Sanctorum illustrandis aliquandiu adhibitus, iisdem ad diem 12 Octobris commentarium de S. Pantulo, Rauracensi episcopo et S. Ursulæ martyrii participe, inseruit.

[46] [Specimina aliquot] Ast vereor omnino ut hæc benignior sententia sustineri queat. De qua re ut lector tutum ferre possit judicium, juverit eum specimina aliquot habere præ oculis.

Titulus S. Cyriaci papæ:

S. CYRIACUS PAPA ROMANUS QUI CUM GAUDIO SUSCEPIT SACRAS VIRGINES ET CUM IISDEM REVERSUS MARTYRIUM SUSCEPIT ET S. ALINA V.

Titulus S. Marini:

HIC JACET S. MARINUS MEDIOLANENSIS SEXTUS QUI VENIEBAT DE ROMA CUM SACRIS VIRGINIBUS ET S. VERASIA V.

S. Marculi:

S. MARCULUS EPISCOPUS IN GRÆCIA QUI CUM SACRIS VIRGINIBUS MARTYRIUM SUSCEPIT.

S. Foilani episcopi et M:

S. FOILANUS LUCENSIS EPISCOPUS VENIENS AB APOSTOLICA SEDE MISSUS HOC IN LOCO FUIT OCCISUS ET CUM ISTIS SACRIS VIRGINIBUS EST SEPULTUS ET FERRO PEREMTUS.

[47] [hic exhibentur,] S. Pantuli episcopi:

PANTULUS BASILEENSIS EPISCOPUS VIRGINES SACRAS CUM GAUDIO SUSCEPTAS ROMAM PERDUXIT, UNDE REVERSUS, COLONIAM PERVENIT, IBIQUE CUM EIS MARTYRIUM SUSCEPIT ET S. GRATA JUNIOR.

S. Jovinii:

S. JOVINIUS EBORENSIS EPISCOPUS, FRATER S. PANTULI.

S. Maronii:

S. MARONIUS EPISCOPUS NOVARIENSIS ET CARDINALIS.

S. Quirilli:

HIC JACET IN ANTRO S. MARTYR QUIRILLUS PRESBYTER SEPULTUS QUI VIXIT DIES SEX POST MARTYRIUM SUUM.

Clematii:

HIC JACET SEPULTUS S. CLEMATIUS QUI MANIBUS SUIS SEPELIVIT SACRAS VIRGINES.

Titulus maximus S. Florinæ virginis:

DIVINIS FLAMMEIS VISIONIBUS FREQUENTER ADMONITI ET VIRTUTIS MAGNÆ MAJESTATIS, EGO QUIRILLUS PRESBYTER ET CLEMATIUS SEPELIVIMUS CORPUS S. FLORINæ VIRGINIS.

[48] [et ostenduntur falsi esse ex historia] Quot fere verba tot res absurdas his titulis contineri nemo, nisi plane imperitus, denegabit. Cuinam scilicet adhuc placere potest Cyriacus papa Romanus, omnium catalogorum pontificum Romanorum silentio et S. Anteri proxime succedentis S. Pontiano certa ætate profligatus [Cfr Propylæum Maji, pag. * 28 et seqq.] ? Cui S. Marinus Mediolanensis sextus, in omnibus antiquis ecclesiæ illius monumentis ignoratus [Cfr Saxius, Archiepiscoporum Mediolan. series. tom. I, pag. 36.] ? Cui Marculus, episcopus in Græcia, non minus mirabilis quam Cyriacus papa S. Ursulæ itineris et passionis socius? Cui S. Foilanus, quem Ughellius [Italia sacra, tom. I, col. 793 et 794.] fictitium appellat; inde colligi posse statuens quo aliquando excesserit mortalis audacia, quæ sanctorum præclarissima gesta anilibus fabellis involverit, quasi Deus vel sancti nostro indigeret mendacio, ut ampliori vel sanctimoniæ vel fortitudinis fama mortales raperent in sui admirationem? Cui S. Pantulus, undecies mille virgines Romam usque deducens? Quid ex Ebora in Lusitania aut Hispania adest S. Jovinius, atque hic quidem frater episcopi Basileensis in Germania? Quid vero S. Maronius episcopatum Novariensem cum cardinalatu sæculo III conjungit? Quid quod narratio de Quirillo presbytero, sex post martyrium suum vivente dies ut cum Clematio, divinis flammeis visionibus frequenter admonito, sacras virgines sepeliat, pugnet cum ipsa Passione Ursulana et maxime cum Sermone in Natali? In Passione enim dicuntur cives Colonienses sepelivisse sanctas martyres; in Sermone in Natali Coloniam advenisse Clematius, quum jam memoria sanctarum virginum, post incensam sanctorum corporum custodem ecclesiam, paulatim ab ore primum, deinde ab ipso pectore religiosi dudum populi laberetur; neque antea, divinis flammeis visionibus frequenter admonitus, ex partibus orientis in occidentales pro voto peregrinatus esse. Sed absurda hæc, ubi titulos edemus, magis patebunt.

[49] [et ex comparatione cum aliquot] Fabulosos itaque hos esse titulos ex hoc capite manifestum est; neque minus, quod sæculi III, IV aut V formam omnino non habeant. Comparet lector titulos Colonienses cum aliquot antiquis monumentis christianis, quæ in tractu Trevirensi aut Luxemburgico, non ita a Colonia dissito, reperit olim Alexander Wilthemius noster [Luciliburgensia, sive Luxemburgum romanum, edid. Aug. Neyen, tabula 18 et seqq.] :

HIC JACET. EVSEBIVS
QVI. VIXIT. ANNVM
VNVM. ET. MENSES. SEX
MENUS. DIES. V. TITVLVM
POSVIT DVLCISSIMO
FILIO. SVO. VITA *
MATER

SEDATVS. ET. PAVLINA
PATRES. DVLCISSIMAE. FILIAE
DVNAMIOLAE. TITVLVM. POSV
ERVNT. QVAE. VIXIT
ANNOS. TRES. ET. MENSES. QVINQVE
ET. DIES. VIGINTI

[50] [veris titulis Trevirensibus] Ex eodem fonte accipe quoque sequentes:

HIC. PAVSAT. IN. PACE. EVGENIA
CHRISTIANA. FIDELIS. VRSATIVS
CVRSOR. DOMINICVS. PIENTISSE
T. OCTAVM. DECEM KALENDAS. FE
BARPIAS. QVI. VIXIT. ANNOS. XXVIII
TITVLVM. POSVIT. DVLCESI
ME. SVAE MATRVNE
(Columba) IN CHRISTO (Columba)

HIC. JACET. PERPETVVS
IN. CRISTO. DEO. SVO
BENE MERITVS
QVI VIXIT. ANNOS
XXV. LECONTIA
MATER. TITVLVM
POSVIT IN PACE Ecce alium, repertum Aquis Mattiaticis, nunc Wiesbaden, qui quo simplicior eo antiquior censendus est [Steiner, Codex inscriptionum Romanarum Rheni, num. 240.] :

HIC CVIE
SCIT. IN. PA
CE EPPOCV

et alium Treviris detectum [Ibid. num. 842.] :

LICINIVS. QUI VIXIT. ANNIS
XXVIII. HIC. IN PACE. QVIESCIT

Alios multos omitto quos apud Wilthemium, Honthemium et Steinerum videre est. Quos retulimus, ii profecto satis sunt, ut nemo dubitare possit quin in his partibus eadem servaretur in scribendis memoriis funebribus forma, quæ in aliis imperii Romani provinciis. Sed juverit aliquot quoque antiquos episcoporum titulos in medium proferre. Primo loco prodeat monumentum detectum in pristino Castello Tingitano, nunc Orléansville in Algeria [Migne, Dictionnaire d'Épigraphie, V° Orléansville.] :

HIC REQVIESCIT SANCTAE
MEMORIAE PATER NOSTER
REPARATVS EPISCOPVS
QVI FECIT IN SACERDOTIVM
ANNOS VIII. MENSES XI. ET.
NOS PRECESSIT IN PACE
DIE VNDECIMA KAL. AVG. PR
OV[I]NC[IAE]. CCCCXXX ET SEXTA

qui titulus ad annum Christi 475 pertinet, quum æra provinciæ Mauritaniæ, quemadmodum primus ostendi [Précis historiques, année 1854, pag. 469. et seqq.] et post me confirmavit cl. v. A. Berbrugger [Revue Africaine, octobre 1856, pag. 20.] , numeranda sit ab initio anni Christi 40.

[51] [et nonnullis episcoporum coævorum.] Antiquior forte est sequens titulus, in Africa quoque repertus [Migne. Dictionnaire d'Épigraphe, V° Tunis.] :

ROMANVS EPISCOPVS
EXITIOSVS EPCP
IN PC 〈 DP 〈
VIII KL 〈 DC
IN PACE VDV XI K
RVSTICVS EPISCOPVS IN PACE DV KV I…

Addam tertium, anno Christi 495 scriptum, et in pristinis Tanaramusis Castris (?), nunc El-Hadjeb prope Mouzaiaville in Algeria, detectum. Nomen excidit; sed verisimile est fuisse Donatum.

MVLTIS EXILIIS
PROBATVS ET FIDEI
CATHOLICAE ADSER
TOR DIGNVS INVENTVS
INPLEVIT IN EPISCOPATV
AN XVIII. M. II. D. ET OCCI
SVS EST IN BELLO MAVRO
RVM ET SEPVLTVS EST DIE
VI ID. MAIAS P. CCCCLVI.

Adjiciam demum quartum, anno 327 positum S. Prisco, episcopo Nolano [Remondini, della Nolana ecclesiastica storia, tom. I. pag. 513.] :

✠ HIC. REQVIESCIT. SCE MR'. ✠
PRISCVS. EPISC. IN. PACE
DPS. V. KL MART'. FL. MAXIMO. V. C. CON

[52] [Hujus fictionis rei non sunt abbates Tuitienses, sed fossores aut Theodoricus ædituus.] Minime itaque dubitare licet quin omnes Ursulani tituli conficti sint; quam tamen culpam, in abbatem Gerlacum et Tuitienses monachos (nisi forte in Theodoricum ædituum) minime conjecerim, sed in inventores lapidum et fossores. Quæ res non alia probatione indiget quam his S. Elisabethæ Schonaugiensis verbis: In tempore eodem, quo prædicti duo martyres (Verena et Cæsarius) inventi sunt, reperta sunt inter sepulcra virginum, multa corpora sanctorum episcoporum atque aliorum magnorum virorum. Erantque in monumentis singulorum repositi lapides, habentes titulos sibi inscriptos; quibus dignoscebantur qui aut unde fuissent. Horum præcipuos et maxime notabiles transmisit ad me ex supradicta dicta urbe (Coloniensi) præfatus abbas (Gerlacus); sperans aliquid mihi per gratiam Domini de eis posse revelari et cupiens certificari per me utrum credendum eis esset annon. HABEBAT QUIPPE SUSPICIONEM DE INVENTORIBUS SANCTORUM CORPORUM: NE FORTE LUCRANDI CAUSA TITULOS ILLOS DOLOSECONSCRIBI FECISSENT. Quales autem fuerint tituli illi, et quid de eis mihi revelatum sit, in præsenti sermone per diversa loca oculis legentium ante ponere curavi, ut hinc animadvertatur quam digne a fidelibus Christi omni honore prosequenda sit illa sancta sodalitas, quam tam sublimium personarum comitatu divina paternitas honorare dignata est. Ex quibus novimus, nemine viro probo et prudente invigilante fossoribus, in lucem detectos fuisse istos lapides; causas fuisse cur de iisdem dubitaret Gerlacus abbas et suspicaretur ne dolose conficti essent tituli; cælitus detegere voluisse Gerlacum quod per vias ordinarias inquirendum erat; neque dubia sua posuisse, nisi postquam Schonaugienses ad eum delatæ fuissent Revelationes.

[53] [Similes fictiones alibi quoque factæ, ut ostenditur historia inventionis S. Caji papa,] Errorum itaque fontem omnino reseratum putem; atque is in re archæologica plane hospes est qui æstimarit hanc singularem esse fictionem. Ut falsa in lucem prolata sunt diplomata; sic tituli quoque funebres dolosa manu confecti et martyribus veris aut simulatis appositi. Specimina aliquot, quibus singulare aliquid inest, juverit posuisse ob oculos. Initium ducamus ab invento S. Caji papæ tumulo. Gregorius XV in mandatis dederat cardinali Petro Paulo Crescentio, atque hic fratri suo germano Jacobo, abbati Nursino, sacras reliquias e cœmeteriis extrahere. Impigre operam suam in hac re posuisse legitur Jacobus, sedulo perscrutatus Callistianum sepulcretum. Aliquando autem, cum post totius ferme diei laborem ex infimis illis spelæis auræ captandæ gratia egressus, pensum sacerdotalium precum in campo inter basilicam S. Sebastiani et Pauli, sacris sepulcris imminenti, constitisset persoluturus, animadvertissetque exsolvendas occurrere vespertinas horas pervigilii diei sancto Cajo dicati, oculos ad cælum attolens: Utinam, inquit, sanctissime pontifex, cujus inveniendarum reliquiarum desiderio jam pridem ardeo, hac die, qua cum universo orbe christiano triumphalem tuam recolo memoriam, meis benignus votis adesses; quam præclare cum qualibuscumque laboribus, auctoritate tui successoris a me libentissime susceptis, actum putarem. Iis ita non minus animo quam voce conceptis, instantibus tenebris, domum sese recepit, totamque noctem pio desiderio Caji visendi transegit. Vix dies illuxerat, adest a Stephano Figino, ex Benedicti familia illustri et basilicæ S. Pauli primate, quem pridie urbem petens Crescentius operariis præfectum reliquerat, missus vir; cubantique adhuc abbati nuntiat pridiano vespere, statim ab ejus digressu, sepulcrum Caji pontificis detectum. Ille, sumptis propere vestibus, alacritatis alis ad optatum locum accurrit; cernit in latere cryptæ, repurgatis arenis quibus obruebatur, sepulcrum in arenaria tellure tempestatis illius more extructum, opere lateritio munitum, plumbique fusilis ferramine compactum, quo juncturæ genere nullam sepulcralem urnam antea viderat solidatam. Media in lateritia tabula ejuscemodi nota palmaribus literis excisa videbatur, subsequenti signo rami palmæ et Christi nominis Venerabundus itaque genibus humi positis cum adstantibus, precibus quas tempus et loci pietas suggerebat pie pro gratiarum actione effusis, Crescentius lateritia illa munimenta summa diligentia reserat; invenit humani corporis ossibus integris compagem, supino situ jacentem, indice digito dexteræ manus annulum ex auricalcho, pontificium insigne, pro illorum temporum pia modestia retinentem; aliquot æreos nummos cum Diocletiani effigie, temporis absque dubio indices, intra corpus exstantes: quibus omnibus decenti cura, cum aliquot sacris corporibus, collectis et ad urbem allatis, res vulgata Gregorium magno affecit gaudio etc. Hactenus Marnovitius [Ap. Farlato, Illyricum sacrum, tom. II, pag. 550.] .

[54] [cujus corpus sepultum fuit in S. Sixti cœmeterio, quod sæculo XVI non patebat;] Universa hæc comœdia (quo enim alio designetur nomine) exponenda visa est ut lector judicium ferat de quorumdam indole et agendi ratione: quis enim dubitet quin hæc aliquis prius composuerit omnia quam in ea inciderent operarii? Mitto juncturæ genus numquam visum antea; annulum ex auricalcho, pontificium insigne; corpus S. Richardi (quod nomen Francicum inter martyres Romanos exspectasset nemo) tunc quoque et simul cum S. Caji corpore fuisse inventum; hæc aliaque æque mirabilia lubens omitto, quoniam solius S. Caji corporis inventio satis est, ut medias inter fabulas seu potius fraudes nos hic versari intelligamus. Ut enim nil dicam de corpore S. Caji papæ, quod anno 1588 ex Callistiano quoque cœmeterio erutum ferebatur, atque in Bavariam missum Bambergæ præcipue colitur, (id enim insincerum etiam est;) in ipsa urbe Roma, in templo ipsius S. Caji, anno 1651 retectum est corpus illius pontificis una cum corpore S. Gabini, ejus fratris [Cfr Acta SS. tom. III Aprilis, pag. 982 et seqq.; Farlato, Illyricum sacrum, tom. II, pag. 548 et seqq.; Novaës, Storia de sommi pontefici, tom I, pag. 96.] ; quod quamvis multa alia loca id se possidere putent, verimiliter probum S. Caji papæ corpus est.

[55] [quod hinc a S. Paulo I jam pridem extractum erat.] Quod si tamen id negaveris, parum ad nos, contendentes solummodo verum S. Caji pontificis corpus detectum non fuisse a Crescentio, sed a viro, cujus opera utebatur, suppositum. Genuinum enim S. Caji corpus numquam sepultum fuit in ea Callistiani cœmeterii parte, quæ ineunte sæculo XVII patebat, sed in ea, quæ S. Sixti dicebatur cœmeterium et paucis abhinc annis a cl. v. De Rossi revelata est. Quod autem illic quietem sepulcralem nactus esset S. Cajus, ex his S. Damasi papæ carminibus, quæ nunc fere restituere licuit, discimus [Mai, Scriptt. vett. tom V, pag. 37; Civiltà cattolica, tom. VII, pag. 127.] :

HIC CONGESTA IACET QVÆRIS SI TVRBA PIORVM
CORPORA SANCTORUM RETINENT VENERANDA SEPVLCRA
SVBLIMES ANIMAS RAPVIT SIBI REGIA CÆLI
HIC COMITES XYSTI PORTANT QVI EX HOSTE TROPÆA
HIC NVMERVS PROCERVM SERVANT QVI ALTARIA CHRISTI
HIC POSITVS LONGA VIXIT QVI IN PACE SACERDOS
HIC CONFESSORES SANCTI QVOS GRÆCIA MISIT
HIC IVVENES PVERIQVE SENES CASTIQVE NEPOTES
QVEIS MAGE VIRGINEVM PLACVIT RETINERE PVDOREM
HIC FATEOR DAMASVS VOLVI MEA CONDERE MEMBRA
SED CINERES TIMVI SANCTOS VEXARE PIORVM
XYSTI DIONISII CORNELII FELICIS PONTIANI FABIANI GAI
EVSEBII MELTIADIS STEFANI VRBANI LVCI MANNVS ANTEROS
NVMIDIANI LADICEI IVLIANI POLICARPI OPTATI

[56] Porro hinc translatum fuit S. Caji seu Gaji corpus a Paulo papa I, et in monasterio S. Silvestri conditum, [Similiter ficti sunt celebres Alexandri et Marii tituli,] quemadmodum ex tabula coæva marmorea, sæpius edita et recentius a cardinali Majo [Ibid. tom. V, pag. 56 et seqq.] , constat. Neque dici potest alterius esse S. Caji; apertis quippe verbis in antiquissimo illo marmore legitur Mense April. D. XXII. N. SCI Gaii Papæ. Invenire itaque non potuit Crescentius anno 1652 S. Caji corpus in Callisti cœmeterio, quod octo sæculis ante e suo loculo sublatum fuerat. Quid ergo de universo hoc negotio sentiemus? quid de illius viri fide mirum in modum illusa? quæ aliis ejus inventis, relecta hac fictione, auctoritas superesse potest? Neque discedendum a mendace illo monumento, quin lectori revocemus in memoriam id unum esse ex sepulcris, quibus ante Constantini ævum Christi monogramma inscriptum fuisse voluerunt; quod idem prædicatur de Marii et Alexandri tumulis: sed ut hi quoque a Crescentio inventi [Bosio, Roma sotterranea, lib. III, cap. 23, pag. 216.] , ita etiam demonstrant nimiam ejus credulitatem.

[57] [qui ad eodem viro scripti sunt] De iis epitaphiis quam maxime varia fuit eruditorum sententia: alii enim voluerunt eos esse sinceros; alii confictos; et alii demum non quidem confictos, neque omnino sinceros aut coævos, sed positos uno tempore, aut sub Antonino, aut etiam sæculo IV aut V. Ut lector ipse judicium ferat, exhibenda sunt epigrammata.

✠
ALEXANDER MORTVS NON EST SED VIVIT SVPER AS
TRA ET CORPVS IN HOC TVMVLO QVIESCIT VITAM
EXPLEVIT CVM ANTONINO IMP. QVI VBI MVLTVM BENE
FITII ANTEVENIRE PREVIDERET PRO GRATIA ODIVM
REDDIT GENVA ENIM FLETENS VERO DEO SACRIFICA
TVRVS AD SVPPLICIA DVCITVR O TEMPORA INFAVSTA
QVIBUS INTER SACRA ET VOTA NE IN CAVERNIS QUIDEM
SALVARI POSSIMVS QVID MISERIUS VITA SED QUID MISERIUS IN
MORTE CUM AB AMICIS ET PARENTIBVS SEPELIRI
NEQVEANT TANDEM IN CÆLO CORVSCAT PARVM
VIXIT QVI VIXIT IV. X. TEM. Altera est hæc:

TEMPORE ADRIANI
IMPERATORIS
MARIVS ADOLESCENS DVX
MILITVM QVI SATIS VIXIT
DVM VITAM PRO CHO CVM SAN
GVINE CONSVNSIT IN PACE
TANDEM QVIEVIT BENEMERENTES
CUM LACRIMIS ET METV POSVERVNT
ID. VI.

[58] [ut ostendit Zaccaria.] Verumenimvero eumdem utriusque epigraphes auctorem fuisse his demonstrat Zaccaria [Ibid. pag. 107.] : Conferamus, inquit, quæso utramque: Vitam explevit: ita in Alexandri titulo legimus; Vitam consunsit inscriptum Marii tumulo. Parum vixit qui vixit: sic Alexandri inscriptio; Marii autem contrario lusu: Qui satis vixit. At quid illud in Marii lapide: Cum lacrimis et metu posuerunt? vin' horum verborum interpretationem? Recole Alexandri epitaphium: O tempora infausta, quibus inter sacra et vota ne in cavernis quidem salvari possimus! quid miserius vita? sed quid miserius in morte, cum a parentibus et amicis sepeliri nequeant? En eadem utrobique orationis series, eadem dictionis indoles. Nec dicam ego geminas hasce inscriptiones ab eodem fuisse parente profectas? Qui styli similitudinem non immerito urgent, quum de cujuspiam lucubrationis auctore dubitatio injicitur, ullamne ista majorem invenire se posse confidant? At si unus idemque utriusque epigrammatis auctor, quis is demum fuerit, aut quo vixerit tempore? Sensit Reinesius [Syntagma, pag. 953.] illa rhetorem quemdam quarti quintique sæculi potius sapere quam Antonini tempora et primævam christianorum simplicitatem; quam sententiam et argumentationem alii deinceps enucleatius exposuerunt. Zaccaria sæpius mutavit sententiam: primo falsitatis arguit utrumque epitaphium; postea animo recolens summam, quæ Romæ adhibita semper fuit, diligentiam tum in custodiendis effodiendisque cœmeteriis tum in cognoscendis tractandisque veteribus monumentis, fraudi in hisce rebus, ut loquitur, esse locum non posse intellexit, et sensit utrumque positum fuisse titulum sæculo IV aut V, quum restituerentur cœmeteria; neque hic stetit: sed demum in eam venit opinionem ut Marii epigraphen non coævam Hadriano esse diceret, quum hæc ex titulo verba: Tempore Adriani manifesto post ejus mortem scripta fuerint: non eam de vivis adhiberi solitam: et utramque proinde inscriptionem imperante Antonino sculptam fuisse.

[59] [Pugnant cum historia et orthographia illius ævi,] Verum non omnes a prima sua avulsit sententia Zaccaria, quum ipse ab ea discessit. Complures enim persuasum habere pergunt, nedum summa diligentia cœmeteriis custodiendis semper adhibita fuerit, summa negligentia ea plerumque fuisse observata: testimonio esse innumera medio ævo, atque etiam dum viveret ipse Zaccaria, patrata furta [Cfr Marangonius, ap. Majum, Scriptt. vett. tom. V, pag. 471 et 472.] . Interea satis nobis sit animadvertisse parum interesse diligenterne an negligenter cœmeteria fuerint habita, quum falsitatis crimen in eum ipsum redundet, quem Crescentius cooperatorem adhibebat, in pictorem scilicet quemdam, qui juridice damnatus fuit quod ficta in publicum produxisset monumenta. Exstat etiamnum sententia in archivis Vaticanis. Et sane quis eum hoc crimine liberet? Imprimis nuspiam amplius præclarissimi illi lapides apparent, et dubium est iine exhibiti fuerint Severano, an apographa tantum inscriptionum; præterea nemo umquam tradidit quo martyrum corpora, quæ illis lapidibus aliquando essent clausa, delata fuissent. Ex quo capite hæc inventio magis adhuc sit incredibilis quam illa S. Caji; quam tamen nemo falsissimam habere nequit.

[60] [et verba aliaque habet] Insuper tum Marii, tum Alexandri epigrammata leguntur posita a viris metu pavidis, quod ne in cavernis quidem salvari possent nec amicos et filios sepelire; sed quis hæc de Hadriani temporibus dixerit? quem constat potius favisse christianis quam adversatum esse; ita ut pauca, quæ tunc facta sint martyria, non tam sævitiæ et acerbitati temporum quam singularibus rerum adjunctis passim ab eruditis adscribantur. Atque ob hanc quoque causam non parum admirationis creat Marii lapis, quod vitam cum sanguine fuderit Hadriano imperante. Demum, ut nil dicam de insolenti utriusque inscriptionis modo, quem ab aliis jam animadversum diximus, ipsa ratio qua Adriani scribitur nomen, manifestum forte facit esse figmentum recens. Omnibus enim Hadriani numis inscriptum est Hadrianus, nequaquam Adrianus [Cfr Eckhel, Doctrina numorum, tom. VI, pag. 473.] ; quos quum christiani et gentiles quotidie tererent manu, monumentis similiter Hadrianum inscribebant [Cfr Reinesius, Syntagma, index, cap. XXI; Muratori, inscriptt. pag. MMCL.] . In lapide vero Marii pro vulgari recentique more aspiratio omittitur.

[61] [tunc non usitata.] Non minus difficilia sunt verba Dux militum: priusquam enim imperii sedes primaria translata fuisset Byzantium, nemo, nisi supremi post imperatorem legati, dux dicebatur [Facciolati, Lexicon, v° Dux; Gessner, Linguæ romanæ thesaurus, v° Dux.] ; tunc autem ex versione vocabulorum græcorum dignitates aliquot ducatus dici cœpti sunt et qui iis ornabantur duces [Pitiscus, Lexicon antiquitatis, v° Dux.] : antea vero tam rari erat usus illa vox, ut quum Muratorius [Inscriptt. pag. DCCXVI, num. 5.] in lapide Hispano reperisset ducem legionis VII, continuo addiderit: “Dux legionis nuspiam antea mihi occurrit.” At enim, inquies, quidni similiter singularia exempla sunt Dux militum, tempore Adriani etc.? Sed, quæso, quid omnia singularia concurrunt in Crescentianis inventis? Monogrammata ante Constantini ævum; epitaphia plena antithesibus et ludis verborum; adolescentes qui tempore Adriani sint duces militum; metus et vitæ desperatio, cum molliter satis fluerent tempora; martyria, quæ nemo umquam fuisset suspicatus etc. Quid? etiamsi ignobile figmentum S. Caji papæ tumuli non haberemus, vel hæc sola sufficerent ut Crescentii adjutorem fictorem fraudulentum Marii et Alexandri epigrammatum diceremus. Quum itaque fictos dicimus titulos Colonienses, nil profecto affirmamus quod alibi etiam visum non fuerit.

[62] [Ipsa nomina titulis Colontensibus inscripta, ficta sunt,] Absit autem ut Papebrochius et Berthodus censuerint fraudem non esse in titulis Coloniensibus. Quid ergo? Suspicati fuere, quemadmodum supra dicebamus, vere antiquos repertos fuisse lapides; at his inscripta non fuisse encomia illa, quæ retulimus, sed nuda nomina; adeoque nil obstare quin sincera habeantur tum nomina quæ titulis auctis insculpta sunt, tum quæ nude absque ulla laude in iisdem sunt posita. Verumenimvero nullum fundamentum habet illa suspicio. Qui viderunt illos titulos, testantur in citato supra num. 52 ex S. Elisabethæ Revelationibus loco, eos tales fuisse quibus dignoscebantur qui aut unde fuissent martyres; neque timuit Gerlacus ne aucti sibi exhiberentur tituli, sed ne inventores corporum sanctorum, forte lucrandi studio, titulos illos dolose conscribi fecissent: quæ verba aperte indicant suspicionem non fuisse de interpolatione seu augmento doloso, sed de fraudulenta conscriptione integrorum titulorum. Adde tantum discrimen fuisse inter literas sæculi III, IV aut V et literarum formam sæculo XII usitatam, ut facile detecta fuisset scriptionis antiquæ et novæ differentia. Sed quid hæc disputo? Fac, scriptum fuerit: S. CYRIACVS, JACOBVS, S. SIMPLICIVS, HIC JACET S. MARINVS, S. MARCVLVS, S. FOILANVS, MAVRISIVS, S. CLEMENS, PANTVLVS, S. JOVINIVS etc., etc. Quis unquam vidit primævis monumentis martyrum inscriptum fuisse vocabulum sanctus, et (quod gravius est) siglam S?

[63] [neque defendi queunt ope tituli S. Eugenii:] Occurrit Crombachius [S. Ursula Vindicata, pag. 979.] , hunc sæculo XII in monasterio S. Dionysii prope Parisios visum esse antiquissimum titulum:

HIC SITVS EST S. EVGENIVS MARTYR
PRIMUS TOLETANVS EPISCOPUS

Verum de sua penu siglam S. ante Eugenii nomen apposuit Crombachius; deest enim omnino hæc sigla apud Mariana [De rebus Hispaniæ, lib. X. cap. 20, tom. I, pag. 428, edit. 1733.] , a quo eum se mutuatum esse titulum dicit Ursulanus vindex; deest quoque apud Floresium [España sagrada, tom. III, pag. 166.] , qui late disputavit de hoc S. Eugenio, ante Toletanis ignoto. Quis præterea hunc antiquum titulum dixerit, in quo PRIMUS Toletanus episcopus Eugenius appellatur? Ut paucis rem finiam, id genus titulorum apponebantur, quum exornarentur sepulcra, quum reliquiæ transferrentur. Et certe, si genuinum fuerit id S. Eugenii corpus, quod in S. Dionysii servabatur, ex Hispania in Gallias delatum fuerat. Quo enim alio illuc pervenisset modo? Libenter nihilominus damus plurimas exstare veteres inscriptiones, quæ formam tituli S. Eugenii (si tamen demas vocabulum primus) habeant; sed id quoque nobis dandum, neminem umquam archæologum somniasse statim ab obitu sanctorum virorum tales titulos fuisse factos.

[64] [Sanctorum aliquot episcoporum tituli referuntur.] Quod itaque diximus, non satis possumus adstruere, appellatione beati aut sancti tumulis inscriptam fuisse numquam, nisi quum corpora terra levata sunt, aut sepulcra postmodum exornata. Quocirca, si quid sinceritatis inesset Coloniensibus monumentis; seu si nomina essent vera, et solæ laudes a falsariis sæculo XII additæ, non S. Cyriacus legeretur sed nude Cyriacus aut Cyriaco; non S. Simplicius, sed Simplicius aut Simplicio et sic deinceps. Vin' exempla? Non ita pridem detectum est S. Eutropii Sanctonensis sepulcrum primitivum; atqui in eo nil aliud legebatur [Recueil des procédures faites pour la reconnaissance des reliques trouvées dans l'église souterraine de S. Eutrope de Saintes, pl. I, num. 4.] quam

EVTROPIVS

et in tumulo S. Augustini, Hipponensis antistitis [Fontanini, Disquisitio de corpore S. Augustini, pag. 40.] :

AVGVSTINO

Quin etiam nuper retecta nonnulla romanorum pontificum ejusdem ævi quo volunt occisos Colonienses martyres [Cfr La Civiltà cattolica, 1854, series II, tom. VII, pag. 127.] :

ΑΝΤΕΡΩΣ ΕΠΙΣ(κοπος)
ΦΑΒΙΑΝΟΣ ΕΠΙΣ(κοπος) ΜΡΤ (μαρτυρ)
ΕΥΤΥΧΙΑΝΟΣ ΕΠΙΣ(κοπος)
ΛΟΥΚΙ(ο)Σ

Quam absurda præterea in Coloniensibus titulis occurrunt nomina! et in nominibus græcis quanta passim inscitia! Clematius græcus, qui horum auctor dicitur, multo melius curasset nomina latina quam græca! Superest ergo id unum statuendum non majorem rationem habendam esse nominum quam quibus onerantur encomiorum.

[Annotatum]

* Vitatis

§ VII. Censuræ in Revelationes B. Hermanni Josephi de sodalitate Ursulana.

[Demonstratur duos libros Revelationum, qui tribuuntur B. Hermanno Josepho, scriptoris hujus esse opus;] Venimus jam ad quartum fontem Coloniensium traditionum, seu ad Revelationes quæ B. Hermanno Steinfeldensi, vulgo B. Hermanno Josepho nuncupato, tribuuntur a Crombachio. Porro constant eæ ex duobus libris; qui an eumdem auctorem habeant inquirendum. Ea autem de re non alia potest esse dubitandi causa quam quod duo illi libri nuspiam simul reperti fuerint. Verum hanc rationem parum esse validam ostendit tum utriusque libri argumenti diversitas, tum maxime experientia qua satis superque novimus hanc multorum scriptorum fuisse fortunam. Adde libros illos in diversis ab initio descriptos fuisse voluminibus. Ex illo itaque capite non est quod ambigui simus. Ut vero omnino affirmemus ambos libros ab eodem conditos fuisse scriptore, sequentia suadent: Libro primo, capite septimo: Regum, inquit auctor, et episcoporum, qui cum iisdem sacris virginibus de Britannia sunt profecti et de illarum patria venerunt, breviter hic genealogia et series tangitur. Sed in fine historiæ hujus IN ALIO VOLUMINE conversio illorum et status exponetur latius. Porro ibidem continuo, scilicet capitibus 6, 7 et 8 libri primi, breve compendiumlegitur eorum, quæ fuse posteriori libro referuntur. Dein capite octavo libri primi: Axpara, ait, hæc eadem et ducissa fuit et regina, sapiens valde et industria ac provida. Porro alias de ipsa et filiabus ejus atque consobrinis ipsius, Anchira ducissa et filiabus suis quatuor et Eleutheria comitissa et filia sua Lucentia præclarissima tractabitur. Utrumque præstitit duobus extremis libri secundi capitibus: antiquam divisionem sequimur: priore de Axparæ genere, prolibus, comitatu; posteriore de Anchiræ progenie, de Eleutheriæ Lucentiæque stipatu familiaque disseruit. In fine ejusdem capitis octavi libri primi multa alia a se scripta fuisse in altero volumine monet lectorem, quem ad illud versandum his adhortatur verbis: Ecce prædictorum regum et reginarum, ducum, comitum et principum, illustrissimarum virginum et matronarum, et expeditionum seriem plurimarum singillatim descripsimus IN ALIO VOLUMINE et pleniorem: in quibus lector, si eam usque ad finem perlegerit, virginum plurimarum nobilium et domicellarum laudabilem vitam mirabitur, et religiosam conversationem earum et pudicam. Demum in ultimo capite ejusdem libri primi, quod quasi proœmium est libri secundi, et quocum simul junctum inventum est, hæc ait: Accidit quod crebrius et dum stylum apposuissem paginæ, jussus ponere pennam, ignorare me penitus scribendi materiam: et syllabæ, dictiones, commata, versus medietas, integer versus prænominabatur: et hoc præcipue tamen IN SUBSEQUENTI VOLUMINE expeditionum earum nobis evenit, ut nimio tædio ferme deficeremus.

[66] [et quidem ipsius B. Hermanni, ut colligitur ex natura librorum] De scriptionis tempore constat similiter. Prior enim liber anno millesimo centesimo octogesimo tertio, inspirante Domino piaque ipsius genitrice cooperante cunctorum regina, descriptus est, ut in epistola prævia notat ipse auctor; posterior vero, ut titulus ipse præfert, anno millesimo centesimo octogesimo septimo fuit revelatus: uterque tamen simul in lucem datus est, quandoquidem in priore multa sunt loca (certe post absolutum integrum opus inserta), quibus supponitur posteriorem librum jam esse scriptum. Verum an utriusque libri auctor B. Hermannus Steinfeldensis? Equidem affirmandum arbitror, quamquam gravissimi viri ex alia steterint parte. Videlicet omnia eo collimare videntur ut sanctissimus ille vir eos scripsisse habeatur. Qui enim horum auctor est, religiosus fuit, aliquam curam sacrarum virginum habuit et Præmonstratensi ordini addictus fuit. Passim scilicet se ipsum fratrem nominat; opus virginibus dedicare jubetur in epistola prævia; porro et fratribus Præmonstratensis ordinis eamdem quoque dedicari jussit B. Maria historiam, dicens illos amatores undecim millium Virginum et veneratores esse præcipuos: quæ omnia conveniunt B. Hermanno Josepho, Steinfeldensi ordinis Præmonstratensis canonico, de quo in Tractatu de obitu ejus, translatione et miraculis num. 4 legitur [Act. SS. tom. I Aprilis, pag. 711.] : Dominica vero, qua cantatur, Oculi mei semper, … venit ad dominum abbatem nostrum (Steinfeldensem) nuntius monasterii quarumdam Sororum Cisterciensium (ex Hoven), petens ut ipsis (cum quibus etiam quandoque conversatus fuerat) concederetur ad tempus: quatenus per quadragesimam divina sororibus celebraret eisdem; et passim in ejus Vita apparet quam bene vellet Christo dicatis virginibus. Secundo, librorum illorum auctor incredibili cum B. Maria et SS. Virginibus Coloniensibus utebatur familiaritate; eadem usum esse B. Hermannum Josephum clamant omnes ejus Vitæ paginæ. Tertio Steinfeldiæ exeunte sæculo XVI adhuc servabatur liber secundus [Crombach, S. Ursula vindicata, pag. 61 et 566.] , quem rarissimum fuisse diximus; quin etiam Steinfeldensem codicem autographum fuisse volunt [Ibid. loc. cit.] ; neque in alio monasterio repertus est quam in parthenone ad Piscinam, postea Coloniam in S. Cæciliæ translato, in quo Præmonstratensium statuta et leges obtinebant [Ibid. pag. 798. Cfr Gelenius, Coloniæ Magnitudo, pag. 358.] . Hæc indicia et vestigia tantum: sequentia testimoniorum vim habent.

[67] [ex testimonio Rasonis Bomivicini,] Raso Bonusvicinus, ex nobili Gandensi domo vulgo Goetgebuer ortus, sacræ theologiæ licentiatus Parisiensis et apud Steinfeldenses magister novitiorum, ibique anno 1509 mortuus, in Vita B. Hermanni Josephi, quam in modum dialogi (magistro et novitio colloquentibus) conscripsit, postquam narrasset hymnum Ursulanum a B. Hermanno mirabiliter fuisse conscriptum, ante caput 13 hunc ponit titulum: Multa de Virginum sanctarum gestis ei revelantur arcana. Capitis etiam 12 contextum, in his verbis desinentem: Numeros præterea (prædicti scilicet hymni) aptavit virgo sancta, quæ illi ex Ursulanis apparuerat, ita ut jam frater noster notarii verius partes ageret quam dictantis; contextum, inquam, hunc capite sequenti sic continuat: Quæ de suarum genere comitum (et quidem nominatim per singula) de profectione præterea et consummatione antea cognita fuerant nemini, ex hac virgine verissime condidicit ET FIDELISSIME IN EJUS SUNT CUSTODITA DOMO [Act. SS. tom. I Aprilis, pag. 683.] : quibus aperte describuntur ambo Revelationum libri.

[68] [coævi biographi anonymi] Atque id omnino sensit Henschenius noster [Ibid. loc. cit.] ; sed Papebrochius, qui in Henschenii scripta, priusquam ederentur, censorem agebat, hæc (ut in Propylæo Maji [Propylæum Maji, p. *31, num. 12.] fatetur) ad collegæ sui dicta adjecit [Act. SS. tom. I Aprilis, pag. 683, num. 5.] : Sed quomodo rem tam illustrem, imo omnibus in Vita relatis illustriorem, aut ignorare potuit auctor Vitæ (coævæ), aut cognitam vel omnino prætermittere, vel sic attingere obscure, ut non possit prudenter credi ut omnino attingere eam voluerit? Verum nonne his multo nimium auctoritatis tribuit Papebrochius argumento negativo? Steinfeldiæ vidit Raso Revelationum libros; hos fidelissime ibidem custoditos dixit; fatetur Papebrochius hos obscure indicatos videri his biographi coævi verbis [Ibid. pag. 697, num. 29.] : Nunc ad illas revelationes mirabiles et jucundas, quas ipsum de B. Ursula et comitibus ejus habuisse cognovimus, manum cum animo advertamus… Tantum circa has Domini virgines speciosas et martyres pretiosas felix Joseph affectum conceperat, ut illum signis evidentibus satis aperire non posset: tanta illis familiaritate et animi fuit puritate connexus, ut multa per illas secreta cognosceret, et aliquæ illi sua nomina revelarent et in suis eum tribulationibus solarentur. Jam, quæso, quæ sunt secreta quæ per illas cognovit, nisi ea ipsa quæ, ut loquitur Raso, antea nemini erant cognita de comitum S. Ursulæ genere, de profectione præterea et consummatione? Quæ vero illi sua revelarunt nomina, nisi eæ ipsæ quæ continuo in ambobus libris nomina sua produnt? Atque his nequaquam obscure Revelationum libri attinguntur, sed digito demonstrantur.

[69] [et scriptoris de obitu et translatione.] Præterea in Tractatu item coævo de obitu, translatione et miraculis legitur [Ibid. pag. 711, num. 2.] : Omitto etiam quomodo per multos annos singulis pene noctibus beatæ Matris Domini consolatione meruerit relevari; … sed neque hic ad præsens explicare propono quantum dilexerit, quantum honoraverit virgines sacras Ursulam et sodales ejus; quantis revelationibus earum fuerit consolatus; quomodo, cum ad laudem earum historiæ verba composuisset, ipsis docentibus et præcinentibus totius pene historiæ melodiam didicerit, et quædam etiam virginum nomina sua ipsi dignatæ fuerint revelare. In quibus duo valde distincta proponuntur: prius, B. Hermannum fuisse consolatum S. Ursulæ et sodalium revelationibus, et quasdam earum nomina sua ipsi dignatas fuisse revelare; alteram melodiam, quæ historia appellatur, a beato viro fuisse conscriptam ipsis docentibus et præcinentibus. Atque hæc omnia eo reducit Papebrochius [Ibid. pag. 683, num. 5.] ut vix extendi hæc posse affirmet ultra hymnum præcitatum et proprias lectiones pro officio divino. Verum nullas umquam lectiones pro officio divino B. Hermannus conscripsisse alicubi legitur; et melodia, quam historiam vocat biographus, nil quod narrationem sapiat habet, sed sunt meræ laudes metricæ, nullis intermixtæ nominibus, in modum officii ecclesiastici distributæ, quale fere est officium vulgare Immaculatæ Conceptionis B. M. V. Et quamquam melodiam illam a virgine Ursulana doctum fuisse B. Hermannum tradat primævus biographus, non tamen refert inter revelationes, sed inter signa amoris quo Colonienses martyres prosequebatur [Ibid. pag 697, num. 29.] . Nedum itaque vel biographus coævus vel scriptor Tractatus de obitu obstent quin B. Hermannus Revelationum, duobus libris comprehensarum, auctor habeatur, suadent omnino eum ipsum esse.

[70] [Refelluntur argumenta petita ex ætate B. Hermanni, ex absentia reliquiarum aliquot Steinfeldiæ et singularium formularum B. Hermanni,] Adversum hæc quatuor pugnant argumentis; quorum primum est recentiorem esse B. Hermannum quam ut anno 1185 et 1187 has revelationes scribere potuerit. Verum, ut ostendit Henschenius [Ibid. pag. 684.] , verisimillime obiit beatus vir die septima aprilis anni 1233. Fac itaque eum octogenarium abiisse ad superos: natus fuerit anno 1150; vigesimum quartum egerit ætatis annum anno Christi 1185 et vigesimum octavum anno 1187; et quum a pueritia inter visiones, apparitiones et revelationes vixerit (ut constatex ejus Vita), quid vetat quin viginti et ultra annos natus duos Revelationum libros scripserit? Alia difficultas ex eo petitur quod auctor in iis habere aut habiturus esse perhibetur S. Cæsarii episcopi Meldensis, S. Olivæ, S. Teclæ, S. Sinceræ et S. Julianæ corpora aut capita, dum tamen sæculo XVII omnino hæc pignora non reperirentur Steinfeldiæ. Verum Steinfeldiæ etiam non reperiebatur S. Gertrudis caput, quod eo delatum fuisse ex ipsa S. Hermanni Vita coæva [Ibid. pag. 689, num. 30.] novimus, neque S. Honoratæ reliquias, quas ibidem olim cultas fuisse habet Martyrologium Germanicum Wallasseri, vulgo Canisii dictum, ad diem 11 januarii: tot enim et tam varia fuere Steinfeldensia fata, ut nemo mirari debeat deperdita fuisse illa pignora, quemadmodum æstimat Crombachius [S. Ursula Vindicata, pag. 63.] , aut cum aliis confusa, ut mavult Henschenius [Act. SS. tom. I Aprilis, pag. 699.] . Tertium argumentum petitur ex eo quod B. Hermannus in Vita sua coæva legitur solitus fuisse B. Mariam virginem appellare Rosam [Ibid. pag. 696. num. 24.] et Ursulanas virgines aliasque omnes Deo dicatas columbellas [Ibid. pag. 697. num. 29.] ; in neutro autem libro hæc eis nomina dari. Verum omnino non dicitur hæc inter scribendum, historico saltem more, usurpasse; multo minus hanc iniisse consuetudinem, quum juvenis adhuc esset et hos libros scripsit.

[71] Quarto opponitur loco in mss. auctorem designari nomine Fratris N.; quem Nicolaum interpretatur Papebrochius [Propylæum Maji, pag. *31.] aut alium similem. Sed minus firma hæc argumentatio. [et ex siglis, N et T loco nominis inscriptis mss. codicibus.] Equidem nec probare nec improbare audeo Crombachium [S. Ursula Vindicata, pag. 61.] æstimantem litera N designari Notarium, quo se nomine sæpius designat auctor, quatenus se non de penu sua, sed de cælitus auditis scribere profiteatur: fatebor tamen id minus mihi placere, quum aliud sit se notarium dicere, aliud se Fratrem Notarium appellare. Verum notandum imprimis est in plerisque aut in omnibus exemplaribus, ante Crombachium prelo expressis, scriptum fuisse Fratrem T.; et in exemplari ms. Cartusiæ Ultrajectinæ, cujus apographum mihi ad manus est, legi Fratrem C.; similiter in versione theotisca, cujus exemplar quoque exstat in musæo nostro, anno 1456 descriptum, et ad marginem legitur litera C designari Conradum: sed quum Crombachius [Ibid. loc. cit.] moneat in variis mss. tam e Bavaria quam e Suecia ad se P. Gretseri cura transmissis, Fratrem N. indicari, consentiemus literam N a scriptore fuisse positam. Quid ergo? An hæc initialis nominis? nequaquam; sed signum viri qui nomen suum celari voluit: atqui tantæ in his scriptis auctori dantur laudes, ut certe esset cur nomen suum prodi noluerit. Porro jam sæculo IX in usu fuisse ut nomen, quod silendum erat, litera N indicaretur, ostendit ex epistolis Frotharii, episcopi Tullensis, Mabillonius [Act. SS. Ord. S. Benedicti, tom. V, pag. 291.] ; circa annum 900 idem obtinuisse demonstrarunt ex Missali S. Dionysii Maurini Tractatus de re diplomatica scriptores [Nouveau Traité de Diplomatique, tom. II, pag. 234.] ; sæculo sequenti perseverasse similiter hunc morem probavit Menardus [Sacramentarium S. Gregorii, pag. 383.] ; et sæculo XIV veterem hanc fuisse notariorum consuetudinem ex epistola B. Venturini de Bergomio ad Margaretam monialem palam fecerunt Echard et Quétif [Biblioth. Scriptt. ord. Prædicatorum, tom. I, pag. 622, num. 7.] ; et fusius ex inscriptione supplementi ad Vitam B. Mariæ Ogniacensis, quod Thomas Cantipratensis, B. Hermanno coævus, sub nomine Fratris N. Ægidio priori de Oignies dedicavit [Ibid. tom. I, pag. 254, num. 7.] . Et quidem posteriori loco omnino devictus fuit Papebrochius [Act. SS. tom. IV Junii, pag. 634, num. 19] , qui itidem statuerat scriptorem non esse Thomam, sed Nicolaum aliquem, aut alium cujus nomen incoharetur litera N.

[72] [Confutantur qui volunt harum Revelationum auctores facere Tuitienses,] Postquam autem sat multis confirmavimus B. Hermannum vere auctorem habendum esse Revelationum, quæ duobus integris continentur libris, juverit eos audiisse qui illos aliis adscripserint. Papebrochius, tum de his, tum de B. Elisabethæ visionibus disserens: Certe, inquit [Propylæum Maji, pag. *31.] , cum recordor Actorum S. Suiberti, in Cæsaris insula non procul Colonia per tantam fingendi licentiam consarcinatorum, quantam horror sit vel leviter designatam a Bollando nostro illa refutante videre ad diem 1 martii; cogor vereri ne Suibertinis ac Tuitiensibus monachis certamen fuerit, utri plura fingerent, hi sub nomine B. Elisabethæ, isti sub titulo S. Marcellini, coævi ac discipuli: quibus verbis quamquam unius B. Elisabethæ Revelationes Tuitiensibus falsariis tribuat, innuit tamen (si superiora consideres) ex eadem officina prodiisse Hermannianas. Verum temera hæc omnino conjectura: nil enim certius quam B. Elisabethæ scripta non esse pseudonyma, quod brevibus supra num. 43 ostendit Eusebius Amort; de Hermannianis nos ipsi diximus satis. Quod vero Tuitienses non deceptores, sed decepti fuere, id quoque supra num. 52 demonstravimus.

[73] Aliam sententiam iniit Hermannus Fleijen [Ap. Lippeloo, Vitæ SS. tom. IV, pag. 758.] : Suspicor, [aut Tundalum Hibernum,] inquit, hunc (scilicet Fratrem T. ut in impressis legebatur) esse Tundalum Hibernum Casseliensem Carthusianum, qui hisce temporibus non tantum scripsisse, sed et suarum Revelationum librum edidisse legitur. Verum olim qui latere volebant, non tantum litera N utebantur, sed aliis etiam: qua ratione F. Stephanus de Borbone, qui et de Bellavilla, ordinis Prædicatorum theologus et B. Hermanno coævus, Tractatui suo de septem Spiritus Sancti donis adscripsit [Echard et Quétif, Scriptt. ord. Præd. tom. I, pag. 185.] : Ego Fr. R. in ordine Fratrum Prædicatorum minimus; quam siglam R. alii in Raymumdum, alii in Robertum commutarunt, quamquam nunc constet ejus nomen fuisse Stephanum. Præterea Tundalus seu Tungalus, Casseliensis aut Corcagiensis natione, numquam videtur fuisse Carthusianus, multo minus in Colonienses venisse partes, ut certe in iis versabatur Revelationum auctor; et quod potissimum est, ejus Revelationes, quæ in Vincentii Belvacensis Speculo Historiali XXVII, 88, leguntur, nil commune habent cum Coloniensibus virginibus et editæ fuere anno 1158 aut sequenti [Cfr Fabricius, Bibliotheca latina, V° Tundalus.] , viginti quatuor annis ante Revelationes de quibus agimus.

[74] [aut Richardum Anglicum,] Obtruduntalii, Richardum quemdam Anglicum, religione Præmonstratensem, quem nonnulli volunt cœnobitam Wedinghusanum seu Arnbergensem; alii Albæ-Ecclesiæ in Anglia; tertii in alio ignoto loco. Verum ad fontem eamus. Primus Baleus [Scriptores Britanniæ, Cent. III, num. 34, tom. I, pag. 232.] scripsit: Ricardus Præmonstratensium canonicorum abbas fuit; sed cujus in Anglia cœnobii apud scriptores nostros non legitur; et dein post multa in religionem catholicam et sacrum Præmonstratensem ordinem convicia, inter opera ejus recensuit: Vitam Divæ Ursulæ, Lib. I. Universis Christi virginibus; quo initio reapse primus liber Revelationum B. Hermanni significatur. Quum vero apud Cæsarium Heisterbacensem [Lib. XII Exempl. cap. 47, pag. 413.] legeretur miraculum de prodigiosa conservatione digitorum Richardi cujusdam, natione Anglici, qui in Arnbergensi seu Wedinghusano in Westphalia monasterio vitam describendis piis libris impenderat, utrumque Richardum unum eumdemque virum fuisse arbitratus est Pitseus [Scriptt. Angl. æt. XIII, pag. 255.] , et multos, puta Miræum [Ordinis Præmonstratensis chronicon. pag. 122 et 158.] , Hartzheimium [Bibliotheca Coloniensis, pag. 290.] , Georgium [Spiritus literarius Norbertinus, pag. 505 et seq.] aliosque quos citat Crombachius [S. Ursula vindicata, pag. 61 et seq.] , asseclas habuit. Quod vero Cæsarius ineunte sæculo XIII viveret, assignata est ætas Richardo annus circiter 1190 aut 1200; quin tamen hinc impediretur Tannerus [Bibliotheca Britannico-Hibernica, pag. 627.] ne eidem tribueret Chronicum quod ab 1064 ad 1284 excurrit. Id unum dixerim neminem de hoc Richardo nisi supine scripsisse: quæ censura ne temera videatur, animadverte ipsos Hartzheimium et Georgium, qui utrumque librum Revelationum B. Hermanno Steinfeldensi aperte tribuunt, eosdem adscribere Richardo Anglico; præterea omnes absque ullo examine Balei aut Pitsei descripsisse verba, nisi nova portenta antiquis addiderint.

[75] [quem ne quidem constat umquam exstitisse] Sed quid tandem de his censendum sit quæret lector. Richardum, natione Anglum, professione Præmonstratensem, Albæ Ecclesiæ (cujus nominis monasterium Præmonstratense in Anglia nullum exstitit) aut alius abbatiæ in Anglia abbatem, qui sæculo XII exeunte scriptis suis claruerit, exstitisse non putem: adeo enim vage de eo loquuntur Baleus, Pitseus et Tannerus, ut ipsi confiteantur se nescire ubi ponant pedem. Id unum certum codici cuidam Bodleiano inscriptum esse [Oudinus, Commentarius de Scriptt. et scriptis ecclesiasticis, tom. II, col. 1521.] : Richardi Albæ-Ecclesiæ (de loco scilicet natali) Præmonstrati Tractatus de Officiis Missæ. Novimus præterea in Cantabrigensi [Tannerus, Biblioth. Britannica, pag. 627.] et Oxoniensi [Oudinus, Commentarius, tom. II, col. 1521.] bibliothecis codices reperiri, in quibus Richardo Præmonstratensi adscribuntur Carmina in Missam et Orationem dominicam; sed quum horum initium sit: Scribere proposui quid mystica sacra piorum [Tannerus, Biblioth. pag. 627.] , jam pridem agnitum est [Cfr Zaccaria, Bibliotheca ritualis, tom. II, pag. 85.] hæc Carmina non Richardi Præmonstratensis, sed Hildeberti Cenomannensis esse [Vide ea inter Opp. Hildeberti, ap. Migne, Patrologia, tom. CLXXI, col. 1177 et seqq.] ; adeoque hunc Richardum mere scribam fuisse seu librarium. Quæ omnia quum consideramus, et maxime nullum Richardum Præmonstratensem laudari quod revelationibus et visionibus fruitus est, nil nobis profecto occurrit prudentius quam ut cum Crombachio [S. Ursula vindicata, pag. 62.] nobis persuadeamus, Richardum Anglicum, præstantem Arnbergensem scribam, manu sua descripsisse B. Hermanni libros eosque in patriam destinasse, ubi aliquando, non tantum eorum librarius, verum etiam auctor habitus fuerit. Certe in iis, quæ de Richardo Anglico Præmonstratensi traduntur, nil est cur ejus illos libros faciamus, abjudicemus autem B. Hermanno, cujus tituli possessionis manifesti sunt.

[76] [Libri illi pleni erroribus sunt, quorum causa] Verum quum ambos illos libros a B. Hermanno Josepho conscriptos dico, dissentiamne a Papebrochio [Propylæum Maji, pag. 31. num. 12.] in hæc erumpente verba: Quidlibet toleraverim potius quam pro cælestibus revelationibus talia suscipiam? Nequaquam; pauca tamen animadversa velim. Imprimis negare non licet B. Hermannum totam fere vitam in statu egisse ecstatico; cujus rei testem habemus biographum ejus coævum, sodalem et plurimorum beati viri arcanorum conscium; neque ullus (quod sciam) cordatus magni non fecit hanc Vitam. Secundo statum illum ecstaticum talem esse ut ex his terrenis animus omnino abripiatur ad cælestia et inter ea versetur eo fere modo quo reliqui mortales inter terrestria, passim notum est: quod magnum Dei donum esse negarit nemo. Tertio, dum ecstaticorum animi illo modo versantur in cælestibus, non destituuntur phantasiæ libertate, ita ut multa sibi imaginari queant eaque sibi videantur videre et audire, quæ exterius neque audiunt, neque vident. Atque hæc actio quum humana sit, non autem passio divina, facile intelligitur locum in ea esse multis erroribus. Adeoque cum ipso Papebrochio [Act. SS. tom. VI Maji, pag. 246 et seqq.] et Benedicto XIV [De canonizatione SS. lib. III, cap. ult. tom. III, pag. 278.] in revelationibus, visionibus aliisque id genus rebus, substantia distinguenda est a circumstantiis. Fieri enim potest ut per gratiam divinam mens humana singulariter sublevetur et rebus supernaturaliter vehementer inhæreat, quin tamen impediatur ne naturales suas vires exserat et pro præconceptis opinionibus, desideriis aliisque affectibus plura cogitet, quæ nequaquam ei divinitus communicentur.

[77] [explicatur.] Quod ut clarius intelligatur, ipsius quotidianæ meditationis experientiam adhibeamus. Nemo plane non sentit per gratiam Dei fieri ut mysteriis pie contemplandis applicemus animum; jam vero in hac contemplatione quam varius singulorum in iisdem rebus sibi repræsentandis modus! adjuvatur tamen et aliquantisper divino auxilio elevatur omnium phantasia. Unde itaque illa repræsentationum et imaginum diversitas? Sane non ex auxilio divino, sed tantum ex mentis nostræ viribus, quæ, etiam gratia elevatæ, libere de rebus supernaturalibus cogitant. Neque aliter sentiendum de plerisque revelationibus ecstaticorum; nisi quod, quum ii exteriorum rerum impressionem non magis sentiant quam homines vulgo in somno, iidem (non secus ac somniantes) sibi videntur reapse videre et audire illa omnia quæ imaginationis viribus sibi repræsentant. Absit itaque ut singularem Dei gratiam B. Hermanno aliisque ecstaticis adfuisse negemus; adfuit profecto ad mirabiliter sublevandum eorum animum eumque abstrahendum ab omnibus terrenis rebus; sed liberas phantasiæ vires non abstulit: quibus quum duos Revelationum libros debeamus, nullam proin auctoritatem historicam in iis positam esse vix monendum est. Plura qui volet, legat eruditissimum Eusebii Amortii opus de Revelationibus, visionibus et apparitionibus privatis. Errores autem, quibus B. Hermanni libri scatent, hoc loco indicandi non sunt, quum aptior ad id erit occasio in Annotatis ipsis libris apponendis. Id unum iterum monendum superest hos errores nil officere sanctitati B. Hermanni Josephi: idemque intellige de S. Elisabetha Schonaugiensi. S. Antoninus enim visioni seu revelationi, factæ eidem S. Elisabethæ, (quam male confundit cum filia regis Hungariæ et Lantgravii Hessiæ uxore), de tempore, quo in cælum assumpta est B. Maria Virgo, fidem non adhibens, sic scribit [Chronicorum tertia part. tit. XIX, cap. 11, pag. 175.] : Nec per hoc detrahitur sanctitati Elisabeth, si non credatur; quia et sancti viri prophetæ aliquando credunt a Deo sibi aliqua revelari spiritu prophetiæ quæ ex phantasia sua trahunt in visionibus suis: quæ calculo suo probavit Baronius [Martyrologium romanum, 15 Aug. not. a.] . Quæ autem hactenus explicui, eo nequaquam spectant ut persuadeam numquam in ecstasibus arcana historica, sive præterita, sive futura aperiri, sed tantum visiones et ecstases esse posse secundum substantiam supernaturales et simul conjunctas cum libero et fallaci phantasiæ exercitio. Quod si sit, nullam vim habent.

§ VIII. Rivuli ex præcedentibus fontibus deducti.

[Passiones aliquot puræ a Revelationibus;] Ex Passione Regnante Domino et ex Revelationibus SS. Elisabethæ et Hermanni jam pridem aliæ confectæ sunt de S. Ursulæ martyrio historiæ: quarum paucas indicare satis fuerit. Prima titulum habet: Relatio de historia sanctarum Agrippinensium virginum, et mihi obvia est in ms. codice S. Viti in Gladbach. Incipit ab his verbis: Fuit tempore pervetusto in partibus Britanniæ, quam modo gens Deo incolit præelecta, rex quidam cujus nominis notam mundana occuluit antiquitas. Desinit in hæc: Quocirca eam (S. Cordulam) congruis hymnorum melodiis et magnitudine honoris veneremur, ut cum omnibus sanctis nostri memor sit jugiter ordinis, adjuvante Domino nostro Jesu Christo, cui laus, virtus et potestas cum Patre et Spiritu Sancto viget in sæcula sæculorum. Amen. Convenit, præter stylum, in rebus omnibus cum Passione Regnante Domino, in quam videtur fuisse exercitatio scholastica. Idem dixeris de alia Passione, cujus exemplar habemus, excerptum ex codice ms. Vallis Lucentis et olim a Chiffletio nostro ad decessores submissum. Hujus initium est: Fuit in Britanniæ finibus rex quidam Dinotus, id est Deo notus tam vita quam nomine; qui religiosus in omnibus ceremoniis catholicæ professionis etc.; finis est: Famula igitur Dei (Hildetrudis) ad sanctimoniales divinum oraculum retulit; creditumque est; ac deinceps statutum ut, cum pridie beatarum virginum celebritas agitur, sequens dies sanctæ Cordulæ laudibus impendatur, ad laudem Domini nostri Jesu Christi, qui cum Deo Patre et Spiritu Sancto vivit et regnat per omnia sæcula sæculorum. Amen. Passio virgineæ finit veneranda choreæ. Nil singulare habet nisi quod in ea post narratam SS. Virginum sepulturam legantur sequentia: Ex eo autem jam crescente divina religione, non modo consuetudo, sed pro consuetudine sacramentum civibus inolevit, ut intra ambitum virginalis sepulturæ nemo usque hodie cujuscumque mortui corpus audeat sepelire. De qua re alibi disceptandi erit locus. In Indiculo Vitarum sanctorum, quod anno 1694 ad decessores nostros misit Smitius, ecclesiæ anglicanæ minister, notatur Passionem hanc in Londinensi bibliotheca exstare cod. Otho A. 12, scriptam a Rogero Fordunensi monacho anno 1181. Dubito tamen an hic ejus auctor fuerit. Quum eidem adscribantur S. Elisabethæ Revelationes, facile fieri potest ut tantum scriba fuerit, solitus exemplaribus quæ confecerat suum addere nomen.

[79] [aliæ impuræ.] Utraque illa Passio pura est a SS. Elisabethæ et Hermanni Revelationibus. Sequens vero Jacobi de Voragine [Legenda aurea, ad 21 Octobris.] , partim ex Passione Regnante Domino, partim ex S. Elisabethæ scriptis collecta est. Ita incipit: Undecim millium virginum passio hoc ordine celebrata fuit. In Britannia rex christianissimus quidam fuit nomine Notus; alii Maurum dicunt; desinit autem: Quem cum abbas quid hoc esset interrogaret: et ille promissionem virginis sibi per ordinem enarrasset, credentibus cunctis et paulo post redeuntibus, ipsum migrasse ad Dominum invenerunt. Nil aliud in ea notandum præter sequentia quæ ibi leguntur: Passæ sunt autem anno Domini ducentesimo trigesimo octavo. Ratio autem temporis, ut quibusdam, placet, non sustinet; quod hæc tali tempore sint peracta. Sicilia enim tunc non erat regnum, nec Constantinopolis, cum hic fuisse dicatur cum virginibus has reginas. Verius creditur quod diu post Constantinum imperatorem, quum Gotthi sæviebant, tale sit martyrium celebratum, tempore scilicet Marciani imperatoris, ut quidam volunt, qui regnavit anno Domini trecentesimo * quinquagesimo secundo. Scripta est ante annum 1273 [Cfr Fabricius, Biblioth. latina, v° Jacobus de Voragine.] , et auctori maxime præluxit Vincentius Bellovacensis, qui anno 1244 Speculum suum historiale absolvit [Cfr Echard et Quetif, Biblioth. FF. Prædicatorum, tom. I, pag. 233.] atque in id intulit narrationem (quæ apud Jacobum de Voragine etiam legitur) miraculi de corpore quod ad S. Ursulæ basilicam ex abbatia aliqua sponte redierat, quoniam hic negligentius haberetur. Ex hoc quoque fonte bibisse videntur, Petrus de Natalibus, Capgravius aliique. De Actis S. Cuneræ, quæ sæculo XIV aut XV conscripta fuisse ostendit Papebrochius [Act. SS. tom. II Junii, pag. 559 et seqq.] et fabulis esse plena, dicendum non videtur, quamquam iis Colonienses plurimum nixi fuerint.

[Annotatum]

* quadringentesimo

§ IX. De Galfredo Monumetensi ejusque sequacibus.

[Sæculo octavo aut nono perseverabant in Britannia majori traditiones aliquot de S. Ursula et sociabus,] Postquam autem disseruimus de fontibus Coloniensibus Passionis Ursulanæ, in Britanniam jam pergendum est; ubi diu, priusquam Passio antiqua Coloniensis scriberetur, traditiones de beato agmine exstitisse tradit omnium antiquissimus auctor Sermonis in Natali. Hic scilicet de beatarum virginum origine disserens: Plures, inquit, … vigilantius rerum ordinem intuentes, Britanniam insulam tradunt hujus Deo notæ multitudinis genetricem et nutricem pariter exstitisse. In qua sententia concordant procul dubio et hi, qui sanctum agmen misisse dicuntur (Britanni nempe); et qui se suscepisse magnopere gloriantur (Colonienses puta); horum etiam medii (incolæ insulæ Batavicæ) convenientissimis hoc ipsum adstruunt indiciis, apud quos pleraque loca sanctis his cernuntur simul et illustrata reliquiis: nam et in Batavia, quam Rhenus bicornis circumfluendo insulam facit, sedem fundasse, ibidemque aliquandiu mansisse referuntur. Vult itaque de virginibus Coloniensibus traditiones suas fuisse Britannis, Batavis suas et Coloniensibus; et quidem jam pridem mens fuit Papebrochii, quod, sicubi sincera S. Ursulæ et sociarum Passio quærenda sit, in Britannia investigationes faciendæ sunt. Hæ jam factæ a multis, sed incassum; neque scio alicui spem superesse hujus reperiendi thesauri. Interea Galfredus Monumetensis adhibendus est.

[81] [Galfredus Monumentensis, cujus vita parum nota,] De hoc scriptore nota paucissima. Monumetensis dictus est, sive quod diem vidit Monovagæ, quæ celebris et antiquæ Cambriæ urbs est, inter Monam et Vagam fluvios posita [Cfr Tannerus, Bibliotheca Britannica, v° Gallofredus Monumetensis.] , sive quod monachos et forte prior [Cfr Monasticum Anglicanum, tom. IV, pag. 595 et 597.] in prioratu Benedictino Monumetensi fuit [Godwinus, de Præsulibus Angliæ, p. 654] . Arturius quoque agnominatus, utrum quod patre Arturo natus est, an quod Arturi regis laudes mirifice celebravit incertum [Tannerus, Bibliotheca Britannica, v° Gallofredus Monumetensis. Godwinus, pag. 654 ex Præfat. Guilielmi Neubrigensis.] . Fuisse Monumetensis ecclesiæ archidiaconum, ut voluere Baleus [Scriptt. Britanniæ, Centuria II, num. 86, tom. I, pag. 194.] et Caveus [Scriptt. ecclesiastica historia, Sæcul. Waldense, pag. 586.] , difficile; quum Monumethæ ecclesia cathedralis non esset, neque hoc ævo jam Monumethæ archidiaconum fuisse constitutum constat. An anno 1151, ut idem tradit Caveus [Ibid. loc. cit.] et Godwinus [De Præsulibus Angliæ, pag. 654.] , aut anno 1152, ut habet Wharton [De eccles. Asaph. pag. 506.] , et quidem die 24 februarii [Monasticum Anglic. tom. VIII, pag. 1303.] , ille idem episcopus S. Asaphi aut Eliensis in Wallia seu Cambria consecratus fuerit, mihi quoque dubium; quamquam certum sit virum, Galfredum, Gallofredum seu Goffredum nomine, tunc ad hanc sedem fuisse promotum. Cardinalem fuisse primus scripsit Ponticus Virunnius [Britanniæ histor. lib. VI, pag. 53, edit. Giles.] ; quod nemo prudens crediderit [Cfr tamen Tannerus, citans Annales medio sæculo XIII a Joanne Burgensi scriptos, Bibliotheca Britannica, v° Gallofredus.] . Quæ quum omnia aut falsa aut ambigua sint, Galfredum Monumetensem nude appellabimus; quod cæterum vulgare ei apud historicos rei literariæ nomen est.

[82] [ipse historiæ suæ fontes aperuit.] Historiæ regum Britanniæ, quam scripsit, rationem aperit ipsemet in limine. Cum multa, inquit [Galfredi Monumetensis historia Britonum, lib. I, sect. I, pag. 1, edit. Giles.] , mecum et de multis sæpius animo revolvens, in historiam regum Britanniæ inciderem: in mirum contuli, quod intra mentionem quam de eis Gildas et Beda luculento tractatu fecerant, nihil de regibus, qui ante incarnationem Christi Britanniam inhabitaverant: nihil etiam de Arturo cæterisque compluribus, qui post incarnationem successerunt, reperissem: cum et gesta eorum digna æternitatis laude constarent et a multis populis quasi inscripta jucunde et memoriter prædicentur. Talia mihi et de talibus multoties cogitanti, obtulit Walterus, Oxinefordensis archidiaconus, vir in oratoria arte atque in exoticis historiis eruditus, quemdam britannici sermonis librum vetustissimum, qui a Bruto primo rege Britonum usque ad Cadwalladrum filium Cadwalonis, actus omnium continue et ex ordine perpulcris orationibus proponebat. Rogatu illius itaque ductus, tametsi intra alienos hortulos falerata verba non collegerim, agresti tamen stylo propriisque calamis contentus, codicem illum in latinum sermonem transferre curavi. Nam si ampullosis dictionibus paginam illevissem, tædium legentibus ingererem, dum magis in exponendis verbis quam in historia intelligenda, ipsos commorari oporteret. Opusculo igitur meo, Roberte dux Claudiocestriæ, faveas, ut sic, te ductore, te monitore, corrigatur, ut non ex Galfredi Monumetensis fonticulo censeatur exortum, sed sale minervæ tuæ conditum: illius censeatur editio, quem Henricus illustris rex Anglorum generavit; quem philosophia liberalibus artibus erudivit; quem innata probitas in militia militibus præfecit; unde Britannia tibi nunc temporibus nostris, ac si alterum Henricum adepta, interno gratulatur affectu.

[83] [Coævus fuit Roberto, comiti Glocestriensi, Caradoco Lancarbanensi, Guilielmo Malmesburiensi] Porro quum Robertus, quem Henricus I, rex Angliæ, Cadomi ex illicito concubitu susceperat, circa annum 1107 per matrimonium cum Sibylla seu Mathilde (variant enim de nomine chronographi), hærede comitatus Glocestriensis [Cfr D. Bouquet, Recueil des histor. de France, tom. XII, pag. 764, not. a, et pag. 801 et 802.] , ipse comes Glocestriensis factus sit eumque titulum usque ad supremum diem, quem pridie kalendas novembris anni 1147 apud Bristolium obiit [Ex Annalibus de Margan, ap. D. Bouquet, tom. XIII, pag. 736.] , servarit; ex hoc capite sequitur a Galfredo librum suum scriptum fuisse inter annum 1107 et 1147; quandoquidem ipsi Roberto duci seu comiti Glocestriensi dicatus est. Sed accuratius tempus indicare possumus. Scripsit scilicet Galfredus, dum viverent Caradocus Lancarbanensis, Guilielmus Malmesburiensis et Henricus Hungtindoniensis: quæ ex ipsius Galfredi epilogo constant [Histor. reg. Britann. lib. XII, § 20, pag. 228.] : Reges autem illorum, ait, qui ab illo tempore (scilicet ab obitu Cadwalladri, qui anno 689 vita functus est) in Gualiis successerunt, Karadoco Lancarbanensi, contemporaneo meo, in materia scribendi permitto. Reges vero Saxonum Guillelmo Malmesberiensi et Henrico Hungtindonensi: quos de regibus Britonum tacere jubeo, cum non habeant illum librum britannici sermonis, quem Gualterus, Oxinefordensis archidiaconus, ex Britannia (Minori seu Armorica) advexit: quem de historia eorum veraciter editum in honore prædictorum principum, hoc modo in latinum sermonem transferre curavi. De Caradoco Lancarbanensi nil satis certi reperi [Cfr Tannerus, Bibliot. v° Caradocus.] . Malmesburiensis inter annum 1114 et 1123 Gesta regum Anglorum scripsisse habetur et, dum Historiæ novellæ scribendæ incumberet, anno 1142 mortuus [Duffus Hardy, Opp. Guilielmi Malmesbur. præf. ap. Migne, Patrologia, tom CLXXIX, col. 947.] .

[84] Quod jam pertinet ad Henricum Huntingdoniensem, ante librum VIII ejus Historiarum hoc Savilii [Anglicarum rerum scriptores, pag. 221.] annotatum reperio: Inter librum septimum et eum, qui hic est octavus, ex codicibus manuscriptis nonnulli duos alios libros interponunt. [et Henrico Huntingdoniensi, ex quo constat Galfredi libros scriptos fuisse ante annum 1135 aut certe 1139.] Initium prioris: Hic est annus qui comprehendit scriptorem; posterioris: De viris illustribus Anglorum et quæ per eos. In priore libro continentur tres epistolæ: prima ad Henricum regem ejus nominis primum de serie regum potentissimorum, qui per orbem terrarum usque ad sua tempora fuerunt; altera ad Warinum Britonem de serie regum Britanicorum ex Galfredo Arthuro. Tertia ad Walterum archidiaconum Oxinefordiensem consortem suum de contemptu mundi. Posterior liber est de Miraculis ex Beda fere conscriptus. Hos libros, quamvis, ut loquitur Savilius, ab Huntingdonensi sine dubio conscriptos, omittit ipse editor; quod de rebus Anglorum nil novi docerent. Verum nobis considerandum initium prioris libri [Cfr Tannerus, Bibliotheca, pag. 394, not. a.] : Hic est annus, qui comprehendit scriptorem, annus scilicet XXXV regni gloriosi et invictissimi regis Anglorum Henrici, annus LXIX ab adventu Normannorum, gentis excellentissimæ, temporibus nostris in Angliam. Hinc enim manifesto sequitur anno 1135 jam Galfredi Monumetensis exstitisse historiam, quandoquidem eam breviaret Huntingdoniensis hoc ipso anno, qui convenit cum anno 35 Henrici regni, anno 1100 incepti, et cum anno 69 adventus Normannorum, qui anno 1066 Angliam occuparunt. Illa tamen videntur quatuor aut quinque annis in antecessum notata. Nam in Epistola ad Warinum, cujus pars Chronicis Roberti de Monte [Ap. Pertz, Monumenta Germaniæ, tom. VI, pag. 481.] præmissa est, scripsit Henricus ipsemet se frustra inquisivisse in res gestas regum Britonum ante C. Julium Cæsarem, donec tandem anno, qui est ab incarnatione Domini 1139 (accuratus est hic annus [Cfr Chronicum Roberti de Monte ad annum 1138 et 1139, ibid. pag. 493 et 494.] ) cum Romam proficisceretur cum Theobaldo Cantuariensi archiepiscopo, apud Beccum, ubi idem archiepiscopus abbas fuerat, scripta rerum prædictarum stupens invenit. Siquidem Robertum de Torinneio, ejusdem loci monachum, virum tam divinarum quam sæcularium librorum inquisitorem et coacervatorem studiosissimum, ibidem convenit. Qui cum de ordine historiæ de regibus Anglorum, ab Henrico Huntingdoniensi editæ, hunc ipsum interrogaret et id quod ab eo quærebat libens audisset, obtulit ei librum ad legendum de regibus Britonum, qui ante Anglos insulam tenuerunt; quorum excerpta, ut in epistola decet, brevissime scilicet, ad Warinum misit. “Æneas … reperies.” Ex quibus omnibus sequitur Galfredum in lucem non dedisse suam historiam anno 1147, ut alii volunt, multo minus anno 1150 seu 1152, ut dixere alii, sed inter annum 1114 quo Malmesburiensis rebus Anglorum explicandis cœpit dare operam et annum 1135, quo illam a se adhibitam videri voluisset Huntingdoniensis, aut saltem 1139, quo librum Galfredi reapse reperit apud Beccenses.

[85] [Gualterus Oxoniensis, a quo Galfredus accepit Chronicum Britannicum, diversus est a Gualtero Map,] Hinc quoque corrigere licet errores nonnullos de Waltero, Oxoniensi archidiacono, a quo librum Britannicum accepit Galfredus et cui Henricus Huntingdoniensis suum de Contemptu mundi inscripsit volumen. Confunduntur scilicet a nonnullis [Thompson, ap. Giles, Galfredi Monum. Hist. Brit. præf. pag. XIV.] tres ad minimum Walteri, nempe Walterus noster ante annum 1135 aut saltem 1139 Oxoniensis archidiaconus, Walterus de Constantiis similiter Oxoniensis archidiaconus et Walterus Maps; adeoque singulorum gesta uni tribuuntur. Verum Walterus Map, qui et Mapp, Maps, Mes, numquam videtur fuisse clericus, quum a Rusticiano Pisano, ejus coævo et socio, Messire Gautier Map et chevalier le roy appelletur [Cfr Histoire littéraire de France, tom. XV, pag. 496.] . Vivebat adhuc anno 1210. Ex latino vertit gallice fictas aliquot historias (Saint-Graal et Lancelot du Lac); et quum id vulgarium poëtarum genus dicax esset in clericos et contumeliosum, nil vetat quin ei adscribantur aliquot carmina latina, universo statui ecclesiastico infensissima [Baleus, Scriptt. Brit. cent. III, num. 61, tom. I, pag. 373 et seq.; Oudinus, Commentarii de Scriptt. eccles. tom. II, col. 1645 et seq.; Caveus, Scriptt. eccles. histor. pag. 622.] .

[86] [item a Gualtero de Constantiis;] Gualterius de Constantiis in Normannia Oxoniensis archidiaconus fuit ante annum Christi 1185; quo ad sedem Lincolniensem assumptus [Cfr Gallia Christ. tom. XI, col. 51; Godwinus, de Præsul. Angl. pag. 344.] , id officium reliquit Hugoni de Nunant, qui id triennium tenuit, anno 1186 ad sedem Coventriensem seu Lichfeldensem promotus [Cfr Hist. S. Thomæ Cantuariensis quadripartita, ap. Migne, Patrologia, tom. CCVII, col. 278. Godwinus, de Præsulibus Angliæ, pag. 368.] . Quandonam autem susceperit Gualterus de Constantiis archidiaconatum Oxoniensem, res satis obscura. Radulfus de Diceto, narrans ad annum 1173 quomodo Adulfus de Warnevilla, vitam curialem perosus, Gualtero vices suas cancellarii regis Angliæ crediderit, nude hunc vocat Walterum de Constantiis canonicum Rotomagensem [D. Bouquet, Recueil des historiens de France, tom. XIII, pag. 191.] ; contra Benedictus Petroburgensis, Henrici II biographus, duplicem ad annum 1177 referens regis Angliæ legationem, alteram in Flandriam, in Normanniam alteram, priori loco eumden appellat Valterum de Constantiis archidiaconum de Oxenefordia sigilliferum regis [Ibid. pag. 168,] , dein Walterum de Constantiis Oxenfordiæ archidiaconum, vice-cancellarium regis [Ibid. pag. 169.] : ita ut inter annum 1173 et 1177 hoc beneficio auctus fuisse videatur. Adde eum anno 1207, medio mense Novembri, vita functum esse, postquam ab anno 1185, relicta sede Lincolniensi, Rothomagensem cathedram per annos viginti duos occupasset; neque tunc viribus valde fractum fuisse, quandoquidem eodem anno templum abbatiæ Insulæ Dei dedicavit [Gallia Christ. tom. XI, col. 51 et seqq.] . Ex quibus patet eumdem esse non posse ac Walterum, Oxoniensem archidiaconum, a quo Galfredus Monumetensis codicem Britannicum acceperit. Ejus Vitam dabunt historici rei literariæ in Gallia [Histoire littéraire de la France, tom. XVI, pag. 535 et seqq.] et Galliæ Christianæ novæ scriptores [Gallia Christiana, tom. XI, col. 51 et seqq.] . Apud illos etiam legitur Vita alterius archidiaconi Oxoniensis, de quo mentionem injecimus, nempe Hugonis de Nunant [Hist. litt. de la France, tom. XV, pag. 310 et seqq.] .

[87] [sed idem est ac Gualterus, qui Calenius dicitur, vir eruditus.] Ex his, quæ superius de Galfredi Monumetensis ætate disseruimus, patet quo circiter tempore vixerit Gualterus ille, qui librum Britannicum in Angliam tulit et qui vulgo Gualterus Calenius agnominatur. Jam archidiaconum Oxoniensem fuisse anno 2 Henrici I (ita saltem siglas intelligo, atque id est anno Christi 1101) vult Tannerus [Bibliotheca Britannica, v° Calenius Gualterus.] , Chartularium Abbendonense ms. allegans; certe hoc officio functus est ante obitum Roberti episcopi Lincolniensis, qui anno 1122 ad superos abiit [Ibid. loc.] . Quod beneficium anno 1135 tenuisse ex priori editione Monastici Anglicani [Tom. I, pag. 525.] idem Tannerus perbibet, et anno 1157 ex Chronico Ossenensi ms. Volunt aliqui eum ad cathedram episcopalem Oxoniensem fuisse promotum: sed hæc sedes Henrico VIII antiquior non est; alii ad Excestriensem; verum id quoque stare non potest, quum IV idus aprilis anni 1138 in concilio Northamtoniensi Exoniensi ecclesiæ, pastorali cura destitutæ de medio facti Guilielmi de Warawast, archidiaconus nomine Robertus pastorali curæ præfectus fuerit; et, ubi anno 1155 obiit Robertus Exoniensis episcopus, successerit Robertus decanus Sarum [Cfr Monasticum Anglicanum novum, tom. II, pag. 515.] . Quamquam itaque episcopalibus infulis non fulserit Gualterus Calenius, negari tamen non potest virum boni nominis fuisse. Quod non tantum archidiaconale Oxoniense munus, viris gravissimis conferri solitum, patefacit, sed maxime quod Galfredus Monumetensis, ut libro suo apud Robertum, Glocestriensem comitem, auctoritatem et fidem conciliet, nil potius habet quam referre eum ad se delatum fuisse a Waltero Oxinefordensi archidiacono, viro in oratoria arte et exoticis historiis erudito. Recogita insuper laudem huic Waltero datum ab Henrico Huntingdoniensi.

[88] [Galfredo Monumetensi præluxit Chronicum Britannicum, in quod frustra a nobis inquisitum est;] In Britannia Armorica librum a Waltero repertum fuisse jam ex Galfredo animadvertimus: unde vero aliqui, puta Wood [Historia et antiquitates universitatis Oxoniensis, tom. I, pag. 47.] , resciverint Dolæ fuisse inventum aut hinc saltem asportatum in Angliam, me latet. Quibus si addamus Galfredi versionem statim fuisse vulgatam per Angliam, nec quempiam fuisse qui negarit librum Britannicum in Anglia delatum fuisse aut qui Gualterum vel Galfredum fictionis incusarit; equidem non video quomodo ullus suspicioni possit esse locus ne Gualterus hunc suo cerebro excuderit codicem, aut ne Galfredus finxerit (prout nunc aliquando fabularum scriptores faciunt) in suas manus venisse incognitum ante volumen, idque a se latine fuisse versum, dum tamen id totum excogitasset ipsemet. Fuere illo ævo qui acriter perstrinxerunt Galfredum; atque hi sane non tacuissent suppositionis crimen, si ei locus fuisset: multo minus ullus cogitavit de reo faciendo Waltero. Utrum in Anglia antiqui illius operis Britannici exemplaria supersint, mihi perquam dubium est. Complures [Usserius, de Britann. eccles. primordiis, pag. 57, edit. 1639; Oudinus, Comment. de Scriptt. eccles. tom. II, col. 1413; Tannerus, Biblioth. Britannica, v° Gallofredus; Giles, Galfredi Monum. Hist. Britonum, præf. pag. XVI et seq.] quidem id affirmant; atque ut quid rei esset me doceret, operam suam libenter impendit cl. v. Richardus Simpson, industrius bibliothecarum perscrutator et scriptis suis historicis, maxime de persecutionibus catholicorum in Anglia, benemeritus. Accipe quæ ad me perscripserit: Inspexi catalogum Mss. codicum Cottonianorum, qui nunc in Musæo Britannico Londoniæ asservantur; sed nullus ibi codex, similis illi quem Galfredus Monumetensis adhibuerit, aut saltem quo aliqua de S. Ursula et sociabus capiantur. Juverit hæc paulo latius declarare. Exstat codex, notatus Cotton Ms. Caligula. A. VI; cujus articulo I Chronicum Walliæ, exordium ducens ab anno 720 et in anno 1293 desinens, scriptusque anglice ab Humphrey Lloyd et absolutus 17 Julii anni 1559. Ejusdem codicis articulus II fragmentum est ejusdem Chronici, wallice ab eodem Lloydio scripti et ab anno quoque 720 seu gestis Cadwalladri exordiens: in præliminaribus nulla de S. Ursula mentio. Venio jam ad secundum codicem, notatum Claudius cap. 4, pag. 247. In eo leguntur “Annales Cambrici incerti auctoris usque ad annum 1296;” quo recentiores videntur Galfredo, nec quidquam de S. Ursula continent. Articulus V tertii codicis, signati Claudius D. VII, exhibet “Fragmentum de flaminibus et archiflaminibus cum nominibus filiorum Bruti,” neque aliud est, ut ibidem notatur, quam “flaminum et archiflaminum commentum, quod in vetere libro Britannico, quem transtulisse Galfridus nusquam comparet.” Utut id est, nil hinc res Ursulana juvatur. Præterea aliud reperi nihil, quod modo quocumque ad Galfredi historiam referri possit; sed animad vertendum est incendio consumptos esse pluteos complures in quibus olim custodiebantur libri historici, adeoque plura chronica non amplius reperiri. Quibus adde a chronicorum præposito, qui iis disponendis operam suam ponit atque in hanc rem jam multa notavit, mihi dictum esse, numquam a se repertum fuisse Chronicum Britannicum, quod præiverit Galfredo, et jam pro certo statui amplius non exstare fundamenta, quibus ille Historiam suam Britonum superstruxit. Dolendum quod præpositus, qui Chronicis Britannicis studuerat, mense decembri anni 1856 diem obiit, neque nunc ullus est cui lingua et historia Britannica satis sit nota. Ad hæc nil aliud observabo, nisi quod Usserius voluit codicem, primo recensitum loco, unum ex exemplaribus esse quibus contineretur Chronicum Britannicum, quo usus fuit Galfredus. Summum admitti posset tria enumerata scripta partim ex illo Chronico collecta fuisse, non secus ac ipsam Galfredi Historiam.

[89] [quod ille verisimiliter, pro prisco vertentium more,] Verumtamen nequaquam dubitamus quin Galfredus librum de priscorum regum Britanniæ gestis a Gualtero acceperit et ex vulgari sermone transtulerit in latinum. Sed quam fideliter id inquirendum. Profecto operæ pretium fuisset si quis aliquando exemplaria britannica cum latinis contulisset; verum quum id a nemine umquam factum fuerit, aliunde quid sentiendum sit de Galfredi fidelitate resciri oportet. Porro is sane multum aberrarit a vero, qui æstimarit antiquos interpretes easdem sibi præstituisse leges quas recentiores observare solent. Nunc enim nil exemplari addere licet, nil detrahere; sed, quantum fieri potest, versio speculum sit quo ipse repræsentetur primigenius liber. Non eadem olim ratio et norma. Rufinus in Libello suo de adulteratione librorum Origenis: Sicubi, inquit [Migne, Patrologia, tom. XXI, col. 122.] , ergo nos in libris ejus aliquid contra id invenimus, quod ab ipso in ceteris locis pie de Trinitate fuerat definitum, velut adulteratum hoc et alienum, aut prætermisimus aut secundum eam regulam protulimus, quam ab ipso frequenter invenimus affirmatam; et alibi sese interpretari ait, salva fidei suæ ratione [Ibid. col. 549 et 550, Apologiæ lib. I. num. 12 et 13.] ; quæ multis locis repetit. Idem factum ab Hieronymo, quum libros aliquot Origenis in latinum idioma transtulit: in quibus quum aliquanta offendicula inveniantur in græco, ita elimavit omnia interpretando atque purgavit, ut nihil in illis quod a fide nostra discrepet, latinus lector inveniat [Ibid. col. 122] . Neque tantum ubi de fide agebatur, hanc sibi assumebant libertatem interpretes: in historicis etiam eadem utebantur: quis enim nescit versionem Historiæ ecclesiasticæ Eusebii Rufinianam neque ubique fidam esse neque integram [Ibid. col. 21.] ? Multa enim pro arbitrio addita, multa detracta, mutata multa [Cfr Præfatio Henrici Valesii ad Eusebii Hist. eccles.] . Et Hieronymus in Præfatione ad Chronici Eusebiani versionem monet lectores ut græcorum fidem suo auctori (Eusebio) assignent, et quæ novo (sic pergit) inseruimus, de aliis probatissimis viris libata cognoscant. Sciendum etenim me esse et interpretis et scriptoris ex parte officio usum, quia et græca fidelissime expressi et nonnulla quæ mihi intermissa videbantur adjeci, in Romana maxime historia [Chronicum Eusebii, interprete Hieronymo, edit. Scaligeri, pag. 4.] . Neque monebant semper veteres quod scriptoris officium cum interpretis conjungerent: certe Ruffinus nil tale monet in Eusebii versione: neque propterea a se peccari arbitrabantur, quum non tam de versionis fidelitate quam de libri utilitate (quæcumque ejus origo esset) cogitarent.

[90] [nonnihil auxit et ornavit, quum id in latinum sermonem transtulit.] Secundum hanc itaque normam, non vero juxta eas quas nunc in interpretandis libris sequimur leges, judicandum est de Galfredi Monumetensis versione; adeoque, quod ille antiquorum exemplo de sua penu nonnulla addiderit, nedum mirandum sit, contra exspectandum erat omnino. Quocirca non iniqua censura videtur (quamquam dura sit et parum modesta) Guilielmi Neubrigensis, Galfredo coævi; qui in præfatione rerum Anglicarum hoc Historiam Britonum notavit calculo: Quidam, inquit, nostris temporibus, pro expiandis Britonum maculis, scriptor emersit, ridicula de eisdem figmenta confingens; eosque longe supra virtutem Macedonum et Romanorum impudenti vanitate attollens. Gaufridus hic dictus est, agnomen habens Arturii: pro eo quod fabulas de Arturo, ex priscis Britonum figmentis sumptas ET EX PROPRIO AUCTOS, per superdictum latini sermonis colorem honesto Historiæ nomine palliavit. Qui etiam majori ausu cujusdam Merlini divinationes fallacissimas, quibus utique de proprio plurimum adjecit, dum eas in latinum transfunderet, tanquam authenticas et immobili veritati subnixas prophetias vulgavit. Specimen additamenti indicare tentavit Usserius. Hic enim Chronicum, lingua cambro-britannica conscriptum, quod ex bibliotheca Humfredi Lhuydi, in Cottonianam transiit, et exemplar libri Britannici, quo usus est Galfredus, ei habitum est, (idem id est de quo supran. 88) contulit cum capite seu sectione XIX libri IV Galfredi, ubi traduntur ante Lucii regis conversionem fuisse in Britannia viginti octo flamines et tres archiflamines; quibus dein substituti fuerint tot episcopi et archiepiscopi; reperitque hæc minime in illo Chronico Cambro-britannico [De Britannic. eccles. primordiis, pag. 57.] . Sed non videtur consentiendum Usserio id Chronicum idem habenti ac librum ex Britannia Armorica in Angliam delatum. Ast manet Guilielmi Neubrigensis testimonium, aperte declarantis Arturii gesta fabulosa et divinationes Merlini plurimum a Galfredo fuisse aucta. Quamobrem legitima suspicio est alibi quoque nonnulla fuisse addita; sed integras historias de novo fuisse fictas credibile non est; adeoque, quod ad Ursulana gesta attinet, de iisdem in libro Britannico nonnulla fuisse narrata quæ cum Galfredi narratione conveniant, omnino persuasum habeo: ornamenta ad summum aliquot adjecerit Galfredus.

[91] [Non magnam posse esse hujus Chronici auctoritatem colligitur ex S. Gilda et ex ætate illius chronici;] Quærendum itaque superest quæ auctoritas libro illi Britannico inesse possit. Consideranda imprimis sunt S. Gildæ Sapientis, paucis post medium sæculum VI annis scribentis, verba [Liber querulus, part. I hist., cap. 2 de Contumacia, ap. Migne, Patrologia, tom. LXIX, col. 335.] : Tacens vetustos immanium tyrannorum annos, … illa tamen proferre conabor in medium quæ temporibus imperatorum Romanorum et passa est (Britannia) et aliis intulit civibus longe positis mala; quantum tamen potuero, non tam ex scripturis patriæ scriptorumve monumentis (quippe quæ, vel si qua fuerint, aut ignibus hostium exusta, aut civium exsilii [forte exsulum] classe longius deportata, non compareant) quam transmarina relatione; quæ crebris interrupta intercapedinibus, non satis claret. Ex his autem constat medio sæculo VI neque in Britannia Majori, neque in Armorica, in qua Librum suum Querulum scribebat S. Gildas, ullas scripturas scriptorumve monumenta comparuisse, quæ ad ætatem, qua Romani potiebantur insula, (et potiti sunt usque ad iniens sæculum V) spectarent; dein relationes transmarinas seu Britanniæ Majoris meliores visas esse S. Gildæ quam Armoricanas; tertio has ipsas relationes transmarinas non satis claruisse, quippe quæ interrupta essent intercapedinibus; quarto demum dubitasse tamen S. Gildam an civium exsulum classe longius deportata essent scriptorum monumenta, si qua fuerint; sed quum hi exsules in Britannia Minori, unde prodiit Gualteri, Oxoniensis archidiaconi, liber Britannicus, versati non sint, profecto id dubium ad præsentem quæstionem nequaquam pertinet. Quocirca quum liber ille Britannicus certissime scriptus sit post XII diem kalendarum majarum anni ab incarnatione dominica DCLXXXIX, quo Cadwalladrus in eo narratur, contagione carnis solutus, cælestis regni aulam ingressus esse [Galfredus, Hist. reg. Brit., lib. XII, § 18, pag. 229.] , facile intelligit lector non valde magni faciendas esse traditiones quæ eo continentur; ad minimum enim integro sæculo recentiores sunt scriptione S. Gildæ Sapientis, cujus ævo eæ jam intercapedinibus interruptæ erant: et quidem tanto minor earum est auctoritas quo ad fabulas propensior fuit gens Britannica; cujus asserti innumeræ in opere nostro exstant probationes. Ut enim ecclesia Britannica (Armoricam et ultramarinam intelligo) Sanctorum feracissima fuit, dum paucissima habet Acta Sanctorum sincera, innumera exhibet portentosis fabulis referta.

[92] [Neque magna est auctoritas Galfredi.] Scriptor præterea ille libri Britannici et ex eo Galfredus singularem fabulandi habebant causam, scilicet vindicandæ fortitudinis Britonum, quorum passim ignavia accusabatur ab historicis. Nil proinde mirum si, ut loquitur Guilielmus Neubrigensis, in libro, quem Britonum historiam vocat, quam petulanter et impudenter per omnia mentiatur, nemo nisi veterum historiarum ignarus ambigere sinitur. Omitto, pergit Neubrigensis, quæcumque in laudibus Britonum contra fidem historicæ veritatis deliravit, a tempore Julii Cæsaris, sub quo Britones Romanæ ditionis esse cœperunt, usque ad tempus Honorii, sub quo Romani a Britannia propter urgentiora reipublicæ negotia sponte recesserunt, ipsum Arthurum facit præclarum et spectabilem super omnes homines; adeo ut de Anglis, Pictis et Scotis ad libitum triumphet; imo et de Hibernis, Gothis, Gallis, Danis: deinde profusiore mentiendi licentia, facit adversus Arthurum convenire cum Romanis reges magnos orbis terrarum, scilicet Græciæ, Africæ, Hispaniæ, Parthorum, Medorum, Itureorum, Lybiæ, Ægypti, Babyloniæ, Bithyniæ, Phrygiæ, Syriæ, Bæotiæ, Cretæ, omnesque refert uno prælio ab eo devictos, et in concione ad suos habita gloriatur triginta alios reges a se uno subactos esse: at non inveniet fabulator tot regna in orbe nostro, præter regna memorata, quæ ubique ille nondum subegerat. Quum tamen historia S. Ursulæ non proxime ad extollendam Britonum gloriam spectet, nimii essemus si eam eodem haberemus loco quo regis Arthuri gesta; et contra non peccaremus minus, si magnam ei tribueremus auctoritatem. Media itaque via incedendum est, scilicet ut ex iis, quæ de S. Ursula et sociabus refert Galfredus, intelligamus popularem traditionem, quæ sæculo VIII aut sequentibus de eis circumferebatur; neque sane ex ullo capite Galfredi narratio majoris est ponderis quam quæ in antiquiori Passione Coloniensi refertur.

[93] [Referuntur aliquot scriptores qui Galfredum ducem adhibuere.] Quamquam hæc ita sint, complures tamen asseclas habuit Galfredus, vix tamen ullos qui proxime ejus vestigia presserint. Ponticus Virunnius, qui vixit sæculo XV et XVI ineunte breviavit tantum Galfredi Historiam [Pontici Virunnii Britan. Historiæ lib. V, pag. 48 et seqq. edit. Giles.] ; Joannes Major, Scotiæ historicus [De gestis Scotorum, lib. I, cap. 14.] , magnam Galfredi narrationis partem probavit, nonnulla tamen e propria penu aut ex aliorum narratibus adjiciens, v. g. passas esse Ursulanas virgines anno 225 [Cfr Crombach, pag. 181 et 182.] . Eodem fere tempore vivebat Hector Boëthius, ipse quoque historicus Scotus, qui quum Ursulanum martyrium cum Attilæ in Gallias irruptione componendum esse arbitraretur, hujus temporis historiam, ex scriptoribus latinis cognitam, cum Galfredi placitis conjunxit [Rerum Scoticarum lib. V, cap. 42, pag. 75 et seqq. edit. Edinburg, 1715.] . Plurimum de eo conqueritur Crombachius [S. Ursula vindicata, pag. 182 et 183.] ; et quidem aliqua refert, nulla auctoritate nixa, et parum probanda. Leslæus, episcopus Roffensis, proxime sequitur Boëthium, nisi quod pigmentorum rhetoricorum parcior sit [De rebus Scotorum, lib. IV, cap. 41, pag. 129 et seqq. Romæ, 1578.] . Quum in codicem Ms. Romanum, quo Galfredi Monumetensis libri capiebantur, incidisset Baronius, thesaurum sibi detexisse visus est: quem tamen ita adhibuit in Annalibus et Notis ad Martyrologium Romanum ut, quæ incredibilia viderentur nimis, prudenti forcipe reciderit. Sed inferius conveniendus erit Baronius. Verum, ut præstantissimus vir hanc viam iniit, continuo qui se sequerentur habuit complures. Hos inter venit imprimis Hermannus Fleienus, Coloniensis S. Ursulæ canonicus, qui in hoc tamen correxit Baronium, quod quum sanctorum martyrum palæstram in insula Batavica et tempore Gratiani collocasset, ille luculente hanc laudem Coloniæ dandam esse ostendit et cædem patratam fuisse ab Attilæ militibus. Partim ad Fleienum, scilicet de loco, partim ad Baronium, quod spectat ad tempus, accessit anno 1608 Miræus in sua Disquisitione de SS. Virginibus Coloniensibus; sed biennio post anonymus quidam, seu potius Richardus Witus Basinstochiensis, qui latere voluit sub siglis R. V. B., maluit nude sequi Galfredum in libello cui titulus: Brevis explicatio martyrii sanctæ Ursulæ et undecim millium virginum per R. V. B. Duaci anno 1610 impressa typis Petri Auroi. Totum autem opusculum fere metaphrasis est Galfredi dictorum cum satis copioso quem vocat commentariolo. Innumeri alii de Ursulano scripsere martyrio; adeo ut, siquis bibliographiam Ursulanam conscribere velit, ille facile plura millia nomina reperturus sit. Sed id negotium nostrum non est.

§ X. SS. Ursulæ et sociæ an passæ sint circa ann. 238. De origine Cyriaci papæ.

[Varia systemata de tempore martyrii S. Ursulæ.] Tres præcipuæ de S. Ursula et Sociabus agitantur controversiæ, quarum prima ad tempus spectat secunda ad locum, tertia ad numerum martyrum. Reliquæ minoris sunt momenti. De tempore autem tria potissimum sunt systemata, quum alii velint eas passas esse anno 237 aut 238: quæ opinio præ reliquis connectitur cum fabula de Cyriaco papa; alii circa annum 383, alii demum anno 451. Prima sententia convenit cum Coloniensibus traditionibus, a sæculo XII exeunte fere receptis; secunda propius ad Britannicas accedit; tertia demum argumenta, quibus fulciatur, ex historia repetit. De his ordine jam disseramus, prius tamen verbo facto de quarta quadam opinione, quæ reliquis omnibus antiquior est et qua S. Ursulæ et sociarum cædes Maximiani imperatoris regno innectitur. Auctor scilicet Sermonis in Natali, num. 7, refert suo tempore aliquot argumentatos esse sanctas virgines ex Oriente fuisse adductas (error is, ex male intellecto Clematii titulo ortus, in tertia antiphona ad Laudes olim Coloniæ legebatur,) quasi vel expeditionis obedientia propter Romanæ pacis custodiam cum martyribus Thebææ societatis Coloniam usque directæ vel orandi gratia ad hæc paganorum eo tempore loca pro proposito fuerint destinatæ; quibus verbis connectitur earum Passio cum martyrio SS. Gereonis et sociorum, qui sæculo VI jam pars (nec forte immerito) Legionis Thebææ habebantur [Cfr Act. SS. tom. V Octobris, pag. 22.] ; qua opinione censendæ forent periisse sub Maximiano Herculio inter annum 285 et 305; quo temporis spatio Thebæa Legio tam præclare prope Agaunum, Bonnam, Coloniam Agrippinæ et Sanctos pro Deo decertavit. Sed ille idem scriptor huic narrationi alteram prætulit, æstimans scilicet ex Britannia venisse beatum manipulum, quum hæc insula actrocissima Christianorum persecutione jussu Maximiani concussa est; quo tempore istæ beatæ, soli Deo in omnibus et meritis notæ, Orientem versus contenderunt et, occurrente lictorum immanitate, hanc Agrippinæ Coloniæ terram effusione sancti sui sanguinis decoraverunt; quibus denuo verbis eorum martyrium ad Maximiani Herculii ævum refertur, seu potius ad annos 304 et 305, quibus in Britannia adversus christianos sæviit persecutio, a Diocletiano et Maximiano indicta.

[95] [Non est passa tempore Maximiani Hercubii;] Verum quod tunc temporis crederent Colonienses S. Ursulam et socias, Maximiano imperante, fuisse cæsas, non alia videtur fuisse causa quam quod SS. Gereon et socii, aliique de Legione Thebæa superstites manipuli hoc imperatore crudelem necem obiverant: pronæ enim sunt gentes ad res similes connectendas; pronæ quoque ad crudelia quæque uni tyranno tribuenda, quorum nomen reliquis notius sit; ita ut in quibusdam Galliæ partibus, in quibus Juliani apostatæ fama plurimum increbuit, omnes pœne martyres ab hoc ipso cæsare dicantur interrogati et capitis pœna plexi; quamquam ex historia certum et evidens sit eum christianum voluisse videri quamdiu in Galliis degerit, neque prius ad gentilium castra aperte transiisse quam ex illis provinciis excessisset [Ibid. tom. VII Octobris, pag. 802] . Dein considerandum est nil certi de tempore scivisse scriptorem Sermonis in Natali, sed hæc ab eo dicta fuisse ex conjectura. Quum enim retulisset traditionem, qua sanctæ virgines perhibebantur Coloniam ex Britannia venisse, quæsivit apud se qua occasione id factum fuerit; et quum apud Venerabilem Bedam, ut num. 16 ostendimus, brevem narratum de persecutione Diocletiani seu potius Maximiani Herculii in Britannia habuisset obvium, statuit ex illa insula in Germaniam migrasse venerandas turmas, quum in patria tam male haberentur christiani Britanni. Verum, quum, ut postmodum manifestum faciemus, dubitandum non sit quin ab Hunnis trucidata fuerit B. Ursula cum sociis; Hunni autem eo tempore in Germaniam nondum venissent; nihili facienda est hæc sententia.

[96] Neque alio argumento indigemus ut convellamus eorum opinionem, qui sanctissimum agmen, comite S. Cyriaco papa, anno 237 aut 238 cæsum statuunt. [neque anno 238; quæ nota temporis sæculo XII aliquot exemplaribus Passionis Regnante Domino adscripta est:] Hæc autem non aliis nititur fundamentis quam clausula Passionis Coloniensis, cujus initium est: Regnante Domino et Elisabethanis et Hermannianis Revelationibus; quibus quid veri inesse possit inquiramus. Ad calcem Passionis prædictæ, qualis edita est, hæc leguntur verba: Passæ sunt anno 238; et hæc tempore S. Elisabethæ jam similiter fuisse lecta indubium est; quum hinc pendeant potissimæ ejus Revelationes. Verum valde verisimile, ne dicam certum est id additamentum sæculo XII Passioni adjectum fuisse. Quod enim additamenti formam habet, planum est. Dein quum capite XIV dicatur S. Ursula cum sociabus necta fuisse ab Hunnis, qui Galliarum, Germaniæ et Italiæ terras vastarunt, aperte Attila indicatur ejusque truculentus exercitus. Nequaquam autem hæc cum anno 238 convenire quis nescit? Præterea Sigebertus Gemblacensis, qui certe legit Passionem Regnante Domino, in ea non videtur reperisse sanctissimum manipulum occubuisse anno 238; quin immo ad medium sæculum V, quo Attila tot in his partibus strages edidit, retulit Ursulanum martyrium: idem cense de Ottone Frisingensi; quin etiam de Theodorico ædituo Tuitiensi, qui, ut Crombachius ipse testis est [Pag. 1004.] , scripsit Chronicum ab orbe condito usque ad annum 1163, dum ferveret reliquiarum effossio; in hoc autem hæc legere est [Ex ms.] : Quorum rex Attila Galliam atque Germaniam pari formidinis horrore concussit, et totis pene urbibus Europæ eversis, quidquid attingere poterat, velut ignis adurens, velut turbo dispergens absumebat, qui inter cetera sua flagitia exercitum undecim millium virginum, dum Coloniam obsideret, cum omnibus qui cum ipsis erant extinxit; quæ eo magis consideranda sunt, quod scripta fuere aut saltem mutata non sunt, quum Revelationes suas habuit S. Elisabeth. Demum ecgrapha habemus Passionis Regnante Domino, desumpta ex codicibus mss. S. Ghisleni, Carthusiæ prope Trajectum inferius (Utrecht), S. Pauli in Sonia prope Bruxellas, Vallicellensis abbatiæ et monasterii de Moris ordinis Cisterciensis olim in diœcesi Lingonensi; atque in nullo ex his clausula illa legitur.

[97] [S. Elisabetha connexuit cum hoc tempore historiam fabulosi Cyriaci papæ:] Quis autem exemplaribus aliquot annum 238 adscripserit, latet; sed medio sæc XII, jam in aliquot codicibus appositum fuisse ex S. Elisabethæ libris compertum esse dixi. Capite enim VII ejus Revelationum, ubi S. Verena de commentitio Cyriaco disserit et qua lætitia Ursulanas exceperit ille papa virgines explicat, hæc occurrunt: In tempore, quo ingressæ sumus urbem Romam, præsidebat apostolicæ sedi vir sanctus nomine Cyriacus: … et jam per annum integrum et undecim hebdomadas Romanam ecclesiam rexerat, eratque in numero Romanorum pontificum decimus nonus… Nocte vero quæ proxima erat post adventum nostrum revelatum est ei a Domino, quod, relicta sede apostolica, nobiscum esset profecturus… Ipse autem venerandus pater Cyriacus non prius ab urbe regressus est, donec ipsius consilio alter ei, nomine Antherus, substitutus est. Et inferius cap. 14: Quodam tempore, inquit S. Elisabetha, a S. Verena, cum videndam se mihi præsentasset, sciscitata sum, sicut mihi a fratre quodam suggestum est, quisnam fuerit auctor martyrii illius beati exercitus: nam secundum considerationem narrationis, quæ de præfato papa in præcedentibus facta est, nequaquam, sicut æstimant nonnulli, Attila, rex Hunnorum, illius persecutionis auctor exstitit, sed multorum annorum spatio postea ejus persecutio subsecuta est. Cui interrogationi ita respondit: Cum essemus Romæ, fuerunt ibidem eo tempore duo principes iniqui, quorum nomina erant Maximus et Africacanus, qui videntes magnam esse multitudinem nostram et multos confluere ad nos et nobis associari, indignati sunt vehementer adversum nos, ac metuebant, ne forte per nos multum crescere ac roborari deberet religio christiana. Unde cum explorassent iter nostrum quo perrecturæ eramus, miserunt cum festinatione legatos ad quendam cognatum suum nomine Julium, qui erat princeps gentis Hunnorum, hortantes eum ut, educto exercitu suo, persecutionem nobis inferret ac deleret nos. Qui cito acquiescens voluntati eorum, cum armata multitudine egrediens, irruit super nos, cum venissemus Coloniam, ibique effudit sanguinem nostrum. In Hermannianis Revelationibus multus quoque de Cyriaco papa sermo.

[98] [Nota illa temporis nullam auctoritatem habet.] Sistamus hic paulisper. Imprimis quod ad annum 238, Passioni Regnante Domino ad finem adscriptum, spectat, nemo jam negarit nullius id auctoritatis esse. Mitto itaque additamentum: Passæ sunt anno 238 adscriptum fuisse verisimiliter sæculo XII, ut ad alia veniam. Ubi supra de Sermone in Natali dicebamus, aliam antiquiorem traditionem Coloniensem seu, si præplacet, conjecturam indicavimus; unde pateat nil certi de tempore apud Ubios fuisse. Deinde, Passio Regnante Domino non ante sæculum X scripta, quemadmodum supra num. 24 manifestum fecimus: quæ vero fides (etiamsi quis contenderet notam temporis ab initio fuisse adjectam) adhibebitur tam recenti, si cum ipsa re conferatur, monumento? Tertio demum, Ursulanæ virgines ibidem ab Hunnis dicuntur occisæ; quum certo tamen anno 238 Hunni nondum visi fuerint in his partibus. Quo postremo argumento concutiuntur etiam Schonaugienses et Steinfeldenses Revelationes, in quibus beatæ martyres ab Hunnis quoque ante medium sæculum III necatæ feruntur. Sed alias notas habent temporis Revelationes istæ, quas examinasse juverit.

[99] [Ut hæc sibi probabilia faceret, coactus fuit Crombachius omnia perturbare;] Perhibuit S. Verena, quacum sibi colloquium instituisse visa est S. Elisabeth, eodem quo Romæ essent tempore ibidem fuisse duos principes iniquos, quorum nomina erant Maximus et Africanus. Æstimavit Crombachius, sub his principibus consules latere, non quidem ipsius anni, sed designatos in annum sequentem [S. Ursula vindicata, pag. 90 et 91.] . Quum enim cum Baronio [Annales ecclesiastici, ad an 238, num. 1.] arbitraretur coss. C. Julio Vero Maximino Augusto et Africano annum Christi 238 cucurrisse, atque ex hoc quoque fonte nosset consulatum Maximini et Africani cum secundo usurpati ab illo imperii anno convenisse, et præterea videri Maximinum ab initio suæ dominationis sæviisse adversum christianos [Cfr Pagius, Critice in Baronium, ad an. 235, num. 3 et 4.] ; vidit fieri non posse ut decem millium virginum Romana peregrinatio, quam tuebatur, anno 238 instituta fuerit. Audi eum [S. Ursula vindicata, pag. 89.] : Longe firmior ratio nos ad annum priorem Severi et Quintiani (hic enim secundum Baronium concurrit cum anno Christi 237) revocat, a consensu sacræ profanæque historiæ sæpius repetita: favor enim, indulgentia et in christianos benevola cæsaris Alexandri voluntas perfacilem efficit Romanam peregrinationem; cujus auctoritas consules, senatum, populumque Romanum a nece virginibus inferenda retrahebat: quis vero credibile censeat anno sequenti, cum Maximinus jam immanissimum ecclesiæ præsulibus et doctoribus bellum edictis publicis indixisset, ausas tot virgines cum episcopis tantum itineris, per Italiam, spretis cæsareis legibus, impune conficere: nec Romæ a Maximo urbis præfecto, pontificis Antheri interfectore: sed nec a coss. Maximo et Africano præsentibus ac sanguinis Christiani avidissimis trucidari? Atque hanc ob causam discedit Crombachius a clausula Passionis Regnante Domino, quam cæterum ut rem sacram a nemine violari posse contendit. Verum hæc omnia stare nequeunt. Ex quo enim tempore fasti consulares editi fuere et certa temporum ratio iniri potuit, apprime intellectum est consulatu Severi et Quintiani annum Christi 235 designari, quo Alexander Severus die 10 februarii aut 19 martii, jussu Maximini, ejus successoris, occisus est; consulatu Maximini et Africani annum sequentem; annum vero 237 consulatu Perpetui et Corneliani, et annum 238 consulatu Pii aut Ulpii et Pontiani. Quocirca his ut consentiret Crombachius, debuisset saltem anno 235 S. Ursulæ et sociarum martyrium adscribere.

[100] [neque ullo modo fieri potest ut cum consulum fastis componantur.] Sed, ut hic antrorsum traxit Maximini et Africani consulatum, alii retrorsum traxere; de quibus Papebrochius [Propylæum Maji, pag. * 31.] : Satis, ait, videtur ridiculum quod Maximinus (aliis Maximus) et Africanus, consules anni præfati (236), trahantur ad annum aliquem posteriorem, si non ut ordinarii (nam alii nominantur in Fastis) saltem ut suffecti: quodque non solum primus (qui utique etiam imperator erat) sed etiam secundus donetur titulo principis, velut collega in imperio. Et quidem hæc mutatio longe difficiliorem facit viam; quum ita in medium Maximini imperium et in tempus, quo sæviret maxime persecutionis gladius, deducimur et certe Romam impune venire non potuisset Ursulanum agmen. Nil itaque his omnibus perficitur; et si quis velit deinceps stare traditionibus Elisabethanis, eligat inter annum 238, quo alicubi ad calcem vetustæ Passionis cæsæ dicuntur sanctæ martyres, et annum 236, quo consules processere imperator Maximianus et Africanus, in Revelationibus Schonaugiensibus indicati; nequaquam autem hæc inter se componere nitatur; adeoque si peregrinationem Romanam undecim millium virginum tueri pergat, ad alterutrum annum eam referat. Si vero videat, imperante Maximino (sævissimo Christianorum tyranno, fieri non potuisse hanc peregrinationem, ut confessus est ipse Crombachius,) satis non esset clausulam Passionis Regnante Domino et Revelationes eatenus deserere ut eam peregrinationem, anno 235 seu potius 234 (nam hiberno tempore non facile transcendebantur Alpes) a piis virginibus institutam fuisse affirmet: sed necesse foret ut demonstret Maximinum tunc Romæ, non autem in Perside [Cfr Döllinger, Hippolytus and Kallistus, pag. 70.] aut in Germania fuisse [Cfr Tillemont, Histoire des Empereurs, Sévère Alexandre, art. 35, et Notes sur Maximin I, note 1.] ; Africanum jam fuisse notum; et quod multo magis afficit Revelationes Schonaugienses, anno 234 aut ante autumnum anni 235 S. Anterum promotum fuisse ad Romanam Petri cathedram. Nullum itaque se dat filum, quo iter dædaleum regatur inter Colonienses posteriores traditiones.

[101] [S. Elisabethæ revelationes hac de re atque etiam de auctoribus cædis Ursulanæ ortæ partim ex falsis titulis, partim ex catalogis pontificum] Sed unde demum hæc emersere? Quum, ut capite VII Schonaugiensium Revelationum narratur, repertus fuisset lapis, aut saltem a fossoribus oblatus, cui hæc inscripta erant verba:

CYRIACUS PAPA ROMANUS
QUI CUM GAUDIO SUSCEPIT
SANCTAS VIRGINES ET CUM EIS
COLONIAM REVERSUS MARTYRIUM
SUSCEPIT ET S. ALINA V. hic B. Elisabethæ pro more confirmandus datus est, seu potius ut cælitus, et quidem a S. Verena, confirmationem acciperet. Non tantum confirmatus est lapis, sed audita quoque S. Cyriaci historia, qui non prius ab urbe regressus est, donec ipsius consilio alter ei, nomine Antherus, substitutus est: Anterum enim circa annum 238, quo juxta aliquot exemplaria Passionis Regnante Domino B. Ursulam et socias passas vidimus, Petri cathedram conscendisse colligere erat ex Ottone Frisingensi [Res ab origine mundi gestæ, lib. III, cap. 31 et 33, ap. Tissier, Bibliotheca PP. Cisterciensium, tom. VIII, pag. 41.] . Non enim visionibus tantum docebatur S. Elisabetha, sed libris quoque utebatur. Verumtamen nondum tunc Catalogum pontificum Romanorum inspexerat. Adeoque posthæc cum perspexisset Catalogum pontificum Romanorum, neque usquam nomen S. Cyriaci illic reperisset, legit tamen ad S. Anteri nomen eum martyrio coronatum fuisse temporibus Maximini et Africani consulum [Bianchini, Anastasii Bibl Vitt. Rom. Pontif. tom. II, pag. 183.] ; et ad S. Fabiani qui S. Antero successit titulum, hunc fuisse temporibus Maximi et Africani [Ibid. pag. 186.] ; aut si in codicem breviatum incidit, qualis est Farfensis editus a Blanchinio [Vide eum ap. D. Guéranger, Origines de l'Église romaine, pag. XLVI.] , legit Anterum sedisse temporibus Maxim. et Afric. et similiter Fabianum temporibus Maxim. et Africani, consulari dignitate præterita.

[102] [et ex Ottone Frisingensi, quos frustra conata est inter se conciliare.] Opportune itaque hæc norat nomina, quo facilior responsio fieret, ubi postea objectum est legi apud Ottonem Frisingensem [Res ab origine mundi gestæ, lib. IV, cap. 28, ap. Tissier, Biblioth. PP. Cisterciens., tom. VIII, pag. 57.] Attilam, dum ubique terrarum discurreret, undecim millia Virginum apud Coloniam Agrippinam coronasse. Ut enim objectus est hic Ottonis locus, recurrit quoque in mentem quid ad annum 238 (quem, ut diximus, ad calcem exemplaris sui Passionis Regnante Domino notatum fuisse meminerat) ab Ottone narraretur; adeoque, quum ibi legisset sequentia: Anno ab Incarnatione Domini 238 Julius Maximus seu Maximinus, natione Trax, 22 ab Augusto, sine senatus voluntate, ab exercitu, eo quod bellum in Germania prospere gesserat, rex creatur. Hic propter odium prædecessoris sui Alexandri, ex christiana matri nati, sextus a Nerone civitatem Dei persequitur; hæc, inquam, quum legisset S. Elisabetha, sibi persuasit hunc Julium Maximum, Christianorum hostem et in Germania versantem, Ursulanæ cædis fuisse auctorem; et, quoniam nosse non poterat eumdem hunc esse ac Maximum seu Maximinum consulem, cognomine permota, æstimavit eum hujus cognatum fuisse. Porro siquis meminisse velit ea quæ de ratione harum revelationum superius num. 76 et 77 disseruimus, profecto non mirabitur S. Elisabetham, quum has qualescumque notitias antea in mente repositas haberet, postmodum sibi visam esse ex ore S. Verenæ audire narratum, quem supra num. 97 ex capite XVI retulimus et quo illa omnia, utut pugnantia, ordine aliquo connectuntur. Universa itaque hæc fabula hinc orta est quod primum S. Elisabetha improviso, non inspectis pontificum Romanorum laterculis, sed lectis solum Passione Coloniensi Regnante Domino et Ottone Frisingensi (qui tamen spatium nullum inter SS. Pontianum et Anterum Cyriaco vacuum relinquit), sibi imaginata est Cyriaco huic, cujus titulus ei indicatus fuerat, Anterum successisse; reliqua vero omnia hujus commenti consectaria sunt, et quidem deprompta ex connexis inter se modo qualicumque notitiis quæ in Libro Pontificali (ubi de Antero), et in Annalibus Ottonis Frisingensis ad annum 238 continentur.

§ XI. Cyriacum papam plane fabulosum esse.

[Celeberrimus olim fuit] Quamquam ex dictis nemo prudens fidem adhibuerit titulis e cœmeterio Ursulano erutis aut Revelationibus Schonaugiensibus, adeoque in catalogum pontificum Romanorum admiserit Cyriacum, ex nullis aliis monumentis notum, cogimur tamen operis nostri ratione de commentitio hoc antistite Romano disserere. Ex quo tempore prodiere illi tituli et Revelationes, nulla fere celebrior historia. Audi Crombachium [S Ursula vindicata, pag. 81.] : Vix erutus e terra titulus iste fuit, statim ejus festum Coloniæ, Tuitii, variisque in locis, quo sacræ sancti Cyriaci reliquiæ sunt deportatæ, fuit solemniter celebratum: eodemque sæculo eum titulum Gerlacus (Tuitiensis) et Egbertus (Schonaugiensis, frater S. Elisabethæ), abbates Benedictini; S. Elisabeth Schonaugiensis virgo, B. Hermannus (Steinfeldensis) et Richardus Præmonstratensis (quem auctorem faciunt Passionis S. Ursulæ abbreviatæ) ac Rogerius Cisterciensis (auctor alterius [Cfr Crombach, pag. 1005.] , sed exemplar ad manum mihi est, quod ei etiam tribuitur, in quo nil de Cyriaco legitur), approbarunt fuitque ad nostra usque tempora cunctis sæculis a viris gravissimis ut certus judicatus.

[104] [apud scriptores omnigenos Cyriacus papa,] Hos dein in quatuor tribuit classes; quarum prior continet Albericum Trium Fontium, Robertum Altisiodorensem, Martinum Polonum, anonymum scriptorem Compilationis Chronologicæ, Wernerum Rollewinck (qui tamen ut confutet id refert figmentum), Jacobum Philippum Bergomatem, auctorem Chronici Coloniensis, Genebrardum aliosque complures: secunda classis, seu archiepiscoporum et episcoporum, capit Thomam Cantipratanum (quem tamen numquam episcopali charactere insignitum fuisse constat [Cfr Quétif et Echard, Scriptores Ordinis Prædicatorum, tom. I, pag. 250.] ); Jacobum de Voragine archiepiscopum Genuensem; S. Antoninum, Florentinum archiepiscopum; Petrum de Natalibus, episcopum Equilinum et Raymundum, titulo S. Mariæ Novæ presbyterum cardinalem Gurcensem: quarta classis constat ex jurisconsultis; et reapse, quum in Glossa ordinaria receptus fuisset commentitius ille Cyriacus, strepuit ejus nomen in scholis et libris, nemine contradicente: quarta demum classis theologorum et historicorum complectitur nomina, puta Vincentii Belluacensis, Leonardi de Utino, Henrici Arnoldi, Dionysii Ryckelii, Bonfinii, Maldonati et aliorum. In Breviario quoque Romano, anno 1550 vulgato, Cyriacum comparere tradit Crombachius; quod etiam reperit Papebrochius [Propylæum Maji, pag. * 29.] in Breviario, itidem Romano, anno 1522 Venetiis excuso. Sed de breviariis, maxime Romano alibi plura, ubi de S. Cyriaci cultu.

[105] [donec demum dejectus fuerit a Baronio.] Jam superius num. 28 monuimus a sæculo XIV et XV viros fuisse, qui Revelationibus Schonaugiensibus aut titulis, ex Ursulano cœmeterio (ut affirmabatur) erutis, fidem denegarent, maxime in iis quæ ad S. Cyriacum papam spectarent; sed eorum vox clamor fuisse videtur in deserto, donec tandem causam vicerit Baronius: non quod argumenta antea inaudita protulerit in medium, sed tantam auctoritatem dictis suis magnum et venerabile suum nomen addidit ut jam liberum cuique esset Cyriacum papam commentum appellare. Prius in annotatis ad Martyrologium Romanum [Ad 21 Oct. not. b.] divinandum potius proposuit quam luculente dixit quid de Cyriaco papa sentiret; sed dein in Annalibus ecclesiasticis aperte id portentum explosit. Ubi enim de Antero, Pontiani successore: Non audiendi penitus, inquit [Annales ecclesiastici, ad an. 237. num. 11] , recentiores quidam, qui post Pontianum introducunt Cyriacum quemdam Romanum pontificem, cujus nulla prorsus exstat mentio in serie Romanorum pontificum a latinis descripta, uti in libro de Romanis pontificibus, vel apud Optatum Milevitanum, vel Augustinum aut Cresconium aliosve indices Vaticanos; nec apud græcos, ut Eusebium, Nicephorum chronographum, vel alios; adeo ut ne digna quidem sit, quæ pluribus confutetur sententia, quippe quæ nulla penitus nitatur ratione, vel testimonio antiquorum, ex commentitiis tantum [titulis et] Actis illis martyrii sanctarum Ursulæ et sociarum petita, quæ in nostris notationibus (ad Martyrologium Romanum) refutavimus. Ex ea namque historia (cui falsi tituli occasionem dederunt) de Cyriaco papa, qui ibi nominatur, falsa hæc opinio fluxisse videtur. Sed nec illa, licet adulterina, Acta suffragantur, quibus sub Attila Cyriacus ille introducitur; quibus ultimis verbis Acta, a Petro de Natalibus conscripta, significare voluisse videtur præstantissimus annalium scriptor.

[106] [Absurde vindicatur a S. Elisabetha.] Quid ad hoc argumentum B. Elisabetha seu, si mavis, S. Venera B. Elisabetham alloquens: Hoc, scilicet nomen S. Cyriaci in Catalogo Romanorum pontificum non legi, ex indignatione cleri accidisse pro eo, quod in ordine dignitatis suæ usque ad finem permanere noluisset. Profecto late potuit cleri indignatio, quæ non tantum impedivit scriptores catalogorum Romanorum qui sæculo III vixere (si qui tamen vixere), ne Cyriaci nomen laterculis insererent, sed et posteriores omnes usque ad retectos titulos Ursulanos; neque hos tantum, sed et Orientales quoque et Africanos! Hæccine quis sobrius admittat, ut ne fidem deneget titulo, qui (ut supra § VI ostensum fuit) nihil quod vetustatem sapiat habet, aut revelationibus, quas mera piæ phantasiæ ludibria esse manifestum est?

[107] [Ei locus inveniri nequit inter pontifices Romanos,] Verum aliud adversum hæc ursit argumentum Papebrochius, scilicet inter Pontianum et Anterum, cujus tempora probe nota sunt, spatium non esse pontificatui Cyriaci, qui juxta caput VII Revelationum Schonaugiensium per annum integrum et undecim hebdomadas Romanam ecclesiam rexerat, cum Urbem advenit S. Ursula cum comitatu. Ex Catalogo enim Liberii, cujus tres editiones Bucherii, Henschenii et Schelstratii, in modum triaplorum juxta se invicem positas, aliquot abhinc annis R. D. abbas Solesmensis [Origines de l'Église romaine, pag. 109 et seqq.] iterum in lucem dedit, præterita tamen (nescio quas ob causas) editione Georgii Eccardi [Corpus historicorum medii ævi, tom. I, col. 25.] ad codicem cæsareum Vindobonensem accuratissime expressa atque aliis etiam editionibus præstantibus, ex hoc, inquam, Catalogo novimus hanc circa tempus, de quo agimus, fuisse successionem Romanorum pontificum in sancti Petri sede: Pontianus annos quinque, menses duos, dies septem. Fuit temporibus Alexandri, a consulatu Pompejani et Peligniani. Eo tempore Pontianus episcopus et Hippolytus presbyter exules sunt deportati in insulam nocivam Sardiniam (Eccardus: deportati in Sardinia, insula Iconia), Severo et Quintiano consulibus. In eadem insula discinctus est IV kalendas octobris, et loco ejus ordinatus est Anteros XI kalendas decembris consulibus suprascriptis. (Sic Henschenius, Schelstraete et Eccardus; Bucherius autem: In eadem insula discinctus est IV kalendas decembris consulibus suprascriptis.) Anteros mense uno, diebus decem. Dormit III nonas januarii, Maximo et Africano consulibus.

[108] [ut ostenditur ope Catalogi Liberiani, accurate S. Pontiani] Equidem libens fateor olim atque etiam nunc a nonnullis justo pluris factum fuisse id monumentum. Nil scilicet juvant rationes morales, quibus aliqui persuadere conantur lectoribus, fieri non potuisse ut ecclesia Romana optimos non haberet ab initio pontificum suorum catalogos; quum constet illum ipsum Liberianum, omnium antiquissimum, erroribus scatere maximis. Verum partes in eo distinguendæ sunt plures: non enim uno eodemque tempore conscriptus fuit. Prima pars, quæ a S. Petro usque ad Urbanum, S. Pontiani decessorem, protenditur, nævis illis maculata est; reliquæ, quæ postea adjectæ fuerunt, bonæ sunt et novissimis etiam criticis probatæ [Cfr Tillemont, Mémoires ecclésiastiques, note IV sur S. Calliste, et note I sur S. Pontien; Mommsen, Ueber den Chronographen vom Jahre 354, Döllinger, Hippolytus und Kallistus, etc.] . Porro sanctus Pontianus ibidem diem obiisse dicitur Severo et Quintiano coss, qui processerunt anno 235; et Petri sedem occupasse annos quinque, eamque proin conscendisse anno 230, quo consulatum gesserunt L. Virius Agricola et Sextus Cotius Clementinus. His coss. ejus decessor S. Urbanus diem obierat, ut ibidem traditur, et successerat S. Pontianus; verum consules anni sequentis, Pompejanus et Pelignianus, notantur, quum moris sit in hoc catalogo ut, ubi dies non exprimitur qua ponficatum iniit novus episcopus, consules anni sequentis scribantur; sive id factum fuerit (ut voluit Henschenius) ne iidem consules bis (semel pro morte defuncti statuenda, semel pro novo pontificatu stabiliendo) scribendi essent; sive quod ii consules significent quando primum festis paschalibus novus pontifex incoharit annum ecclesiasticum, ut contendit Blanchinius [Anastasii liber pontificalis, tom. II, pag. 7, 9 et 202.] ; quamquam mihi verosimilius sit primis sæculis novum annum ecclesiasticum incepisse in die parasceves post absoluta officia divina; sed hæc indicasse sufficiat.

[109] [et S. Anteri tempus sedis definiente.] Discinctum fuisse IV kalendas Octobris S. Pontianum additur in Catalogo; quibus verbis utrum voluerit auctor tunc sanctum pontificem defunctum fuisse, ut statuere aliqui; an vero (quod multo verisimilius est [Cfr Döllinger, Hippolytus und Kallistus, pag. 72] ,) muneri suo nuntium remisisse, an quidpiam aliud, certant inter se interpretes; in hoc tamen convenientes verbis illis significari ab hoc tempore sanctum Pontianum non amplius fuisse Romanum pontificem: sedem vacasse non dixerim, quia nonnumquam in hoc et in aliis Catalogis sedes tantum vacare censetur a die depositionis seu solemnis sepulturæ. Quum itaque obierit aut potius officio pontificali functus sit S. Pontianus anno 235, IV kalendas Octobris seu 28 Septembris, quæ dies lunæ erat, et sederit annos quinque, menses duos, dies septem; ordinatus fuerit oportet anno 230, 21 Julii, quæ dies mercurii erat. Ante XI kalendas Decembris seu 21 Novembris, quæ sabbatum erat, successorem non habuit; sed hoc die ordinatus est S. Anterus qui mensem deinceps tantummodo sedit et decem aut potius tredecim dies, vita functus III nonas seu die 3 Januarii. Nisi itaque hæc omnia flocci velis facere, locum omnino concedere nequis ante S. Anterum Cyriaco Ursulano; qui, ut fere loquitur S. Elisabetha, sublimatus in apostolicam dignitatem, jam per annum integrum et undecim hebdomadas Romanam ecclesiam rexisset fuissetque in numero Romanorum pontificum decimus nonus.

[110] Quid ad hæc Coloniensium traditionum seu potius titulorum et Schonaugiensium Revelationum vindices? [Inanes contra hunc catalogi locum exceptiones.] Tutum non esse Catalogo Liberiano aliisve catalogis fidere; non consentire historicos de singulorum pontificatuum duratione, aut de fide adhibenda consulibus, Catalogo Liberiano, Libro pontificali aliisque id genus monumentis inscriptis; fieri potuisse ut Cyriacus omissus fuerit in Catalogo Liberiano, quemadmodum ibidem omissi fuere Anicetus, Eleutherus et Zepherinus, quorum primus medio sæculo secundo, secundus circa annum 180, tertius ineunte sæculo tertio sedit; et quum reliqui Catalogi inde desumpti fuerint, hos tres in eos quidem fuisse illatos, sed præteritum Cyriacum. Verum enim vero ut universa hæc argumentatio subsistere posset, necesse esset adstruere res recentiores non magis esse notas quam antiquiores, atque in illis referendis et supputandis tam facile peccari quam in his; præterea Catalogum Liberianum ab ætate S. Pontiani non omnes habere notas, quibus dignoscatur historicum certo incedere passu et res sibi bene perspectas tenere; et demum lacunas, quæ in hoc Catalogo sunt, etiam reperiri in Catalogis, quos sanctorum Patrum diligentiæ debemus.

[111] [Vicarius non fuit Cyriacus;] Intellexere hæc Bebius et Crombachius, neque multum niti audent illis conjecturis; quocirca confugiunt ad aliud inventum, scilicet ad vicariam pontificiam dignitatem, quam anno uno tribusque mensibus, vivo sed relegato in Sardiniam insulam S. Pontiano, gesserit Cyriacus; similia exempla non deesse: Linum et Cletum absentis S. Petri fuisse vicarios; Felicem Liberii; Vigilium Silverii; et Eugenium Martini; hos tamen omnes, vicarii quum tantum essent, appellatos fuisse Romanos pontifices; quidni Cyriacus quoque S. Pontiani exsulantis vicarius fuerit? Verum, si exempla hæc ad rem faciant, equidem sciscitabor quare de his omnibus memoria supersit, nulla autem de Cyriaco. Neque respondendum est eam ex invidia deletam fuisse ex catalogis Romanis; nemo enim sapiens dixerit eadem invidia laborasse Eusebium, Augustinum, Optatum aliosque. Sed nonne, inquient, Papebrochius ipsemet, qui Cyriacum Ursulanum tantopere exagitavit, admittit primis sæculis continuo fere pontificibus Romanis suos fuisse vicarios? Et quum hos irrisisset passim Pagius, nonne Blanchinius eosdem vindicavit? Ita est. Sed id genus vicariorum non omnino idem est quod volunt Bebius et Crombachius. Quos enim vicarios introducunt Papebrochius et Blanchinius, ii auxiliatores erant pontificum Romanorum jure succedendi destituti, neque in catalogos referendi, nisi post mortem eorum, quorum erant vicarii, eligerentur ipsi pontifices; quod si eligerentur, addebantur anni vicariatus annis pontificii et dicebantur tot sedisse annos, quos vicario et proprio nomine rebus sacris præfuerant; quem autem Bebius et Crombachius vicarium facit S. Pontiani, is, quamquam numquam vere fuisset pontifex Romanus, inferendus fuisset secundum Revelationes Schonaugienses catalogis et, licet ante S. Pontianum obiisset, ejus loco (non vero S. Pontiani) ordinatus fuisset S. Anterus.

[112] [Vicariorum systema magis magisque vacillat ex quo detecta sunt Philosophumena, quibus constat S. Callistum, quem vicarium fecere,] Adde systema vicariorum, quod a Papebrochio excogitatum fuit et a Blanchinio admissum, quoniam anni, dies et menses, primis pontificibus Romanis in prima parte veterum catalogorum assignati, vulgo justo plures sunt quam ut inter se componi queant, ab initio valde vacillasse: quis enim prudens tantam numeris inesse auctoritatem credat, ubi in ipsis consulatibus tot occurrunt errores? Sed multo magis id systema vacillat et claudicat, ex quo tempore Philosophumena, quæ alii Origeni, alii Tertulliano, alii Cajo, alii S. Hippolyto et alii demum anonymo hæretico adscripserunt, in lucem edita fuere. Quamquam enim, quæ libro IX ibidem traduntur de S. Callisto, veneno plena sint et manifesta ubique appareat calumniandi voluntas; quæ tamen de vitæ ejus serie ibidem perhibentur neque neganda sunt, neque in dubium videntur adducenda. Habes itaque ibidem S. Callistum, ex insula Sardinia reducem, adhibitum fuisse a S. Zephyrino ut sibi in administrandis rebus ecclesiasticis auxiliaretur; præpositum fuisse cœmeterio et tantam ei in se datam fuisse auctoritatem, ut imprudens senex non aliis videret oculis et auribus audiret quam Callisti: quæ tamen nil aliud significare videntur quam S. Callistum fuisse presbyterum, nequaquam episcopum.

[113] [tempore S. Zephyrini presbyterum fuisse,] Profecto concedimus S. Callistum diutius diaconum non fuisse quam ut ne per saltum presbyter factus esse videretur; quod vel hinc liquet quod quum S. Zephyrinum avaritiæ incusat anonymus seu (si præplacet) dubius scriptor, Callistum tamen non criminatur explendæ S. Zephyrini pecuniarum siti operam dedisse: cui criminationi facillime locum fecisset diaconi munus. Similiter quum concussionis, peculatus aut fraudis in administranda re temporali Callistus non arguatur a viro, qui totus est in fingendis sceleribus ex quibuscumque ejus gestis, (cujus certe reprehensionis ansam apprime dedisset diaconi officium, magna ex parte in percipiendis et expendendis pecuniis positum); plane ex hoc quoque capite verosimile est sanctum pontificem non diu in diaconali gradu stetisse, sed brevi ad presbyteralem dignitatem promotum fuisse. Quod vero hac ornatus fuit, colligi posse videtur ex imposita cœmeterii cura; huic enim nemo præponi poterat, quin presbyter ordinatus esset, quum ibidem celebranda essent sacra mysteria non tantum in festivitate martyrum, quorum nomina calendario inscripta erant (his enim solemnioribus conventibus præfuisse videntur ipsi pontifices), sed quotidie fere in depositione mortuorum; ut nil dicam de missis pro infirmis vicinis ad quos deferendum esset sacrum Viaticum. Admittendum itaque S. Callistum, vivo S. Zepherino, fuisse presbyterum.

[114] [nequaquam vero episcopum vicarium.] Sed omnino non apparet eum episcopali honore ante decessoris mortem decoratum fuisse. Philosophumenωn enim auctor reum facit S. Callistum quod, dum S. Zephyrinus adhuc viveret, de conscendendo aliquando throno episcopali Romano cogitasset; hunc omnium ejus gestorum scopum fuisse et conaminum finem. Verum quandonam istuc tandem pervenisse S. Callistum idem perhibet? Omn̈ino post S. Zephyrini mortem; nec quidpiam suggerit quo conjicias antea Callistum Zephyrini fuisse vicarium. Re quidem vera insimulat illum quod continuo sanctum Zephyrinum deciperet et omnia sua consilia per senem imperitum et blanditiis obcæcatum perficeret; sed ne verbum quidem hiscit, quo appareat sanctum Callistum potioris quam presbyteralis dignitatis fuisse ante S. Zephyrini obitum, eumve præstitisse auctori Philosophumenωn, quocum jam tum controversias habuisse dicitur et qui aliquanto post electionem S. Callisti antipapa fuisse videtur. Porro, ut ad rem nostram veniamus, Callistus unus ex iis pontificibus Romanis est, quos aliquandiu decessorum vicarios fecerat Papebrochius [Propylæum Maji, pag. * 27.] , ut ne decurtandum esset temporis spatium quo sedisse legebatur in Catalogis. Quum itaque vicariatus ejus omnino expungendus videatur ex quo detecta sunt Philosophumena, valde verendum est ne reliquorum fere eadem sors futura sit, ubi aliquando emerserint antiqua monumenta.

[115] Sed fac vicarios fuisse in usu nil tamen vicerint Colonienses. [Etiamsi supponatur Cyriacus episcopus vicarius fuisse, nil hinc juvatur titulorum et revelationum causa.] Nam quum ex Revelationibus Schonaugiensibus innotuerit Cyriacum S. Antero præcessisse, oportet ut (si tanta his attribuatur auctoritas quæ prævaleat argumentis quæ modo proposuimus) reliqua quæ ibidem narrata habes simul admittantur, (non enim scindi potest narratio), videlicet S. Ursulam advenisse Romam cum immenso suo comitatu paulo antequam S. Anterus cathedram Petriconscenderet, id est quum Maximini persecutio jam ferveret; nil tamen Romæ adversus eas fuisse actum, sed liberum ad eas accessum unicuique datum fuisse; consilia tantum capta, quibus Coloniæ Agrippinæ opprimerentur, et alia id genus: quæ Crombachius ipse admitti non posse judicavit, idcirco ordinem chronologicum prorsus perturbans et ad Alexandri imperatoris ævum, Christianis satis amicum, referens S. Anteri ordinationem, quam certissime exeunte autumno anni 235 fuisse factam supra num. 109 ostendimus, dum Alexander cæsus fuerit prope Moguntiam die 10 februarii [Cfr Clinton, ap. Döllinger, Hippolytus und Kallistus, pag. 70.] aut 19 martii ejusdem anni [Tillemont, Mémoires des Empereurs, Maximin I, art. 2] . Sed nimis diu his fabulis jam inhæsimus.

[116] [Traditiones recentes, quæ in subsidium illius figmenti invocantur, ortæ ex titulis et revelationibus.] Brevibus de reliquis dicemus quibus Crombachius certum facere voluit S. Ursulam circa annum 238 cælestem promeruisse coronam. Invocat imprimis traditiones Basileenses: scilicet Joannem Stumphium [De Rauracis, lib. XII, cap. 23.] , Sebastianum Munsterum [Cosmographia, lib. III, cap. 94.] , Henricum Pantaleonem [Ad an. 237.] et Urstisium [Epitome Basil. historiæ, cap. 7.] , viros heterodoxos sed Basileensium rerum peritissimos, consentire S. Pantulum, qui S. Ursulam et socias comitatus dicitur Romam atque hinc Coloniam, circa annum suprascriptum vixisse. Verum, præterquam ii omnes non affirmate loquantur, iidem testes recentissimi sunt, populi traditionem, Breviaria et Vitas SS. Ursulæ et comitum secuti, quæ titulis Ursulanis et maxime Schonaugiensibus Revelationibus ortum suum debebant. Convenit dein Crombachius Lucenses, Byzantinos, Antiochenos et Mediolanenses, quibus Ursulani cœmeterii fossores, prolatis titulis, affinxerunt Foilanum, Marculum, Jacobum et Marinum; sed nullo negotio magis profligantur illi tituli quam quod omnium illarum ecclesiarum vetera diptycha his nominibus careant, nedum ullas (si Lucenses recentiores excipias) habeant de his traditiones. Neque felicius transit Crombachius ad Argentoratenses; qui quidem colunt S. Aureliam eamque nonnulli S. Ursulæ sociam fuisse arbitrantur; sed nulla exstant documenta idonea quibus id persuadeatur [Cfr Acta SS. tom. VII Octobris, pag. 27 et seqq.] , multo minus eam obiisse circa annum 238. S. Cuneræ Acta appellat dein Crombachius; sed frustra omnino. Vide dicta supra num. 79. Non majoris ponderis sunt documenta de translatione S. Odiliæ, utpote recentiora et ex Passione Regnante Domino hausta; idemque cense de Vincentio Bellovacensi, S. Antonino, Roberto Altisiodorensi, Joanne a Leidis, Joanne Magno, archiepiscopo Upsalensi, aliisque, quos rei tam antiquæ testes producit Crombachius. Ii enim omnes partim Passionem Regnante Domino, partim Revelationes Schonaugienses aut earum epitomas secuti fuere. Nil igitur hoc scriptorum syntagmate perficitur, recte monente Baronio [Annales ecclesiastici, ad an. 1123, num 12.] : Certe quidem non numero historicorum veritatem historiæ consuevimus æstimare, sed quanta fide polleat primus auctor cujuslibet assertionis; nam reliquos primum sequi auctorem et ejus vestigiis inhærere frequentiori usu in more positum reperimus.

§ XII. Galfridus Monumetensis, narrans SS. Ursulam et socias passas esse anno 383, tempore Maximi Tyranni, confutatur. — Vera historia de adventu Maximi in Gallias opponitur ejus fabulis.

[Brevis narratio de usurpato imperio per Maximum.] Non una sed multiplex est sententia eorum qui S. Ursulam cum sociabus circa annum 383 fuisse passam statuunt. Rem paulo altius repetamus. Theodosius comes, anno 367 periclitantem Romanorum in Anglia ditionem, fugatis devictisque barbaris, restituerat. Belli vel domi habebat Maximum quemdam, ignotæ originis, non magnæ existimationis, sed ambitione plenum. Hic quum intellexisset Gratianum imperatorem anno 379 in imperii consortium adscivisse Theodosium, Theodosii comitis filium, de se vero promovendo cogitare neminem, sponte sua anno 383 purpuram in Anglia induit, postquam militibus, male in Gratianum, optime vero in comitem Theodosium affectis, persuasisset se ex hujus genere esse. Collectis aliquot copiis, ex Britanniæ insula in partes cismarinas transfretavit, et brevi partim armis Gratiani exercitum delevit, partim favore sibi conciliavit: unde Gratianus, a suis destitutus, Lugdunum fugit ibique eodem anno 383 die 25 Augusti a proditore trucidatus est.

[118] [Narratio Baronii secundum Galfredum Monumetensem.] Quæ vero deinde secuta fuerint secundum Galfredum Monumetensem, accipe ex compendio Baronii [Martyrologium romanum, ad 21 Octobris, not. b.] : Cum Maximus proximas Gallias invasisset ac vicinos Armoricos sedibus expulisset, vacuam provinciam, uberes glebas Britannicis militibus novæ coloniæ tribuit ac divisit; unde et eidem provinciæ comparatum est nomen ut Minor Britannia diceretur. Quo vero eorum etiam posteritati consuleret ex Magnæ Britanniæ insula singulis uxores quæri jussit: singulis militibus singulæ virgines ex gentilibus suis sunt in matrimonium postulatæ. Erat autem prædictorum militum præcipuus post Maximum dux Connanus, unus ex Britanniæ regulis, cui paris nobilitatis conjunx designata est filia Dionoci regis Cornubiæ, nomine Ursula. Londini itaque cunctis coactis XI millibus scilicet ex nobilitate et LX millibus plebeis, invitæ licet, patrium solum carosque suos relinquentes, imponuntur navigiis: dumque regionem Armoricorum cogitant nautæ, mox sæva procella naves impulit in Germanicum littus; ubi dum essent, Melga Pictorum et Gaunus Hunnorum piratæ, qui, comparata classe, icto fœdere cum Gratiano imperatore adversus Maximum, ut vel hac arte eum a cœptis deturbarent, cum ad infestandam Britanniam tenderent, in has ad littus jactatas virgines ut in hostes grassati sunt, ut vim inferendi illarum pudicitiæ consilium caperent. Quæ omnes hortatu Ursulæ mortem dirissimam potius oppetere ac gladiis obtruncari christiana constantia decreverunt quam ignominiosum quid pati. Cumque ea persisterent animi firmitate, mox illorum libidine in barbaricum furorem mutata; cum alio properarent, ne longiori more distinerentur, singulas crudelissime trucidarunt, indeque in Britanniam navigarunt, nactamque eam militibus vacuam aggressi; sed confestim, missis illuc a Maximo duabus militum legionibus, inde pulsi, solverunt in Hiberniam. Numerum virginum omnino omisit Baronius in Martyrologio; in Annalibus ad annum 383 num. 3 resecuit a Galfredi narratione appendicem LX millium, satis habens, si duabus britannicis legionibus (censuit scilicet Baronius legiones singulas, quum plenæ essent, constitisse ex sexies mille et centum ca pitibus; sed a Constantini M. avo ad mille ducentos milites redactæ fuerant [Cfr Lingard, Hist. d'Angleterre, tom. I, pag. 40 et 41, Louvain, 1827.] ;) si, inquam, pro numero militum qui tunc in iis reperti fuerunt totidem delectæ virgines sint, omnes numero undecies mille.

[119] [Censura Papebrochii probanda in Galfredum non autem in Baronium.] Hæc sequenti censura notavit Papebrochius [Propylæum Maji, Paralipomena, pag. 39.] : Credat qui potest aut in Aremorica tantam fuisse mulierum inopiam, ut exemplo, nullis in historiis legendo, eæ debuerint trans mare accerci, aut tam facilem futurum Britannorum principum aliquem, ut totum fere feminei secus florem ex ditione sua in peregrinam mitteret regionem, maritos istic inventurum. Equidem hanc in Baronium censuram probare non ausim. Sane, si undecim millia nobilium et sexaginta millia plebejarum virginum nobilium ponantur, ut habet Galfredus Monumetensis [Hist. reg. Brit. lib. V, cap. 16, pag. 92.] , res credibilis non est; quamquam hic numerus minor etiam sit numero militum quos e Britannia in Armoricam traductos fuisse scribit idem Galfredus [Ibid. cap. 14, pag. 91.] , tradens Maximi jussu centum millia e plebe in insula Britannia collectos fuisse qui ad se venirent, et triginta millia qui insulam custodirent. Hæc enim militum multitudo æque fidem superat quam istud puellarum agmen. Britannia enim non multo plures quam viginti sex cohortes seu decies et ter mille milites Imperio dabat [Cfr Lingard, Hist. d'Angleterre, pag. 41.] ; et ecce, quasi in ictu oculi, dedisset, jubente Maximo, centies tricies mille. Quam absurda hæc sint, hinc quoque collige: Caledonii, quum legationibus et fœderibus omnium civitatum vires excivissent, et omnis juventus et quibus cruda ac viridis senectus in unum congregati essent, non multo plus TRIGINTA MILLIA armatorum adspiciebantur, Agricolæ exercitum in monte Grampio exspectantes [Tacitus, Agricolæ Vita, num. XXIX.] : et una Britannia 70,000, aut si mavis, 130,000 innuptos habuisset juvenes, bello gerendo pares. Matrimonia illa non minus admiranda. In universa scilicet Gallia, incolas nunc habente fere 36,000,000, quotannis 256,000 matrimonia celebrantur. In Britannia et Scotia 18,000,000 fere incolæ recensentur; fac ibidem nunc celebrari 128,000 matrimonia; at vero mille quingentis abhinc annis in sola Britannia, quum, ut S. Gildas [Liber Querulus, part. I, cap. 1, ap. Migne. Patrologia, tom. LXIX, col. 333.] et venerabilis Beda [Hist. eccl. lib. I, cap. 1, ap. Migne, Patrologia, tom. XCV, col. 25.] testes sunt, viginti octo tantum civitates majores præter castella nonnulla haberet hæc regio, quum agri ibidem vix colerentur, intra unum annum celebranda fuissent matrimonia 70,000, duos trientes numeri annui matrimoniorum, quæ nunc in Anglia et Scotia simul ineuntur! Hæc plane Britannica somnia sunt, sed nequaquam Baronii; adeoque si cum præstantissimo Annalium scriptore undecies tantum mille numerantur, quem numerum dant Colonienses traditiones, non consentiendum videtur Papebrochio, scriptorem Annalium ecclesiasticorum hac de re explodenti. Certe tali emissa colonia, exhausta non fuisset Britannia, neque multum passa; maxime si ponatur inde tot juvenes prius delatos fuisse in Armoricam; neque video quid tantopere obstetissent Britanniæ principes, quum connubia ineunda essent cum popularibus.

[120] [Confutatur Galfredus scriptis Zosimi] Quocirca multo melius aggressum fuisse arbitror Galfredi, et qui eum secuti sunt, narrationem Browerum nostrum, quum, commentarium in Venantium Fortunatum et Annales Trevirenses scribens, multo post annum 383 colonias in Britanniam traductas fuisse demonstravit. Hac enim demonstratione subvertitur fundamentum universæ historiæ Maximi tyranni, prout apud Galfredum legitur; quum hæc in eo sit posita ut doceat Armoricam, Maximo procurante, a Britannis occupatam fuisse et, novo regno ibidem constituto, Minorem Britanniam esse factam septemdecim circiter annis ante sæculi IV finem. Et quidem, quod primum argumentum adversus hanc fabulam sit, nemo ex antiquis magnalia hæc docuit; et quicumque ea tradidere, a manifestis commentis non abstinent; quocirca nemo prudens eis facile fidem adhibebit. Secundum argumentum dabit historia. Zosimus lib. IV accurate explicat quo primum Maximus, quum anno 383 sceptrum usurpavit, copias, quas in Britannia collegerat, deduxerit, adversus Gratianum bellaturus: Milites, inquit [Ap. D. Bouquet, Recueil des historiens de France, tom. I, pag. 583.] , facile ad seditionem impulsi, Maximum imperatorem appellant; ac tradita illi cum diademate purpura, confestimque παραχρημα transmisso navibus Oceano, ad ostia Rheni appulerunt. Exercitibus autem, qui erant in Germania et juxta hanc regionem, summa cum benevolentia hanc designationem approbantibus, objiciebat ei se Gratianus prælio congressurus, quod non exigua pars exercitus adhuc ab ipso staret.

[121] [et aliorum veterum historicorum;] Scilicet vere ejusdem anni 383 Mediolano venerat Patavium Gratianus; hinc perrexerat Veronam ubi medio junio versabatur [Cfr Tillemont, Empereurs, Gratien. art. XV.] ; post adierat cum exercitu Alemannos, et quidem, ut æstimat Tillemontius [Ibid. art. XVIII.] , Juthongos supra Danubium positos. Porro cum his bellum gerebat [Socrates, Hist. eccles. lib. V. cap. 11, pag. 270 et Sozomenus, lib. VII, cap. 13, pag. 720.] , quando Maximi ausorum nuntius ad eum venit. Gratianus itaque a Danubio, Maximus a Rheni ostiis tetenderunt in Gallias et quinque diebus velitando non procul a Parisiis manus miscuerunt [Zosimus de Gallis, lib. IV, ap. D. Bouquet, tom. I, pag. 583; S. Prosper Aquit. Chron. ad an. 384, ap. D. Bouquet, tom. I, pag. 625.] . Sed Merobaudis, magistri militum, proditione superatus et fugiens, Lugduni captus atque occisus est Gratianus [S. Prosper loc. cit.] . Atque hoc modo stabilius imperium Maximus accepit, et sedem suam præcipuam Treviris habuit [S. Sulpicius Severus, Historia sacra, lib. II, ad an. 384, ap. D. Bouquet, tom. I, pag. 573.] . Hispaniam non adivit Maximus, testante Pacato [Panegyricus in Theodosium, cap. 24, ap. D. Bouquet, tom. I, pag. 722.] Hispanum non vidisse tyrannidem Maximi; eam tamen pacifice habuit [Cfr Eckhel, Doctrina numorum veterum, tom. VIII, pag. 164.] . quod vel ex una Priscilliani controversia, quæ coram eo Treviris agitata est [Cfr Ferreras, Hist. générale d'Espagne, lib. II, ad an. 383, tom. I, pag. 391 et seqq] , liquet: quocirca pronum erat ut illuc quoque milites destinaret. Verum, ut loquitur Sozimus [Lib. IV, cap. 42, pag. 224 et seq. edit. Bonnensis.] , Maximus, qui non ex dignitate res sibi succedere putabat, si solis imperaret iis nationibus quæ Gratiano prius paruerant, de Valentiniano regno dejiciendo cogitabat, toto quidem illo, si posset; sin ea spe frustraretur, de parte illius aliqua saltim acquirenda, quantam sane occupare posset. Hac opinione victus, ad transeundas Alpes et adeundam Italiam se parat; Alpesque reapse cum exercitu transit exeunte mense sextili anni 387 [Tillemont, Empereurs, Théodose, art. XXXIX.] . Omnia ei fauste initio cesserunt; sed brevi alia sorte usus est. Accurrit quippe Theodosius imperator, Aquilejam obsedit, eaque continuo capta, jussit Maximum capitali pœna ambitionem suam luere exeunte julio anni 388 [Ibid. art. XLIV.] .

[122] [quibuscum convenit S. Gildas.] Atque hæc, ex variis collecta historicis, si præ oculis habeamus, facile intelligemus quid sibi velit S. Gildas sapiens in sequenti capite de tyrannis Britanniæ: Itemque tandem, inquit [De excidio Britanniæ, lib. I, cap. 10, ap. Migne, Patrologia, tom. LXIX, col. 339.] , tyrannorum virgultibus succrescentibus, et in immanem silvam jam jamque erumpentibus, insula nomen Romanum, nec tamen mores legemque tenens, quin potius abjiciens, germen suæ plantationis amarissimæ ad Gallias, magna comitante satellitum caterva, insuper etiam imperatoris insignibus, quæ nec decenter usquam gessit, nec legitime, sed ritu tyrannico et tumultuante initiatum milite Maximum mittit. Qui, callida primum arte potius quam virtute, finitimos quosque pagos vel provincias contra Romanum statum, per retia perjurii mendaciique sui facinoroso regno annectens, et unam alarum ad Hispanias, alteram ad Italiam extendens, et thronum iniquissimi imperii apud Treveros statuens, tanta insania in dominos debacchatus est, ut duos imperatores legitimos, unum (Valentinianum) Roma, alium (Gratianum) religiosissimum vita pelleret. Nec mora: tam fertilibus vallatus audaciis, apud Aquilejam capite nefando cæditur, qui decorata totius orbis capita regni quodammodo cervicibus dejecerat. Exin Britannia, omni armato milite militaribusque copiis (eductis), rectoribus linquitur immanibus; ingenti juventute spoliata (quæ comitata vestigiis supradicti tyranni domum nusquam ultra rediit), et omnis belli usus ignara penitus, duabus primum gentibus transmarinis vehementer sævis, Scotorum a circione *, Pictorum ab aquilone calcabilis multos stupet gemitque per annos. Manifestum itaque est juventutem, quam eduxerat e Britannia Maximus, comitatam esse vestigiis tyranni, nequaquam vero consedisse in Armorica quam numquam vidit; Maximus enim non in quadrangulum, sed in triangulum vires suos disposuit: ita ut aulam haberet Treviris, et una exercitus ala ad Hispanias, altera ad Italiam extenderetur; si tertia ad Armoricam, certe id non omisisset Gildas, quippe qui in ea plaga scriberet.

[123] [Ex Britannia secum tantum duxit Maximus 12,000 milites, qui numquam in Armoricam venerunt.] Quod vero ingentem juventutem ex Britannia evectam dicit, non plures quam duodecies mille intelligendi sunt; tantum enim agmen, duæ nempe pristinæ aut decem Constantinianæ legiones, Britanniam occupare solebant: et quidem ipsi S. Gildæ ingens hæc juventus eadem est ac omnis armatus miles militaresque copiæ, quas habebat Britannia. Ingentem itaque dixit, quod Britanni jam pridem majorem non viderant; sed reapse exigua erat. Quocirca Pacatus in Panegyrico [Cap. 23, ap. Migne, Patrologia, tom. XXIII, col. 499.] , quem dixit Theodosio, agens de Maximi exordiis, ita disserit: Quis non ad primum novi sceleris nuntium hominem risit? Nam res infra dignitatem iracundiæ videbatur, cum PAUCI homines et insulani totius incendium continentis adolerent, et regali habitu exsulem suum illi exsules orbis induerent? At quantos pariebat fortuna motus, quantum reipublicæ malum pestis augenda, quantam tibi gloriam restinguenda servabat? præcipue cum perfidia ducum, defectione legionum, contra rempublicam foret versum quidquid pro republica fuerat armatum. Quæ omnia pugnant cum Galfredi narratu, ut quam maxime. Hic enim septingenta millia militum e Britannia eductos narrat, dum ad summum duodecim millia eduxerit Maximus: atque hi quidem non Britanni natione erant, sed ex aliis provinciis collecti; quum in sua patria militare non sinerent Romani subditos, sed in alienas plagas, in quibus sedem suam habebant legiones, destinarent.

[124] [Galfredi causa non eo juvatur quod ante eum Nennius aliique similia dixerunt.] Auxilio veniunt Galfredo Galetius, ineunte sæculo XVIII parochus in Cempans, domo Britannus Minor [Véritable époque du principal établissement des Bretons dans l'Armorique avec l'histoire de leur premier roi, prouvée par l'histoire romaine, in Journal de Trevoux, 1720, pag. 739 et seqq.] ; recentius Dieffenbachius [Celtica II, part. II, pag. 165 et seqq.] aliique, affirmantes hæc a Galfredo non temere fuisse asserta, sed complures ei jam pridem præivisse. Neque nos contendimus hæc ab eo fuisse inventa, quippe qui ponimus tantum ea esse falsa, undecumque ea acceperit. Esto itaque, dixerit ante eum Nennius [Ap. Usserium, Brit. eccl. antiq. pag. 107; D. Morice, Mémoires pour l'hist. de Bretagne, tom. I, col. 164; Dieffenbach, Celtica II, part. II, pag. 165.] : Septimius imperator regnavit in Britannia, dictus Maximianus. Ipse perrexit cum omnibus militibus Britonum a Britannia, et occidit Gratianum regem Romanorum, et imperium tenuit totius Europæ; noluitque dimittere milites, qui cum eo perrexerunt a Britannia, neque ad uxores suas, neque ad filios, neque ad possessiones suas: sed dedit illis multas regiones a stagno quod est super verticem montis Jovis usque ad civitatem quæ vocatur Contguic et usque ad tumulum occidentalem, id est, Crucochidieint. Hi sunt Britones Armorici; et numquam reversi sunt ad proprium solum usque in hodiernum diem. Propter hoc Britannia occupata est ab extraneis gentibus et cives ejus expulsi sunt, usque dum Deus dederit auxilium illis; similia habeant Silvester Gerardus Cambrensis [Ibid. locc. citt.] et Guilielmus Malmesburiensi [Ibid. locc. citt.] , qui ante Galfredum Monumetensem scripsisse videntur; eademque vestigia postea presserint Henricus Huntingdoniensis [Ibid. locc. citt.] . Matthæus Westmonasteriensis [Ibid. locc. citt.] et alii bene multi: parum his omnibus juvatur sententia eorum, qui volunt sæculo IV jam Britonum coloniam in Armorica consedisse; nam recentia illa testimonia componi nequeunt cum coævis. Quin etiam ne conveniunt quidem cum Triadibus Britannicis, quibus alii multam, alii nullam inesse auctoritatem arbitrantur. Utut est, ecce tertia pars decimæ quartæ Triadis [Ap. Dieffenbach, Celtica, II, part. II, pag. 79.] : Tertius invadens exercitus eductus ex insula fuit ab Helena Luyddawg et Cynan, fratre ejus, domino de Meirion, in Llydaw (Letaviam, partem maritimam Britanniæ Armoricæ); in qua obtinuerunt terram et dominationem et regnum, ab imperatore Macsen Wledig (Maximo tyranno), quoniam ei auxilium tulerunt contra Romanos, et nemo ex eis reversus est, et consederunt in Llydaw (Letavia) et in Ystre Gyfaelwg, efficientes ibi communitatem. Sed hæc alia sunt ac ea quæ tradidere Galfredus, Nennius et reliqui, qui ipsum Maximum Britannorum ducem fecere; et cæterum incredibilia, tum quod ex S. Gilda constat, egresso Maximo cum militibus Romanis, insulam armata manu vacuam fuisse, tum quod manifestum est Maximum non sparsurum fuisse milites suos in varias partes; (valde enim exiguum exercitum habebat;) nec quidquam ejus consiliis proderat, si Britanni aliquot in Armoricam anno 383 descenderent. Non enim ibi vincendi erant Gratiani milites, sed occurrendum eis in Gallia orientali. Sed ad Galfredum redeamus.

[Annotatum]

* Hibernia. Circio est occidens

§ XIII. Prosecutio ejusdem argumenti: historia reipublicæ Armoricanæ usque ad finem sæculi V.

[Galfredus, perhibens Britannos anno 383 novum regnum in Armorica condidisse,] Tertium argumentum, quo fabulas ab eo narrari liquebit, ex historia denuo repetemus. Si Galfredum scilicet audias, Maximus cum Britonibus, ubi in Armoricam transfretavit, continuo Gallos vicit, Inbalto duce, et quindecim millibus armatorum cæsis; mox Rhedones cepit aliaque oppida, ubique viris fuga elapsis aut cæsis; postremo cum universas provincias penitus ab omni incola delevissent, munierunt civitates et oppida militibus Britanniæ et promontoria in diversis locis statuta. Exin tantam multitudinem collegit, quantam existimabat sibi sufficere posse ad omnem Galliam subjugandam. Distulit tamen sævitiam suam paulisper ulterius ingerere, donec, sedato regno quod ceperat, ipsum Britannico populo replevisset. Fecit itaque edictum suum, ut centum millia e plebe in Britannia insula colligerentur qui ad eum venirent. Præterea triginta millia militum, qui ipsos intra patriam, qua mansuri erant, ab hostili irruptione tuerentur. Cumque omnia perpetrasset, distribuit eos per universas Armorici regni nationes, fecitque alteram Britanniam et eam Conano Meriadoco donavit. En itaque Galli seu Armoricani exclusi ex Armorica; novum regnum fundatum; altera Britannia condita; et quidem ante medium annum 383; nam non prius Germaniam adivit Maximus neque cum Gratiani copiis manus conseruit, quam hæc omnia peregisset. Porro ut hæc omnia ruant, satis est post hæc tempora adhuc stetisse Armoricam, neque ullam tunc in his plagis de Britonibus eorumque regno sermonem fuisse. Accipe monumenta.

[126] [refellitur ex eo capite quod ineunte sæculo V Armorici eam adhuc habitabant,] Notitia imperii scripta fuit circa annum 401 [Cfr. D. Bouquet, tom. I, præf. pag. XIX et 127; Cfr Walckenaer, Géographie ancienne des Gaules, tom. II, pag. 375 et 376] ; in ea autem legitur: Sub dispositione viri spectabilis ducis tractus Armoricani et Nervicani. Tribunus primæ novæ Armoricæ Grannona (Garaude seu Guerande in promontorio inter ostia Ligeris et Vicinoniæ) in littore Saxonico. — Præfectus militum Carronensium, Blabia (seu Blavita, ad fluvium Blavet, castrum Armoricæ maritimum). — Præfectus Maurorum Venetorum, Venetis (Vannes). — Præfectus militum Osismiacorum, Osismiis (in hodierno pago Finisterre [Walckenaer, Géographie ancienne historique et comparée des Gaules, tom. II, pag. 255.] , in Ocimor prope Brestum [Cfr de Vertot, Histoire critique de l'établissement des Bretons dans les Gaules, tom. I, disc. prélim. pag. 40.] .) — Præfectus militum Superventorum, Mannatios (imo Nannetibus?) — Præfectus militum Martensium, Aleto (ad rivum Ranciam; ex Aleto sedes episcopalis anno circiter 1150 translata est in Sancti Maclovii [D. Morice, Mémoires pour servir à l'histoire de Bretagne, tom. I, col. 163.] .) Sequitur dein pagus postea Normannia dictus. Suberat similiter Armorica Romanis, quum anno 408, Britannos imitata, sese in libertatem vindicavit. Tres scilicet tyranni in Britannia sibi invicem successerant, militum favore purpuram induti. Postremus, Constantinus nomine, ejusque filius Constans legiones in Gallias et Hispanias deduxerat, Britannia exposita barbarorum incursibus. Britanni itaque, inquit Zosimus [Lib. VI, ap. D. Bouquet, tom. I, pag. 586 et 587.] , sumptis armis et quovis adito pro salute sua discrimine, civitates suas a barbaris imminentibus liberarunt. Itidem totus ille tractus Armorichus, ceteræque Gallorum provinciæ Britannos imitatæ, consimili se modo liberarunt, ejectis magistratibus Romanis, et sibi quadam republica pro arbitrio constituta. Hæc Britanniæ Gallicarumque gentium defectio, quo tempore Constantinus tyrannidem exercebat, accidit.

[127] [similiter ex historia horum reipublicæ, quæ annis 416 et 436 adhuc stabat,] Stabat adhuc Armoricorum respublica circa annum 416, quum Exsuperantius Pictavus, ut ex Itinerario Claudii Rutilii Numantiani discimus, Armoricos ad officium seu sub Romanam ditionem reducere tentavit. Hæc enim ad Palladium, Exsuperantii filium, scripsit circa id tempus Rutilius [Ibid. pag. 629, not. d.] :

Facundus juvenis Gallorum nuper ab oris
      Missus Romani discere jura fori;
Cujus Aremoricas pater Exsuperantius oras
      Nunc postliminium pacis amare docet,
Leges restituit, libertatemque reducit,
      Et servos famulis non sinit esse suis.

Verum aut steriles fuere Exsuperantii conatus, aut postea denuo rebellarunt Armoricani. Iterum enim vincendi fuere circa annum 436 a Litorio, duce Romanorum. Testem habemus Apollinarem Sidonium, in Panegyrico, Avito Augusto dicto, VV. 243 et seqq. hæc de Avito, ex bello Germanico reduce, canentem [D. Bouquet, tom. I, pag. 805.] :

… Vix arma domum sordentia castris
Retulerat; nova bella iterum, pugnamque sub ipsis
Jam patriæ muris periturus commovet hostis.
Litorius schyticos * equites, tum forte SUBACTO
Celsus AREMORICO, Geticum * rapiebat in agmen
Per terras, Averne *, tuas.

[128] [et ex his quæ paulo ante medium sæculum V acciderunt.] Quum autem a Litorio subacti fuere Armorici, neque deleti sunt, neque eorum agri et pascua data Britannis; sed paulo post, resumptis viribus, iterum rebellarunt. Quocirca Aëtius patricius, offensus superbæ insolentia regionis, Eocarichi, ferocissimo Alanorum ad sinistram Ligeris ripam habitantium [Cfr Jornandes, Hist. cap. 43, ap. D. Bouquet, tom. II, pag. 26.] regi, loca illa inclinanda pro rebellionis præsumptione permiserat, quæ ille aviditate barbaricæ cupiditatis inhiaverat. Maxima hinc impendebant Armoricanis mala; a quibus tamen servati fuere per S. Germanum, Autisiodorensem episcopum. Hic enim vix domum de secunda transmarina expeditione in Britanniam Majorem remeaverat anno 447, et jam legatio Armoricani Tractus fatigationem beati antistitis ambiebat. Et quidem tam felicem operam impendit S. Germanus, ut per intercessionem et meritum sacerdotis rex compressus sit, exercitus revocatus, provinciæ a vastationibus absolutæ. Perrexit dein Ravennam beatissimus vir, ut veniam ab imperatore Valentiniano Armoricanis impetraret; et causam sane Armoricanæ regionis, obtenta venia et securitate perpetua, ad proprium obtinuisset arbitrium, nisi titubationis perfidia mobilem et indisciplinatum populum ad rebellionem pristinam revocasset. Quo facto, intercessio sacerdotis evanuit. Hæc Constantius in S. Germani Vita, circa annum 488 commendata literis [Ibid. pag. 643.] .

[129] His objici posset, hæc ad Armoricam non pertinere, sed ad Tractum Armoricanum, quo tota pars media Galliæ continebantur, a mari usque ad Aurelianum et ultra [Dubos, Hist. crit. de l'établissement de la monarchie française dans les Gaules, tom. I, pag. 104 et seqq.] . Certe tractus Armoricanus et Nervicanus, quatenus ad rem militarem pertinebat, duas Aquitanias, [Hæc intelligi nequeunt de divisione militari, qui Tractus Armoricanus dicebatur et universas provincias occidentales capiebat.] Senonensem, et secundam tertiamque Lugdunenses provincias complectebatur [Cfr Notitia imperii, ap. D. Bouquet, tom. I, pag. 127.] , et utraque Aquitania regiones Armoricanæ, non secus ac Armorica proprie dicta, a scriptoribus appellabantur [Cfr Vita S. Basoli; ap. D. Bouquet, tom. III, pag. 463. Vita S. Eligii, ibid. pag. 552.] , quod Oceanum versus jacebant, vel quod potius male intellecta erant C. Julii Cæsaris verba de Lemovicibus Armoricanis [Cfr D. Bouquet, tom. III, pag. 552, not. a.] . Verum ea nomina, et quidem tamquam propria, in communi fuisse usu non apparet; sane numquam alii quam vere Armorici hac appellatione donati sunt eo modo, quo in præcitato Apollinaris Sidonii carmine:

… Tum forte subacto
Celsus Aremorico;

et quum reliqua, quæ ad hanc diuturnam rebellionem pertinent, cum hac Litorii Celsi victoria cohæreant, satis liquet de vere Armoricis esse intelligenda. Præterea, siquis cum doctissimo abbate Dubos [Histoire critique de l'établissement de la monarchie française, tom. I, pag. 343.] admittat quinque præcipuas Galliarum provincias per maximam sæculi V partem, id est plus octoginta annos, contra Romanos rebellasse; is videat quomodo hæc cum Romanorum in his ipsis partibus imperio componat [Cfr D. Bouquet, tom. I, pag. 587, not. a.] ; nuspiam profecto præfecti prætorio aliique duces habuissent ubi firmo stetissent pede. Quibus adde prælia, quæ cum Armoricanis rebellibus inita fuere, semper ad Ligerim facta esse. Sic Apollinaris Sidonius in Panegyrico Majoriani inducit Aëtii uxorem objicientem viro Majoriani gloriam his verbis [Ap. D. Bouquet, tom. I, pag. 802.] :

Ligerimque bipenne
Excisum per frusta bibit. Cum bella timentes
Defendit Turonos, aberas.

Idem in epistola XII ad Ferreolum, Aëtium Ligeris liberatorem vocat [Ibid. pag. 800.] ; quæ nemo de victis ad Ligerim Armoricanis non intelligit. Recogita insuper Alanos, trans Ligerim positos et excitatos ab Aëtio ut Armoricorum terras invaderent, impeditos vero a S. Germano: quibus omnibus suadetur Armoricorum rempublicam ad ripam dextram Ligeris constitisse, nequaquam vero extensam fuisse per omnem Galliam occidentalem. Consentiendum itaque D. Bouquet [Recueil des hist. de France, tom. I, pag. 587.] , Sharon Turner [The Hist. of the Anglo-Saxons, tom. II, pag. 134.] aliisque, quibus non placet immensa respublicana Armoricana quam excogitavit Dubos.

[130] [Reliqua historia reipublicæ Armoricanæ usque ad annum 497, quo Armorici se miscuere Francis.] Ex hoc tempore, scilicet a medio sæculo V, Romanis amiciores, non tamen plane subditi, facti sunt Armorici; certe anno 451 suppetias tulerunt Aëtio adversus Attilæ cohortes; neque aliter egere circa annum 470 in bello Visigothico. Procedente tempore, inquit Procopius [De bello Gotthico, lib. I, cap. 12, ap. D. Bouquet, tom. II, pag. 30.] , Visigotthi, facta in Romanum imperium irruptione, Hispaniam universam ac provincias Galliæ, trans Rhodanum positas, subegerunt habueruntque vectigales. Militarem operam Romanis tunc navabant Arborychi (immo Armorici [Cfr Valesius, Rerum Francic. lib. VI, pag. 278; Dubos, Histoire critique, etc. tom. III, pag. 175 et seqq.] :) quibus Germani (intellige Francos) utpote finitimis, et a veteri reipublicæ forma digressis, cum legem ac jugum vellent imponere, primum prædati, deinde recto marte eos aggressi sunt, agente omnes belli prurigine. Generositatem et in Romanos benevolentiam testati, Arborychi (Armorici) rem in eo bello gessere fortiter. Hæc anno circiter 493 [Cfr Dubos, Histoire critique, etc. tom. III, pag. 94 et seqq.] , quo Clodovæi copiæ Nannetes obsederunt. Sed multo diuturnior non fuit Armoricorum erga Romanos fidelitas. Quadriennio scilicet post defecere ab eis, ut se Clodovæo, regi Francorum subderent. Audi, ut rem narrare pergit Procopius: Nihil vi, inquit, proficientes, Germani (Franci) illos ad societatem et affinitates jungendas invitarunt: quibus Arborychi (Armorici) libenter assensi sunt, quod christiani essent. Eo pacto in unam gentem coaliti, potentissimi evaserunt: alii vero Romani milites, qui erant in extrema Gallia stationarii, cum nec Romam redire possent, neque ad hostes Arianos (Visigothos) desciscere vellent; se ipsi cum signis regionem, quam Romanis ante servabant, Arborychis (Armoricis) ac Germanis (Francis) permiserunt, moresque omnes patrios retinuere: quos eorum posteri ad se transmissos adhuc servant. Atque hac ratione, exeunte sæculo V, per commixtionem cum Francis, nequaquam per cædes et clades, a Britannis sæculo IV exeunte illatas, cessavit respublica Armoricana.

[Annotata]

* Hunnos

* Theodorici Gotthi

* Avite.

§ XIV. Prosecutio ejusdem argumenti. Vera historia de constitutis Britonibus in Armorica.

[Imperantibus Romanis, plures Britanni in continentem translati fuere, sed prementibus barbaris, alii plures venere sponte.] Ex hactenus dictis manifeste sequitur commentitium plane esse regnum Britannicum, quod Maximus tyrannus ante medium annum 383 fundasse et Conano Meriadec cessisse a Galfredo Monumetensi perhibetur. Verum id non minus luculente demonstratur ex historia adventus Britannorum in Galliam; quæ jam explicanda est. Tempore Plinii Secundi [Hist. natur. lib. IV, cap. 17, ap. D. Bouquet, tom. I, pag. 56.] Britannos fuisse inter Gessoriacenses et Ambianos, eaque loca tenuisse ad maris oram, ubi nunc Stapulæ, Monstrolium, Hesdinium et ager Ponthicus, videtur res indubitata. Ex Britannia Majori æque ac ex reliquis provinciis eductas fuisse auxiliares copias et in variis imperii partibus extra insulam stationem habuisse res similiter certa. Saltem viginti sex cohortes, natione Britannas, fuisse ex lapidibus ostendit Camdenus [Britannia, pag. 41, edit. Amstelod. 1648.] , atque inter has Britones cum magistro equitum Galliarum. Ex his autem delectibus, per varias provincias distributis, Britonum colonias in aliquot exteris locis atque etiam in Gallia coaluisse quis dubitet? Similiter summe verisimile est ante medium sæculum V, quum continuo fere a Pictis et Scotis, ex Caledonia in Britanniam irruentibus, incredibilia damna, cædes scilicet, incendia, rapinas, agrorum depopulationes, paterentur; ita ut anno 446 ad Aetium patritium jure merito scriberent [Gildas, Liber Querulus, part. 1, cap. 17 de epistolis, ap. Migne, Patrologia, tom. LXIX, col. 542.] : Repellunt nos barbari ad mare, repellit nos mare ad barbaros: inter hæc oriuntur duo genera funerum, aut jugulamur, aut mergimur; quumque insuper semel a fame, semel a peste crudelissime hoc tempore habiti fuerint; summe, inquam, verisimile est et mihi quidem indubitatum singulis fere annis complures ex insula in proximas venisse Galliæ partes, in Armoricam nempe et alias vicinas plagas: adeoque, quando magis premebantur Britanni, plures patria emigrasse censendi sunt; sed non crediderim sæpe factum esse ut magna gentis pars simul solverit e Britannia; multo minus ut Armoricam victorum more occuparit; sed potius novis continuo advenis eorum ibidem creverit paulatim numerus, donec tandem prævaluerint. Certe Procopius, de rebus ineunte sæculo VI gestis scribens, continuas fuisse eorum migrationes narrat: Brittiam insulam, inquit [De bello Gotthico, lib. IV, cap 20, ap. D. Bouquet, tom. I, pag. 42.] , nationes tres numerosissimæ, suo quæque sub rege, habitant, Angli, Frisones (censent etiamnum complures [Molhuysen, de Angelen in Nederiand, in Nyhoff's Bydragen van Vaderlandsche Geschiedenis, part. III, fasc. I, pag. 50; De Angelen aen den Nederryn, part. III, fasc. III, pag. 221 – 222; Kemble, Preface to his Edition of Beowulf, tom. II, pag. 49.] prædones exteros qui Britanniam initio vexaverunt ex Frisia venisse), cognominesque insulæ Brittones. Tanta est hominum multitudo ut inde singulis annis non pauci cum uxoribus liberisque migrent ad Francos, qui in suæ ditionis solo, quod desertius videtur, sedes illis adscribunt.

[132] [Hi anno 461 habebant proprium episcopum et positi erant super Ligerim.] Francis autem et Armoricis, qui inter se affinitates inibant, omnino se non miscuere Britones; sed colonias novamque gentem in Armorica condidere. Quin etiam solverunt primi arduam quæstionem, utrum, quando gens aliqua magno numero migrat in alienam diœcesim, jus ei sit proprium habere episcopum, an vero diœcesano præsuli subsit. Certe concilio Turonensi primo, quod anno 461 celebratum est, post alios episcopos subscripsit Mansuetus episcopus Britannorum [Maan, Sancta et metropolitana ecclesia Turonensis, part. II, pag. 9.] . Nil itaque est (ut id obiter moneam) quod conquerantur hodierni Angli de S. Gregorio M., quasi episcoporum Britannorum jura violaverit, quando S. Augustinum et plures monachos ad Anglosaxones misit, ut ad eos pro se prædicarent [Epist. S. Gregorii M. lib. XI, epist. 46, tom. II, Opp. col. 1150; Vita S. Augustini episc. Cantuar. num. 4, Act. SS. Ord. S. Bened. sæc. I, pag. 505.] , eosque partim postea episcopali dignitate auxit, quamquam plures adessent episcopi Britanni. S. Gregorio M. præiverat Mansuetus, episcopus Brito. Et sane erant quibus in provincia Turonensi operam suam hic impenderet. Ex epistola enim quam Arvandus, Galliarum præfectus, officii sui plane im memor, ad Euricum paulo ante annum 469 [Cfr Tillemont, Empereurs, Anthème art. VI.] dederat, qua huic Visigotthorum regi inter alia Britannos super Ligerim sitos impugnari oportere demonstraret et cum Burgondionibus Gallias dividi debere confirmaret, plane liquet coloniam illam Britannorum jam valde magnam fuisse.

[133] [Ii venere ex Cantio anno 457, pulsi a Saxonibus.] Ii eo advenisse videntur anno 457; ad quem in Chronico Anglo-Saxonico [The V. Bedes eccl. hist. of England also the Anglo-Saxon Chronicle, pag. 310, edit. Giles.] leguntur secundam pugnam Hengistus et Æscus ejus filius iniisse cum Britannis in loco dicto Crecganford (Crayford); quo prælio quatuor millia ex his cæsa fuisse; reliqui deseruisse Cantiam et fugisse Londoniam. Ad eam enim fugam pertinere censenda sunt, quæ S. Gildas [Part. I, cap. 25, ap. Migne, tom. LXIX, col. 346.] et secundum eum Ven. Beda [Hist. eccles. lib. I, cap. 16, ap. Migne, tom. XCV, col. 44.] referunt. Audi S. Gildam: Itaque nonnulli miserarum reliquiarum in montibus deprehensi acervatim jugulabantur: alii fame confecti accedentes, manus hostibus dabant in ævum servituri: si tamen non continuo trucidarentur; quod altissimæ gratiæ stabat in loco: ALII TRANSMARINAS PETEBANT REGIONES cum ulutatu magno seu celeusmatis vice, hoc modo sub velorum sinibus cantantes: Dedisti nos tanquam oves escarum et in gentibus dispersisti nos, Deus. (Psalm. XLIII, 12): alii a montanis collibus, minacibus præruptis vallati et densissimis saltibus marinisque rupibus, vitam suspecta semper mente credentes, in patria licet, trepidi perstabant. Certe transmarina hæc migratio facta est post ruptum anno 455 fœdus [Cfr S. Gildas, part. I, cap. 25; The Anglo-Saxon Chronicle, pag. 309.] ; sed simul ante pugnas in Wallia annis 465 et 473 initas [The Anglo-Saxon Chronicle, pag. 310.] , quæ a S. Gilda aperte designantur, ubi de trepidatione agit eorum, qui a montanis collibus, minacibus præruptis vallati et densissimis saltibus marinisque rupibus, in patria perstabant. Liquet insuper ex S. Gilda inter migrationem illam et Ambrosii Aureliani victoriam, anno circiter 475 de Saxonibus relatam [Cfr Ven. Beda de temporum ratione, ad A. M. 4426. Opp. tom. VI, pag. 320, edit. Giles; Tillemont. Empereurs, tom. VI; Hist. des Bretons.] , tantum intervenisse tempus ut interea domum recesserint crudelissimi prædones, et reliquiæ Britonum, a Domino roboratæ, vires recuperare potuerint [S. Gildas, part. I, cap. 25, ap. Migne, Patrologia, tom. LXIX. col. 346.] . Neque audiendus est Vertot [Hist. de l'établiss. des Bretons, tom. I, pag. 21.] , qui illa S. Gildæ verba: Alii transmarinas petebant regiones de hodierna Scotia intelligi velit. Licet enim alicubi [Part. I, cap. 11, ap. Migne, tom. LXIX, col. 339.] S. Gildas et secundum eum Ven. Beda [Hist. eccl. lib. I, cap. 12, ap. Migne, tom. XCV, col. 38.] transmarinas gentes Pictos vocent; alio tamen loco S. Gildas imperatores Romanos appellat transmarinos reges [Part. I, cap. 2, col. 335.] : quod vero in præmisso loco non Scotia, sed Gallia intelligenda est, vel ex hos uno capite liquet quod Picti non minus inhiarent Britannis quam Saxones, adeoque Britanni et Saxones tunc amice inter se usi dicantur a Galfredo Monumetensi [Hist. reg. Brit. lib. VIII, cap. 3, pag. 133.] , qui se librum a S. Gilda conscriptum de Victoria Aureliani Ambrosii habuisse affirmat [Ibid, lib, IV, cap. 20, pag. 75.] . Neque Picti adeundi erant navibus, in quibus cantaretur: Dedisti nos etc. Verumtamen hanc fugam in transmarinas regiones soli Cantii et vicinarum plagarum incolæ participasse videntur, reliquis provinciis intactis. Hæc enim Britannorum insania erat vicinorum pericula sua non ducere, et, ut infirmi erant ad retundenda hostiam tela, fortes et invictos esse ad civica bella [S. Gildas, part. I, cap 19.] . Et quidem, si concordes fuissent, non eis deerant vires quibus non Saxones tantum, sed Pictos quoque et Scotos repulissent.

[134] [Alii venere aliquot annis post, sed substitere in Arvernia.] Sane paulo postquam anno 457 complures Britanni in Gallias fugissent et sedem super Ligerim occupassent, in quibusdam Britanniæ Majoris partibus sat validi erant, qui etiam suppetias ferrent Romanis in Gallia versantibus. Quum enim consilium, quod Arvandus dederat et quod paulo supra indicavimus, tanto magis placuisset quo quæ suggerebantur facilius fieri posse viderentur ob continuas imperantium conversiones reique publicæ instabilitatem, Euricus, Vesegotharum rex, verba sunt Jornandis [Histor. de Getarum origine, cap. 45, ap. D. Bouquet, tom. II, pag. 27.] , crebram mutationem Romanorum principum cernens, Gallias suo jure nisus est occupare. Quod comperiens Anthemius imperator, protinus solatia Britonum postulavit. Quorum rex Riothimus, cum XII millibus veniens, in Biturigas civitatem, Oceano e navibus egressus, susceptus est. Ad quos rex Vesegotharum Euricus innumerum ductans exercitum advenit, diuque pugnans, Riothimum Britonum regem, antequam Romani in ejus societate conjungerentur, superavit. Qui, ampla parte exercitus amissa, cum quibus potuit fugiens, ad Burgundionum vicinam gentem, Romanis in eo tempore fœderatam, advenit. Paucis verbis earumdem rerum meminit S. Gregorius Turonensis [Historia Francorum, lib. II, cap. 18, ap. D. Bouquet, tom. II, pag. 170.] : Britanni, inquiens, de Biturica expulsi sunt, multis apud Dolensem vicum (Bourg de Déols) peremptis. Mansit cum exercitus sui reliquiis Riothimus seu Riothamus in Gallia, verisimiliter in Arvernia, quandoquidem S. Sidonius Apollinaris, Claromontanus episcopus, miserit ad eum cum epistola [Lib. III, epist. IX, ap. Migne, Patrologia, tom. LVIII, col. 502.] virum obscuri loci, qui mancipia, Britannis clam sollicitantibus, sublata deplorabat, eaque sibi reddi, jubente Riothimo, sperabat. Quocirca affirmare non ausim Riothimi in Gallias adventu auctos fuisse Britannos, qui super Ligerim erant positi; et quidem quid de his postea factum sit me plane latere fatebor, id unum certum habens eos relictos non fuisse in diœcesi Nannetensi et Rhedonensi, ut ex dicendis patebit. Si quis tamen voluerit eos additos fuisse aliis Britannis qui deinceps maxima multitudine appulerunt ad Cornu Galliæ, non obstabo.

[135] [Circa annum 500 incepere Franci, Armoricæ dominantes, supplices Britannos intra certum regionis ambitum admittere, ut constat ex concilio Turonensi anni 849.] Ad finem sæculi V, quum Clodovæus Armorica potitus est seu potius suos Francos Armoricanis per connubia miscuit, nondum multos fuisse in his partibus Britannos ex ipso scriptorum silentio concludere fas est. Quo modo vero postea tanto advenerint numero ut pristinis incolis prævaluerint, et quibus conditionibus recepti fuerint, mihi satis obscurum est. Verumtamen plane extra dubium videtur noluisse reges Francos ut in diœceses seu pagos Rhedonensem et Nannetensem se diffunderent; ideoque marchiam seu limitem ductum fuisse, quo permissa iis regio terminaretur; et præterea marchisos, qui et custodes vel comites marchiæ seu limitis Britannici [Cfr D. Bouquet, tom. VI, pag. 38. not. b.] , illic positos, qui pro mandatis haberent eos coercere. Sed utrum pacifice venerint Britanni novæ patriæ leges secuturi; an vero suo arbitratu, suis legibus, suisque principibus victuri in alieno regno, disputatum olim fuit quam maxime; quoniam an feudale esset regnum, hinc dirimenda erat controversia: neque nunc inter scriptores convenit. Quod si mihi liceat opinionem meam proponere, putem maximam rationem habendam esse dictorum patrum concilii Turonensis anni 849. Quum scilicet Nomenoius, qui Britanniæ Minori tunc præerat, urbem Namneticam et Redonicam ac etiam Andegavense territorium et Cenomanense [Fragmentum hist. Britanniæ, ap. D. Morice, Mémoires, tom. I, col. 283.] , qua regione interdicebantur Britanni, invasisset; ipsi in epistola sua synodica, ut Nomenoium ad officium reducerent, his affati sunt verbis [Ibid. col. 292.] : Nec ignoras quod certi fines ab exordio dominationis Francorum fuerint, quos ipsi vindicaverint sibi, et certi quos petentibus concesserunt Britannis. Petiverant itaque Britanni et bona pace utrinque res gesta fuerat.

[136] [cujus asserta, licet alii putarint Britannos has terros victricibus armis occupasse, conveniunt cum his quæ novimus de præfixis limitibus,] Re quidem vera opponi potest id testimonium recens esse; litigii causa fuisse prolatum; sæculo IX non bene perspectum fuisse quo tempore aut quomodo in Armoricam advenissent Britanni; creditum fuisse a nonnullis hos huc se contulisse, quum Galli seu Romani rerum adhuc potirentur in his locis; testem esse Ermoldum Nigellum, ubi de subactis anno 818 a Lamberto comite Nannetensi et Britannici limitis custode, de Britannis disserit [De rebus gestis Ludovici Pii, lib. III, V. 9 et seqq. ap. D. Bouquet, tom. VI, pag. 38.] ; ita quoque locutum videri Eginhardum [Annales, ad an. 786, ap. D. Bouquet, tom. V, pag. 207.] et secundum eum Poetam Saxonem [Annales, lib. II, V. 210 et seqq. ap. D. Bouquet, tom. V, pag. 148 et seq.] , ut habendi sint Britanni habitasse Armoricam ante Francorum adventum, sed ab his victi et superati fuisse, et tributum solvere jussi; eruditissimo Adoni [Chronicum ad an. 799, ap. D. Bouquet, tom. V, pag. 320.] scriptorique coævo et anonymo Mettensi [Annales Mettenses ad an. 799, ap. D. Bouquet, tom. V, pag. 349.] persuasum etiam fuisse ante annum 799 numquam a Francis Britanniam Minorem subjugatam fuisse, et alia id genus. Verum quamquam hæc ita habent, nec quis umquam quæ de Britannis Armoricanis tradiderunt veteres inter se apte composuit, standum tamen videtur patrum Turonensium dictis. Ii enim optime novisse poterant Britanniæ Minoris rationes, quum hæc pars esset provinciæ ecclesiasticæ Turonensis; deinde testem invocant ipsum Nomenoium: qua formula aperte significant rem sibi certissimam esse; tertio, quod dicunt certos fines ab initio præstitutos fuisse advenis Britannis confirmari potest ex S. Venantii Fortunati ad S. Felicem, episcopum Nannetensem, carminibus. Libro scilicet III, carmine V [Ap. Migne, Patrologia, tom. LXXXVIII, col. 124.] eum his laudat versibus:

Auctor apostolicus, qui, jura Britannica vincens,
Tutus in adversis, spe crucis, arma fugas:

quibus laudatur S. Felix quod auctoritate apostolica, fretus in adversis Christi auxilio, vires Britannorum vicerit et arma fugarit e Nannentensi sua diœcesi. In carmine autem VIII ejusdem libri [Ibid. col. 130.] habes hæc alia:

Proque salute gregis pastor per compita curris,
Exclusoque lupo, tota tenetur ovis.
Insidiatores removes vigil arte Britannos:
Nullius arma valent, quod tua lingua facit:

quibus verbis denuo laudatur S. Felix, quod sermonis sui auctoritate e Nannetensi diœcesi excluserit Britannos, qui armis cohiberi nequivissent. De iisdem rebus scripsit S. Gregorius Turonensis, sed multo minus magnifice: Britanni, inquit [Hist. Francorum, lib. V, cap. 32, ap. D. Bouquet, tom. II, pag. 125.] , eo anno (579) valde infesti circa urbem fuere Namneticam atque Rhedonicam: qui immensam auferentes prædam, agros pervadunt, vineas a fructibus vacuant et captivos abducunt. Ad quos cum Felix episcopus legationem misisset, emendare promittentes, nihil de promissis implere voluerent. Jam itaque sæculo VI intra certos fines Britanni continere se debebant, et diœcesibus Redonensi et Nannetensi excludebantur.

[137] [de amicitia quæ initio erat inter Francos ei Britannos, de auctoritate quam servabant reges Francorum, de donationibus piis eorumdem, etc.] Quarto, videntur initio amice usi esse Britanni cum Francis, nec quidquam quod majoris momenti esset egisse absque consensu regis Francorum. In Vita S. Maglorii, quæ bonæ notæ est, hæc leguntur [Ap. D. Bouquet, tom. II, pag. 435.] : Sanctus Samson simul cum Beato Maglorio, et quorumdam tam clericorum quam laicorum collegio recessit et ad prædicandum populo ejusdem linguæ, in Occidente consistenti, mare transfretavit, properans finibus territorii Dolensis: ubi, a strenuissimo rege Francorum Childeberto accepto archipræsulatus regimine, non solum inibi, verum etiam in omnem Britannorum regionem, seu in circuitu ejus longe lateque celebre nomen ejus enituit. In Vita S. Samsonis, ab anonymo subæquali conscripta, idem rex Childebertus ubique perhibetur Armoricæ, circa annum 530 jam a Britannis occupatæ, dominatus esse [Ibid. pag. 433 et seqq.] . In Vita S. Pauli Leonensis, quæ sæculo X a monacho Floriacensi conscripta est, Withurus, unus e principibus Britannis Armoricæ, hæc ad S. Paulum verba habuisse refertur [pag. 432.] : Ex quo, vita mihi carior Paule frater, Francorum rex Childebertus hanc regionem meæ sollicitudini regendam commisit, nec per me, nec per fidum aliquem legatum cum eo colloquium habui. Et demum in Vita S. Leonorii episcopi legitur [Ap. D. Bouquet, tom. III, pag. 432.] : Illo autem tempore (quum scilicet ille sanctus cum discipulis in Armoricam solvit) Childebertus rex Franciæ imperabat, simulque Britanniæ transmarinæ seu Armoricanæ. Audita itaque sanctitatis ejus fama, oravit eum ad se venire etc. In iisdem Vitis passim apparet Childebertus rex pagos distribuens. Withurum modo audivimus dicentem regionem a Childeberto suæ sollicitudini regendam commissam fuisse. Agnensem Leonensemque pagos cum sibi debito reditu regiæ auctoritatis præcepto accepit S. Paulus. Non infelicior S. Samson, qui, Childeberto agros aliasque res necessarias donante, monasterium magnificum construxit. Recole insuper episcopatum per universam Britanniam Minorem S. Maglorio collatum a Childeberto. Consentiunt itaque ipsæ traditiones antiquiores Britannicæ cum patrum Turonensium assertis, scilicet supplices in Armoricam venisse Britannos et certos eis a rege Francorum, qui his dominabatur partibus, fines assignatos fuisse. Recole insuper Procopii quæ supra recitavimus verba: Singulis annis non pauci cum uxoribus liberisque migrant ad Francos, qui in suæ ditionis solo, quod desertius videtur, sedes illis adscribunt.

[138] [Migrationes Britannorum continuæ fere factæ sunt, maxime ab anno 514, ut ex monumentis Anglicis] Jam si quæritur quo maxime hæc facta sint tempore, equidem respondendum putem maxime ab anno 514. Ad hunc enim annum, ut in Chronico Anglo-Saxonico legitur [Edit. Giles, pag. 311.] , Saxones occidentales venerunt in Britanniam, tribus vecti navibus, et appulerunt loco cui nunc nomen Cerdic's ore; et Stuf et Whitgar pugnarunt contra Britannos eosque fugaverunt. Anni 515, 516, 517 et 518 vacant in Chronico; sed ad annum 519 hæc occurrunt: Hoc anno Cerdic et Cynric obtinuerunt regnum Saxonum occidentalium; et eodem anno pugnaverunt contra Britannos in loco, cui nunc nomen Cerdicsford. Et ab hoc tempore stirps regia Saxonum occidentalium regnavit. Vacat dein Chronicum ab anno 520 ad 526; sed anno sequenti nova contra Britannos refertur pugna in loco, Cerdic's lea dicto; et anno 530 insulam Vectim (Wight) iidem leguntur usurpasse. Porro jam pridem animadversum est [Cfr Sharon Turner, The History of the Anglo-Saxons, tom. II, pag. 136, Paris, 1840.] ex nominibus Devonia, Cornubia aliisque id genus, novæ patriæ impositis, Armoricæ colonos maximam partem ex ea Britanniæ regione venisse, quæ postea regnum Saxonum occidentalium dicta est: quæ si quis inter se componere velit, facile videbit quam verisimile sit maximam multitudinem Britannorum in Armoricam venisse, dum ab anno 514 ad 530 Cerdic ejusque filius Cynric Devoniæ et Cornubiæ plagas cruentarent. Tunc tamen non cessavit Britannorum in Cornu Galliæ migratio: sed aliquot annis post novæ quoque eductæ coloniæ: scilicet quum anno 552, ut in Chronico Anglosaxonico legitur, Cynric adversus Britannos pugnavit in Seare-byrig (vetere Sarum), eosque in fugam vertit; et anno 556, quum Cynric et, qui ei quadriennio post in regno Saxonum occidentalium successit, Ceawlin pugnarunt contra Britannos in Berin-Byrig (Banbury?), in dies difficilior facta est conditio Britannorum in partibus Saxonum occidentalium: unde non spernenda videntur quæ in Genealogia S. Winnoci leguntur [D. Morice, Mémoires, tom. I, coll. 211.] : Hic autem Riwalus (Britanniæ dux), a transmarinis veniens Britanniis cum multitudine navium, possedit totam Minorem Britanniam tempore Clotarii regis Francorum, qui Chlodovei regis filius exstitit. Id verisimilius factum anno 560, quum Chonober, comes Britanniæ, Chramni partes contra hujus patrem regem Clotarium secutus, in fuga occisus est [S. Gregorius Turon., Hist. eccl Francorum, lib. IV, cap. 20, ap. D. Bouquet, tom. II, pag. 213.] et Britanniæ gubernium vacuum reliquit.

[139] [et Gallicis colligitur. Status politicus Britannorum in Gallia.] Accedunt ex Gallia non spernenda testimonia. In Chronico Britannico seu (si mavis) Nannetensi, quod quidem recens conscriptum, sed ex optimis monumentis passim collectum est, ad annum 513 (immo 511) legitur [D. Morice, tom. I, col. 3.] : Clodoveo successerunt Lotharius et Theodoricus filii ejus, Chlodomiris et Childebertus. Tempore cujus Clotarii venerunt transmarini Britones in Minorem Britanniam: quibus significari videtur numerosos colonos tempore Childeberti et Clotarii venisse: et sane, regnante Childeberto, coloniam appulisse tradit scriptor Chronici S. Michælis in Periculo Maris [Labbe, Biblioth. Mss. tom. I, pag. 249.] . Porro Childebertus, paternum regnum cum fratribus dividens, Armoricam præter alias provincias in hereditatem accepit, ut tradit Cointius [Annales ecclesiastici Francorum, ad annum 511, num. 56.] et ut ex Vitis Sanctorum, quas supra delibavimus, certo constat. Tenuit hanc ditionem Childebertus ab anno 511 usque ad exeuntem annum 558, quo diem obiens universum suum regnum fratri Clotario reliquit; intra hoc itaque temporis spatium quod ab anno 511 usque ad 558 excurrit longe maxima multitudo Britannorum quæ ipsi Clotario, monarchæ Francorum, anno 560 resistere auderet, in Armoricam advenit. Sed paulo post, ante 20 Novembris anni 561, supremum Clotarii regis diem, aliam multitudinem, duce Riwalo seu Riwalone, appulisse non videtur negandum, ut in Genealogia S. Winnoci refertur. Plurium coloniarum, quæ deinceps etiam in his partibus sedem quæsierint, supersunt vestigia. Verum hæc mittere licet, quum una origo comitatus Britanniæ Minoris investiganda nobis esset. Neque fusius quærere libet in rationes gubernii quo is regebatur; paucis tamen dicemus certum videri a medio sæculo VI plures plerumque ibidem fuisse comites, universam tamen regionem habitam fuisse advenis regnum Britonum, ut universa Gallia dicebatur regnum Francorum; eis idcirco placuisse regis titulum, uni præcipuo datum, denegantibus tamen Francis, et comites, duces, aliisque id genus nominibus eorum præsides appellantibus; initio eos agnovisse Francorum auctoritatem et vectigalia solvisse; postmodum vero ita se liberos declarasse ut sæculo VIII exeunte et sæculo IX censerentur a nonnullis numquam ante Caroli Magni ævum paruisse Francis. Sed hæc indicasse satis fuerit [Cfr Valesius, Rerum Francicarum lib. VI, tom. I, pag. 281 et seqq.] .

[140] [Quantum hæc pugnent cum Galfredi assertis.] Quæ hactenus explicuimus quantum distant a Galfredi Monumetensis assertis! Hic statuit sæculo IV regnum Britanniæ Minoris conditum fuisse; nos contra ex optimis documentis demonstravimus usque ad annum 408 paruisse Armoricam Romanis; dein rempublicam factam esse, jam liberam, jam Romanorum armis subactam; integram tamen usque ad finem sæculi V, quo tempore Armorici se miscuere Francis per connubia; ante medium quidem sæculum V admissos fuisse ad Ligerim sat multos Britannos; sed illic eos non diu substitisse et nesciri quo demum locorum aliquando perrexerint; ante annum 515 non videri Britannos magno numero appulisse ad Cornu Galliæ, sed tum incepisse copiosas turbas illuc advenire; certas sedes eis fuisse assignatas, interdictis pagis Nannetensi et Rhedonensi; desertius solum, ut loquitur Procopius, supplicibus fuisse concessum, non armis acquisitum, ut tradidit Galfredus; qui non minus errat quum a captis Rhedonibus Britones suum regnum in Cornu Galliæ incohasse scribit; ante medium sæculum VI regnum dictum non fuisse Britanniam Minorem, neque incolas liberos fuisse, sed Francis et Armoricis obnoxios; sed tunc tandem numero magis quam jure eos se vindicasse in qualemcumque libertatem, quam numquam tamen reges Francorum agnoverint. Quum his itaque prorsus ruat universum fundamentum, quo nixus est Galfredus ut ad annum circiter 383 S. Ursulæ cædem referret, superest ut plane liberi ab eo discedamus.

§ XV. Sententiæ aliquot, accedentes ad Galfredi Monumetensis narratum, breviter expensæ et rejectæ.

[Conjectura Miræ, partim nixa Galfredo partim aliis monumentis,] Verum quamquam hæc ita habeant, alii tamen iique præstantissimi viri eam sibi licentiam sumere ausi non sunt; cujus agminis dux est Aubertus Miræus. Hic scilicet anno 1608 Antverpiæ brevem scriptionem in lucem dedit, adscripto titulo: De Virginibus Coloniensibus disquisitio, quæ postea Parisiis et alibi vulgata est [Cfr Crombach, S. Ursula vindicata, pag. 154.] . Eam vellicavit crudeliter Paquot [Histoire littéraire des Pays-Bas, art. Aubert de la Mire] , scribens eam constare ex oppositis sententiis et valere solum ad dubia creanda de martyrio Ursulano. Sed negligenter legit censor, quandoquidem hac Disquisitione nil aliud vult auctor quam suam promere sententiam de modo quo B. Ursula et sociæ cælestem palmam promeruerint eamque viris eruditis expendendam proponere; et tantum abest ut pretiosam earum mortem et cultum ecclesiasticum dubia facere velit, ut, statim ac sententiam suam proposuit, hæc (quod nonnihil nova illa videretur) addat: Atque hæc quidem sic dicta accipiantur, velim, ut in omnibus salvum in primis ecclesiæ sit judicium et cultus honosque sanctarum virginum ac martyrum maneat illibatus, cui ne minime quidem volumus ire detractum. Sed ecce universa Miræi Disquisitio: Anno Christi 383, ut Baronius Annalium tomo III supputat, Flavius Clemens Maximus, arrepto in Britannia per tyrannidem imperio, in Galliam cum exercitu trajecit. Sunt autem comitatæ eum legiones Romanæ, quarum milites christianam profitebantur religionem. Cumque idem Maximus Treviris imperii sedem collocasset, turba ingens mulierum, viduarum ac virginum sexus utriusque ad maritos, parentes et consanguineos suos, relicta Britannia, properans, navigiis ad Batavicum sive Frisium littus est delata. Quod quidem agmen inde per Veronam *, vetus Frisiæ oppidum, recta Coloniam Agrippinam, adversisque Rheno ac Mosella, Treviros tendens, in Hunnos, Gratiano imperatori adversus Maximum militantes, apud Coloniam Agrippinam incidit, atque ab iis crudeliter cæsum est. Itaque conjicere liceat fortasse, turbam istam fuisse cœtum illum virginum, quas inter S. Ursula ut agminis dux et princeps emicuit. Pro hac conjectura facit quod multa etiam puerorum, ut audio, capita Coloniæ, inter cætera puellarum ossa hodieque spectentur. Sequuntur dein pauca de silentio SS. Ambrosii, Gildæ et Bedæ deque testimoniis Wandelberti et S. Cuniberti biographi et pone veniunt Bartolomæi Petri et Velseri judicia cum adjecto Fleieni de basilica Ursulana loco: atque his absolvitur universa Disquisitio.

[142] [placuit aliquando Henschenio et Papebrochio,] Hæc conjectura non omnino nova erat, quæ quippe ante ab Aventino proposita fuisset [Cfr Crombach, pag. 153 et 154.] ; sed ut primum ea a Miræo in novo lumine collocata est, placuit plurimum: eamque suo calculo, in eamdem euntes sententiam, comprobarunt Henschenius noster [Act. SS. ad 13 Maji, Comment. de S. Servatio, num. 13.] et Papebrochius [Propylæum Maji, Paralipomena, pag. 38.] ; cui etiam arridere cœpit Cyriacus papa, ex S. Siricio scilicet effictus. Verum, si hujus sententiæ originem investigemus, iterum ad Galfredum Monumetensem deducimur. Aventinus enim ipsa Galfredi verba refert; et quamquam nec Aventini, nec Galfredi librum legisse videtur Miræus, ex Galfredo tamen indirecte hausit, quum Baronium præ oculis habuerit, ea erga historicum ecclesiasticum usus licentia, qua hic ipse erga Monumetensem scriptorem prius fuerat usus, immutando scilicet ejus dicta, quantum satis esset ut fierent verisimilia. Quam minimam itaque ex hoc capite iis inesse auctoritatem nemo homo non videt.

[143] [nonnihil tamen eam corrigentibus et fulcientibus;] Sed aliunde alii probabilem hanc facere sententiam nisi sunt; quos inter eminet Henschenius: Hic enim postquam contra Baronium ostendisset fieri non potuisse ut, quum anno 383 Maximus tyrannus ex Britannia in Germaniam atque hinc in Galliam perrexit, Gratianus evocarit Hunnos, qui partim Britannicum mare, partim Galliam incursionibus infestarent; contendens eos post mortem Gratiani adversus Juthungos qui populabantur Rhætias a comite Banthone seu Bautone evocatos fuisse; his demum concludit verbis: Dicamus igitur Banthonem fuisse qui, sub specie repellendi a Rhætiis Juthungos, Hunnos Alanosque exciverit post mortem Gratiani; eosque, dum Gallias occupat Maximus, populabundos excurrisse per eas omnes quæ illi se primæ adjunxerant Germaniæ superioris inferiorisque regiones, ipso fortassis anno 384, quando 21 Octobris in eosdem, Coloniam Agrippinam obsidentes, videntur incidisse Ursulanæ virgines, cum illi scilicet jam essent in reditu, Tungris Remisque et aliis pluribus urbibus destructis; quumque eorum vestigia insequeretur Maximus, ut adversus similes incursiones deinceps muniret regiones illas, sedemque imperii sibi Treviris constitueret. Resecat itaque a Galfredi narratione ea omnia, quæ ad regnum Britannicum in Armorica constitutum pertinent; resecat Hunnos, piratas maritimos, qui, Guanio rege et duce, a Gratiano imperatore in Germaniam missi essent ut eos, qui Maximo tyranno faverent, inquietarent et cladibus afficerent; resecat tandem ea quibus Ursulanæ virgines in partibus maritimis occisæ dicuntur a Galfredo; atque id tantum ex ejus narratione admittit, eas cæsas fuisse ab Hunnis qui imperatorias partes contra Maximum sequebantur; eos vero Hunnos non maritimos prædones, sed auxiliares fuisse copias, in Germania versantes, assumpsit ex aliis monumentis.

[144] Verum enim vero nullos Hunnos tunc temporis in Germaniam secundam venisse plane manifestum est, ut jam pridem animadvertit Browerus [Annales Trevirenses, lib. IV, num. 174 et 175, tom. I, pag. 262 et 263; et lib. V, num. 62, pag. 292.] . Hunni, inquit, qui Gratiani et Valentiniani imperio in subalpinis emersere, postquam, regione trans Istrum occupata, incurrissent in Alanos, visi quidem in Rhætiis seu Mediterraneis Illyrici et Alpium locis, sed, ut B. Ambrosius diserte prodidit, per Alemanniam retro pulsos procul haberi Valentinianus jussit: accersitos etiam addit, non Maximi causa, quod unum Gaufredo (Monumetensi) patrocinari poterat; sed, ut Juthungos, qui ex vicinia Rhætios populabantur, iis regionibus propellerent: et hos tamen, ait, Galliæ modo appropinquantes, Valentiniani junioris studio, per Alemanniæ terras, procul aversos. Vix intelligere est quomodo gravissimi viri, hæc dum legerent, sibi in mentem potuerint inducere Hunnos, imperante Valentiniano, in Alemanniam evocatos, auctores fuisse martyrii Ursulani. Nil enim S. Ambrosii verbis de itinere illorum Hunnorum manifestius est. Vidit hoc luculente D. Berthodus, dum S. Pantuli episcopi Basileensis, (quem jam diximus ad Ursulanum agmen referri), illustraret, adeoque, Henschenii et Papebrochii relicta conjectura, in Broweri sententiam nil dubitans pedibus ivit. Danda porro hic forent et explicanda S. Ambrosii dicta, quibus hæc controversia dirimenda est; verum ne bis idem argumentum versare cogamur, præplacet hæc sequentibus paragraphis inserere, ubi Hunnorum in Europam adventus aliæque multæ historiæ Hunnicæ partes, quibuscum S. Ursulæ et sociarum passio conjungitur, latius declaranda venient.

[Annotatum]

* Bonnam

§ XVI. Ostenditur Hunnos auctores fuisse cædis S. Ursulæ et sociarum. De sagittarum bellico usu.

[Ab Hunnis occisas fuisse SS. Virgines constat ex traditionibus Coloniensibus et Britannicis, ex itinere Hunnorum et ex sagittarum præsentia.] Supra sæpius indicavimus tempus cædis S. Ursulæ definiendum esse historia Hunnorum: quam definitionem nunc aliquando aggredimur, prius ostensuri vere ab Hunnis occisas fuisse sanctas martyres. Re quidem vera in Sermone in Natali nulla prorsus mentio fit de Hunnis; quin etiam modum ejus martyrii ignorari asseritur et duplex proponitur divinatio, quam jam improbavimus. Verumtamen ambigendum non videtur quin S. Ursula et sociæ ab Hunnis occisæ fuerint. Ex una enim parte id aperte traditur in antiquiori Passione Coloniensi Regnante Domino, et ex altera a Galfredo Monumetensi; qui quum duo diversissimi fontes sint et in nullis fere conveniant, sinceri dicendi videntur, ubi secum invicem consonant. Quæ si cui nudæ præsumptionis loco habeantur, is tamen, si sequentia argumenta perpendat, facile, ni fallor, concedet dubitandi non superesse locum. Prius est Hunnos, ex Galliis redeuntes, tam longe penetrasse in Belgium ut necessario Coloniam transierint, quum hinc dextrum Rheni littus petiverunt. Alterum, quod primum explicabimus, petitur ex sagittis, quibus plurimæ SS. Virgines occisæ fuerunt. Papebrochius scilicet, testimonium dans de iis quæ ipse suis oculis hauserat, sic loquitur: Vidimus autem, inquit [Propylæum Maji, paralipomena, pag. 39.] , ipsi eadem ossa, unum comportata in locum, cum evidentibus cædis indiciis FRAGMINIBUSQUE TELORUM HINC INDE ADMIXTIS, SICUT ILLA CORPORIBUS IPSIS ET QUÆDAM OSSIBUS FIXA FUERUNT, QUORUM IIS ETIAMNUM INIIÆREBANT CUSPIDES. Similiter Crombachius: Corpora lustravimus, ait [S. Ursula vindicata, pag. 981.] , luculenta craniis excepta vulnera, FRONTI, VERTICIQUE SAGITTAS INFIXAS INSPEXIMUS. Demum in Passione Regnanto Domino legitur S. Ursula ictu SAGITTÆ transverberata. Alia venient in Gloria Posthuma. Manifestum itaque est S. Ursulam et socias trucidatas fuisse a barbaris, qui arcubus utebantur et sagitttis: quod ita non intelligi volumus ac si alia nulla adhibita fuissent arma: contra in exercitu, a quo cæsæ fuere Colonienses virgines, multos fuisse qui aliis armis uterentur contendimus, atque eos ipsos, qui sagittas tractabant, gladiis munitos fuisse; sed intendimus tantum non minimum fuisse sagittarum usum in occidendo virgineo manipulo.

[146] [Sagittis in bello utebantur paucissimi barbari] Jam vero pauci omnino barbari utebantur hoc armorum genere. Herodianus, quem in describendis armis sæpius occupatum esse nemo non novit, pluribus locis memorat Mauros ex Africa telis pugnasse, Parthos ex Oriente sagittis; sequenti autem loco, ubi de expeditione Alexandri imperatoris in Germanos, addit et Osrhoenos: Alexander, inquit [Herodiani historiæ, lib. VI, cap. 7, pag. 277, edit. Boecleri.] , Mauros complures, ac vim ingentem sagittariorum, quos secum ex Oriente adduxerat, partim ex agro Osrhoenorum partim e Parthia transfugas, pecuniave illectos, adversus Germanos instruebat. Quippe hujuscemodi milites maxime Germanos infestant: quum et Mauri longius jaculos intorqueant, sintque faciles ad incursus recursusque, utpote leves et expediti; et sagittarii nuda Germanorum capita prægrandiaque illa corpora facile eminus, veluti signum aliquod, contingant. Studiose itaque collegerat Alexander quotquot sagittariorum turmas inter auxiliares uspiam habebat: et Osrhoenos tantum reperit et Parthos. Quamquam enim sagittandi ars omnibus fere populis nota esset, pauci tamen satis in ea excellebant, ut utiliter inter præliandum arcubus uterentur; unde Jornandes [De rebus Geticis, cap. 6, ap. Muratori, Scriptt. Ital. tom. I, pag. 195.] : Parthi … inter omnes pene Asiæ nationes soli sagittarii sunt et acerrimi bellatores; pene dixit, ne excluderet Osrhoenos, Persas et aliquot alios. Gotthos, supra mare Ponticum positos, arcubus intendendis operam dedisse collegit idem Jornandes [Ibid. cap. 5, pag. 195.] ex hoc Lucani versu:

Armeniosque arcus Geticis intendere nervis; sed plus, ni fallor, in parandis et vendendis nervis quam in iisdem adhibendis studium posuisse Gotthos sequi videtur ex his, quæ Belisarius apud Procopium [De bello Gotthico, lib. I, cap. 27, tom. II Opp. pag. 129, edit. Bonn. Cfr Dubos, Hist. critique de la monarchie française, tom. I, pag. 278.] de præstantia sui exercitus explicat, hoc demum differre inquiens, quod Romani ferme omnes (ex quo scilicet tempore cum barbaris Europam incurrentibus pugnandum fuerat, sagittariam doctrinam coluerant [Cfr Encyclopédie méthodique, Art militaire, V° Archer.] ,) Hunnique eorum socii, equites sagittarii sint peritissimi: huic autem arti Gotthorum nemo operam dederit. Sed horum equites hastis tantum et gladiis uti solent: sagittarii vero pedibus pugnant, ordinibus protecti militum gravioris armaturæ. Non itaque Gotthi carebant omnino sagittariis, sed iis paucioribus et imperitis, quod hoc armorum genus genti proprium non erat.

[147] [et verisimiliter nulli præter Hunnos, qui per Coloniam in Gallias irruperunt.] Id etiam vix usitatum fuisse a Celtis, Francis aliisque Germanis passim traditum est ab antiquis [Cfr Strabo, ap. D. Bouquet, tom. I, pag. 30; Agathias, ibid. tom. II, pag. 65; Tacitus, de Moribus Germaniæ, cap. 6.] æque ac ab recentioribus [Cfr Encyclopédie militaire, art militaire, V° Archer.] . Inter Saxonum arma similiter non occurrit sagitta [Cfr Sharon Turner, the Hist. of Anglo-Saxons, tom. I, pag. 122 et 123.] . De Scythis sagittariis multa passim leguntur; verum, si quid video, iis consentiendum arbitror, qui hanc Scytharum partem, qui sagittis pugnabant, ex Tatarorum seu Mogolum genere fuisse [Cfr d'Omalius d'Halloy, Introduction ethonographique, ante Diction. Ethnograph. Migne, pag. 47.] , non autem ex Slavorum aut Germanorum; quo nomine Gotthos etiam aliosque affinibus linguis utentes intelligo: Scytharum enim nomen ad diversissimas gentes et sæpissime ad Hunnos ab antiquissimis temporibus extensum fuisse res certa est. Quin etiam deveniendum videtur in sententiam sagittas propriam fuisse Tatarorum seu Mogolum armorum speciem, sive in Europa, ut Fenni ad mare Balticum [Cfr Tacitus, Descript. German. cap. 46.] , habitarent, sive in Asia super Pontum Euxinum; et certe inter barbaros, qui in Europam eruperint, nullos reperi ad stemma Germanicum pertinentes, quibus multus inter pugnandum sagittarum erat usus. De Germanis, de Francis, de Gotthis, de Saxonibus jam dixi. Alani gravi armatura pugnasse referuntur, Heruli levi, Gepidæ telis [Jornandes, de rebus Geticis, cap. 50, ap. Muratori, Scriptt. rer. italic. tom. I, pag. 216.] ; Vandali autem dicuntur [De bello Vandalico, lib. I, cap. 8, tom. I Opp. pag. 349.] nec jaculatorii, nec sagittarii periti fuisse, nec didicisse præliari pedibus, sed equites fuisse omnes et hastis maxime atque ensibus usi. Atque hæc pleraque luculente confirmantur a Jornande, qui prælium describens, quod barbari ex stemmate Germanico pugnaverunt in Pannonia post Attilæ mortem adversus Hunnos, singulorum arma indicat eaque inter se opponit: Ibi, inquit [De rebus Geticis, cap. 50, ap. Muratori, tom. I, pag. 216.] , admirandum reor fuisse spectaculum, ubi cernere erat cunctis, pugnantem Gothum ense furentem, Gepidam in vulnere suorum cuncta tela frangentem, Suevum pede, Hunnum sagitta præsumere, Alanum gravi, Herulum levi armatura aciem instruere. Ex his itaque omnibus soli Hunni sagittas mittebant; hoc pugnandi more erant conspicui, ut Gotthi ensibus suis; Gepidæ telis; Suevi pedites framea et jaculis pro Germanorum more; Alani (utut Hunnis similes) gravi armatura, scilicet lorica, galea scutoque necnon lancea, gladio et pilo; Heruli levi armatura, vix scuto crassiorique lacerna tecti et jaculis mittendis intenti. Cæterum ex his, quæ inferius Ammianus Marcellinus et Salvianus nobis dabunt de barbaris qui Coloniam venerunt, satis manifestum erit nullam gentem, quæ sagittis modo qualicumque utebatur, ante medium sæculum V per Coloniam transivisse.

[148] [Id armorum genus proprium fuisse Hunnorum constat ex scriptoribus græcis,] Hunnorum contra spem et robur in sagittis fuisse positum ex præmissis satis jam constat; placet tamen id magis confirmare, potissimum ut appareat arcum et sagittam, quibus præter gladium utebantur, insigne quoddam eorum fuisse et indicium, quod in omnium incurrebat oculos et quo secernebantur a reliquis barbaris, qui imperium Romanum vastaverunt. Ammianus Marcellinus, qui eos vidit et accuratissime eorum faciem et mores descripsit: Eo, inquit [Rerum gestarum lib. XXXI, cap. 2.] , omnium acerrimos facile dixeris bellatores, quod procul missilibus telis, acutis ossibus pro spiculorum acumine arte mira coagmentatis, sed distinctis, cominus ferro sine sui respectu confligunt, hostesque, dum mucronum noxias observant, contortis laciniis illigant, et laqueatis resistentium membris equitandi vel gradiendi adimant facultatem. Incredibilem itaque in missilibus seu sagittis jaciendis atque etiam in torquendis laqueis dexteritatem admirabatur apud Hunnos Marcellinus, ipse rei militaris peritissimus. Zosimus de iisdem [Historia nova, lib. IV, cap. 20, pag. 194 et 195, edit. Bonn.] : Stataria quidem prorsus neque poterant neque norant hostem aggredi, sed partim circumequitando, partim excurrendo, partim opportune retrocedendo et ex equis sagittando (ἐκ των ἱππων κατατοξευοντες) immensam Scytharum (idest Gotthorum) cædem edebant. Non aliter Agathias, ubi eos a Belisario cæsos perhibet [Historiarum lib. V, cap. 19, pag. 320 et 321, edit. Bonn.] : Tum barbari, omni ex parte jaculis icti, in se ipsos conglomerati et in arctum redacti ac compressi, tueri se bellando non poterant. Neque enim sagittare (τοξευειν) commode poterant, cum neque locus esset sagittis (βελεσιν), neque excursiones equis et alarum circumductiones facere poterant… Barbari terga vertentes incomposite fugerunt… Nam et habenas omnes equis laxarant et præterea flagella assidue urgentia præripiebant celeritatis remissionem. Defecerat autem ipsos præ pavore etiam ars ipsa, qua magnopere gloriari solent. Fugientes enim hi barbari magis propulsant eos, qui sese acriter insectantur, retrorsim sagittantes. Verba Procopii, laudantis Hunnorum sagittandi peritiam, supra dedimus. Alibi iterum eam extollit, τοξατους ἀγαθους ὀντας eos dicens [De bello Gotthico, lib. II, cap. 1, tom. II Opp. pag. 146, edit. Bonn.] , atque eos ita sagittis pugnasse exhibens ac si nulla alia habuisset arma, quamquam gladium quoque gessisse novimus. Demum Olympiodorus, qui ad Hunnos legatus ivit, singularibus laudibus ipsorum regum eximiam sagittandi peritiam, εὐφυεστατην τοξειαν, prosecutus est [Ex Biblioth. Photii, cod. 80, in Corp. Scriptt. Hist. Byzant. tom. I, pag. 455, edit. Bonn.] .

[149] [latinis, gallicis aliisque] Latini similiter, visis Hunnis, arcuum sagittarumque usu movebantur maxime. Marcellinum memoravimus. S. Sidonius Apollinaris in Panegyrico, quem Anthemio Augusto bis consuli dixit, de aliis armis non meminit [Panegyricus Anthemio dictus, Collect. Pisaur. omnium Pœmatum, tom. VI, pag. 42, col. 1.] :

Cornipedum gens altera fertur.
Hæc habitat * teretes arcus et spicula cordi;
Terribiles certæque manus, jaculisque ferendæ
Mortis fixa fides: et non peccante sub ictu
Edoctus peccare furor.

Jornandes soluto stylo eadem de iis prædicat: Exigui quidem, inquit [De rebus geticis, cap. 24, ap. Muratori, Scriptt. Ital. tom. I, pag. 203.] , forma, sed arguti motibus, expediti et ad equitandum promptissimi: scapulis latis et ad arcus sagittasque parati. Audiamus S. Aniani biographum, ubi de obsidione Aurelianensi: Interim, inquit [Ap. D. Bouquet, tom. I, pag. 645.] , hostilis exercitus (scilicet Hunnorum) tela jactabat instantius. Atque ex his quæ hactenus disseruimus sequitur (ni fallor) sagittarum in bellicis expeditionibus usum omnino proprium fuisse Hunnorum et valde parum admissum a reliquis barbaris, maxime quibus Germanica origo erat et qui Rheni ripas aliasque Galliæ partes vastarunt. Quum autem Ursulanum agmen certe partim sagittis perierit; id si addideris traditionibus Coloniensi et Britannicæ, secundum quas beatæ virgines ab Hunnis cæsæ feruntur, equidem non video quid ultra dubites, quin vere Attilæ milites earum martyrii exstiterint præcipui auctores. Insuper quum nulli barbari, ut alibi explicabimus, tam crudeles aut tam impudici fuerint quam Hunni, quumque satis certo constet Colonienses martyres maximo fuisse numero et plerasque sequioris sexus, inde alia habemus indicia quibus Attilæ agmina eaque sola designentur.

[150] [Quam temere assertum fuerit cædis auctores fuisse Sunos, aut Dacos, aut Pannones,] Quid ad hæc aliter sentientes? Complures Hungari [Desericius, de Initiis ac Majoribus Hungarorum, lib. IV, tom. III, pag. 84.] , quibus persuasum est Magyares reliquias esse Hunnorum (quamquam doctissimo ethnographo d'Omalius d'Halloy [Introduction ethnographique, ap. Migne, Diction. Ethnogr. pag. 47.] aliter visum sit), contendunt in monumentis britannicis et Coloniensibus errorem invaluisse et loco Hunnorum seu Hunorum legendum esse Sunos seu Sunicos, Belgicam gentem, quam plerique positam fuisse volunt ubi nunc Trajectum ad Mosam cernitur aut ad orientem hujus loci [Cellarius, Notit. Orbis antiqui, tom. I, pag. 274 et 275, edit. Brandt.; Walckenaer, Géographie ancienne des Gaules, tom. II, pag. 287 et seqq.; Schayes, Les Pays-Bas avant et durant la domination romaine, tom. I, pag. 432, not. 1.] . Sed hæc solum excogitata, quod Ursulanum martyrium, ut Coloniæ Agrippinæ honori, sic populo Hungarico dedecori verti posse videretur. Ad talia itaque vix respondendum est, quum Passionis Regnante Domino codices nulli proferantur in quibus Suni seu Sunici scribuntur, quumque Galfredus Monumetensis, libris Coloniensibus nequaquam usus, Hunnos quoque habeat, non Sunos seu Sunicos. Quid ergo idem error in diversissimis scriptis legatur? Sed alii aliter, scilicet nomen Hunnorum genericum fuisse medio ævo, idque datum barbaris quibuscumque, qui alicubi truculente egerint [Cfr Crombach, S. Ursula vindicata, pag. 103 et 104.] ; quamobrem jure merito asseri posse occisores Coloniensum virginum Dacos fuisse, ex Pannonia ab Hunnis pulsos et errore quorumdam aliquando Hunnos vocatos [Inchofer Annal. eccles. Hungariæ, appar. pag. X.] . Sed quis umquam audivit in has partes venisse Dacos? Verum si Daci non placeant, offerunt nobis adversarii tirones Pannones, quos Maximinus anno 235 in Germaniam secum duxerat; hos vocari potuisse Hunnos, siquidem Hunni postmodum in Pannonia aliquandiu sedem habuerint [Crombach, S. Ursula vindicata, pag. 102 et 103.] ; sic pristinos Gallos dici aliquando Francos, quod Franci eorum regionem occuparint: Sed hac præpostera argumentandi ratione quid umquam proficient? Ubi scriptum Pannones tirones, quum in Germania versarentur, cædem alicubi fecisse Romanorum aut qui Romanis parebant? Quæ dein memoria superest eos sagittis pugnasse et arcubus?

[151] [aut Gotthos.] Habent et aliud adversarii effugium [Ibid. pag. 102.] : Maximinus nempe a quibusdam traditur patre Gottho, matre Alana natus esse; jam vero scripsit Jornandes [De rebus Geticis, cap. 9, ap. Muratori, tom. I, pag. 196.] usu pleraque nomina gentes amplecti, ut Romani Macedonum, Græci Romanorum, Sarmatæ Germanorum, Gothi plerumque mutuantur Hunnorum; hinc constare Gotthos præcipue Hunnorum nomine gloriatos fuisse; hinc Maximinum, origine Gotthum Hunnum et ducem Hunnorum dici potuisse. Sed fucus fit lectoribus. Jornandes scilicet de alia omnino re sermonem facit. Ubi enim dixerat commemorari a Dione historico regem Gotthorum, nomine Telephum, subdidit: Ne vero quis dicat hoc nomen a lingua gothica omnino peregrinum esse, nemo est qui nesciat animadverti, usu pleraque nomina gentes amplecti etc.; ita ut numquam cogitarit Jornandes Gotthos amasse vocari Hunnos: sed scripsit usos eos esse nominibus propriis ex lingua hunnica seu mogolica mutuatis, quemadmodum Hunni etiam assumebant nomina origine gotthica seu germanica: cujus rei exemplum est ipsius Attilæ nomen, quo plurimi putant significari nobilem seu ex genere avito natum; aliis tamen sentientibus id mutuatum ex Athel, tartarico fluminis Volgæ nomine [Cfr Am. Thierry, Hist. d'Attila, tom. I, pag. 51, not. 3.] . Sed tædet me alios Crombachii et Hungarorum prosequi modos, quibus putant Hunnos dici posse S. Ursulæ et sociarum interfectores, quin vere Hunni fuerint. Progredior itaque ad Hunnorum descriptionem quo magis pateat quam dissimilis esset hæc gens ab aliis omnibus et discretu facillima.

[Annotatum]

* idem ac habet

§ XVII. Hunnorum descriptio et primæ sedes.

[Hunnorum forma, mores et ingenium secundum Marcellinum,] Gens Hunnica, qualis perseverabat sæculo IV et V, pura erat et impermixta; ita ut nemo eam, qui semel vidisset, cum ullo ex Germanica stirpe populo confudisset. Omnia enim habebat indicia quibus Mogolica nunc discernitur. Audi Ammianum Marcellinum: Hunnorum gens, inquit [Rerum gestarum lib. XXXI, cap. 2.] , monumentis veteribus leviter nota, ultra paludes Mæoticas glacialem oceanum accolens, omnem modum feritatis excedit. Ubi quoniam ab ipsis nascendi primitiis infantum ferro sulcantur altius genæ, ut pilorum vigor tempestivus emergens corrugatis cicatricibus hebetetur, senescunt imberbes absque ulla venustate, spadonibus similes: compactis omnes firmisque membris, et opimis cervicibus: prodigiosæ formæ et pandi, ut bipedes existimes bestias, vel quales in commarginandis pontibus effigiati stipites dolantur incomte. In hominum autem figura licet insuavi ita visi sunt asperi, ut neque igni, neque saporatis indigeant cibis, sed radicibus herbarum agrestium et semicruda cujusvis pecoris carne vescantur, quam inter femora sua et equorum terga subsertam, fotu calefaciunt brevi. Ædificiis nullis unquam tecti: sed hæc velut ab usu communi discreta sepulcra declinant. Nec enim apud eos vel arundine fastigiatum reperiri tugurium potest. Sed vagi montes peragrantes et silvas, pruinas, famem, sitimque perferre ab incunabulis assuescunt. Peregre tecta, nisi adigente maxima necessitate, non subeunt: nec enim apud eos securos existimant esse sub tectis. Indumentis operiuntur linteis, vel ex pellibus silvestrium murium consarcinatis: nec alia illis domestica vestis est, alia forensis. Sed semel obsoleti coloris tunica collo inserta non ante deponitur aut mutatur, quam diuturna carie in pannulos defluxerit defrustata. Galeris incurvis capita tegunt; hirsuta crura coriis munientes hœdinis; eorumque calcei, formulis nullis aptati, vetant incedere gressibus liberis. Qua causa ad pedestres parum accommodati sunt pugnas: verum equis prope affixi duris quidem, sed deformibus, et muliebriter iisdem nonnunquam insidentes, funguntur muneribus consuetis. Ex ipsis quivis in hac natione pernox et perdius emit et vendit, cibumque sumit et potum, et inclinatus cervici angustæ jumenti, in altum soporem adusque varietatem effunditur somniorum. Et deliberatione super rebus proposita seriis, hoc habitu omnes in commune consultant. Aguntur autem nulla severitate regali, sed tumultuario optimatum ductu contenti, perrumpunt quidquid inciderit. Et pugnant nonnunquam lacessiti, sed ineuntes prælia cuneatim variis vocibus sonantibus torvum. Utque ad pernicitatem sunt leves et repentini; ita subito de industria dispersi vigescunt, et incomposita acie cum cæde vasta discurrunt: nec invadentes vallum, nec castra inimica pilantes præ nimia rapiditate cernuntur. Eoque omnium acerrimos facile dixeris bellatores, quod procul missilibus telis, acutis ossibus pro spiculorum acumine arte mira coagmentatis, sed distinctis, cominus ferro sine sui respectu confligunt, hostesque, dum mucronum noxias observant, contortis laciniis illigant, ut laqueatis resistentium membris equitandi vel gradiendi adimant facultatem. Nemo apud eos arat, nec stivam aliquando contingit. Omnes enim sine sedibus fixis, absque lare vel lege aut ritu stabili dispalantur, semper fugientium similes, cum carpentis in quibus habitant: ubi conjuges tetra illis vestimenta contexunt, et coeunt cum maritis, et pariunt, et adusque pubertatem nutriunt pueros. Nullusque apud eos interrogatus, respondere, unde oritur, potest, alibi conceptus, natusque procul, et longius educatus. Per inducias infidi, inconstantes, ad omnem auram incidentis spei novæ perquam mobiles, totum furori incitatissimo tribuentes. Inconsultorum animalium ritu, quid honestum inhonestumve sit penitus ignorantes: flexiloqui et obscuri, nullius religionis vel superstitionis reverentia aliquando districti: auri cupidine immensa flagrantes: adeo permutabiles, et irasci faciles, ut eodem aliquoties die a sociis nullo irritante sæpe desciscant, itidemque propitientur nemine leniente. Hoc expeditum indomitumque hominum genus.

[153] [Jornandem et S. Sidonium Apollinarem.] Iidem non minus noti Jornandi: Quos bello, inquit [De rebus Gesticis, cap. 24, ap. Muratori, tom. I, pag. 203.] , forsitan minime superabant, vultus sui terrore nimium pavorem ingerentes terribilitate fugabant, eo quod erat eis species pavenda nigredine, sed velut quædam (si dici fas est) deformis offa, non facies, habensque magis puncta quam lumina. Quorum animi fiduciam torvus prodit aspectus, qui etiam in pignora sua primo die nata desæviunt. Nam maribus ferro genas secant, ut antequam lactis nutrimenta percipiant vulneris cogantur subire tolerantiam. Hinc imberbes senescunt et sine venustate ephœbi sunt: quia facies, ferro sulcata, tempestivam pilorum gratiam per cicatrices absumit. Exigui quidem forma, sed arguti motibus, expediti et ad equitandum promptissimi: scapulis lati et ad arcus sagittasque parati: firmis cervicibus et in superbiam semper erecti. Hi vero sub hominum figura vivunt belluina sævitia. Consentit S. Sidonius Apollinaris [Panegyricus Anthemii, Collect. Pisaur. Poematum, tom. VI, pag. 42,] :

Gens animis membrisque minax; ita vultibus ipsis
Infantum suus horror inest: consurgit in arctum
Massa rotunda caput, geminis sub fronte cavernis
Visus adest oculis absentibus, acta cerebri
In cameram vix ad refugos lux pervenit orbes,
Non tamen et clausos. Nam fornice non spatioso
Magna vident spatia et majoris luminis usu
Perspicua in puteis compensant puncta profundis.
Tum ne per malas excrescat fistula duplex,
Obtundit teneras circumdata fascia nares,
Ut galeis cedant. Sic propter prælia natos
Maternus deformat amor, quia tensa genarum
Non interjecto fit latior area naso.
Cætera pars est pulcra viris: stant pectora vasta,
Insignes humeri, succincta sub ilibus alvus;
Forma quidem pediti media est; procera sed exstat,
Si cernas equites: sic longi sæpe putantur,
Si sedeant. Vix matre carens ut constitit infans,
Mox præbet dorsum sonipes: cognata reare
Membra viris; ita semper equo ceu fixus adhæret
Rector. Cornipedum tergo gens altera fertur.
Hæc habitat teretes arcus et spicula cordi;
Terribiles certæque manus, jaculisque ferendæ
Mortis fixa fides: et non peccante sub ictu
Edoctus peccare furor.

[154] Jam vero ut tempus et modus adventus Hunnorum in Europam luculentius innotescat, [Hunni, olim ad septentrionem regni Sinici considentes, videntur anno 40 ante Christum venisse ad mare Caspium:] juverit breviter de eorum origine dicere. Porro in originem hujus gentis, a reliquis omnibus in Europa ante finem sæculi IV cognitis tantopere diversæ, primus erudite inquisivit Josephus de Guignes, scilicet in commentario de Hunnis, Alanis, Iguribus et Sabiris [Mémoires de l'académie des inscriptions, etc. tom. XXVIII, pag. 85 et seqq.] : quo viam stravit ad Historiam suam Hunnorum. Utroque opere multa quæ ante obscurissima erant incredibili aspersisse luce visus est; ejusque vestigia dein relegit Desmoulins et denuo nonnulla examinavit Eduardus Biot [Journal asiatique, Nov. 1843.] . Secundum eorum itaque sententiam Hunni pars sunt ejus gentis, quam historici Sinenses Hiongnou appellant et quæ aliquando dominata est immensæ terrarum plagæ, quæ ad Sinæ septentrionem sita est et a mari Orientali usque ad fluvium Irtisch porrigitur; quin etiam quæ quadraginta ante Christum natum annis imperii sui fines propagavit usque ad fluvium Jaik, qui in mare Caspium suas aquas infundit; ita ut tunc tandem in viciniam maris Caspii venerint Hunni. Sed non omnibus hæc placuere, quod videntur Hunni in his partibus sedem habuisse duobus sæculis ante. Scribit enim Strabo [Rerum geograph. lib. XI, pag. 749, edit. Oxon.] : Eratosthenes tradit … in orbem circum mare post Hyrcanos esse Amardos, Anariacas, Cadusios, Albanos, Caspios, Uitios ac fortasse etiam alios quosdam usque ad Scythas. Porro Uitios eosdem esse ac Hunnos contendunt, propterea quod Dionysius Charax seu Periegetes [Dionysius Periegetes, V. 730.] , qui Augusto imperatore floruit, quatuor ad ripam occidentalem maris Caspii populos ordine inverso recensens, scilicet a septentrione meridiem versus, Scythas nominat, Hunnos (Οὐννους), Caspios et Albanos. Priscianus [Collectio Pisaur., tom. IV, pag. 248 et 249.] Dionysii carmina ita latine vertit:

Hoc igitur pelagus * quæ gentes undique cingunt
Incipiens numerem primis aquilonis ab oris
Quæ vergunt zephyro, quas Caspia littora claudunt,
Primi sunt Scythiæ populi, Saturnia juxta
Æquora viventes, Hyrcanique ostia ponti…
Hinc Thynus * sequitur, post fortis Caspia proles;
Hinc sunt Albani bellaces marte feroci.

Jam vero quum Eratosthenes qui Uitios memorat, annis ante Christum 276 natus fuerit [Biographie universelle, v° Eratosthènes.] , atque hi iidem videantur ac Hunni quos Dionysius appellat, dicendum est Hunnos non quadraginta ante Christum annis ad mare Caspium se locasse, sed ducentis aut pluribus. Huic argumento, quod nititur conjectura Uitios eosdem esse ac Hunnos, aliud subjiciunt, scilicet Hiong-nou multo ante id nomen posuisse ut Yuepo seu Yuepan dicerentur, quum ineunte sæculo II refugium in Kirghizium campis quæsierunt. Tertio demum, dicunt certum fere esse Hiong-nou et populares Ouigures Turcarum majores fuisse; unde secuturum esse ut Turcæ et Hunni ad eamdem stirpem pertineant; linguam autem et corporis formam utriusque gentis huic consectario non favere.

[155] [quæ Guignii sententia non firmis argumentis videtur impugnata fuisse.] Verum enimvero primum argumentum valde infirmum esse quis neget? Secundum, præterquam quod non convenit ante sæculum II desiisse nomen Hiong-nou, parum ad rem facit. Tertium quod lingua Hunnorum non convenit cum Turcica, ludicrum est, quum de Hunnorum lingua nil supersit præter nomina ex quibus nihil certi deducere est. Vide supra num. 151. Quodsi tamen id urgeas, obvius tibi est Parrotius [Versuch einer Entwicklung der Sprache. Abstammung, Geschichte, Mythologie und Bürgerlichen Verhältnisse der Liwen, Lätten, Eesten, tom. I, pag. 39, 164, 428, etc.] , linguarum et rerum Septentrionalium et Asiaticarum peritissimus, qui non dubitat Hunnos et Turcomannos ad eamdem stirpem reducere, quod utrorumque linguæ satis inter se conveniant. Quod vero de forma corporali Hunnorum et Turcarum est, judicet ipse lector. Convenit inter ethnographos gentem Kirghizium universæ Turcicæ stirpis purissimam esse; jam vero hujus imago et descriptio æque congruit Hunnis ac Calmucorum seu Mogolum. Horum nolim brevitatis causa lineamenta, naturam et mores aperire; nemo enim negat eorum imagine vultus et indolem Hunnorum referri: cæterum dabit viatrix Hommaire de Hell [L'Univers pittoresque, Tartarie, Beloutchistan, Boutan et Népal, par Dubeux et Valmont, pag. 171.] . Sed audiendus est qui Kirghizes descripsit Anglus Woods in Itinerario ad fluminis Oxi fontes: Kirghizes, inquit [Ap. Migne, Dictionnaire d'Anthropologie, col. 1019.] , parvi sunt et longe infra staturam mediocrem: ex septem viris qui simul erant unus tantum altus erat pedes anglicos quinque, uncias quinque et dimidiam. Vultus eis mirum in modum fœdus. Nasi pars superior maxime depressa; unde ambo oculi spatio plano, et pari libella cum reliqua facie, separantur; oculi oblongi et latentes; frontis inferioris pars prominet, superior fugere videtur; genas latas et turgidas duo diceres carnis frusta vultui applicita; barba rara, et in his, quorum densa cæsaries, sponte cirrata; color fuscus, minus ardore solis quam injuria et varietate tempestatum; demum membra validis non constant musculis. Notus insuper eorum galerus incurrus, quem ab Ammaniano Hunnis quoque tribui superius vidimus. Calcei eorum ex pellibus informes; equitandi et sagittandi ars et barbæ expilandæ usus a multis quoque commemorata; verbo si faciem aspexeris Sultani Kirghizis et habitum aliquot incolarum, quales exhibentur in libro L'Univers pittoresque [Tartarie, Beloutchistan, Boutan et Népal, par Dubeux et Valmont, tab. XII, XIII et I.] , viros ab Ammiano Marcellino, Jornande et S. Sidonio Apollinari descriptos te cernere arbitraberis. Re quidem vera solent Hunni comparari cum Mogolibus, maxime Calmucis seu Tartaris, atque ipse eos non semel inter Mogoles retuli; ast hæc nequaquam inter se pugnant, quum Kirghizes quoque Mogolicæ stirpis partem habeam; non tantum tribuens colori, quantum cl. v. d'Omalius d'Halloy [Recherches sur les langues tartares, pag. XLVI et pag. 11.] , qui, discrimine ex colore ducto, Mogoles stirpi flavæ accenset, Kirghizes candidæ. Alia enim aliis ethnographis probantur systemata.

[156] [Illic divisi in Hunnos Nigros et Albos.] Quocirca, quamquam Abel Rémusat [Asia polyglotta, cfr Journal des Savants, 1823, nov. pag. 653.] , Klaproth [Die Erdkunde, tom. II, pag. 343 et 344.] et Ritter [Bulletin de l'académie royale de Bruxelles, tom. XXIII, part. II, pag. 815.] (tanta in rebus geographicis Asiæ nomina!) abjiciendam existimarint Josephi de Guignes sententiam, equidem non tantum auderem; neque eis consentire possum ab illustrissimo Hunnorum historico, Hunnorum et Hiong-nou gentem eamdem esse adstruente, nulla alia proposita fuisse argumenta quam nominum Hiong-nou et Hunnorum similitudinem. Ostendit enim manifeste Guignius Hiong-nou, quos eosdem quoque habet ac Turcas, venisse usque ad occidentem fluminis Volga et in Yen-tçai seu Sarmatiam Asiaticam transiisse; quam quum veteres historici Sinenses aliquando Alann appellent et in finibus Romani imperii positam fuisse referant, quis neget regionem ab Alanis occupatam designari, quos ex scriptoribus græcis et latinis ab Hunnis devictos et exturbatos fuisse novimus [Mémoires de l'académie des inscriptions et belles-lettres, tom. XXVIII, pag. 92 et seqq.] ? Meminerunt etiam Sinenses duplicem Hiong-nou gentem: alteram quæ apud ipsos nota est sub nomine Ab-Tele seu Telites (quod commune nomen assumpserant) id est ad aquam, seu ad Oxum; alteram quæ sedem suam habuit prope Kaschgar et Aksou et usque mare Caspium et Captchac protendebatur [Ibid. pag. 96.] . Cognovere quoque latini et græci plures ad Hunnicam nationem pertinentes populos, maxime duos, quorum alter Hunni albi, alter Hunni nigri dicebantur. Quibuscum conveniunt quæ ex Jornande [De rebus Geticis, cap. 24, cit. a cl. v. Am. Thierry, Attila, tom. I, pag. 207. Sed non reperiuntur ap. Muratori, tom. I, pag. 203; neque in Biblioth. Patrum Maxima, tom. XI, pag. 1060 et 1061; ex alia certe editione sumpta fuere.] recitata reperio: Hinc jam Hunni, quasi fortissimarum gentium fœcundissimus cespes, in bifariam populorum rabiem pullularunt. Adeoque ut occidentales pavenda nigredine et tetri colore a Jornande dicuntur, sic orientales, qui et Ephthalitæ et Abtelitæ [Theophylactus Simocatta, Histor. lib. VIII, cap. 8, pag. 283, edit. Bonn.] , cute candida et vultu minime deformi perhibentur a Procopio [De bello Persico, lib. I, cap. 3, tom. I Opp. pag. 16.] ; unde et albi dicti [Ibid. pag. 15.] . Hi Hunnorum nigrorum confines erant; sed mari Caspio dividebantur: ita ut albi ad septentrionem Persarum essent positi et ad orientem maris Caspii [Ibid. pag. 16; cfr de Guignes, Hist. des Huns, tom. II, pag. 325 et seqq.] , nigri ad septentrionem Caucasi montis inter mare Caspium et paludem Mæotidem [Procopius, de bello Persico, lib. I, cap. 10, tom. I Opp. pag. 48.] .

[Annotata]

* Caspium

* Hunnus

§ XVIII. Hunnorum Nigrorum sedes ad mare Caspium; adventus in Europam; sedes et gesta usque ad finem sæculi IV: quantum scilicet pertinent ad res Ursulanas.

[Hunni Nigri, auctores cædis S. Ursulæ, usque ad annum 374 vix noti Romanis, ex Asia irrumpunt tandem in Europam.] Verum quæcumque ineatur de Hunnorum origine sententia, sive placeat Guignii, arbitrantis Hiong-nou et Hunnos eosdem esse eosque quadraginta ante Christum annis dominationem et sedes suas propagasse usque ad fluvium Jaik, in mare Caspium ad septentrionem influentem; sive statuatur eos tribum fuisse Finnorum orientalium [Cfr Journal des Savants, 1823, nov. pag. 653.] aut alius nationis ex familia Mogolica; id certum est paulo post annum 40 ante Christum alteram eorum partem, Hunnos scilicet albos, descendisse inter mare Caspium et Oxum usque ad Persidem, alteram seu Hunnos nigros inter lacum Mæotidem et mare Caspium usque ad Taurum montem. Quieti illic quatuor circiter consederunt sæcula, ita ut vix Romanis et Græcis innotuerint. Augusti ævo Hunnorum nigrorum, de quibus solis deinceps dicemus, meminisse Dionysium Periegetem supra diximus et eorumdem tribum inter Rhoxolanos et Blasternos ad Tanaim positam memoravit sæculo II Ptolomæus [Georg. lib. III, cap. 5. Cfr Cellarius, Notitia orbis antiqui, tom. I, pag. 406.] . Alii vero neque latini neque græci scriptores de iisdem locuti videntur. Hinc literis mandavit Ammianus [Rerum gestarum lib. XXXI, cap. 2.] Hunnorum gentem monumentis veteribus levitur notam fuisse; et Zosimus [Historia nova, lib. IV, cap. 20, pag. 194, edit. Bonn.] nationem eos vocat prius quidem incognitam, sed quæ subito tum temporis emersit, quum scilicet anno 374 Gotthos aggressa est. Similia scripsit Eunapius [Excerpta ex historia, num. 34, pag. 75, edit. Bonn.] ; et Hieronymus [Adv. Vigilantium, lib. II, ap. Migne, Patrologia, tom. XXIII, col. 295.] appellavit Hunnorum novam feritatem, quod ante suam ætatem incognita esset. Atque hæc plane subruunt Crombachii [S. Ursula vindicata, pag. 94 et seqq] assertum, Hunnos jam ante medium sæculum III in Europam venisse, quin etiam ante Christum natum. Cui asserto non minus adversatur, quod quum, Hunni nigri bellum moverunt contra Gotthos (initium id fuit eorum in occidentales partes irruptionis), inter certos fixosque fines omnino adhuc consistebant, ad orientem scilicet Ponti Euxini, lacus Mæotidis et Tanais fluminis; neque nos sinunt suspicari scriptores coœvi eos alibi uspiam sedem habuisse. Ammianus Marcellinus [Rerum gestarum lib. XXX, cap. 2.] eos ultra paludes Mæoticas glacialem Oceanum accoluisse plane affirmat; Zosimus [Historia nova, lib. IV, cap. 4, pag. 194.] quoque tradit se memoriæ proditum in historiis reperisse, e limo, quem Tanais devehit, Cimmerium Bosporum ad terræ formam redactum facultatem eis præbuisse terrestri ex Asia in Europam itinere transeundi, quum Gotthicum susceperunt bellum. Procopius, de ea Tauri montis parte, quæ mons Caspius dicitur, atque etiam de Porta Caspia, quam alii volunt esse fauces de Dervend, ad littus maris Caspii, alii et multo verisimilius fauces de Térek in medio fere monte Caspio [Walckenaer, Mémoires sur les dénominations de Portes Caspiennes. etc. Nouv. Mém. de l'académie des inscriptions, etc. tom. VII, pag. 210 et seqq.] , locutus, sic pergit [De bello Persico, lib. I, cap. 10, tom. I Opp. pag. 48.] : Hinc (septentrionem versus) se campus aperit equitabilis et ubertim riguus. Regionis pars maxima equis alendis accommoda est, spatiisque porrecta planissimis. Ibi omnes fere populi, quos Hunnorum nomen complectitur, habitant, eorumque sedes ad paludem usque Mæotin pertinent. Priscus quoque, qui legatus ad Hunnos missus fuit et res eorum, quantum ex historiæ ejus reliquiis colligere licet, accuratissime observavit, hanc nationem sævam in Mæotide palude ulteriorem ripam, dum Gotthi citeriorem occuparent, insedisse refert [Cfr Jornandes, de rebus Geticis, cap. 24, ap. Muratori, tom. I, pag. 203.] . Hieronymus vero, commemorans eorumdem anno 395 in Orientem irruptionem eos ex ultimis Caucasi rupibus immissos dicit [Epist. LX ad Heliodorum seu Epitaphium Nepotiani, num. 16, ap. Migne, Patrologia, tom. XXII, col. 600.] , aut ab ultima Mæotide inter glacialem Tanaim et Massagetarum immanes populos, ubi Caucasi rupibus feras gentes Alexandri claustra cohibent, cohibent, erupisse Hunnorum examina scribit [Epist. LXXVII seu de Morte Fabiolæ, num. 8, ap. Migne, tom. XXII, col. 695.] : ita ut nil certius sit quam Hunnos, qui tantam in imperio Romano fecerunt stragem, usque ad exiens sæculum IV inter Caucasum montem et paludem Mæotidem se continuisse. Certum itaque sit oportet (ut id obiter denuo moneam) S. Ursulam et socias ab Hunnis ante medium sæculum III occidi non potuisse, prout voluere Colonienses, maxime Bebius et Crombachius.

[158] [Confutatur Dieffenbachius qui ex Galfredo Monumetensi] Sed adversarius alius hic conveniendus est, Bebio et Crombachio multo majoris his temporibus auctoritatis, scilicet Laurentius Dieffenbach, suis in Celticarum rerum origines disquisitionibus clarissimus. Hic enim æstimat multis ante Christum sæculis et simul aut proxime ante Pictorum appulsum Hunnos in Britanniam venisse [Celtica II, part. II, pag. 267 et 269.] . Fidem adhibet narratibus Galfredi Monumetensis de Humbro rege Hunnorum, qui pugnarit cum Albanacto, filio Bruti, abnepotis Æneæ Trojani. Remittit [Ibid. pag. 267.] quippe lectorem ad hæc verba [Hist. reg. Brit. lib. II, cap. 1 et 2, pag. 23.] : Illis deinde (Locrino, Albanacto et Cambro, filiis Bruti) concordi pace diu regnantibus, applicuit Humber rex Hunnorum in Albaniam (Scotiam): et commisso prælio cum Albanacto, interfecit eum, et gentem patriæ ad Locrinum (qui Loëgriam seu mediam partem insulæ tenuisse ibidem dicitur) diffugere coegit. Locrinus igitur, rumore audito, associavit sibi fratrem suum Kambrum et collegit totam juventutem patriæ et ivit obviam regi Hunnorum circa fluvium qui nunc vocatur Humber. Inito ergo congressu, compulit Humbrum in fugam, qui usque ad fluvium fugiens submersus est in eo et nomen suum fluvio reliquit. Sed tota hæc fabula inventa est ad explicanda vocabula Britanniæ quæ a Bruto, Loëgriæ quæ a Locrino, Cambriæ quæ a Kambro, Albaniæ quæ ab Albanacto, Humbriæ quæ ab Humbro nomina sua mutuata fuisse ibidem dicuntur; et ut nemo sanæ mentis Bruti in Britanniam adventum commentitium non habet, sic mitiori judicio accipiendus non est Humber, rex Hunnorum. Equidem haud intelligo qua mente Dieffenbachius testimonia accumulet [Celtica II, part. II, pag. 268.] aliorum, qui eadem ex Galfredo sumpserunt; nullum enim emolumentum exspectandum est ex rivis, ubi ipse fons impurus est et fabularum scaturigo. Qua vera ratione Sigebertum Gemblacensem eos inter referre possit qui Galfredi scriptis usi fuerint eaque delibarint multo minus capio. Galfredus, ut supra § IX satis ostensum est, Historiam suam scribere non potuit ante annum 1125; Sigebertus vero Chronicum suum absolvit circa annum 1111, et 3 nonas Maji anni sequentis obiit [Anselmi Gemblacensis continuatio, ap. Pertz, Monumenta Germaniæ, tom. VI, pag. 375.] .

[159] [et ex loco, perperam Sigeberti Chronico inserto, ostendere voluit eos multo ante Christum in Britanniam venisse.] At, inquies, præivit Sigebertus Galfredo; et ii plane a vero aberrant, qui arbitrentur quæ de Britonum origine inseruntur Gemblacensi Chronico hæc interpolata esse; optima scilicet esse argumenta quibus hæc incusatio refellatur; sed hæc nondum proferre voluit Dieffenbachius [Celtica II, part. II, pag. 89.] . Verum enim vero superest etiamnum exemplar Sigeberti autographum; eo olim usus est Miræus, idem nuperius adhibuit Bethmannus [Ap. Pertz, tom. VI, pag. 284 et seqq.] , et ibidem omnino hæc de Britonibus et alia multa ex Galfredo excerpta omittuntur. Additamenta illa primum recepit codex Ursicampinus, inter annum 1155 et 1200 scriptus; hinc fluxere in exemplaria Divionense et S. Mariæ de Voto; quod postremum quum in editione principe procuranda usurpatum fuerit atque hæc posteris editoribus, si Miræum et Pertzium seu Bethmannum excipias, ducatum præstiterit, hinc factum est ut hæ farturæ in impressis ubique fere occurrant, quamquam a manuscriptis fere omnibus absint. Cæterum ab initio moniti fuere lectores de interpolatione. Editionem principem præ oculis habeo, atque hic ei titulus inscriptus est: Sigeberti Gemblacensis cœnobitæ Chronicum ab anno 381 ad 1115 cum insertionibus ex Historia Galfridi et additionibus Roberti abbatis Montis et tres sequentes annos complectentibus, promovente egregio patre D. G. Parvo, doctore theologo, confessore regio, nunc primum in lucem emissum cum privilegio. Venale habetur in officina Henrici Stephani (ubi impressum est) e regione scholæ Decretorum sita, et in vico sancti Jacobi in officina Joannis Parvi sub Lilio aureo. Detexerat has insertiones Antonius Rufus ope codicis Victorini Parisiensis a quo aberant, ut in præmissa editioni illi epistola dicitur. Quæ quum ita sint, quis, quæso, aurem dabit Galfredo, unico testi, Hunnos in Anglia versatos esse pluribus ante Christum natum sæculis? Catalogos insuper habemus tribuum, quæ, Romanis imperantibus, Britanniam incolebant [Sharon Turner, the History of the Anglo-Saxons, tom. I, pag. 39.] ; neque ulla illic de Hunnis mentio, quamquam certe hæc gens omnium offendisset oculos, quum a reliquis omnibus longe diversissima esset; mente recole quem, ut primum fuit cognita, stuporem videntibus injecerit et horrorem.

[160] [Complures egregie dixerunt de Hunnorum in Europam adventu:] Disserendum nunc esset de transitu Hunnorum per lacum Mæotin eorumque in Europam adventu; verum breviter hæc tangenda sunt, quantum scilicet Ursulanæ res id exigant: qui plura volet hæc ei dabit Tillemontius [Mémoires, Empereurs, Attila roi des Huns, post Theodose II, tom. VI, pag. 57 et seqq. Bruxelles. 1740.] , Ignatius Aurelius Fessler [Hist. de Huns, tom. I, part. II, pag. 217 et seqq.] , Guignius [Die Geschichten der Ungern und ihrer Landsassen, tom. 1, pag. 13 et seqq.] , præ reliquis tamen et longe optime cl. v. Amedeus Thierry. Hic enim in opere gallico, cui titulum fecit Historiam Attilæ et successorum ejus, tantam sagacitatem in investigandis Hunnorum rationibus et gestis, eam prudentiam in judicandis eorum rebus, talemque copiam et accurationem in iisdem enarrandis cum consummata eloquentia historicoque splendore et gravitate conjunxit ut, siquid videam, id opus, meo judicio, perennem sit habiturum laudem. Hunnicæ gentis fata prosecutus est auctor ab anno 575 ad 924; ita ut iis, qui prosperam adversamque illius conditionem plene nosse aveant, nil desiderandum relictum sit. Sed rem nostram jam agamus.

[161] [hic brevibus declaratur.] Quum Gotthi ad occidentem, Hunni ad orientem paludis Mæotidis et Tanais sedes suas haberent, aliquot jam pridem inter utrumque populum simultates exortæ erant, quum tandem anno 574 Balamir, rex Hunnorum, in Ostrogotthos perrexit eosque sibi subdidit. Hinc Vesigotthi terrore perculsi, post aliquot adversos conatus, fugerunt ultra Danubium et vacuam liberamque fecerunt irrumpentibus Hunnis ripam septentrionalem fluvii. Dum illic consisterent, nondum plane inter omnes tribus ita conveniebat, ut una omnium esset voluntas, unum studium: hanc induxit postmodum concordiam Attila. Et quidem per libertatem, quæ ante Hunnis supererat, et factionum diversitatem licebat imperatoribus Romanis auxiliares sibi ex Hunnica gente adsciscere copias. Nil proinde mirum comitem Bautonem, quum a Valentiniano II missus fuit contra Juthungos, Rhætiam devastantes (eosdem scilicet quos medio anno 383 impugnatum ivit lacrymabilis imperator Gratianus), Hunnos in suo exercitu habuisse.

[162] [Ex S. Ambrosio ostenditur] Atque hic incidimus in S. Ambrosii locum, de quo supra num. 145 meminimus. Hic præclarissimus Mediolanensis antistes, ubi anno 387 ad Maximum tyrannum denuo legatus a Valentiniano II missus est, hanc objurgationem se ex ore Maximi accepisse ipse in epistola ad Valentinianum [Epist. XXIV, ap. Migne, Patrologia, tom. XVI, col. 1035 et seqq.] scripsit: Quoniam me lusistis tu et ille Bauto, qui sibi regnum sub specie pueri vindicare voluit, qui etiam barbaros mihi immisit: quasi ego non habeam, quos possim adducere; cum mihi tot millia militent et annonas a me accipiant. Ad prius caput respondit S. Ambrosius neque se, neque Bautonem eum lusisse, quandoquidem ipse prior pacem cum Valentiniano poposcerit; ad posterius caput, quod criminationem in Valentinianum seu Bautonem, quasi hic barbaros in terras Maximo subditas misisset, continet et simul comminationem se id vice versa facturum, hæc reposuit sanctissimus præsul: Quos immisit barbaros Bauto comes? Et quid mirum si hoc Bauto fecisset, Transrhenanus genere; cum tu miniteris imperio Romano barbarorum auxilia, et turmas translimitanas, quibus commeatus provincialium tributa solvebant? Vide autem quid intersit inter tuas minitationes et Valentiniani augusti pueri mansuetudinem. Tu flagitabas quod barbarorum stipatus agminibus Italiæ te infunderes: Valentinianus Hunnos atque Alanos appropinquantes Galliæ per Alemanniæ terras reflexit. Quid habet invidiæ, si Bauto barbaros cum barbaris fecit decernere? Quoniam dum tu militem Romanum occupas, dum is adversum se utrinque prætendit, in medio Romani imperii sinu Juthungi populabantur Rhetias; et ideo adversus Juthungum Hunnus accitus est. Idem tamen, quia de finitimo proterebat Alemanniam et jam de vicinia mali urgebat Gallias, coactus est triumphos suos deserere, ne tu timeres. Confer utriusque factum: tu fecisti incursari Rhetias, Valentinianus suo tibi auro pacem redemit. Hæc Ambrosius.

[163] [Hunnos sub annum 383, Maximi tyranni tempore,] Ex his discimus primo Maximum causam fuisse ut Juthungi Rhætias incursarint, quum (ni fallor) per rebellionem suam impedivit Gratianum ne hos barbaros in superiori Danubio considentes protereret; secundo nullos barbaros in provincias, Maximo parentes, a Bautone fuisse inductos: nil enim aliud sibi vult hæc interrogatio: Quos immisit barbaros Bauto comes? quamquam id ei licuisset potiori jure quam Maximo, idem minitanti; tertio sedulo cavisse Bautonem et Valentinianum ne Maximi ditiones quidquam damni paterentur. Quum enim Juthungos adortus est Bauto, ad eos sive ex orientali plaga per Noricum, sive ex septentrionali, transmisso scilicet Danubio, venerat, neque ullam Maximi imperii partem tetigerat; quum vero eosdem debellasset et Galliis appropinquaret, jussus est a Valentiniano Hunnos et Alanos ex Rhætia amovere, cavens iterum ne Maximi provincias contingeret: quocirca in mandatis accepit ut per Alemanniam, (quæ secundum Bucherium [Belgium Romanum, pag. 357.] ad orientalem Rheni plagam inter Mœnum et Lohnam seu Laugonam * protendebatur et parti hodiernorum ducatuum Badensis, Hassiensis et Nassoviensis fere respondebat,) barbaros ad septrionalem Danubii ripam reduceret: quibus planum omnino fit Hunnos nequaquam tunc temporis Coloniam, ad lævam Rheni positam, venisse; quum eo usque non porrigeretur Alemannia, et maxime quod in Germania secunda, cujus metropolis erat, jaceret illa civitas, atque eo nomine pars haberetur Galliarum, a quibus barbari abstinere jussi.

[164] [Coloniam vastare non potuisse.] Et quidem si remoti fuerint a Maxima Sequanorum, quæ Rhætiæ finitima erat, quamquam graves ejus appropinquandæ essent rationes, scilicet ut triumphi de Juthungis perficerentur; multo sane magis censendi sunt prohibiti fuisse ne in Germanias excurrerent. Verbo, ut Maximus per arreptam tyrannidem bellum civile excitavit, quo coactus fuit Gratianus exercitum suum cum Maximi legionibus committere, Juthungis impunibus relictis et Rhætiarum via eis aperta, sic contra Valentinianus II auro suo ex Hunnis auxiliatores fecit imperii Romani, et nedum damnum ullum Maximo ejusque ditioni intulerit, propulsis e Rhætia Juthungis, pacem ei procuravit. Hæc verborum S. Ambrosii significatio; unde evidens sit Hunnos tunc temporis nequaquam fuisse in Coloniæ Agrippinæ partibus.

[165] [Repellitur adversariorum objectio, petita ex eorum barbarie.] At enim habent adversarii quod opponant: Hunnos nempe gentem indomitam fuisse; populabundam percurrisse universam Germaniam; Bautonem aliosque duces Romanos nequaquam eos cohibere potuisse; facile factum esse ut aliqua cohors Coloniam excurrerit et alia id genus. Equidem libenter dabo eum non fuisse inter Hunnos ordinem et disciplinam quam in exercitu Romano cernere erat; truculente ab eis gestum fuisse bellum; ita ut res fuisset summopere odiosa si in provincias Romanas fuissent deducti: quod constare ex ipsius Maximi, utut temeris vanisque, querelis. Verum aliud est inordinate et crudeliter bellum gerere, aliud longe lateque discurrere vastandi prædandique causa neque ipsis amicis civitatibus parcere. De auxiliatoribus barbaris non aliter judicandum quam de hodiernis Cosaccis russis et Indorum, Britannis stipendiantium, legionibus. Hæc enim Romanorum laus, quod brevi tempore dicto audientes facerent omnis humanitatis expertes copias easque militiæ legibus adstringerent: cujus rei egregia et ad hæc ipsa tempora spectantia testimonia habemus.

[166] [Quam bona disciplina Romani cohiberet auxiliares barbaros.] Quum scilicet mense augusto anni 587, proxime post alteram quam supra memorabam S. Ambrosii legationem, Alpes transiisset Maximus, adolescentem Valentinianum II oppressurus omnique spoliaturus imperio, Theodosius I auxilium huic spopondit et continuo collegit exercitum, cujus magna pars barbari. Quæ vero inter eos vigeret disciplina tradidit Pacatus [Panegyricus Theodosio dictus, cap. 32, ap. Migne, Patrologia, tom. XIII, col. 507.] : Postremo, inquit Theodosium ipsum alloquens, populis barbarorum, ultroneam tibi operam ferre voventibus, commilitonum munus indulges, ut et limiti manus suspecta desederet, et militi auxiliator accederet. Qua tua benignitate pellectæ omnes Scythicæ nationes tantis examinibus confluebant, ut, quem remiseras tuis, barbaris videreris imperasse delectum. O res digna memoratu, ibat sub ducibus vexillisque Romanis hostis aliquando Romanus, et signa contra quæ steterat sequebatur, urbesque Pannoniæ, quas inimica dudum populatione vacuaverat, miles impleverat. Gotthus ille, et Hunnus, et Alanus respondebat ad nomen, et alternabat excubias, et notari infrequens verebatur. Nullus tumultus, nulla confusio, nulla direptio, ut a barbaro, erat. Quin si quando difficilior frumentaria res fuisset, inopiam patienter ferebat, et quam numero arctarat annonam, comparcendo laxabat; pro omni præmio omnique mercede id unum reposcens, ut tuus diceretur. Quanta est virtutis ambitio! Accipiebas beneficium quod imputares. At hæ vanæ panegyricorum laudes! Audio; et facile concesserim justo plures in his partes Theodosio tribui: verum reapse bene compositum fuisse hunc ex barbaris fere collectum exercitum nemo prudens negarit. Non enim solus Pacatus testis est, sed et ipse S. Ambrosius; qui, ut Theodosium dehortaretur ab ulciscendo synagogæ judaicæ incendio (quod absque Christi dedecore fieri non posse videbatur), Christum induxit commemorantem quæ imperatori contulerat beneficia, atque inter hæc recensenda his utentem verbis [Epist. XL, num. 22, ap. Migne, tom. XVI, col. 1109.] : Ego exercitum tuum, ex multis indomitis convenam nationibus, quasi unius gentis fidem et tranquillitatem et concordiam servare præcepi: quibus brevioribus dictis eadem capiuntur quæ fusioribus Pacati. Nil itaque est quo fulciri queat Henschenii et Papebrochii sententia, contendentium Hunnos, quum post Gratiani obitum in Rhætias a Bautone deducti atque hinc per Alemanniam reducti fuere, Coloniam usque prædonum more populabundos vagatos esse.

[167] Quamquam, quo nitebantur illi, fundamentum infirmum esset et imbecillum, speciem tamen veri eorum dabat opinioni epistola S. Ambrosii, non satis bene intellecta. [Confutatur Dieffenbachius, ex Triadibus Britannicis contendens sæculo IV exeunte ab Hunnis vastatam fuisse universam Europam.] Verum nil profecto allegare posse videtur Dieffenbachius, ubi affirmat Hunnos hoc ævo universam Europam pervagatos esse [Celtica II, part. II, pag. 269.] . Quam enim olim vocavere Britanni ormes ddu, et recentius the black invasion, invasionem nigram, hæc nihil ad rem facit. Ecce enim quæ in VIII, ut dicunt, Triade britannice scripta, leguntur [Ibid. pag. 74 et 75.] : Tres sunt invadentes tribus quæ in insulam Prydain (Britanniam) venerunt et ex ea abierunt. Primi, Llychlynnwys… Secundi, hospites Ganfal Wyddel… Tertii fuerunt Romani, qui, violentia usi, plus quadringentos annos perseverarunt in insula, donec redierunt in regionem Romanam ad repellendam hostilem incursionem nigræ invasionis; neque umquam postea redierunt in insulam Prydain; et tantum remanserunt mulieres et pueri infra ætatem novem annorum, qui facti sunt pars Cimbrorum.

[168] [Ostenditur in Triadibus agi de bellis Romanorum cum barbaris sæculo V, maxime de bello Attilano.] Hæc verba explicatione [Historia nova, lib. VI, cap. 3, pag. 320, edit. Bonn.] aliqua indigent. Ut discimus ex Zosimo, Arcadio VI et Probo coss. (anno Christi 406), Vandali Suevis et Alanis permisti, superatis hisce locis (Alpibus Cottiis, Pœninis et Maritimis), nationes transalpinas vastarunt, editaque ingenti cæde, Britanniarum etiam exercitibus formidabiles exstiterunt; quos quidem eo perpulerunt, ut veriti ne ad se usque progrederentur (in Britanniam, cui nullum fere erat cum reliquo imperio commercium), ad tyrannos eligendos se converterunt, Marcum, inquam, et Gratianum et secundum hos Contantinum. Is [Ibid. cap. 2, pag. 318.] ubi Justinianum et Nevigasten Celticis militibus præfecisset, (eos), Britannia relicta, transmisit. Gallias porro potitus, Constantinus barbaros devicit et ne deinceps eamdem regionem invaderent Alpes et Rhenum munivit [Ibid. cap. 3, pag. 320.] . Hispaniam quoque sibi subdidit, et Pyrenæos montes duci cuidam, nomine Gerontio, custodiendos commisit. Ast hic, quum sibi paulo post Constantem, Constantini filium, substitutum vidit, invidia actus, Transrhenanos barbaros in Gallias et Britanniam illexit. Unde factum est ut hujus insulæ cives, omni auxilio destituti, suæ ipsi saluti consuluerint, ab imperio Romano defecisse visi [Ibid. cap. 5, pag. 321 et 322.] . Hæc anno 409 [Cfr Sharon Turner, the History of the Anglo-Saxons, pag. 106 et 107.] aut circiter. Biennio post cruentam mortem obiit Constantinus [Ibid. pag. 105.] , nec tamen Britanniam recuperare umquam Romani potuerunt [De bello Vandalico, lib. I, cap. 2, tom. II Opp. pag. 318. edit. Bonn.] ; non quod resisterent Britanni, sed quod barbaris undique ingruentibus, vix identidem aliquot ad eos tuendos mittere illi possent copias. Inter annum itaque 425 et 451 nuntium omnino remiserunt Romani tuendæ Britanniæ eamque deseruerunt, omnigenis barbaris cohibendis ad omnes fere imperii fines occupati [Cfr Tillemont, Mémoires, Empereurs, Hist. des Bretons, tom. VI, pag 188 et 189, Bruxelles, 1740.] . Superius num. 151 meminimis epistolæ, quam Aetio ter consuli anno 446 dederunt Britanni, auxilia aliqua quam vehementissime expostulantes. Neque hæc tamen agentes, inquit venerabilis Beda [Hist. eccles., cap. 14, ap. Migne, tom. XCIV, col. 41.] S. Gildam sapientem secutus, quicquam ab illo auxilii impetrare quiverunt, utpote qui gravissimis eo tempore bellis cum Bleda et Attila regibus Hunnorum erat occupatus. Justo itaque nimis contrahitur in Triadibus historia discessus Romanorum ex Britannia. Reapse propter invasionem nigram seu Hunnorum irruptionem non redierunt in insulam Romani [Vide tamen Tillemont. Mémoires, Empereurs, Hist. des Bretons, tom. VI, pag. 190.] ; sed alia omnino de causa legiones eorum primum inde eductas fuisse palam est. Interea id unum ad nos pertinet, invasionem nigram, de qua in Triadibus, non anno 383 aut paucissimis post annis signandam esse, sed medio sæculo V: quo plane ruunt Dieffenbachii asserta.

[169] [Fabulæ sunt quæ de Guanio rege Hunnorum et de Melga rege Pictorum] Quæ quum ita sint, nil quoque probabilitatis ex hoc Triadum loco accedit ad ea quæ Galfredus Monumetensis et ex eo complures alii, quos citat Dieffenbachius [Celtica II, part. II, pag. 267, 268 et alibi.] , narrant de Guanio, rege Hunnorum, et de Melga, rege Pictorum, qui jussu Gratiani nationes maritimas et Germanicas, quod Maximo tyranno faverent, dira clade oppressissent, et qui, per maris ripas sævientes, obviassent S. Ursulæ et sociabus, in partes illas appulsis, easque quod secum lascivire nollent maximam partem sine pietate trucidassent. Dum enim Gratianus viveret, ad Danubium inferiorem consistebant adhuc Hunni; neque certe tempus illi fuit, (ut ex his quæ supra num. 117 narravimus liquet,) quo eos auxilio contra Maximum vocaret, multo minus quo illi piraticam classem instruerent. Hunnorum præterea natio, inquit Papebrochius [Propylæum Maji, Paralipomena, pag. 39.] , ex ea regione, quæ nunc Tartaria Crimensis ac Præcopensis dicitur, ad Mæotim paludem deducta, tam parum videtur experta fuisse expeditionum maritimarum, quam assueta percurrendis summa celeritate provinciis. Nedum navium, neque majorum cimbarum regendarum usum habebant Hunni; quippe qui fluvios et paludes transirent, natantium equorum caudis in altum sublati, aut convasata corioque tecta supellectile sua et cum curribus in modum ratium conjuncta, seu etiam minoribus scaphis, ex cavata arbore confectis. Hi etiamnum affinium populorum hodierni mores.

[170] [narrantur.] At Galfredi narrationem, ut Baronius, sic Dieffenbachius, auctoritate Sigeberti Gemblacensis fulcivit. Sed quæ in editione principe [Sigeberti Gemblacensis cœnobitæ Chronicum, fol. 3.] et omnibus fere aliis ad annum 389 leguntur verba: Pictorum et Hunnorum ducibus Guanio et Melga regnum Britanniæ incursantibus ac devastantibus, quia rectore et defensore carebat, ex quo Maximus omnes bellicosos viros secum abduxerat, nunciata est Maximo regni sui tanta calamitas. At ille misit Gratianum municipem cum duabus legionibus ut Britonibus ferret auxilium: qui cum hostibus præliati fugaverunt eos in Hiberniam, ea absunt ab exemplari autographo et reliquis fere omnibus [Pertz, Monumenta Germaniæ, tom. VI, pag. 303.] , atque unus est e locis qui in Sigeberti opus ex Galfredi Monumetensis Historia translati sunt. Lege supra num. 159. Cæterum Guanius ille, cujus nomen aliter ab aliis scribitur, effictus verisimiliter est ex Gaine, Gottho genere, qui Theodosio I barbaris aliquot copiis præfectus, rerum deinde novarum molitor factus, demum ab Ulde, rege Hunnorum, qui Arcadio placere studebat, occisus fuit. Hujus res gestas explicat pluribus Zosimus, Tillemontius aliique; sed hæc indicasse satis erit.

[Annotatum]

* Lahn seu Lohn

§ XIX. Attila, viribus auctus, statuit Galliam invadere; quod iter habuerit.

[Hunni sæculo V propagant ditionem suam ad utramque] Superius diximus Hunnos pedetentim sedes suas ad septentrionalem Danubii ripam propagasse; ad alteram ripam anno 427 potiti videntur ea Pannoniæ parte, quæ Sirmium capit et Savo flumini adjacet, exceptis tamen munitis civitatibus; et paulo post partes quoque aliquot Thraciæ et Daciæ verisimiliter occuparunt [Cfr Tillemont, Mémoires, Empereurs, Attila, art. II et III, tom. VI, pag. 58 et 59.] . [Danubii ripam; non procul a Sala se continent; circa annum 450 Attila affectat imperium.] Sed aperta fere erat eorum incursionibus Germania. Quocirca jam ineunte sæculo V Burgundionum terras tentasse videntur, quas Hennebergensi comitatu et finitimis clausas fuisse firmo argumento ostendit Bucherius [Belgium Romanum, pag. 357.] . Hinc Burgundionum pars tutiores sedes sibi ad Rheni sinistram quæsivit; altera substitit; et, suscepta fide Christi, anno 436 Hunnos fudit, decem circiter millibus peremptis [Socrates, Hist. eccles. lib. VII, cap. 30 pag. 371 et 372; Cfr Tillemont, Mémoires, Empereurs, Valentinien II, art. XII, tom. VI, pag. 89.] . Unde constat illo ævo Hunnorum ditionem ne ad Salam quidem fluvium venisse, qui terminus Burgundiones ab Alemannis dividebat; adeoque eos non videri longius ad occidentem excurrisse. Similiter ipso anno 450, quum Galliis jam minarentur, nondum videntur dominati esse in Franconia aut saltem ultra Nicrum fluvium, ad quem habitabant Franci Transrhenani; sin autem, quomodo alter filius regis illius gentis, nuper defuncti, Hunnorum protectionem ambivisset, alter Aetii, ducis Romanorum [Priscus, Excerpta ex legationibus, pag. 40, edit. Paris., 1648; cfr D. Bouquet, tom. I, pag. 607, not. a.] ? Cæterum ad Pontum Euxinum multo magis quam ad occidentem spectabant tunc Hunni, quos maxime audaces fecerat Constantinopolitanæ curiæ imprudentia et imbecillitas, et ad has quoque partes habitabat malorum omnium incentor, Attila, qui ab anno 434 simul cum fratre Bleda et decennio post solus regno Hunnorum potitus erat. Cogitavit hic tamen aliquando non de orientali tantum, sed de universo occupando imperio. Ingenita ferocia Romanis longe superior, dolos ab ipsis didicerat, et vi fraudibusque fretus omnia audebat. Eo usque superbiæ et arrogantiæ venerat ut anno 450 trementibus Theodosio II et Valentiniano III imperatoribus significaret per suos legatos hæc verba [Chronicum Paschale seu Alexandrinum. tom. I, pag. 587, edit. Bonnæ; Joannes Malala, Chronographia, pag. 358, edit. Bonnæ.] : Imperat per me dominus meus et dominus tuus Attilas, ut sibi palatium construas; se enim imperatorem, illos suos servos habebat. Imperium itaque affectans, causas quærebat continuo quibus bellum Romanis indiceret; et dum simul amicos sibi et fautores in Barbaria et in Gallia conciliaret, bellicos apparatus faciebat. Inter quæ Theodosius junior medio anno 450 Constantinopoli diem obiit et mense sextili Marcianum successorem habuit. Paulo post Placidia quoque imperatrix oculos clausit Ravennæ, imperii Occidentalis habenas liberas permittens Valentiniano III, nullius fortitudinis viro. Hac rerum commutatione Oriens reviviscere visus est, Occidens in deterius prolabi. Intellexit itaque Attila nil a se prudenter tentari posse adversus Marcianum, omnesque conatus in unam partem vertit et occidentale imperium potiri secum statuit.

[172] [Hic cernens omnia adjuncta favere, statuit secum Gallias invadere;] Quum itaque ante multis querelis et expostulationibus fatigasset Valentinianum bellique minis terruisset; nunc jam novum cum eo fœdus inire et amicitiam fingere: quo facilius Romanos deciperet [Cfr Tillemont, Mémoires, Empereurs, Attila, art. VI, tom. VI, pag. 62 et 63: Bucherius, Belgium Romanum, pag. 510 et 511; Valesius, Rerum Francicarum lib. IV, pag. 153 et seqq.] . Cæterum favebant omnia Attilæ ausis. Quæ Diocletiano imperante orta erat Bagaudia seu factio rustica aut servilis, hæc eadem, licet sæpe triumphata, perseverabat semper, quum judicum injuriæ, rectorum oppressio et exactorum rapinæ, quæ huic rebellioni occasionem dederant, non cessarent. Vim ei addebant nonnulli juvenes nobiles, quamquam esset

Armata in cædem specialem nobilitatis [Eucharisticon Paulini, ap. D. Bouquet, tom. I, pag. 773.] .

De hac factione, quam nunc socialem diceremus, vide cl. v. Amedeum Thierry [Hist. de la Gaule sous l'administration romaine, tom. III, pag. 19 et seqq.] et abbatem Dubos [Hist. de l'établiss. de la monarchie française, tom. I, pag. 312, 313 et 452.] , qui tamen ea immerito cum Armoricana confundit. Alia enim hæc erat, origine recentior, sed valida etiam, neque ullis victa cladibus, sed oppressa tantum: de ea diximus supra § XIII. Præterea ab ineunte sæculo V complures gentes barbaræ, quæ ante Germaniam incolebant, viciniam Hunnorum perosæ, Gallias invaserant: Alani, Vandali et Suevi anno 406; sed post quadriennalem vastationem Hispaniam et Africam petierant, aliquot tantum ex suis prope Valentiam * et ad sinistram Ligeris relictis. Burgundionum pars in Helvetia et Sabaudia consederat. Complures quoque Franci occuparant Belgium et Vesigotthi Aquitaniæ dominabantur. Tot damnis et impedimentis accedebant amissæ Africa Britanniaque et Hispania partim a barbaris apprehensa [Cfr Amédée Thierry, Hist. d'Attila, tom. I, pag. 128.] .

[173] [fallit Romanos et Vesigothos, utrisque persuadens se alteros oppressum venire.] Ut opportunam, quæ ex his adjunctis nascebatur, arriperet occasionem impellebat Attilam non solum animo insita ambitio et arrogantia, sed externa quoque excitamenta. Hujus mentem, inquit Jornandes [De rebus geticis, cap. 31, ap. Muratori, tom. I, pag. 209.] , ad vastationem orbis paratam comperiens Gisericus, rex Wandalorum, multis muneribus ad Vesegotharum bella præcipitat, metuens ne Theodoricus, Vesegotharum rex, filiæ ulcisceretur injuriam. Hæc enim Hunerico, Giserici filio, matrimonio juncta, truculente habita fuerat in Africa et in Gallias, naribus et auribus abscissis, remissa. Quid ergo Attila? Ut viderat Romanos continue in eo versatos ut barbaros dividerent, quo facilius sibi invicem oppositos domarent, sic ipse quoque hanc normam sequi constituit. Legatos igitur, teste Jornande [Ibid. loc. cit.] , in Italiam ad Valentinianum principem misit, adserens se reipublicæ ejus amicitias in nullo violare, sed contra Theodoricum Vesegotharum regem sibi esse certamen; unde eum excipi libenter optaret. Cætera epistolæ usitatis salutationum blandimentis oppleverat, studens fidem adhibere mendacio. Pari etiam modo ad regem Vesegotharum Theodericum dirigit scriptum, hortans ut a Romanorum societate discederet, recoleretque prælia, quæ paulo ante contra eum fuerant concitata sub nimia feritate. Valentinianus et Theodoricus se his fallaciis illudi passi videntur, nec quidquam prius egisse quam periculum proximum esset.

[174] [Attilæ labores et adventus descripti a S. Sidonio Apollinari.] Contra non quiescebat Attila. Audi Sidonium Apollinarem hæc in Aetii laudem concinentem [Panegyricus Avito dictus, Collectio Pisaurensis, tom. VI, pag. 52.] :

Jam præfecturæ perfunctus culmine, tandem
Se dederat ruri: numquam tamen otia, numquam
Desidia imbellis; studium et cura quieto
Armorum semper: subito cum rupta tumultu
Barbaries totas in te transfuderat Arctos,
Gallia; pugnacem Rugum, comitante Gelono,
Gepida trux sequitur, Scerum Burgundio cogit,
Chunus, Bellonotus, Neurus, Bastarna, Toringus,
Bructerus, ulvosa quem vel Nicer aluit unda
Prorumpit Francus. Cecidit cita secta bipenni
Hercinia in lintres et Rhenum texuit alno.
Et jam terrificis diffuderat Attila turmis
In campos se, Belga, tuos; vix liquerat Alpes
Aetius, tenue et rarum sine milite ducens
Robur, in auxiliis Geticum male credulus agmen
Incassum propriis præsumens adfore castris.
Nuntius et postquam ductorem perculit, Hunnos
Jam prope contemptum propriis in sedibus hostem
Expectare Getas, versat vagus omnia secum
Consilia et mentem curarum fluctibus urget.

Secum itaque trahebat Attila universas fere gentes barbaras supra Danubium positas, et ut Vandali et Alani Gallias, trajecto Rheno, pridie Kalendas Januarias ingressi erant Arcadio et VI Probo coss. id est ultima anni 406 nocte [Prosper Aquit. ap. D. Bouquet, tom. I, pag. 627.] , sic quoque ille, pro more nomadum, per medias hiemis nives et glacies agmina sua ducebat in Gallias.

[175] [Neque per destructionem Rauracorum, quippe quæ non ab Hunnis, sed terræ motu et incendio circa annum 395 facta sit,] Quam vero viam tenuerit accurate quærendum, quum magna pars Ursulani martyrii hinc pendeat. Utramque Danubii ripam secutum fuisse constat ex Procopio, testante Attilam munitiones ad lævam multoque plures ad dextram Danubio impositas disturbasse [De ædificiis, lib. IV, cap. 5, tom. III Opp. p. 286, edit. Bonn.] . Consentit Sidonius Apollinaris eum Herciniæ silvæ arboribus usum esse significans; quæ silva ut Rheni sic quoque Danubii fontes occupabat, canente Claudiano [De bello Getico, V. 330.] :

Prominet Hercyniæ confinis Rhætia silvæ
Quæ se Danubii jactat Rhenique parentem.

Infra Brigantiam *, quæ civitas ad ortum fere lacus Constantiensis jacet, loco, qui Ad Rhenum * dicitur, trajecisse id flumen Attilam statuit Schœpflinus [Alsatia illustrata, tom. I, pag. 168, not. n et pag. 223.] , duplici de causa, ut scilicet Augustam Rauracorum * venire potuerint Hunni, dein ut ad ipsum Rheni transitum obvios habuerint Burgundiones. Prior ratio minus firma est quam credidit Schœpflinus. Hæc enim eo tantum nititur quod Augusta Rauracorum, quæ sæculo IV exeunte profligata et in castrum seu vicum mutata fuerat et Vandalorum furorem ineunte sæculo V experta videbatur, dein restaurata ei habita est et iterum ab Hunnis excisa [Ibid. pag. 178.] . Sed quum anno 1761, decennio post editam Alsatiam illustratam, detecta est Augustæ officina monetaria, nulli inventi illic aut alibi fuerunt nummi, qui Valentiniano II et Theodosio Magno recentiores sint; adeoque jam ante, ut ex Rudolfo Wetstenio [Dissertatio de Ursula.] observarat ipse Schœpflinus [Alsatia illustrata, tom. I, pag. 178.] , animadversum fuerat nullos in his plagis reperiri nummos Theodosio posteriores: quamobrem æstimarunt nonnulli ne a Vandalis quidem anno 407 civitatem illam destructam fuisse; sed terræ motu et incendio, quorum vestigia adhuc supersunt, et quidem ante aut saltem non multo post annum 395 quo diem obiit Theodosius [Harscher, ap. Jacob-Kolb, Recherches historiques sur les antiquités d'Augst, pag. 49; Aubert-Parent, ibid. pag. 63.] .

[176] [neque per historiam Gundigarii, Burgundionum regis, qui non ab Attila, sed anno 435 ab aliis Hunnis occisus est, demonstrari potest Attilam per Rauracos venisse in Gallias.] Alterum argumentum non magis firmum, quamquam nititur hoc Pauli diaconi loco [De episcopis Mettensibus, ap. D. Bouquet, tom. I, pag. 649] : Attila, rex Hunnorum, omnibus belluis crudelior, habens multas barbaras nationes suo subjectas dominio, postquam Gundigarium, Burgundionum regem, sibi occurrentem protriverat, ad universas deprimendas Gallias suæ sævitiæ relaxavit habenas. Sed hæc ex male intellectis Prosperi Aquitani et Cassiodori Chronicis deduxit Paulus. Illi scilicet ad consulatum Theodosii XV et Valentiniani IV, id est anno 435, scripserant [Ap. D. Bouquet, tom. I, pag. 631, B et not. a.] : [Eodem tempore] Gundicarium Burgundionum regem [intra Gallias habitantem] bello [obtinuit] subegit, pacemque ei reddidit supplicanti; [qua non diu potitus siquidem illum Chuni cum populo suo ac stirpe deleverunt] quem non multo post Hunni peremerunt. Hæc vero cœdes, qua viginti millia Burgundionum occubuerunt, non anno 451 ab Attila facta est, sed anno 437, ut tradunt Idacius [Ibid. pag. 617.] et Prosper Aquitanus [Ap. D. Bouquet, tom. I, pag. 631.] ; quibus testibus novimus tunc ab Aetio bellum gestum chunis auxiliaribus, qui Gundicarii et Burgundionum occisores fuerint [Cfr Dubos, Hist. de l'établissement, etc. tom. I, pag. 455 et seqq.] . Præterea, si Jornandis [De rebus geticis, cap. 36, ap. Muratori, tom. I, pag. 209.] dicta cum Sidonii Apollinaris [Panegyricus Avito dictus, Collect. Pisaur. tom. VI, pag. 52.] conferas, manifestum erit non prius Romanis auxilium tulisse Burgundiones quam prope Ligerim venissent Hunni [Dubos, Hist. de l'Établissem., etc. tom. II, pag. 120 et 122.] . Quocirca affirmare non ausim Attilam ex statione ad Rhenum (Rheineck) venisse Vindonissam (Windisch [Amédée Thierry, Histoire d'Attila, tom. I, pag. 146.] , aut, ut aliis minus recte placet, Bruck [Schœpflinus, Alsatia illustr. tom. I, pag. 179.] ), hinc Augustam Rauracorum (Augst), hinc Argentovariam (Colmar), atque hinc super lævam Rheni ripam Argentoratum.

[177] [Similiter non videtur transiisse Rhenum prope ostia Nicri;] Dubos [Hist. de l'Établissem., etc. tom. II, pag. 105.] , alia sententia inita, statuit Attilam Rhenum transmisisse non procul ab ostiis Nicri *, quod flumen ad mœnia Mannheim Rheno undas infundit. Nititur hæc opinio testimonio Sidonii Apollinaris, auctoris integerrimi et harum rerum peritissimi; quippe qui incoharit etiam belli Attilani historiam, ut ipse libro VIII, epistola 15, docuit. Hic enim hæc duo conjungit: Hunnos ultra Rhenum transvectos fuisse ratibus et lintribus ex silva Hercinia excisis, et Francos, quorum sedes ad Nicrum erant, auxiliarium numero cum eis venisse in Gallias. Hæc reapse tradidit Sidonius: sed an hinc consequens fit ad Nicri ostia Rhenum trajectum fuisse ab Hunnis? Negat et magis aberrat Schœpflinus [Alsatia illustrata, tom. I, pag. 223.] : qui, Herciniam cum Marciana seu Nigra Silva confundens, eam ne eo quidem usque protensam fuisse contendit ut Hunni, hujus saltus arboribus usi, Rhenum prope Argentoratum transire potuerint. Sed Schœpflino non consentit, ipsamque Silvam Nigram seu Marcianam longius extensam fuisse docuit Gerbertus [Hist. Silvæ Nigræ, tom. I, pag. 6.] , qui ex proposito de rebus horum locorum egit. Et aliunde infirma est Schœpflini argumentatio; quoniam nil vetuisset quin Hunni lintres et cimbas adeoque arbores, Nicri aquis injectas, ad Rhenum usque deducerent. Verum enim vero hoc commune fere recentium Gallorum et qui Silvæ Nigræ accolunt piaculum est, Herciniam Silvam seu Saltum intra Marcianæ seu Nigræ Silvæ limites concludere; quamquam illius minima pars tantum erat. Audi C. Julium Cæsarem [De bello Gallico, lib, VI, cap. 25.] : Hercyniæ Silvæ … latitudo IX dierum iter expedito patet; non enim aliter finiri potest, neque mensuras itinerum noverunt. Oritur ab Helvetiorum et Nemetum et Rauracorum finibus; rectaque fluminis Danubii regione pertinet ad fines Dacorum et Anartium: hinc se flectit sinistrorsus, diversis a flumine regionibus, multarumque gentium fines propter magnitudinem attingit. Neque quisquam est hujus Germaniæ qui se adisse ad initium ejus silvæ dicat, quum dierum iter LX processerit, aut quo ex loco oriatur acceperit: unde ipse Schœpflinus, hæc præ oculis habens, alibi scripsit [Alsatia illustrata, tom. I, pag. 174, not. x.] Herciniam silvam in latitudinem, Rheno fere parallelam, porrigi per Buchoniam Thuringicam et saltus Brunswicensem et Luneburgensem, quæ vocabulis auf dem Harz designari solent. Consentit Chronicum Gotwicense [Prodromus, pag. 620.] , Baudrandus [Lexicon geographicum, v° Hercynia.] aliique; quin etiam non immerito contendit Gudenus [Notitia Germaniæ antiquæ, tom. I, pag. 82 et seqq.] Herciniam vulgare fuisse nomen, quod omnibus Germaniæ saltibus datum fuerit.

[178] [sed prope Confluentes;] Hæc probe cognita habebat Eckhartus, quum Attilam saltem ad Mœnum usque processisse tradidit. Recolens scilicet Sidonii Apollinaris verba de Francis Nicro accolentibus, qui Hunnos tunc fuerint secuti, et de excisis Herciniæ silvæ arboribus: Sub nomine, inquit [Rerum Francicarum orientalium tom. I, pag. 30.] , Francorum ad Nicrum Sidonius etiam Francos in pagis Mirogeve et Salogeve sive in dextra Mœni ripas residentes comprehendisse videtur. Cum enim referat Hercyniam in lintres recidisse et Rhenum alno sive lintribus texisse, hoc ipso indicat Hunnos a Pannonia venientes recta via ad Mœnum perrexisse. Atque hæc satis conveniunt cum opinione cl. v. Amedei Thierry [Hist. d'Attila, tom. I, pag. 143] , quantum saltem attinet ad agmen quod sinistram seu septentrionalem Danubii ripam secutum erat: (alterum nempe agmen, ut partim Schœpflino consentiret, per Augustam Rauracorum Gallias adiisse æstimavit:) censet scilicet priorem turbam in Gallias penetrasse per viam militarem quæ prope Confluentes * trans Rhenum ducta erat; unde dein Treviros progressa, hanc civitatem deleverit. Trajectus ille sane verisimilis: opportuna enim quam maxime locorum natura et conditio. Inter Confluentes nempe et Antunnacum * Rheni utraque ripa clivosa non est aut difficilis, neque alveus ut alibi depressa valle continetur; sed ex utraque parte commodus accessus. Hinc eo loci, prope Cunostein-Engers, Augusto imperante, sectis lapidibus pons exstructus fuerat, cujus etiamnum apparent vestigia [Hontheim. Prodromus historiæ Trevirensis, tom. I, pag. 209, not. a.] ; et ad dextram Rheni ripam semi-leuca ab hodierno Nieuwied castrum positum, quo barbari a Rheno prohiberentur et cujus rudera (ante an. 260 destructum fuit) non ita pridem detecta sunt [Hoffmann, Ueber die Zerstoerung der Roemerstaedte an dem Rheine, pag. 12 et seqq.] . Patebat itaque omnino hæc via Hunnis; atque hac revera eos venisse jam ostendendum est.

[179] [ut colligitur ex testimonio S. Sidonii Apollinaris, quo constat Hunnos, trajecto Rheno, versatos esse in Belgio.] Sidonius Apollinaris, quem belli Attilani res bene doctum fuisse jam diximus, et qui omnium proin accuratissime scripsisse censendus est, tradit in Hunnorum exercitu fuisse Francos ad Nicrum, Thuringos, Burgundiones et Bructeros; quos in transitu exercitui suo adjunxisse Attilam nemo dubitat. Porro Burgundiones, quæ pars ultra Rhenum adhuc consedebat, potentissimæ olim gentis reliquiæ, in pristina sua sede, quam circa annum 360 obtinebant, scilicet inter Nicrum, Mœnum et Danubium, reperti sint oportet; Franci ad Nicrum ab hoc flumine usque ad alteram Mœni ripam; Thuringi in pagis Bodegeve et Windogeve, a Boda amne ad Werram usque extensi, paulo supra Mœnum [Eckhart, Rerum Francicarum Orient. tom. I, pag. 30.] ; Bructeri demum haud procul a Colonia Agrippinæ in meridiem usque ad Lohnam, Nassavii fluvium, Rhenanæ ripæ dextræ adsidebant [Bucherius, Belgium Romanum, pag. 189.] . Ultra Lohnam itaque perrexisse Hunnos dubitandum non est; sed non multo longius. Sidonius enim pro sua accuratione, ubi scripsit:

Cecidit cito secta bipenni
Hercinia in lintres et Rhenum texuit alno;

quibus carminibus significatur qua ratione Rhenum Hunni trajecerint; continuo addit ad quam provinciam altera Rheni ripa pertineret. Ait enim:

Et jam terrificis diffuderat Attila turmis
In campos se, Belga, tuos.

[180] [Ostenditur Belgicam primam prope Confluentes extensam fuisse usque ad Rhenum.] Ubi considerandum quod, licet utraque Germania Belgii pars esset, sæculo tamen V ambæ illæ provinciæ a Belgio diversæ haberentur. Recole verba Salviani num. 182 recitanda. Sic quoque Ausonius, quamdiu Tabernis, quæ in Germania I seu superiori ad Rhenum jacebat, versabatur, se in Belgio non esse æstimavit; aliter ubi Nivomagi seu Noviomagi * ad Mosellam [Mosella, Idyllium X, Collect. Pisaur, tom. V, pag. 130.] :

Prætereo arentem sitientibus undique terris
Dumnissum * riguas perenni fonte Tabernas *,
Arvaque Sauromatum nuper metata colonis:
Et tandem primis Belgarum conspicor oris
Nivomagum, divi castra inclyta Constantini…
Salve amnis laudate agris, laudate colonis,
Dignata imperio debent cui mœnia Belgæ *.

Animadvertendum deinde est quod, quamquam sæculo V res militaris Confluentina spectaret ad ducem Moguntiacensem [Notitia dignitatum, ap. D. Bouquet, tom. I, pag. 128.] , provincia tamen Trevirensis seu Belgica prima Rheni alveum tetigerit. Pluribus ex C. Julio Cæsare locis Treviros eo usque venisse ostendit Hontheimius, atque uno Strabonis, Julio recentioris [Hist. Trevirensis diplomatica, tom. I, pag. 2.] . In alio opere [Prodromus historiæ Trevirensis, tom. I, pag. 40.] produxit alium ex Suetonio in Caligula, cap. 8. De hujus scilicet imperatoris patria disserens, testem allegat Plinium his verbis: Plinius secundus in Treviris, vico Ambiatino supra Confluentes, genitum scribit [Cfr Walckenaer, Géographie ancienne des Gaules, tom. I, pag. 510 et seqq.] . Erat itaque Ambiatinus vicus, quod a dextris Confluentium Rheni ripæ insidebat, in Treviris. Accedit Ambiatinum vicum, Baudobrican *, Confluentes, Antunnacum, ad lævam Rheni sita, pristinæ diœcesis Trevirensis partes fuisse. Quum autem divisio ecclesiastica, ad normam civilis facta, sæculo forte III et certissime I recentior sit, quumque Strabo post Augusti obitum, Plinius vero Secundus libros suos non ediderit ante annum Christi 78, non ausim adstipulari nobilissimo viro de Walckenaer, statuenti provinciam Germaniæ primæ seu superioris, quæ ante annum Christi 14 instituta est [Ibid. tom. II, pag. 312.] , partim ex Treviris, partim ex Mediomatricis, qua parte Rheno adjacebant, recisam fuisse [Ibid. pag. 315, et tom. I, pag. 512.] , atque ex hoc tempore Ambiatinum virum, Baudobricam, Confluentes et Antunnacum, non Belgicæ I, sed Germaniæ I partem factam esse. Re quidem vera Ammianus Marcellinus [Rerum gestarum lib. XV, cap. 11.] videtur conterminas facere Germaniam I et II; sed facile potuit brevem angulum, pertinentem ad Belgicam I et inter utramque Germaniam jacentem, negligere; et certe ejus auctoritati præstat divisio ecclesiastica, conjuncta cum Plinii et Strabonis testimoniis.

[181] [Breviter indicatur quam viam secutus fuerit Attila.] Vellent nonnulli Hunnos per Moguntiacum penetrasse in Gallias; sed non probanda hæc opinio. Imprimis nullus (quantum norim) veterum tradidit Moguntiacum aliquod ab Hunnis passum fuisse damnum. Dein S. Sidonius non scripsisset Hunnos, transito Rheno, continuo in Belgarum campos se diffudisse; sed, non secus ac Salvianus, alia omnino adhibuisset verba. Hic enim, ubi narrat Vandalos nocte ante initium anni 407 circa hanc civitatem irrupisse in Gallias: Primum, inquit [De gubernatione Dei, lib. VII, ap. D. Bouquet, tom. I, pag. 782.] , a solo patrio effusa est (gens Vandalica) in Germaniam primam, nomine Barbaram, ditione Romanam; post cujus exitium primum arsit regio Belgarum, dein opes Aquitanorum luxurantium; et post hæc corpus omne Galliarum. Quæ quum ita sint, et ut paucis quæ hactenus dicta sunt complectamur, videntur Hunni usque ad Reginum * secutos esse utramque Rheni ripam, hinc Caurum * versus per Franconiam, Taunum montem et Herciniam silvam perrexisse; devenisse tandem in eam Herciniæ partem quæ nunc Westerwald appellatur et in qua Lohna fluvius fontes suos habet; hinc excidisse lintres et rates, quæ per Lohnam in Rhenum deducta fuere prope locum, cui nunc nomen Lohnstein; hæc prono fluvio natasse usque ad pontem Cunostein-Engers, paulo infra Confluentes; atque hic tandem penetrasse in Belgicam primam barbaros.

[182] [Non videtur Attilæ exercitus ab Argentorato Coloniam usque Rheni ripas occupasse,] Sed an uno tantum loco Rhenum transiere? Jam diximus cl. v. Amedeo Thierry visum esse alterum agmen per Augustam Rauracorum, alterum prope Confluentes flumen trajecisse; sed nulla superesse argumenta quibus prius id iter constet. Bucherius de Augusta Rauracorum non meminit; sed a Colonia Argentoratum usque vult Rheni ripas obsedisse Hunnos, et trajectum fecisse. Testimonio scilicet fretus Historiæ Miscellæ [Lib. XV, ap. Muratori, Scriptores rer. Italic. tom. I. pag. 97.] , perhibet Attilæ exercitum septingentorum millium numero fuisse; ast hic locus ex Jornande [De rebus Geticis, cap. 35, ap. Muratori, tom. I, pag. 208 et 209.] , ut reliquorum verborum similitudo manifestum facit, desumptus est et quingenta millia scribenda sunt. Sed utervis admittatur numerus, Bucherii argumentationi eadem fere inest vis et auctoritas. Uti tanta hominum colluvies, inquit, [Belgium Romanum, lib. XVII, cap. 3, pag. 512.] , simul incedere non potuit; ita nec unum Rheni trajectum tenere. Septingenta (immo quingenta) hominum millia eam Rheni partem facile impleverint quæ Germaniam saltem primam, (angulum Belgicæ primæ) et (Germaniæ) secundæ seu inferioris superiora loca præterfluit. Nec suspicari vereor ab Argentorato Coloniam fere usque Rhenum Hunnis tum insessum, tametsi aciem mediam cum Attila circa Moguntiam trajecisse non negaverim.

[183] [sed in vicinia Confluentium ratibus transiisse Rhenum.] Re quidem vera si una hora omnibus transitus faciendus fuisset, in immensam latitudinem extendendus fuisset exercitus: at non ita res peractæ videntur. Sed quid, si singuli, ut quidam fingunt [Valesius, Rerum Francicarum lib. IV, tom. I, pag. 158.] , monoxylis lintribus, quæ ex cava alno constarent et quæ plaustris ad Rhenum advectæ fuissent, transmiserint fluminis alveum? quin etiam si integræ silvæ ad Rhenum vectæ [Tillemont, Empereurs, Attila, art. VII, tom. VI, pag. 63.] ? sane latissimum quoque spatium necessarium fuisset. Sed quis eam interpretandi aut potius absurda comminiscendi probet rationem? Lintres seu naviculas uno ligno confectas et plaustris impositas passim apud Hunnos, ut etiamnum apud Tartaros, in usu fuisse res nota est [Excerpta e Prisci Historia, pag. 183, edit. Bona.] ; atque hic quoque aliquot necessarias fuisse evidens est, ut rates fierent et ex arborum truncis contexti pontes; sed quum maximo numero equites et plaustrorum ductores haberet Attila, non cymbis, sed per pontes sublicios seu potius rates transvectos fuisse cum equis et curribus nemo negarit. Neque ingens bellicus apparatus Hunnis erat, utpote maxime in sagittis positus; neque magna annonæ copia, quum carne et lacte equino fere vescerentur: quo numerus equorum longe major equitibus solet esse apud has gentes; neque curandus magnopere equorum cibus, quippe qui etiam hieme sub dio pascantur. Quod sicubi prata defuerint, horrea, hiemali tempore plena, facile dederint victum. Et quidem vix aliquid ciborum, qua transibant, videntur Hunni fecisse reliquum; quo cogerent integras fere gentes se sibi sociare. Cæterum lege historiam irruptionum Tartarorum in Poloniam, Tamerlani et aliorum. Quamobrem, quamquam mirabile videatur una parte in Gallias venisse Hunnos tanto numero, non ausim tamen aliter statuere. Et quidem fatebor nonnullum scrupulum mihi superfuisse, postquam hæc literis mandaveram, et me scripto convenisse virum non minus veteris historiæ scientia quam militaribus honoribus conspicuum, ut ex eo sciscitarer utrum fieri potuerit ut immensus Attilæ exercitus ex una parte Gallias ingrederetur, an vero dividendus fuerit in plura agmina. Ad quæ ipse pluribus disserens de conditione similium copiarum, pro sua humanitate respondit rem procul dubio prodigiosam videri; sed certo constare sæpius vetustis temporibus similia prodigia patrata fuisse. Qua auctoritate motus, continuo posui omnem dubitationem. Sane a Bucherio et ab iis qui eum sequuntur facile explicatur S. Ursulæ martyrium, quum, ut per reliquas utriusque Germaniæ civitates, sic quoque per Coloniam partem barbari exercitus transiisse narrant. Sed ante omnia veritas colenda est, præterquam objectio vitanda ex die natali petita, qui non ineunte anno, sed autumno celebratur. Reliquum Attilæ iter prosequamur.

[Annotata]

* Aurelianum?

* Bregentz.

* Rheinek.

* Augst.

* Necker

* Coblence

* Andernach

* Neumagen.

* Denzen.

* Rhein-Zabern.

* Trevirenses.

* Boppart.

* Ratisbonne.

* Nord-Ouest.

§ XX. Iter Hunnorum a Confluentibus usque ad Aurelianum; atque inde usque ad campos Catalaunicos.

[Vere anni 451] Ut supra vidimus, et ut Prosper Aquitanus [Chronicum ad an. 451, D. Bouquet, tom. I, pag. 634.] cum reliquis narrat, bellum Gothis tantum se inferre, tamquam custos Romanæ amicitiæ, denuntiarat Attila. Sed, transito Rheno, sævissimos ejus impetus multæ Gallicanæ urbes expertæ. Adeoque Hunnos se per omnes fere Gallias diffudisse clamant scriptores omnes. Sed quum jam aliquanto ante Attilæ ad Ligerim accessum vulgatum esset in populo, quod suæ ferocitatis impetu Gothis obviam properans extenderet ad amnem Ligericum, ut subversis Aurelianensium mœnibus, satiaret suæ militiæ incrementa [Vita S. Aniani episc. Aurelian. ap. D. Bouquet, tom. I, pag. 645.] , credibile non est exercitus ejus partem ad Caurum * aut septentrionem ivisse atque tunc plures hodierni Belgii civitates, puta Tungros, Atrebates, Cameracum et alias excidisse; sed omnino censendum eos perrexisse ad austrum * et ad occasum brumalem *; atque hinc quoque intelligitur quam parum verisimile sit alterum agmen per Augustam Rauracorum ingressum esse in Gallias atque hinc septentrionem processisse.

[185] [per Treviros,] Confluentibus perrexere Hunni Treviros versus, se per campos Belgicæ I diffundentes, ut fere loquitur S. Sidonius Apollinaris. Anonymus enim Freherianus, loquens de Francis: Venerunt, inquit [Gesta Francorum, cap. 8, ap. D. Bouquet, tom. II, pag. 546.] , Treviris civitatem super fluvium Mosellam, vastantes terras illas, ipsamque urbem succendentes ceperunt. Nam ante a Chunis fuerat disrupta atque afflicta. Quod si objicias tantulæ esse auctoritatis hunc scriptorem ut fabulatoris cognonem ei adhæserit, neque dicta: Namque ante a Chunis etc legi in omnibus codicibus [Tillemont, Empereurs, Attila, art. VII, tom. VI, pag. 64.] ; re quidem vera falsa sæpius admiscet veris, et in codice Cameracensi desiderantur indicata verba [Cfr D. Bouquet, tom. II, pag. 546.] : verum non solus hæc habet, quum scripserit Aimoinus Floriacensis [Hist. Francorum, lib. I, cap. 6, ap. Migne, Patrologia, tom. CXXXIX, col. 640.] : Qua tempestate etiam Hunni, Rhenum transeuntes, Mettis civitatem concremant, Treviros diripiunt, Tungrense diripiunt territorium. In quibus verbis ordo servatus non est, quum Mettis, Treveris et Tungris non intrentur Galliæ, sed linquantur; quod tamen nequaquam voluit Aimoinus, quippe qui postea Aurelianensem obsidionem enarret; adeoque id unum hinc colligendum Treviros ab Hunnis deprædatos fuisse: quod exeunte forte Februario anno 451 factum fuerit. Sed ne Hunni Confluentibus Treviros venisse videantur, objiciunt viam militarem inter utramque civitatem non fuisse stratam. Re quidem vera neque in Tabulis Peutingerianis, neque in Antonini Itinerario hæc indicatur via. Sed an omnes in his libris indicatæ sunt id genus viarum? Nonne (ut de regione vicina loquar) multo plures repertæ sunt in agro Luxemburgensi quam illic sunt notatæ [Alexander Wiltheim, Luciliburgensia, pag. 108 et seqq.] ? Nonne similiter in Africa seu, si placet, in Mauritania, ex quo tempore ea tellure potiti sunt Galli, multo plures detectæ fuere quam in iisdem describuntur voluminibus [De Caussade, Notice sur les traces de l'occupation romaine dans la province d'Alger, in libro Mémoires de la société archéologique de l'Orléannais, pag. 234 et seqq.] ? An credibile Confluentes et Treviros, stationes tam vicinas et momenti quam maximi, inter se strata publica via non fuisse conjunctas? Sed quod caput est, anonymus Ravennas, qui sub annum 667 scripta sua ad antiquiora documenta exegit [Acta SS. tom V Octobris, auctarium, pag. 19.] , omnino hanc non omisit viam. Certe ubi scripsit [Lib. IV, cap. 26, pag. 188, edit. Porcheron, et ap. D. Bouquet, tom. I, pag. 120.] : Item juxta prænominatum fluvium Mosela, quam Franciam Rhinensem nominavimus, sunt civitates, id est Tulla, Scarbona, Mecusa, Gannia, Treoris, Nobia, Princastellum, Cardena, Conbulentia; nullus dubitavit cl. v. Walckenaer [Géographie ancienne des Gaules, tom. III, pag. 90.] quin his indicaretur via publica qua Tullo iretur Confluentes: scilicet Tulla (Tullo, Toul) Scarbonam (Scarponnam, Scarponne) milliariis Romanis 10; hinc Mecusam (Mettas, Metz) 14; hinc Ganniam (Caranuscam, Canach) 42; hinc Treoris (Treviros, Treves) 20; hinc Nobiam (Noviomagum, Neumagen); hinc Princastellum (Berncastell) 17; hinc Cardenam (Carden) 27; atque hinc demum Conbulentiam (Confluentes, Coblence) 17.

[186] [Metas, Remos et Trecas, uno interea agmine occidentem versus Suessionibus et Parisiis minitante, petunt Hunni Aurelianum.] Treviris Metas facilis ducebat via partim ad dextram, partim ad lævam Mosæ. Metas ipsa Paschatis, in 7 kalendas Aprilis seu 26 Martii tunc incidentis, vigilia Hunnos advenisse scribit S. Gregorius Turonensis [Hist. Francorum, lib. II, cap. 6, ap. D. Bouquet, tom. II, pag. 161.] , qui et eamdem misere depopulatam tradit, consentiente Idacio [Ap. D. Bouquet, tom. I, pag. 619.] , auctore synchrono, qui Mettas ab Hunnis effractas scripsit. Effractis Mettis, ad occidentem flexit Attila, ut constat ex Vita S. Edibii, episcopi Suessionensis, quam Ms. habeo, quamque Maurini [Gallia Christiana, tom. IX, col. 335.] et Le Moyne [Histoire des antiquités de la ville de Soissons, tom. I, pag. 188 et 189.] noverunt, nemo autem hucusque edidit. Sequentia ibidem leguntur: Igitur cum hic Attila, exercitu præmisso ad urbes Rhemensium et Trecensium, imperante Marciano, regnanteque super Francos Meroveo, per Ulcheium et Cungiacum oppida transiret, misit partem exercitus sui ut Suessionem everteret, aliam secum tenuit, tertiam ad castrum Theodorici subvertendum destinavit. Ulcheium (Oulchy-la-Ville et Oulchy-le-Chatel) quatuor fere leucis a Suessionibus distat meridiem versus. Cungiacum (Cougny-les-Oulchy) adjacet ad orientem. Castrum Theodorici (Chateau-Thierry) longius ad meridiem distat et sat notum est oppidum: id quoque nomen indicium est stylo innovatam esse S. Edibii Vitam, quamquam hoc nomine spernendum monumentum non sit. Versabatur itaque Attila inter Suessiones et Theodorici Castrum, utrique loco æque minitans. Verum precibus suis et patrocinio SS. Crispini et Crispiniani obtinuit a Deo S. Edibius, ut Suessiones missas copias revocaret Attila. Neque dubitandum quin hæc eadem Hunnici exercitus ala minitata fuerit Luteciæ Parisiorum, S. Genovefæ orationibus servatæ. Cum agmine, quod secum habebat, ivit deinde Attila Trecas, quo procul dubio arcessivit similiter copias relictas Remis et ubi cum S. Lupo episcopo egit, interprete Hunegaiso (de quo multa narrat Priscus Rhetor), eumque cum exercitu suo, donec ultra Rhenum iterum rediret, procedere jussit, divinum auxilium per sanctissimi viri præsentiam exspectans [Ap. D. Bouquet, tom. I, pag. 644 et 645.] . Hæc omnia omisit S. Gregorius Turonensis, qui post narratum Mettense excidium sic pergit [Hist. Francorum, lib. II, cap. 7, ap. D. Bouquet, tom. II, pag. 161.] : Attila vero a Mettensi urbe egrediens, cum multas Galliarum civitates opprimeret, Aurelianis adgreditur; adeoque post aliquot dierum obsidionem bestiam crudelem 18 [Cfr Surius, Vitæ SS. ad 17 Nov. pag. 375, et Valesius, Notitia Galliarum, pag. 229.] kalendas Julii in eo fuisse ut gregem, S. Aniano creditum, laniaret ex hujus Vita [Ibid. tom. I, pag. 645; et Surius, Vitæ SS. ad 17 Nov. pag. 375.] novimus; ita ut duo menses inter Mettensem et Aurelianensem obsidiones facile effluxerint.

[187] [quæ civitas, dum se jam dederet, S. Aniani et Aetii ope liberatur.] Dum itaque Mettas et alias complures civitates effringeret et opprimeret Attila, quid Romani, quid Vesigotthi? Initio, alteri in alteros malevoli et aliena damna sibi totidem commoda æstimantes, Hunnos libere procedere siverunt: sed quum Romani incensas civitates, innumeram hominum multitudinem mactatam agrosque vastatos intellexere; similiter quum Vesigotthi eos ad Ligerim appropinquare sibique deletionem minitari audiverunt, cito et nostris, inquit Prosper Aquitanus [Chronicum ad an. 451, ap. D. Bouquet, tom. I, pag. 634.] , et Gothis placuit, ut furori superborum hostium, consociatis exercitibus, repugnaretur; quod fœdus, cujus historiam Jornandes [De rebus Geticis, cap. 36, ap. Muratori, tom. I, pag. 209.] nonnihil explicat, ictum fuisse quum jam prope sedes Vesigotthorum seu prope Ligerim essent Hunni, clare indicat Sidonius Apollinaris [Vide supra num. 174.] : sub initium itaque mensis Junii anni 451 pactio facta sit oportet. Tanta porro Aetii patricii providentia fuit, ut raptim congregatis undique bellatoribus viris, adversæ multitudini non impar occurreret [Prosper Aquitanus, ap. D. Bouquet, tom. I, pag. 634.] . Non satis tamen tempestive adfuit ut Aurelianensem obsidionem, quam ineunte forte Junio incoharat Attila, solveret. Quin etiam, apertis portarum repagulis, Attilæ proceres ingressi jam erant Aurelianis; plaustra innumera de plebis capta substantia onerabantur et subditis imminebat dura captivitas; quum Aetius, a S. Aniano non sine miraculo monitus, cum suo ac Gothorum exercitu concitus perrexit, Aurelianis pervenit, hostes imparatos repperit et maximæ cædis stragem super eos exercuit. Reliqua pars Hunnorum, quæ ibidem prostrata non cecidit, fugæ præsidium expetunt: donec judicante Domino in loco, qui vocatur Mauriacus, trucidanda gladiis mortis sententiam exspectaret [Vita S. Aniani, ap. D. Bouquet, tom. I, pag. 646.] .

[188] [Recedentes, pugnant circa initium Julii pugnam Catalaunicam,] Brevissime post obsidionem Aurelianensem id factum, quum Mauriaca seu Catalaunica pugna, in qua hæc cædes peracta est, exeunte ipso mense Junio aut ineunte Julio pugnata sit. Idacius enim ad annum 4 olympiadis 307, seu ad annum Valentiniani 27, Marciani primum, paucis bellum Attilanum narrat: Gens Hunnorum, inquit [Chronicum, ap. Migne, Patrologia, tom. LXXV, col. 727 et seqq.] , pace rupta, deprædatur provincias Galliarum. Plurimæ civitates effractæ. In campis Catalaunicis, haud longe de civitate quam effregerant Mettis, Aetio duci et regi Theodori, quibus erat in pace societatis, aperto marte confligens, divino cæsa superatur auxilio. Bellum nox intempesta diremit. Rex ille Theodores prostratus occubuit; CCC ferme millia hominum in eo certamine occisa numerantur. Atqui hæc omnia gesta ante provectum Julium, quum sub hujus initium, ut Garzonius [Ibid. col. 691 et 692.] monuit, annos suos olympiacos incoharit Idacius, non mense octobri aut januario, ut alii voluere. Quod autem æstate incoharet annum, hoc ipso loco liquet; quum continuo post recitata verba, prodigia hujus anni enarrans, subdat: Multa anno signa procedunt. Quinto kal. Octobris (scilicet anni 450 secundum computum vulgarem) a parte Orientis luna fuscatur. In diebus sequentis paschæ visa quædam in cælo in regionibus Galliarum etc. Et quamquam quæ cohærent aliquando conjungat, post enumerata anni olympiaci prodigia hic subjicit: Occiso Theodore (in pugna Catalaunica), Thorismo filius ejus succedit in regno (Vesigotthorum). Hunni cum rege suo Attila, relictis Galliis post certamen, Italiam petunt. Hæc de tempore. Quod vero ad ipsam pugnam spectat, quum intellexisset Attila sibi non diutius præsidium fore in fraudibus, quibus Romanos æque ac Vesigotthos deluserat eosque in communibus armis suam singulos jam quærere salutem, Ligeris ripas reliquit et septentrionem versus reduxit sua agmina, ad Rhenum redire cogitans. Quocirca in Mauriacos seu Catalaunicos * campos deflexit, quos in Campania Gallica * sitos fuisse dubitandum non est [Cfr Dubos, Hist. de l'Établissement, etc. tom. II, pag. 125 et seq. et Pagius, Critice in Baronium, ad an. 451, num. 25.] . Illic eum convenit Aetius cum auxiliaribus, et truculentissimam cum eo inivit pugnam. Eam qui descriptam legere velit, adeat historicos [Jornandes, de rebus Geticis, cap. 36 et seqq. Valesius, Rerum Francic. lib. IV, pag. 162 et seqq. Dubos, tom. II, pag. 127 et seqq.; Am. Thierry, Hist. d'Attila, tom. I, pag. 182 et seqq.] . Id nobis ex Jornande [De rebus Geticis, cap. 41, ap. Muratori, tom. I, pag. 212] annotandum in hoc famosissimo et fortissimarum gentium bello ab utrisque partibus CLXII millia cæsa, exceptis XV millibus Gepidarum et Francorum, qui ante congressionem publicam noctu sibi occurrentes, mutuis concidere vulneribus, Francis pro Romanorum, Gepidis pro Hunnorum parte pugnantibus [Cfr Pagius, Critice, ad an. 451, num. 25.] . Idacius CCC ferme millia hominum in eo certamine cæsa memorat; quo numero Dubos [Histoire de l'Établissement, etc. tom. II, pag. 137 et seq.] comprehensos vult omnes qui eo bello quacumque ratione ceciderint; Pagius [Critice, ad an. 451, num. 26.] errorem esse æstimat, CCC pro CC positis: quod mihi verisimilius.

[189] [in qua nequaquam fusus fuit Attilæ exercitus;] Ad internecionem vastatum Hunnorum exercitum, fuga dilapsum Attilam, victoriam obtentam ab Aetio patricio cum Thorismodo, Theodorici Vesigotthorum regis filio, Attilæ campum spoliatum, hunc cum paucis reversum esse et alia id genus narrat S. Gregorius Turonensis [Hist. Francorum, lib. II, cap. 7, ap. D. Bouquet. tom. II, pag. 163.] et ex eo S. Isidorus Hispalensis aliique. Sed Idatius [Ap. D. Bouquet, tom. II, pag. 619.] , multo melior testis, bellum nocte intempesta (non Romanorum aut Vesigotthorum insigni victoria) diremptum perhibet; Prosper Aquitanus [Ibid. pag. 634] , res quoque optime doctus (quippe qui Romæ apud S. Leonem degeret), neutros cessisse affirmat; et Prosper Tiro Attilam gravem cladem inflixisse et accepisse. Neque aliter pugnam cessisse ex Jornande [De rebus Geticis, cap. 40, ap. Muratori, tom. I, pag. 211.] apparet, quandoquidem narret Attilam nocte, insequente pugnam, se suosque intra septa castrorum quæ plaustris vallata habebat, reclusisse; Aetium reliquum noctis scutorum defensione transegisse. Quæ quum probe perspecta haberet Sigibertus Gemblacensis, Turonensem historicum et Hispalensem chronographum corrigere non dubitavit, atque his pugnam retulit verbis [Ap. Pertz, Monumenta Germaniæ, tom. VI, pag. 309.] : Conserto prælio in campis Catalaunicis, pugnatum est usque ad diremptionem noctis. Etius superior quidem recessit, Attilam tamen NON usque internecionem delevit. Cæsa sunt ibi centum octoginta milia pugnatorum; inter quos etiam cecidit Theoderitus rex Wisigothorum. Attila, resumpta spe ex Etii discessu, repatriavit, mature rediturus, suppleto exercitu. Neque alia de causa Aetius superior et Attila victus habitus est, quam quod hic Rheni iter, quod ante instituebat, prosecutus est; atque ita sensit Prosper Aquitanus, scribens [Ap. D. Bouquet, tom. I, pag. 634.] : In quo conflictu (Catalaunico), quamvis, neutris cedentibus, inæstimabiles strages commorientium factæ sint; Chunos tamen eo constat victos fuisse, quod, amissa præliandi fiducia, qui superfuerant, ad propria reverterentur.

[190] [sed utraque pars maxime passa est et sibi timuit.] Vesigotthos præliandi fiduciam non amisisse indicat Jornandes; immo Thorismundum patris Theodorici mortem inter reliquias Hunnorum vindicare contendisse: Aetius vero metuens, sic pergit idem [De rebus Geticis, cap. 41, ap. Muratori, tom. I, pag. 211 et 212.] , ne, Hunnis funditus interemptis, a Gothis Romanorum premeretur imperium, præbet hac suasione consilium ut ad sedes proprias remearet; regnum, quod pater reliquerat, arriperet: ne germani ejus, opibus sumptis paternis, Vesegotharum regnum pervaderent. Quo responso suscepto, relictis Hunnis, redit ad Gallias, ultra Ligerim. Simili et Francorum regem dolo fugavit Aetius [Gregorius Turon. Hist. Francorum. lib. II, cap. 7, ap. D. Bouquet, tom. II, pag. 163.] . Attila igitur, discessione cognita Gothorum, quod de inordinatis colligi solet, et inimicorum magis æstimans dolum, diutius se intra castra continuit. Sed ubi hostium absentiam sunt longa silentia consecuta, erigitur mens ad victoriam, gaudia præsumuntur atque potentis regis animus in antiqua fata revertitur… Attila, nacta occasione de recessu Vesegotharum, et quod sæpe optaverat cernens hostium solutionem per partes, mox jam securus ad oppressionem Romanorum movit procinctum [Jornandes, de rebus Geticis, cap. 41, ap. Muratori, tom. I, pag. 212.] . In id scilicet unum studebat Aetius ut vires omnium barbarorum, Gotthorum et Francorum æque ac Hunnorum, inter se committeret et contereret, cavens tamen ne ulla gens, splendidiori relata victoria, superbior fieret et potentior. Cæterum, quum quatuor provincias Lugdunenses, Maximam Sequanorum et potiores Belgicarum et Germaniæ primæ partes Romani adhuc potirentur, videbat legionibus Romanis adhuc viam patere; ita ut, ubi occasio se daret, facile adire possent sive per Alpes, sive per Ligerim Vesigotthos eosque opprimere. Francos vero dimittendo, eosdem redeuntium Hunnorum furori permittebat. Exsecrabilis profecto in rebus administrandis calliditas et in sociis prodendis fallacia: sed vix unum ducem Romanum hoc ævo reperire est, qui non amicos æque ac hostes luderet aut nefarie traderet. Atque ex his quæ hactenus retulimus, facile intelligere est Hunnorum vires nequaquam contritas fuisse pugna Catalaunica; eos cum immensa hominum multitudine pedem retulisse Rhenum versus; et satis validos fuisse ut civitates munitas, qualis erat Colonia, effringerent. Cæterum, priusquam Coloniam venerint, eosdem plures civitates munitas diruentes cernere erit.

[Annotata]

* Nord-Ouest.

* Sud.

* Sud-Ouest.

* Chalonssur Marne.

* La Champagne

§ XXI. De transitu Hunnorum per Belgium usque Coloniam Agrippinæ.

[Prima sedes Francorum in Belgio ad Wahalim et in Toxandria;] Quoniam magna pars Ursulani martyrii ab itinere Hunnorum per hodiernum Belgium pendet, id propius investigandum est; et ante omnia Francorum sedes indagandæ. Quod posterius argumentum singulari cura versavit cl. v. Bartholomæus Dumortier [Discours sur l'Établissement des Francs dans les Gaules, prononcé au congrès scientifique d'Arras, le 29 août 1853.] , non minus scientiæ laude quam patriæ amore insignis; in cujus opusculo de hac re id unum forte desiderandum est ne optimis probationibus aliæ interdum minus firmæ immixtæ essent. Sed facile has seponere licet, neque his certe impedimur quin optimum hunc ducem sequamur. Porro Francos Salios et Sicambros eamdem fuisse gentem, vel ex his solis S. Remigii ad Chlodovæum verbis constat [Gregorius Turon Hist. Franc. lib. II, cap. 31, ap. D. Bouquet, tom. II, pag. 177.] : Mitis depone colla, Sicamber. Octo autem circiter annis ante Christum Augustus, teste Suetonio [In Octav. Cæs. Aug. cap. 21, ap. D. Bouquet, tom. I, pag. 371.] , Sicambros dedentes se traduxit in Galliam, atque in proximis Rheno agris collocavit. Id in acceptis referendum Tiberio, qui, eodem teste [In Tiberio Neron. Cæs. cap. 9, ibid. pag. 371.] , bello Germanico quadraginta millia deditiorum trajecit in Galliam, juxtaque ripam Rheni sedibus assignatis collocavit. Quatuor tantum millia habet Eutropius [Lib. VII, ibid. pag. 571.] . Horum sedes inter Wahalim, Mosam et insulas Zelandiæ fuisse videntur [Discours sur l'Établissement, etc. pag. 9.] . Postea eos aggressi sunt Saxones, eosque qui ad septentrionem habitabant pepulerunt in insulam Batavicam [Zosimus, lib. III, ap. D. Bouquet, tom. I, pag. 579. Cfr Panegyricus incerti auctoris in Maximianum et Constantium, cap. 4, ibid. pag. 714.] ; dum alia pars ad meridiem flexerit, scribente Ammiano Marcellino [Lib. XVII, cap. 8, ibid. pag. 553.] Francos eos videlicet, quos consuetudo Salios appellavit, ausos olim apud Toxandriam-locum habitacula sibi figere prælicenter. Hodierno autem vico Tessender-loo in Campinia videtur repræsentari Toxandria-locus. Quæ pars in insula Batavica consistebat et anno 293 multa erat passa damna, anno 358 a Quadis (quæ Saxonicæ gentis pars erat) turbata est et partim expulsa [Zosimus, lib. III, ibid. pag. 579.] : ita ut sæculo V S. Sidonius Apollinaris de iis canere potuerit [Carmen XIII, ibid. pag. 812.] :

Sic ripæ duplicis tumore fracto
Detonsus Wachalim bibat Sicamber.

[192] [secunda sedes in arvis Nerviorum, quæ non videntur ultra Scaldim fuisse extensa:] Secunda Francis assignata in Belgio sedes sub annum 291 et quidem in Nerviorum arvis. Audi Eumenium in Panegyrico ad Constantium et Maximianum [Cap. 21, ibid. pag. 714.] : Tuo, Maximiane Auguste, nutu Nerviorum et Treverorum arva jacentia Lætus postliminio restitutus et receptus in leges Francus excoluit. Læti Franci iidem mihi sunt ac censuarii seu vectigales: quæ autem Nerviorum sint arva, agitata sæpius quæstio. Tempore C. Julii Cæsaris [De bello Gallico, lib. II. cap. 15 et 16.] Ambianorum … fines Nervii attingebant et Atrebates et Veromanduos finitimos habebant. Ultra Scaldim adeoque ad mare usque eos porrectos fuisse censent nonnulli eo indicari, quod mulieres, quique per ætatem ad pugnam inutiles videbantur, in eum locum conjecerant, quo propter paludes exercitui aditus non esset [Lib. cit. cap. 16.] : quæ loca alibi [Lib. cit. cap. 28.] æstuaria et paludes appellat Cæsar, et quæ nonnullis eadem habentur ac quæ nunc obvia sunt in partibus septentrionalibus Flandriæ, vulgari nomine Poldres nota. Sed haud satis firma hæc argumentatio, quum facile fieri potuerit ut Nervii extra territorium uxores et liberos dimiserint. A Bononia enim seu Gessoriaco multa tunc per littus æstuaria.

[193] [quis esset tractus Nervicani limitis.] Eodem etiam referuntur S. Paulini ad S. Victricium Rothomagensem scribentis verba [Epist. XIX, cap. 4, ap. Migne, Patrologia, tom. LX, col. 239.] , quibus Morinorum terram in remotissimo Nervici littoris tractu ponit. Verum an temera suspicio est, verba Nervici littoris scripta esse loco Nervici limitis? Nuspiam enim alibi Nervicum littus reperitur. Sed Rictius seu potius Rictus Varus, ut jam pridem animadvertit Browerus noster [Cfr ibid. col. 853.] , in Actis SS. Quintini, Crispiniani et Macri Nervici LIMITIS præfectus legitur et in Notitia dignitatum, sub iniens sæculum V conscripta, comparet vir spectabilis dux tractus Armoricani et Nervicani seu TRACTUS Armoricani et NERVICANI LIMITIS [Ap. D. Bouquet, tom. I, pag. 127, col. 2.] . Quod si limitis, loco, littoris substituendum sit in S. Paulini epistola, facile cernitur nil amplius hinc concludi posse. Ut enim quinque provinciæ quæ divisione militari, dicta tractu Armoricani limitis, claudebantur, non a solis incolebantur Armoricanis, sic quoque tractus Nervici seu Nervicani limitis non a solis Nerviis occupabatur, quandoquidem universa Belgica II intra ejus jacebat fines. Sub sæculum III videtur præfectura militaris tractus limitis Nervicani conjuncta fuisse cum præfectura Armoricani, postea vero iterum disjuncta; ita ut ineunte sæculo V esset sub dispositione viri spectabilis ducis Belgicæ secundæ [Ibid. pag. 128, col. 1.] . Attamen pristinum nomen mansit, eoque usus est S. Paulinus, quemadmodum etiamnum Picardiam, Artesiam etc. nuncupamus, et nudus titulus relictus duci tractus Armoricani. Quamobrem non ausim sinistram Scaldis ripam assignare Francis, a Maximiano Augusto in Nerviorum arva deductis; sed consentiendum cl. v. Dumortier [Discours sur l'Établissement, etc. pag. 19.] eos fuisse collocatos in pristina diœcesi Cameracensi, qua amplus Bracbatensis pagus capiebatur.

[194] [Tertia sedes Francorum in agris Tornacensi, Cameracensi] Tertiam adepti sunt sedem Franci, rege Chlodione. Sed de tempore et modo frequens controversia. Verba S. Gregorii Turonensis dabimus, pauculis intermixtis notulis: Ferunt etiam, inquit [Hist. Francorum, lib. II, cap. 9, ap. D. Bouquet, tom. II, pag. 166 et 167.] , tunc Chlogionem, utilem ac nobilissimum in gente sua, regem Francorum fuisse, qui apud Dispargum castrum (Duysbourg, vetus castrum Diestemii), quod est in termino Thoringorum, qui scilicet, ut paulo ante scripserat idem historicus, transacto Rheno, Thoringiam transmearant, ibique juxta pagos vel civitates reges crinitos super se creaverant. In his autem partibus, id est ad meridionalem plagam, habitabant Romani usque Ligerim * fluvium… Chlogio autem, missis exploratoribus ad urbem Cameracum, perlustrata omnia, ipse secutus, Romanos proterit, civitatem adprehendit: in qua paucum tempus residens usque ad Suminam * fluvium occupavit; et quidem, priusquam Cameracum apprehendit, Tornacensem urbem obtinuit, ut loquitur Freherianus anonymus [Gesta regum Francorum, cap. 5, ibid. pag. 544.] . Hæc ante annum 428, quo pars Galliarum propinqua Rheno, ut tradit Prosper Aquitanus [Chronicum, Coss. Felice et Tauro, ap. D. Bouquet, tom. I, pag. 630.] , (ita designans regionem quæ inter Somonam et Tornacum est, et quam Franci possidendam occupaverant,) Aetii comitis armis recepta. Superati itaque, Idacii [Chronicum, tom. cit. pag. 617.] verbis utor, per Aetium Franci, in pace suscepti sunt anno 432 et exclusi Atrebatum finibus. Unde de occasione pugnæ, quæ verisimillime sub annum 446 pugnata est ad Helenam vicum (eumdem hunc esse locum recte statuit cl. v. Dumortier ac Halènes-sur-Marais, situm ad viam militarem Romanam, Tornacum inter et Atrebates, ad Deulam fluvium, proxime ad Atrebatum fines) scripsit S. Sidonius Apollinaris [Panegyricus, Majoriano dictus, V. 212 et 213, tom. cit. pag. 802.] :

… Francus quo Cloio patentes
Atrebatum terras pervaserat.

[195] [et in Tarvannensi seu Morinensi.] Videtur autem Chlodio non tantum potitus esse agris Cameracensi et Tornacensi usque ad Atrebates, verum etiam Morinensi. Sane, quum postea regnum ejus in tres partes divisum est, verisimile est Chararicum regem, quem Chlodoveus prius presbyterum fieri jussit [Gregorius Turonensis, Hist. lib. II, cap. 41, ap. D. Bouquet, tom. II, pag. 184.] , dein occidit [Fredegarius, cap. 27, tom. cit. pag. 401.] , Morinensi regno præfuisse [Malbrancus, lib. II, cap. 38; cfr D. Bouquet, tom. II, pag. 184, not. d.] . Quod vero potioris momenti est, quum lex Salica scripta fuit, usque ad mare protendebatur Francorum Tornacensium regnum; scripta autem fuisse videtur paulo antequam Childericus, anno 457 propter luxuriam e regno ejectus, anno 464 Ægidii opera regno restitueretur [Dumortier, Discours sur l'Établissement, etc. pag. 27 et seqq.] . In ea porro lege, titulo L de Filtortis, qui Salica lege vivunt, duplex statuitur temporis spatium, intra quod rei et testes mallo se sistere debeant [Ap. D. Bouquet, tom. IV, pag. 151.] : Si intra Ligerim aut Carbonariam aut citra mare ambo manent, et qui cognoscitur et apud quem cognoscitur, in noctes XL placitum faciant… Quod si trans Ligerim aut Carbonariam ambo manent, ille apud quem res agnoscitur, in noctibus LXXX lex ista custodiatur. Jam vero quid his duplum tempus conceditur, nisi quod extra regni fines habitarent? Unde consequens fit regnum Francorum Tornacensium finitum fuisse Silva Carbonaria, quæ a territorio Atrebatum vergebat ad Sabim secundum rivum Hanam *, ad septentrionem Cameracensis regni, atque hinc ad dextram Sennæ porrigebatur supra Bruxellas. Liger videtur fuisse qui nunc Legia, la Lys, fluvius dicitur; adeo ut mare apud Morinos omnino quærendum videatur. Reliquam autem Flandriam ad Legiæ sinistram Menapii, Saxones aliæque gentes occupabant. Quarta Francorum per Belgium propagatio ad posteriora tempora spectat.

[196] [Francorum in Belgio compositio tempore belli Attilani.] Quum itaque Attila anno 451 Gallias invasit, pars Francorum utramque Wahalis ripam occupabat, interpositis Saxonibus, a reliqua fere gente separata; alia habitabat Toxandriam, cujus non minima pars hodierna provincia Antverpiensi clauditur; reliqua, Limburgensi; atque hic quidem reperire est tria loca, in quibus malli de probanda lege Salica habiti sunt, scilicet Salagheve (Zeelhem, prope Diestemium * ad orientem), Bodogheve (Badehoven) et Windogheve (Wintershoven?); quæ capiebantur Thoringia Cisrhenana, dequa inferius, aut certe ei finitima erant. Tertia Francorum pars inter Carbonariam Silvam et Legiam habitabat; et quarta, huic finitima, diœcesim Morinensem et eam diœcesis Cameracensis partem quæ ad meridiem Carbonariæ Silvæ jacebat. Singulis tribubus singuli præfuisse videntur reges [Cfr Gregorius Turonensis, Hist. lib. II, cap. 9, ap. D. Bouquet, tom. II, pag. 166.] ; inter quos tamen principatum obtinuisse videtur Chlodio rex Tornacensis, qui et in ipsos Francos Transrhenanos per filium, quem eis in occiduas partes proficiscens præfecerat, auctoritatem exercuisse censendus est. Atque hoc loco recitanda videntur integra Prisci Rhetoris verba, ad quæ alibi, num. 171, jam allusimus.

[197] [Prætextu discordiæ inter Francos ad Nicrum et Cisrhenanos in Gallias irruit Attila.] Agens scilicet de causis, quibus Attila ad bellum Galliis inferendum motus fuerat: Attilas, inquit [Excerpta de legationibus, pag. 40, edit. Paris. 1648.] , in varias distrahebatur sententias et dubius hærebat quos primum aggrederetur. Tandem operæ pretium se facturum existimavit, si ad majus bellum se converteret. Illic enim sibi rem fore non solum cum Italis, sed etiam cum Gotthis et Francis: cum Italis, ut Honoriam cum ingentibus divitiis in uxorem acciperet: cum Gotthis, ut Genserichi gratiam promereretur. Attilæ Francos bello lacessendi causa fuit regis illorum obitus, (qui non potest esse nisi Chlodio, anno 448 vita functus), et de regno inter liberos ejus controversia. Major (qui scilicet ad Nicrum Francis præerat) Attilam, minor (qui patrem Tornacum secutus erat) Aetium in auxilium vocare statuerat. Hunc Romæ vidimus legationem obeuntem, nondum lanugine efflorescere incipiente, flava coma propter densitatem et magnitudinem super humeros effusa. Quod iter Romanum institutum fuerit oportet, dum pater adhuc viveret; verisimimiliter inter annum 428, quo ad fluvium Somonam pugnatum est, et annum 432, quo Francos in pace susceptos fuisse vidimus; non autem (ut quidam volunt) post Chlodionis mortem, quandoquidem tunc non legationem obivisset (quæ res necessario fit alieno nomine), sed ipse suas res procurasset. Hunc Aetius in filium a se adoptatum, multisque quum ab ipso, tum ab imperatore ornatum muneribus, amicitia bellique societate promissa, dimisit, et postea, quum pater decesserat e vita, ejus adversus fratrem majorem suscepit partes: atque hinc intelligitur cur Franci ad Nicrum se addiderint Attilæ exercitui, Cisrhenani Aetii.

[198] [Post pugnam Catalaunicam Attila pergit Veromanduos, Cameracum et Atrebates] Graves itaque impellebant Attilam causæ ut post Catalaunicam pugnam Francos in Belgio versantes impeteret, quin immo id unum erat ex tribus consiliis quæ per bellum Gallicanum perfecta volebat. Ex campis ergo Catalaunicis perrexerunt Hunni septentrionem versus et venerunt Augustam Veromanduorum, ut colligere est ex Ratbodo, qui in Vita S. Medardi, explicans quare veromanduis Noviomum translata fuerit Veromanduensis cathedra, intolerabilis Hunnorum irruptionis meminit [Act. SS. ad 8 Junii, et in Act. SS. Belgii, tom. II, pag. 150. Cfr. Hemeræus, Augusta Veromanduorum vindicata et illustrata, lib. I, cap. 7 et seqq. pag. 15; et Colliette, Mémoires pour servir à l'histoire du Vermandois, lib. II, cap. 58, tom. I, pag. 119.] . Quin hinc Cameracum iverint barbari, dubitandum non est, quamquam nullum (quod sciam), præter obscurum Balderici [Chronique d'Arras et de Cambray, par Balderic, lib. I, cap. 7, pag. 20, edit. Leglay.] , antiquum supersit testimonium: non enim alia nisi per Camerarum Suessionibus Atrebates ducebat via, quo eos devenisse certissime constat.

[199] [quos omnino evertit;] Mitto anonymos annales, quos laudat Bucherius [Belgium Romanum, pag. 119.] , ut testimonium invocem brevioris seu vetustissimæ S. Vedasti Vitæ, quippe quæ Henschenio scripta visa sit ante annum 667 [Acta SS. Belgii, tom. II, pag. 28.] et certe ab auctore qui dissidiorum, quæ olim inter Francos Cisrhenanos et Nicranos efferbuerant, bene memor erat, ita ut Attilam Necaronorum regem (quod hi sub eo militarent) appellet [Ibid. pag. 40.] ; similiter Vitam profero, ab Alcuino circa annum 800 emendatam [Ibid. pag. 55.] , et Chronicum Balderici Cameracense et Atrebatense [Lib. I, cap. 7, pag. 20.] , sæculo XI collectum. Audi quid prior biographus, agens de S. Vedasti in Atrebatum urbem primo ingressu, narret: Contigit ergo, inquit, ut ecclesiam introiret, quam cernens incultam, ac negligentia civium paganorum prætermissam, veprium densitate oppletam ac stercoribus bestiarumque habitaculis pollutam; memoriter cordi subdidit omnique tristitiæ colla submisit. Hæc prorsus hominis habitatio urbem frequentabat, quæ olim ab Attila, Necaronorum rege, diruta, turpi fuerat squallori relicta. Hæc fusius explicata in Vita, Alcuini studio correcta: Vir Dei, ait, favore populi suffultus, singula civitatis loca peragrans, quæsivit inter ruinas ædificiorum, si quod ecclesiæ signum inveniri valuisset. Nam in antiquis ferme temporibus, sacræ in illis locis fidei floruisse religionem agnovit; sed propter peccata habitatorum terræ illius, occulto Dei judicio, sed justissimo, tradita est cum ceteris Galliæ vel Germaniæ civitatibus pagano et perfido Hunnorum regi Attilæ urbs quoque illa deprædanda, qui propter nimiam animi sui sævitiam, nec sacerdotibus Dei honorem, nec ecclesiis Christi reverentiam impendere sciebat: sed omnia, quasi tempestas immanissina, ferro vastavit et igne. Tunc in similitudinem Hierosolymitanæ vastationis, quæ ab impio rege Babylonis facta est, venerunt gentes in hæreditatem Dei, et pollutis manibus profanaverunt sacraria Christi, effundentes sanguinem servorum Dei circa altaria altissimi regis. Non hæc paganorum fecit fortitudo, sed populi Christiani meruerunt peccata. Invenit vero famulus Christi antiquæ ruinas ecclesiæ, inter murorumque fragmenta veprium crescere densitates: ubi quondam psallentium chori, ibi lustra et latibula ferarum visa sunt, stercoribus et immunditiis omnia plena, ita ut vix vestigium aliquod remansisset murorum. Similia, non tamen omnino eadem, habet Baldericus.

[200] [Penetrarunt inde in agrum Tornacensem, unde a dextris aut a sinistris Silvæ Carbonariæ,] In Tornacense quoque regnum penetravit Attila, teste Fredegario Scholastico, qui hæc literis mandavit [S. Gregorii Turonensis Hist. Franc. epitomata, cap. 11 ap. D. Bouquet, tom. II, pag. 396.] : Wiomadus, Francus fidelissimus ceteris Childerico, qui eum, cum a Chunis cum matre captivus duceretur, fugaciter liberaverat. Videtur nonnullis altera exercitus Attilani ala deflexisse Teruanam Teruanam atque hinc visitasse partem littoris Saxonici: quod argumentum singulari studio prosecutus est Reverendissimus Dominus Malou, episcopus Brugensis, in singulari dissertatione de vastatione Flandriæ facta ab Attila [Dissertation sur les ravages d'Attila en Flandre, in Op. cui titulus: Chronicon monasterii Aldenburgensis, edit. J.-B. Malou, pag. 97 et seqq.] , quam ad Chronicum monasterii Aldenburgensis, sæculi XI monumentum, adjecit; sequentem, qui in eo legitur, illustrans locum [Opp. cit. pag. 34.] : In hac Flandria antiquorum industria civitatem statuit, munitam et fortem, ut res poscebat, quum juxta litus maris sita a barbaris insularum crebro impetebatur. Hæc civitas, quondam ab Athalo rege diu obsessa et tandem devicta, decorem et fortitudinem, atque urbanam frequentiam, hostili gladio intercepta, amisit et de sibi relictis parvum oppidum restauravit, cui nomen Aldenburg. Verum, sive hæc vera sint, sive falsa, parum (ut patet) ad nos attinent et facile mitti possunt. E Tornacensi agro an Bagacum ad Orientem profecti sint Hunni, et delererint castrum Ambra *, ut sæculo XII tradidere [Cantatorium S. Huberti, ap. Pertz, Mon. Germ., tom. VIII, pag. 568.] , an vero septentrionem versus inter Scaldim et Silvam Carbonariam, equidem definire non ausim; licet probabilius mihi sit posteriorem hanc viam, qua Chlodio cum suis Francis viginti tribus circiter annis ante Tornacum venerat, prælatam fuisse: non enim plane liberum erat Attilæ se qua vellet movere, quum instaret a tergo Aetius, impediens ne novo impetu iterum in Gallias irrueret. Utut id est, sive inter Silvam Carbonariam et fluvios Sabim Mosamque per riam militarem Tornaco Pontem Scaldis (Escaupont), Bagacum (Bavay), Vodgoriacum (Waudre), Geminiacum (Vieuville? Gemblours?), Perniciacum (Acosse seu Epine d'Acosse, aliis Perwez aut Branchon) atque hinc demum Atuatucam (Tongres) [Cfr Walckenaer, Géographie ancienne des Gaules, tom. III. pag. 90, et Schayes, les Pays-Bas avant et durant la domination romaine, tom. II, pag. 250 et 251.] perrexerint Hunni, sive recta Tornaco Lovanium versus, itinere inter Silvam Carbonariam a dextris, et Scaldim, Rupelum, Diliamque a sinistris itinere instituto, iverint; certum omnino est eos Atuatucam seu Tungros usque venisse, aut certe in vicinam regionem. Accipe testimonia.

[201] [a longe prosequente Aetio, venerunt in Thoringiam Belgicam, quam a sinistris Rheni,] Fredegarius in Fragmentis de historia Francorum, quæ ex variis partim notis, partim ignotis scriptoribus collegit, et in quibus plura (Idacii historia, quam etiam in Historia Francorum epitomate laudat [Ap. D. Bouquet, tom. II, pag. 394.] , utens) de bello Attilano refert quæ, quamquam prima specie a reliquis narratibus dissona, in concordiam sat facile reduci possunt; postquam narravit quibus fraudibus Aetius Vesigotthis suaserit ultra Ligerim abire, sic pergit [Ibid. tom. II, pag. 462 et 463.] : Agecius vero cum suis, etiam Francos secum habens, post tergum direxit Chunorum; quos usque Thoringia a longe prosecutus est; præcepitque suis, ut unusquisque, nocte ubi manebant, decem sparsim focus facerent, ut immensa multitudine semilarent. Quievit hoc prælium. Agecii consilio Gallia ab adversariis liberatur. Verum hæc prosecutio ita a longe facta est, ut ne, quantum fieri posset, in provincias Romanis adhuc parentes irrueret Attila, sed ut simul liberum ei esset Francos et civitates brevi Francis subdendas pluribus atterere cladibus et damnis. Atque hæc ex his, quæ paulo ante de Atrebatibus aliisque civitatibus vidimus, satis manifesta sunt. Consideranda potius hæc verba: Agecius vero cum suis, etiam Francos secum habens post tergum direxit Chunorum; quos usque Thoringia a longe prosecutus est, et quærendum quæ sit Thoringia, quo usque Aëtius Hunnos prosecutus est. Nequaquam ambigendum quin citra Rhenum sita fuerit. Quis enim admittat Aetium Rhenum trajecisse cum multo paucioribus copiis quam haberent Hunni, et in Turingiam, quæ in media Germania posita est, penetrasse? Et quidem, ut sæculo V duplex erat Burgundia et duplex Francia, sic quoque duplex erat Thoringia; altera pristina sedes gentis, altera colonorum qui e patria cesserant. De priori nulla est controversia; sed posteriorem numquam fuisse ego profecto non video quomodo affirmare potuerit R. D. Ernst [Histoire du Limbourg, tom. I, pag. 259 et seqq.] cum Germanis aliquot.

[202] [exstitisse ostenditur ex S. Gregorio Turonensi,] Prætereo locum Procopii [De bello Gotthico, lib. I, cap. 12, ap. D. Bouquet, tom. II, pag. 30.] , acerrime impugnatum, licet difficultates, quas post alios Ernstius facessivit, jam pridem probe solverit D. Bouquet. Sed audi Gregorium Turonensem [Hist. Francorum, lib. II, cap. 9, tom. cit. pag. 166 et 167.] , cujus quidem verba partim supra dedimus, sed hoc loco repetenda sunt: Tradunt multi, inquit, de origine Francorum disserens, eosdem de Pannonia fuisse digressos; et primum quidem littora Rheni incoluisse: dehinc transacto Rheno, Thoringiam transmeasse; ibique juxta pagos vel civitates reges crinitos super se creavisse, de prima et (ut ita dicam) nobiliori suorum familia. Quod postea probatum Chlodovechi victoriæ tradidere, idque in sequenti digerimus. Nam et in Consularibus legimus Theodemerem regem Francorum, filium Richemeris quondam et Aschilam matrem ejus gladio interfectos. Ferunt etiam tunc Chlogionem utilem ac nobilissimum in gente sua regem Francorum fuisse, qui apud Dispargum castrum habebat, quod est in termino Thoringorum. In his autem partibus, id est ad meridionalem plagam, habitabant Romani usque Ligerim fluvium. Ultra Ligerim vero Gotthi dominantur. Quibus quid clarius desiderari possit equidem non video. Franci dicuntur, e Pannonia egressi, prius Rheni littora incoluisse; dein trajecisse Rhenum atque hac ratione venisse in Thoringiam. Hinc ut se expediat Ernstius [Hist. du Limbourg, tom. I, pag. 265.] , contendit non esse legendum Rhenum, sed Reganum, vulgo Regen, qui fluviolus nomen suum dedit Ratisbonnæ (Regensburg). Verum hæc opinio cum omnibus pugnat codicibus; et cum sequentibus S. Gregorii Turonensis verbis: In his autem partibus, id est ad meridionalem plagam, habitabant Romani usque Ligerim fluvium; quæ vera sunt, si referantur ad Thoringiam Belgicam, falsa, si ad Germanicam. Postea quidem scriptores, procul a Belgio positi, ignorarunt in eo regiunculam esse Thoringiam dictam, adeoque Chlodionis castellum, Dispargum nomine, ultra Rhenum collocatum voluere; sed qui in vicinia Thoringiæ Belgicæ scripserunt, eam nominarunt non semel.

[203] [ex biographis S. Arnulfi Melensis, ex superstite villa Thoringia et ex Ægidio Aureæ Vallis.] Scriptor coævus vitæ S. Arnulfi episcopi Mettensis hæc memoriæ mandavit [Act. SS. tom. IV Julii, pag. 436.] : Temporibus quoque Dagoberti regis … cum patrias Toringorum cum eodem rege invisendas intrasset; atqui quin hæ Toringorum patriæ citra Rhenum fuerint quis ambigat? Agitur enim hoc loco de Dagoberto quem Chlotharius anno XXXVIIII regni, Christi 622, super Austrasios regem instituit [Fredegarii Scholastici Chronicum, ap. D. Bouquet, tom. II, pag. 432.] , et intra cujus proinde terras Thoringia erat. Accedit Umnonis in Vita S. Arnulfi latiori testimonium [Act. SS. tom. IV Julii, pag. 443.] : Alio deinceps tempore, inquit, isdem præsul cum præfato rege Dagoberto Turingorum regionem intraverat, quæ non modica provinciæ pars est Germaniæ secundæ, in qua est Colonia metropolis, ubi cum in regalibus componendis demoraretur etc. Usque ad ultima tempora exstitit in partibus Lovanii, Thenarum aut Diestemii villa, Thoringi nomine; certe anno 1786 in cubiculo capitulari de Hougarde legebatur sequens inscriptio [Tableau de la ville et du diocèse de Liége pour l'an 1786, pag. 92. Cfr Moulaert, Essai sur le comté de Brunengeruz in tomo X seriei II Bulletins de la commission d'histoire, pag. 192.] : Hic jacet Alpaïs, comitissa d'Hougarden, quæ ex proprio castro extruxit ecclesiam, in eademque instituit canonicos, honorifice præbendatos, quæque nobis donavit Geldoniam et Thoringos. (Hæc postrema nimirum cap. * S. Pauli.) Recens utique hæc inscriptio; sed certum argumentum canonicis de Hougarden villam tunc fuisse, Thoringos dictam, eamdem (ni fallor) ac Tourinnes, caput comitatus de Tourinnes, qui Alpaïdis dominium fuisse traditur. Ægidius Aureæ Vallis Toringorum Belgicorum quoque meminit: Hæc, inquit [Ap. Chapeaville, Gesta episcoporum Leodiensium, tom. I, pag. 17.] , Turingiorum metropolis Francorum Tungris, quæ juxta præsagium B. Servatii coram Hunnis jussu Dei corruit, florentissima famosissimaque erat. Neque dici potest ex nominum etymologia aut vicinitate hæc ab eo deducta fuisse; nam paulo post scribit: Appellata porro traditur Tungris, quasi tunderis, sive tu ungeris; et inferius: Sicut autem civitas Tungris, ita omnis regio Tungria, incolæ vero dicebantur Tungri. Non itaque sensit Ægidius Tungros et Thoringos, licet eamdem fere regionem incolerent, eamdem fuisse gentem; neque id ego sensero. Tungri primævi erant incolæ; Thoringi vero advenæ, qui verisimiliter sæculo V ineunte Rhenum trajecerint. Sed hujus loci non est conjecturis indulgere; id unum hic statuendum ad septentrionem Silvæ Carbonariæ sæculo V et deinceps plagam fuisse dictam Thoringiam, atque eo usque Aetium a longe prosecutum esse Hunnos.

[204] [Vastant Hunni Tungrense territorium et ad 21 Octobris Coloniæ versantur.] Quum autem in has partes venisset Attila, pronum erat ut hic, non secus ac alibi omnia popularetur et pessumdaret: neque hujus rei desiderantur testimonia. Tungrense territorium ab Hunnis vastatum fuisse tradunt Annales lecti Bucherio [Belgium Romanum. pag. 512.] et Aimoinus Floriacensis [Hist. Francorum, lib. I, cap. 6, ap. Migne, Patrologia, tom. CXXXIX, col. 640.] . Verumenimvero, quum tam alte in Belgium penetrarunt Hunni, una eis hinc trans Rhenum patebat via, scilicet per Coloniam; quod nemo revocarit in dubium, qui oculos conjecerit vel in mappas topographicas, quibus inscriptæ sunt veteres viæ publicæ aut militares, vel in antiqua itineraria. Quum autem Hunni inter 14 Junii, qua solverunt obsidionem Aurelianensem, et initium mensis Julii, quo in Catalaunicis campis pugnaverunt, in Campaniam perrexerint, et dein multas vastarint civitates et oppida, Coloniam Agrippinam profecto venerint oportet post medium mensem Octobrem, ita ut virginibus Ursulanis mortem intulerint circa diem 21 hujus mensis; qua etiamnum celebrari earum passionis anniversariam memoriam non est quod iterum moneamus lectorem.

[Annotata]

* La Loire.

* La Somme.

* La Haine.

* Diest.

* Saint-Hubert

* capellæ

§ XXII. An Colonia SS. Virginum palæstra.

[Omnia clamant S. Ursulam et socias passas esse Coloniæ.] Superius § XVI ostendimus beatas virgines ab Hunnis fuisse cæsas; deinde § XIX demonstrare conati sumus eas ab Hunnis fuisse enectas, non quum ineunte anno 451 in Gallias irruperunt, sed quum post pugnam Catalaunicam, æstate ejusdem anni summa contentione et incredibili cæde pugnatam, Rhenum repeterent. Sed jam audio qui opponant inter eruditos non convenire eas cæsas fuisse Coloniæ Agrippinæ; Baronium, Lindanum, Velserum aliosque earum martyrium statuisse in ostiis Rheni, ubi inter Lugdunum * et Matilonem * Prætorium Agrippinæ * II P. M. ab Lugduno situm erat [Cfr Walckenaer, Géographie ancienne des Gaules, tom. III, pag. 72.] ; quod cum Colonia Agrippina confusum fuerit. Verum hæc ea tantum mente ficta sunt, ut Galfredi Monumetensis historiæ fides conciliaretur, et aperte pugnant cum universis alicujus auctoritatis monumentis. Hæc enim omnia S. Ursulæ palæstram Coloniam Agrippinam fuisse clamant. Eo numero sunt quæ inferius de S. Ursulæ et Sociarum sepultura disseremus; similiter antiquissimus Sermo in Natali, Wandelberti Prumiensis carmina, et Passio Regnante Domino; deinde ea quæ de pluribus Coloniæ erectis ecclesiis novimus; insuper plura sæculo X ab episcopis Coloniensibus data diplomata; verbo, universa historia Ursulana (nam Hunnos umquam navibus Rheni ostia visitasse quis uspiam præter Galfredum somniavit?); atque ea quoque omnia, quæ ad Ursulanum cultum spectant; neque hæc, utpote luculentissima, latius explicanda sunt. Quamquam autem altera opinio eo ipsa corruat, juverit tamen eam directe ab Hermanno Fleieno, quem supra num. 93 jam laudavimus, impugnatam videre. Accipe ejus dissertationem [Ap. Lippeloo, Vitæ SS. tom. IV, pag. 789 et seqq.] .

[206] [Recte ostendit Fleienus errare Baronium et Velserum sentientes SS. Virgines cæsas fuisse in Prætorio Agrippinæ,] Alteram, ait, de loco passionis opinionem diximus eorum esse, qui tradunt non Coloniæ Agrippinæ passas virgines, sed alibi potius, et pleraque earum corpora Coloniam fuisse delata et condita. Sic enim Martyrologium Romanum Lugduni impressum. “Apud Coloniam Agrippinam natalis SS. Ursulæ et sociarum ejus, quæ pro virginitatis constantia ab Hunnis interfectæ martyrio vitam consummaverunt, et plurima earum corpora Coloniam delata fuerunt.” Venetiis cum Notationibus Baronii editum hoc modo: “Apud Coloniam Agrippinam natalis SS. Ursulæ et sociarum ejus, quæ pro Christiana religione et virginitatis constantia ab Hunnis interfectæ martyrio vitam consummarunt et plurima earum corpora Coloniæ condita fuerunt.” Statuit ergo Martyrologium Virgines Coloniæ non, sed alicubi martyrio affectas, nec tamen certum aliquem locum nominat. Cæterum Baronius, quod in Martyrologio prætermissum est, supplet et certum locum designat, nempe Germanici maris littus, in Notationibus. Quin et tom. IV. Annalium ad annum 383 cum Marco Velsero Augustano adhuc magis expresse eumdem locum indicat his verbis: “Disseruimus de his in nostris Notis ad Romanum Martyrologium, Lindanique episcopi Gandavensis viri eruditione clarissimi adstipulationem adjecimus; quibus accedant, quæ vir nobilis et cum primis disertus Marcus Velserus in fragmentis itinerariæ antiquæ tabulæ summa peritia illustratis haud pridem edidit, ubi agit de Prætorio Agrippinæ ad mare sito: cujus sententiæ, antiquorum monumentorum fide certa testatæ, haud inviti subscribimus. Tu velim ipsum consulas.” Insuper verba Velseri hæc sunt: “Ad hoc prætorium Agrippinæ quod in scheda invenitur, ubi Rhenus influit in mare, revocanda est cædes virginum Britannicarum, quam ab Hunnis Coloniæ Agrippinæ patratam fama ex nominis errore orta proditum.” Hæc illi.

[207] [Suffridum Petri narrantem eas appulisse in Frongeist,] In alia opinione esse invenitur doctissimus vir Suffridus Petrus, lib. I de Frisiorum origine, cap. 9, ut ex his ejus verbis intelligimus: “Hæc autem civitas Frongeist, temporis successu in celeberrimum emporium excrevit. Eam Romani, posteaquam Bataviam et Frisiam istam invasissent, ob vicinitatem nominis, quam cum Italiæ civitate Verona habebat, etiam Veronam appellarunt. Quæ nominis similitudo eos decepit, qui historiam undecim millium virginum conscripserunt: qui cum audissent eas ex Britannia solventes, vi tempestatum Veronam appulsas, et Veronam non aliam nossent, quam istam Italicam, absurdum rati quod referebatur, pro Verona Bonnam supposuerunt, hoc est, historiam veram inscitia sua suspectam reddiderunt. Ad hanc enim Frisiæ Veronam eas appulisse nec absurdum nec incredibile erat, cum ex Britannia in hunc portum facilis trajectus esset.” Hactenus ille. Si hæc ita habent, uti referuntur, vel saltem alterutrum verum existit, corruit sane quidquid de loco martyrii nos paulo ante constituimus. Quare ut nostram sententiam veram probemus, hæc ipsa sunt refutanda. Equidem non magnopere laboro de Martyrologio, quod, si sano intelligatur sensu, nihil alienum a veritate infert. Nam totus ille ager ab ecclesia S. Gereonis ad Rhenum usque, in quo campo passim corpora e terra eruta habentur, cum ecclesiis in eo ædificatis adusque annum 1180 extra civitatem Coloniensem exstitit, et quæcumque reliquiæ societatis in ipsa civitate reperiebantur extrinsecus illatæ fuerunt. Etsi enim Solinus, ut supra diximus, agrum Ursulanum ad reverentiam Virginum vallo fossaque munivisse fertur, Philippus tamen archiepiscopus dicto anno civitatem multo ampliorem, quam eo usque fuerat, reddens, novis mœnibus non tantum agrum Ursulanum, sed et multa alia pia loca et ecclesias ambientibus cingere cœpit, ut tradunt Chronica Coloniensia fol. 176.

[208] [cujus loco Veronam scriptam fuisse sibi ab Hadriano Junio perperam persuadere passus est;] Porro nec obest nobis opinio Suffridi Petri, quippe qui neque de loco martyrii quidquam narrat, et manifestissimum errorem continet: nusquam enim in historia virginum alicujus Veronæ fit mentio, neque a quoquam Bonna unquam fuit supposita; sed fit hoc in historia SS. Thebæorum et Maurorum præsertim Cassii, Florentii, Malhusii et sociorum, in qua aliud oppidum præter Bonnam Veronæ substitui nequivit. Cujus auctor ipse a me monitus auctorem nominavit, quem fuisset secutus, errorem non defendit. Sumpsit autem hanc narrationem ex Batavia Hadriani Junii, ubi ista leguntur: “Indicavit mihi per epistolam inter alia multa Nicolaus Vorstius, vir non postremæ eruditionis Lugdunianæ scholæ moderator, se a gravis auctoritatis viro jureconsulto Coloniensi accepisse, in historia, qua undenum virginum millium profectio e Britannia insula pertexitur, narrari illas navibus impositas et fœda tempestate jactatas Veronam appulisse: id quod de hac nostrate Verona probabiliter dicitur, quod istud emporium vicinum fuerit alveo fluenti illius, quod Caninefacium terga claudebat, e Rheno productum, et præterlabens Crabbedamum, in mare decurrebat; ostenditurque etiamnum apud Veronenses campos alveus decliviore solo, ubi ostium et aditus portus fuerit e mari appellentibus navibus. De qua cum ne per somnium quidem triviale istud concionatorum genus quidquam inaudisset, fidesque historiæ transalpinam illam respueret, pro Verona Bonnam nugatorie (ne dicam falso) interpretatur, præter rationem omnem.” Hæc ille satis petulanter. Quæ enim est ratio nostros concionatores verbis tam procacibus et contumeliosis proscindendi in historia, quam ipsemet ignoravit, et in qua quicumque jureconsultus fuit, quem sequitur, erratum suum agnoscere debet? Sed et ad Baronii ac Velseri dicta facilis est responsio. Quis enim id umquam probet, quod nullius gravis auctoris judicio contra omnem antiquitatem, contra publica monumenta affertur?

[209] [nil juvare narrationem Galfredi Monumetensis;] At sequitur Baronius veteris historici auctoritatem, qui hoc affirmat. Scio Baronium ex episcopo Asaphensi contexere in Notis suis historiam virginum, in qua verba, quæ paulo ante recitavi, inveniuntur. An autem verba antiqui auctoris vere expresserit, vel ejus etiam interpretis Asaphensis, recte cognoscemus, si verba ipsa paulo diligentius discusserimus. Verba Asaphensis sic habent libro quinto istius historiæ, cap. 16: “Parato autem navigio ingrediuntur mulieres naves, et per Thamesin fluvium maria petunt; postremo cum vela versus Armoricos divertissent, contrarii venti in classem insurrexerunt, et in brevi totam societatem dissipant. Periclitabantur ergo naves intra maria in majore parte submersæ, quæ vero totum periculum evaserunt, appulsæ sunt in barbaras insulas, et ab ignota gente sive trucidatæ sive mancipatæ. Inciderant siquidem in nefandum exercitum Guanii et Melgæ, qui jussu Gratiani nationes maritimorum et Germaniæ dira clade opprimebant. Erat autem Guanius rex Hunnorum, Melga vero Pictorum, quos adsciverat sibi Gratianus, miseratque in Germaniam, ut eos qui Maximiano faverent, inquietarent. Per maritima ergo sævientes obvia verunt prædictis puellis in partes illas appulsis. Inspicientes igitur earum pulchritudinem lassivire cum eis voluerunt, sed cum abnegavissent puellæ in eas ambrones irruerunt, maximamque partem sine pietate trucidaverunt.” Hæc auctor iste, ex quibus nullum arbitror certum locum haberi posse, in quo virgines nostræ cæsæ dicantur. Propalam enim dicit appulsas fuisse in barbaras insulas, et ab ignota gente trucidatas, et quamquam hanc ignotam gentem mox nominat, scilicet exercitum Guanii Hunnorum ducis et Melgæ Pictorum; tamen nusquam nominat vel insulas vel locum Germaniæ, ubi in manus eorum inciderint virgines; de quibus etiam certo affirmare non audet, an cæsæ, vel an mancipatæ fuerint. Nec obstat quod a Gratiano in Germaniam missos dicat Hunnos et Pictos, quando apertis verbis adjicit, factum hoc ut maritimas nationes simul et Germaniam, istis in locis ad vires Maximi frangendas, infestas tenerent. Ut ergo auctor ille in dubio relinquit, si societas illa interemta sit: ita et hoc, quo loco, an alibi in barbara aliqua insula, vel in maritima aliqua natione, vel an in Germania perierit nusquam definit. Quare virgines in littore Germanico occisione periisse ex illo auctore evinci meo quidem judicio non potest: et errat Baronius id affirmans, errat Velserus certiorem adhuc locum ostendens. Insuper et hoc ex superioribus repetendum arbitror, hanc ipsam historiam de Guanio et Melga incertam esse, et a nostra historia prorsus alienam.

[210] [universis Coloniæ monumentis significari ibi cæsas fuisse S. Ursulam et socias.] Addo et illud: in ambitu civitatis Coloniensis præter metropolitanam ecclesiam numerari decem ecclesias collegiatas, sexdecim monasteria virorum, triginta sanctimonialium, novemdecim parochiales, et quam plurima alia sacella, item oratoria virorum ac mulierum. Et cum tot sint templa et fana in hac civitate, omnia tamen reliquiis et ossibus SS. Virginum, hic et non alibi ex terra erutis, ita sunt referta, ut mirum sit inveniri, qui putent, tot olim corpora ad milliaria nostra Germanica vinginti sex aut plura fuisse ex loco passionis Coloniam usque translata, ut sepulturæ traderentur. Quid, quod nec alibi extat aliquod vestigium tantæ cladis præterquam Coloniæ Agrippinæ, et nemo veterum alterius alicujus loci meminit, ut jam antea etiam diximus. Denique hoc quoque ut observetur dignum judico, corpora defunctorum ex una regione in aliam numquam transferri solita, nisi ut honestiori loco reponerentur ad majorem eorumdem honorem: quod hic factum dici non potest, cum non in ipsam civitatem, sed in agrum extra situm, terræ mandata fuerint. Idcirco tandem concludimus, virgines nostras in agro Coloniensi martyrio fuisse affectas.

[211] [Fabula de martyrio S. Ursulæ in Sclavonia.] Nolim hoc loco omnino intactam præterire Passionem quamdam S. Ursulæ, quam anno 1855 Franciscus Zambrinius [Collezione di Leggende inedite, tom. I, pag. 177 – 205.] ex codice Magliabecchiano, clas. XXXVIII, num. 104, cart. 56 et part. IV, num. 104, lingua vulgari veteri in lucem dedit et quæ a reliquis omnibus, quoad loca spectat, omnino dissentit. In ea perhibentur parentes S. Ursulæ rex et regina Hungariæ fuisse; regis ultramarini filius ejus matrimonium ambivisse; pacta fere eadem, quæ in Passione Regnante Domino occurrunt, hic quoque leguntur; ibidem etiam dicitur S. Ursula cum undecim millibus virginum profecta ad Limina Apostolorum atque hinc ad Sepulcrum Domini, quod est in Jerusalem; ubi vero Romam intrarunt, earum comitatu tam vehementer gavisus esse papa, ut eam cum multis cardinalibus seculus sit; perrexisse omnes simul in Terram Sanctam, transeuntes Thusciam, Longobardiam et Allemanniam; venisse dein in desertum et ditionem regis Sclavoniæ, qui cum Sultano Babyloniæ affinitatem et amicitiam inierat; hic autem, timens ne hæc turma procederet, Sarracenorum sibi ereptura terras, misisse adversus eam exercitum centum quinquaginta millium hominum et interrogasse S. Ursulam quæ hæc sua gens esset; atque ubi intellexit Christianos esse, mortem aut apostasim eligendam esse dixisse; quæ ut responderunt se malle mori pro Christo, omnes peremptæ fuisse. Hujus porro Passionis scriptori præluxit procul dubio Vincentii Bellovacensis narratio aut alia similis; verum, ut eam lectoribus (quippe qui magis horrerent Sarracenos quam Hunnos) gratiorem exhiberet, pro ingenio suo mutavit tempus, loca aliasque circumstantias, omnia juxta novam, quam animo conceperat, normam refingens. Sed hæc vix commemoratione, nulla autem confutatione digna sunt. Redeamus itaque ex hoc diverticulo Coloniam et quæ medio sæculo V ejus esset facies ante omnia investigemus.

[Annotata]

* Leyde.

* Rynenburg

* Romenburg

§ XXIII. Coloniæ status politicus et moralis ante Hunnorum adventum. Ætas scriptorum Salviani.

[Coloniæ Agrippinæ origo et vetera fata.] Quum anno U. C. 698 in has partes venisset C. Julius Cæsar, ad dexteram Rheni reperit Ubios, civitatem olim amplam et florentem, et ceteris Germanis humaniorem, propterea quod Rhenum attingerent, multique ad eos ventitabant mercatores, et ipsi propter propinquitatem Gallicis moribus assuefacti erant. Hos quum Suevi, gens ferox et prædæ agendæ studiosissima, multis sæpe bellis experti, propter amplitudinem gravitatemque civitatis, finibus expellere non potuissent, tamen sibi vectigales fecerant, ac multo humiliores infirmioresque reddiderant [C. Jul. Cæsaris Comment. de bello Gallico, lib. IV, cap. 3.] . Hinc facile sese eo deduci passi sunt Ubii, ut Romanis, a quibus auxilium adversus oppressores exspectabant, obligarent fidem suam eamque, obsidibus datis, sacram facerent. Octodecim annis post, Ubios non invitos Agrippa citra Rhenum seu ad sinistram ripam traduxit [Strabo, lib. IV, ap. D. Bouquet, tom. I, pag. 26.] eosque in multo firmiorem fidem accepit. Anno vero Christi 50, ejus neptis, Agrippina, quo auctoritatem suam sociis quoque nationibus ostentaret, in oppidum Ubiorum, in quo genita erat, veteranos coloniamque deduci impetravit; cui nomen inditum ex vocabulo ipsius [Tacitus, Annal. lib. XII, cap. 27.] et Claudii mariti: Colonia Claudia Agrippina Augusta [Cfr Steiner, Codex inscript. roman. Rheni, tom. II, pag. 106.] ; brevius Colonia Agrippina seu Agrippinensis, aut nude Colonia, vel Agrippina [Cfr Aug. Aldenbrück's Geschichte des Ursprungs und der Religion der alten Ubier, tom. I, pag. 101 et seqq. edit. J. W. Brewer.] . Anno Christi 69, quum Civilis Germanicas gentes ad bellum commovisset, cæteris plus passi a prædonibus Ubii, quod gens Germanicæ originis, ejurata patria, Romanorum nomine Agrippinenses vocarentur [Tacitus, Hist. lib. IV, cap. 29.] : ita ut brevissimo tempore cum veteranis colonis in unum coaluissent corpus. Abstinuere tamen ab ipsa Colonia rebelles, sed paulo post in societatem suam redegerunt [Ibid. cap. 63, 64, 65, 66.] . Paulus [Cfr Justus Lipsius, ad Annal. lib. XII, not. 63 Opp. Taciti, pag. 194,] , sæculo II jurisconsultus celeberrimus, eos juris italici fuisse dixit; quo præter alias immunitates tributo in caput et tributo in solum erant liberi [Cfr Pitiscus, Lexicon Antiq. V° Jus italicum.] . Quadrangulum erat et satis magnum novum oppidum, in longitudinem extensum perticas mensuræ Rhenanæ (Rhuten) 200, in latitudinem 190 [Minola, Kurze Uebersicht dessen was … am Rheinstrome Merkwürdiges ereignete, pag. 270, Coloniæ, 1833.] ; muris mœnibusque firmissimis cinctum [Cfr Tacitus, Hist. lib. IV, cap. 64; Zosimus, lib. I, ap. D. Bouquet, tom. I, pag. 576.] , ita ut sine obsidionali labore expugnandum non esset.

[213] [Status potiticus et civilis Coloniæ ante barbarorum adventum.] Quum porro Augustus imperator Gallias in quatuor majores provincias divisit, voluit Belgicam, utpote barbaris conterminam, in tres separari partes seu minores provincias, Germaniam seilicet superiorem, Germaniam inferiorem et Belgicam: quemadmodum ex Tacito, Ptolomæo et Dione, manifestum fecit De la Barre [Mém. de l'académie des inscriptions, tom. VIII, pag. 403 et seqq.] . Singulis præerat Legatus proprætor [Ibid. pag. 404.] , qui et augusti dicebatur [Cfr Steiner, Codex inscriptionum romanarum Rheni, num. 651, 768, 788, 852, 854, 446 etc.] ; quod hæ provinciæ cæsarum sollicitudini, non vero senatus commendatæ essent. Titulus eis quoque datus præses provinciæ [Ibid. num. 446.] , consularis [Notitia dignitatum, ap. D. Bouquet, tom. I, pag. 125; Cfr Eckhel, Doctrina numorum, tom. IV, pag. 239 et seqq.] et alii hujuscemodi. Quum nullus dux pluribus provinciis præponeretur (quod raro tantum fiebat [De la Barre, Mém. de l'académie des inscriptions, tom. VIII, pag. 404.] ), supremam in provinciis quisque suis habebant singuli potestatem. Ubi sedem habuerit legatus Germaniæ secundæ seu inferioris ante conditam Coloniam Agrippinam me latet; sed postea eam metropolim fuisse ibique habitasse legatum cæsaris constat ex titulo Q. Tarquitii Catuli, legati augusti, cujus cura prætorium in ruinam conlapsum ad novam faciem restitutum [Steiner. Codex inscript. num. 852.] . Coloniæ Agrippinæ regundæ præpositi erant decuriones, qui imago erant senatus Romani et ordinem seu curiam constituebant [Cfr Bimard, diss. II, ap. Muratori, Inscriptt. tom. I, col. 82.] . Anno 321 rescriptum ad eos dedit Constantinus imperator [Cfr D. Bouquet, tom. I. pag. 746.] quo permisit judæos aliquot ad curiam vocari: unde constet magno illic hos fuisse numero. Ut prætorium Coloniæ erat, sic quoque theatra, ut ex Salviano [De gubernatione Dei, lib. VI, cap. 8, ap. Migne. Patrologia, tom. LIII, col. 116 et 117.] constat. Templum aquarum seu thermas exstruxere Antoninus et Hadrianus [Cfr D. Bouquet. tom. I, pag. 143 B et note b.] . Pontem etiam, gloriam imperii Romani et ornatum limitis, qui facultatem faceret quoties liberet in hosticum transeundi, tertio aut quarto suo anno Constantinus imperator super Rhenum incohavit [Eumenius Rhetor in Panegyrico Constantini, ap. Aldenbrück, de Ponte Constantiniano. pag. 7.] eumque deinceps usque ad oppositum castrum Divitense deduxisse videtur [Cfr Opus. cit.] . Coloniæ literæ quoque floruerunt, quantum colligere licet ex titulis etiamnum superstitibus [Cfr Aldenbrück, de religione antiquorum Ubiorum dissertatio, pag. XXXII et passim.] et ex Salviano, qui inde videtur ortus; neque minori in honore reliquæ artes habitæ, sculptura, musica etc.: ita ut mirum non sit eam urbem a Salviano [De gubernatione Dei, lib. VI, cap. 13 et 14, ap. Migne, Patrologia. tom. III, col. 123 et 124.] referri inter præclarissimas Galliarum, et a Zosimo [Ap. D. Bouquet, tom. I, pag. 576.] vocari maximam et ab Ammiano ampli nominis urbem [Rerum gestar. lib. XV, cap. 8.] . Quo magis appareat quam splendida esset hujus civitatis conditio, recole eam a Gallieno imperatore sedem assignatam fuisse Salonino filio suo, quem cæsarem dixerat et cujus nomine, utut pueri, universas Gallias administratas volebat [Cfr Tillemont, Mémoires, Empereurs, Gallien, art. IV, tom. III, pag. 184.] . Quum ea occasione urbem cepit Postumus (quod anno 260 circiter factum est), inscripto numis COL. CL. AGRIP. nomine, eam honestavit tyrannus. Unum aut alterum, signatum consulatu ejus quarto, qui cum Christi anno 264 verisimiliter concurrit, protulit Eckhelius [Doctrina numorum, tom. I, pag. 74.] , monens alios plures, a Golzio atque etiam a Brewero, Aldenbrückii recentiori editore, promptos, figmenta esse. Complures alii Agrippinæ versati tyranni et imperatores; sed transeuntes potius quam commanentes.

[214] [A Francis invaditur sub medium sæculum IV; sed restauratur, circa annum 400 iterum patet barbaris.] Verum brevi minus splendida eam manserunt fata. Mense Julio anni 355 Silvanus Francus, magister peditum per Gallias, Coloniæque Agrippinæ consistens, inimicorum suorum perfidia eo adductus fuerat ut, quo vitæ et honori consuleret, purpuram indueret; sed viginti octo diebus post ausorum pœnas luit: quo omnia circa Rhenum turbata et Francorum irruptionibus patefacta. Julianus, cui dein apostatæ nota inhæsit, creatus cæsar et Galliis præfectus. Taurinos ubi pervenit mense decembri, perlatus ad eum nuntius Coloniam Agrippinam pertinaci barbarorum obsidione reseratam magnis viribus et deletam [Ammianus Marcellinus, Rer. gest. lib. XV, cap. 8.] . Perrexit sine mora ad Rhenum cæsar et prope Brocomagum * Germanos devicit. Nullo itaque post hæc repugnante, ad recuperandam ire placuit Agrippinam, ante cæsaris in Gallias adventum excisam. Igitur Agrippinam ingressus, decimo circiter mense postquam in hostium manus civitas devenerat [Julianus imp. in epist. ad Athenienses, ap. D. Bouquet, tom. I, pag. 725.] , non ante motus est exinde quam, Francorum regibus furore mitescente perterritis, pacem firmaret reipublicæ interim profuturam et urbem reciperet munitissimam [Ammianus Marcellinus, lib. XVI, cap. 3.] , seu mœnibus iterum firmaret; hæc enim munimenta, ut Juliani ad Athenienses epistola suadet, diruta fuisse videntur; quamquam et ipsa civitas plurimum passa sit, quam Ammianus deletam dixit et excisam. Ea dein potiti Romani, donec Stilico circa annum Christi 400 Rhenum militibus nudavit, quo barbaris Gallias invasuris viam sterneret. Hinc inter annum 406 et 409 innumerabiles et ferocissimæ nationes universas Gallias occuparunt. Quidquid inter Alpes et Pyreneum est, quod Oceano et Rheno includitur, Quadus, Wandalus, Sarmata, Halani, Gipedes, Heruli, Saxones, Burgundiones, Alemanni et (o lugenda respublica!) hostes Pannonii vastarunt. Etenim Assur venit cum illis Maguntiacum: nobilis quondam civitas, capta atque subversa est, et in ecclesia multa hominum millia trucidata. Vangiones * longa obsidione deleti. Remorum urbs præpotens, Ambiani, Attrebatæ, extremique hominum Morini, Tornacus, Nemetæ *, Argentoratus, translati in Germaniam. Hæc anno 409 ad Agurechiam scribebat S. Hieronymus [Epist. XCI, ap. D. Bouquet, tom. I, pag. 744.] ; locutione translati in Germaniam, quam classici quoque scriptores novere, significans tot in utramque Belgicam et Germaniam superiorem Francos seu Germanos penetrasse; agrisque occupatis (nam urbium sedem plerique tamquam retia fugiebant), tanta multitudine ibidem consedisse, ut civitates Romanæ, quæ in his provinciis conditæ erant, in media Germania positæ viderentur. Expresse Germaniæ secundæ aut Coloniæ Agrippinæ non meminit Hieronymus: sed quum per eam in Belgicam secundam pateret via, ejus conditio non melior fuisse censenda quam aliarum civitatum, ad Rheni ripas conditarum.

[215] [Ante medium sæculum V Franci Coloniam circumsedent eamque sibi vectigalem faciunt] Coss. Felice et Tauro, seu anno 428, Aetius, multis Francis cæsis, quam occupaverant propinquam Rheno Galliarum partem recepit, ut auctor est Cassiodorus [Ap. D. Bouquet, tom. I, pag. 630, not. a.] et ante eum Prosper Aquitanus [Ibid. pag. cit.] . Eos tamen non coegit ad ripam Rheni orientalem repetendam, sed tantum ad se subjectos fatendos imperio Romano et ad facienda stipendia; de qua re dictum est num. 194. Certe ante tempus, quo Salvianus suos de Gubernatione Dei libros conscripsit (quod proxime post annum 440 ab eo factum mox demonstrabimus), obsidebant Franci utramque Rheni ripam et Coloniæ Agrippinæ potentissimi erant; quod ex ipso Salviano apertum est. Hic enim, postquam docuit circenses, theatra et alia quæ vocat spei nostræ et salutis excidia in mediis publicis calamitatibus, non minus frequentata fuisse quam si Deus non significasset his suam accendi indignationem et iracundiam, ita pergit [De gubernatione Dei, lib. VI, cap. 8, ap. Migne, Patrologia, tom. LIII, col. 116 et 117.] : Sed videlicet responderi hoc potest, non in omnibus hæc Romanorum urbibus agi. Verum est. Etiam plus ego addo, ne illic quidem agi, ubi semper acta sunt antea. Non enim hoc agitur jam in Moguntiacensium civitate; sed quia excisa atque deleta est. Non agitur Agrippinæ; sed quia hostibus plena. Non agitur in Treverorum urbe excellentissima; sed quia quadruplici est eversione prostrata. Non agitur denique in pluribus Galliarum urbibus et Hispaniarum. Et ideo væ nobis atque impuritatibus nostris! Quæ spes christianis plebibus ante Deum est, quandoquidem ex illo tempore in urbibus Romanis hæc mala non sunt, ex quo in barbarorum jure esse cœperunt? Tunc tamen dominabantur adhuc Coloniæ Agrippinæ Romani; sed permixti Francis seu Germanis, quibus consuetum fuisse pacem et tranquillitatem pecunia vendere satis innotescit. Hinc calamitas fisci, ut loquitur Salvianus, et mendicitas jam Romanii ærarii non sinebat ut Coloniæ aliisque in locis in res nugatorias perditæ profunderentur expensæ.

[216] [et cives male habent et exhauriunt.] Neque fiscum tantum Agrippinensem exhauserant Franci, sed in singulos quoque cives multa impie ausi erant. Ex Salviano denuo, ad amicos (ut videtur) Lirinenses scribente, specimen accipe: Adolescens, inquit [Epist. I, ap. Migne, tom. LIII, col. 158 et 159.] , quem ad vos misi, Agrippinæ cum suis captus est, quondam inter suos non parvi nominis, familia non obscurus, domo non despicabilis, et de quo aliquid fortasse amplius dicerem nisi propinquus meus esset. Hoc enim fit ut minus dicam, ne de me ipso dicere videar, de illo plura dicendo. Matrem ergo is, de quo dico, Agrippinæ, viduam reliquit, probam, honestam, et de qua forsitan audacter dicere valeam, vere viduam. Nam præter cæteras castimoniæ sapientiæque virtutes, est etiam fide nobilis, quæ omnibus semper ornatibus ornamento est: quia sine hac nihil tam ornatum est quod ornare possit. Hæc ergo, ut audio, tantæ illic inopiæ atque egestatis est, ut ei nec residendi, nec abeundi facultas suppetat, quia nihil est quod vel ad victum, vel ad fugam opituletur. Solum est quod mercenario opere victum quæritans, uxoribus barbarorum locatitias manus subdit. Ita, licet per Dei misericordiam vinculis captivitatis exempta sit, cum jam non serviat conditione, servit paupertate.

[217] [Quanta esset Coloniæ corruptela, antequam Salvianus libros de Gubernatione Dei scriberet.] Dum tam infausta uterentur conditione Colonienses, nequaquam hinc movebantur ad demerendam sibi per castigatos mores Dei misericordiam. Testis est iterum Salvianus; qui quamquam nomen urbis non exprimat, fortassis quia patriæ, Agrippinam tamen indicasse Bucherio [Belgium Romanum, pag. 428.] , Valesio [Rerum Francicarum lib. II, tom. I, pag. 113.] , Tillemontio [Mémoires, Empereurs, Valentinien III, art. 8, tom. VI, pag. 84.] , D. Bouquet [Recueil des historiens, tom. I, pag. 781.] , Baluzio [Ap. Migne, tom. LIII, col. 124.] aliisque visus est. Post descriptos scilicet Moguntiacensium corruptos mores: Quid in alia, inquit [De gubernatione Dei, lib. VI, cap. 13, ap. Migne, tom. LIII, col. 124.] , non longe sed prope ejusdem magnificentiæ civitate? Nonne eadem et rerum ruina pariter et morum? Nam præter cætera cum duobus illic præcipuis et generalibus malis, avaritia et ebrietate, omnia concidissent; ad hoc postremo rabida vini aviditate perventum est, ut principes urbis ipsius ne tunc quidem de conviviis surgerent, cum jam urbem hostis intraret. Adeo etiam Deus ipsis evidenter, ut credo, manifestare voluit cur perirent; cum per quam rem ad perditionem ultimam venerant, eam ipsam agerent cum perirent. Vidi ego illic res lacrymabiles, nihil scilicet inter pueros differre et senes. Una erat scurrilitas, una levitas: simul omnia luxus, potationes, perditiones: cuncta omnes pariter agebant, ludebant, ebriebantur, enecabantur; lasciviebant in conviviis, vetuli et honorati, ad vivendum prope jam imbecilles, ad vinum prævalidissimi; infirmi ad ambulandum, robusti ad bibendum; ad gressum nutabundi, ad saltandum expediti. Et quid plura? In hoc per cuncta illa quæ diximus devoluti sunt, ut compleretur in eis dictum illud sermonis sacri: Vinum et mulieres apostatare faciunt a Deo (Eccli. XIX, 2). Nam dum bibunt, ludunt, mœchantur, insaniunt, Christum negare cœperunt. Et miramur post ista omnia si ruinam rerum suarum passi sunt, qui tanto ante mentibus corruerunt? Nemo itaque urbem illam excidio suo tantum perisse credat. Ubi enim talia acta sunt, prius jam perierant quam perirent. Hæc Coloniæ constitutio et mores paucis ante Hunnorum adventum annis.

[218] [Hi libri non scripti post Hunnorum adventum, ut plures voluere,] Considerate dixi ante Hunnorum adventum. Quamquam enim ad rem nostram plurimum faceret, si Salvianus post Hunnorum invasionem, adeoque post annum 455 suos de Dei gubernatione conscripsisset libros, (pronum enim esset ad Hunnorum irruptionem referre hæc verba: Ad hoc postremo rabida vini aviditate perventum est, ut principes urbis ipsius ne tunc quidem de conviviis surgerent, cum jam urbem hostis intraret); quamquam his, inquam, verbis, si anno 455 aut paulo post scripta essent, multum juvaremur, quanto certius faceremus coævo testimonio Coloniam ab Hunnis occupatam fuisse; id tamen debemus veritati ut ante id tempus Salviani libros conscriptos fuisse fateamur. Valde varie scilicet sentiunt varii scriptores de editi hujus operis anno. Schœnemannus [Bibliotheca Hist. litt. Patrum lat. tom. II, pag. 824.] scripsit: Opus primarium, scilicet tempore incursionis barbarorum in imperium Romanum, anno 451, aut 452, aut, ut Benedictini volunt, 455. Benedictini autem illi scriptores sunt Historiæ literariæ Franciæ [Hist. littér. de France, tom. II, pag. 525.] , quibus persuasum est a Salviano lib. VI, cap. 12 memorari obsidionem Romæ, quam, teste Prospero Aquitano [Chronicum. ap. D. Bouquet, tom. I, pag. 635.] , anno 455 fecerunt Vandali; qui Gallandium quoque in suas partes traxerunt: ita ut ii critici, quibus nunc maximum nomen, anno 455 aut paulo post libros de Gubernatione Dei conscriptos affirment. Verumtamen alii non infimi subsellii viri aliter sentiunt: Tillemontium [Mémoires ecclésiastiques, tom. XVI, pag. 191.] , Baluzium [Ap. Migne, Patrologia. tom. LIII, col. 27.] , Papencordtium [Geschichte der Vandalischen Herrschaft in Africa, pag. 381.] nominasse satis sit. Ii enim eo nixi quod Attilanæ irruptionis mentio nulla fiat in libris de Gubernatione, eos ante annum 451 conscriptos docuere; quod vero Litorii clades, Carthaginis fraudulenta expugnatio et Siciliæ eversio memorantur, post annum 439, immo 440. Hæc illi.

[219] [sed ex ipso Salviano ostenditur eos fuisse scriptos proxime post obsidionem Tolosanam,] Verumenimvero nullus dubito quin his assentiendum sit. Re quidem vera, quum hæc Salviani scriptio historica non sit, sed moralis, abstinet fere auctor a nominibus propriis; ita ut nemo jure miraretur Attilam ab eo non nominari, etiam si post immanem, qua Gallias Hunni affixerunt, vastationem libros de Dei gubernatione edidisset. Fatendum etiam sæpius de Hunnis in hoc opere mentionem fieri eosque referri inter barbaros, a quibus non nihil passæ fuerant Galliæ. Sed quamquam hæc ita habeant, nemo tamen, qui attente expenderit universæ lucubrationis modum, infitiabitur hæc quæ de Hunnis tradit Salvianus non ad cruentam Attilæ expeditionem, sed ad damna quæ Hunni, anno 439 in auxilium ab Aetio acciti, Galliis intulerant et ad alia id genus spectare. Quæ enim recentius patrata fuerant mala, hæc non generalibus indicat verbis, sed digito quasi commonstrat. Tenendum itaque libros de Gubernatione Dei Attilæ ausis anteriores esse: quod tamen multo validiore argumento stabilire possumus. Ubi enim exprobrat Romanis quod in præliis Dei auxilium implorare omittunt, his opponit Gotthos et Wandalos, qui et in discrimine positi opem a Deo postulant et prosperitates suas munus divinitatis appellant. Denique, ait [Lib. VII, cap. 9 et 10, ap. Migne, Patrologia, tom. LIII, col. 137.] , probavit hoc, illo PROXIMO, infelicitas nostra. Cum enim Gothi metuerent, præsumebamus nos in Chunis spem ponere, illi in Deo. Et memorata continuo, quam inexpectato retulerant Gotthi, victoria et clade inflicta Romanis: Itaque, pergit, agnovit hoc ille dux nostræ partis, qui eamdem urbem hostium quam eodem die victorem se intraturum esse præsumpsit, captivus intravit… Atque utinam hoc ipsum breve malorum remedium cessit, non diuturna toleratio! Ille autem, quantum ad pœnarum magnitudinem pertinet, longo tempore et diuturna in ergastulo barbarorum tabe consumptus, in hanc miseriam redactus est ut, quod plerumque homines etiam pœnis ipsis gravius atque acerbius putant, in miserationem hostium devenerit. Narrat dein Theodoricum, Gotthorum regem, preces ante pugnam fudisse et meruisse in oratione victoriam; dein: Non dissimiliter, inquit, illud etiam apud Wandalos: ad quos cum in Hispania sitos nostra pars pergeret, tantamque ad debellandos eos præsumptionis fiduciam ferret, quantam etiam PROXIME ad Gothos, pari superbiæ fastu, pari exitu corruerunt.

[220] [in qua anno 439 Litorius captus est.] Bis itaque affirmat Salvianus proxime hanc pugnam initam fuisse; ita ut ejus scriptio proxime seu brevi post hanc ipsam pugnam edita fuerit: adeoque inter utramque non intercessit longius temporis spatium quam quo dux ille Romanus, Hunnis auxiliaribus præpositus, captivitatis mœrore afflictus est. Porro infelix illa pugna Tolosana est, anno 439 pugnata, qua dux Litorius, quum in eo esset ut urbem expugnaret, ipse victus et captus est et aliquanto post occisus. Audi Idacium ad annum 4 olympiadis 304, id est anni 439 ante autumnum [Ap. Migne, Patrologia, tom. LXXIV, col. 721.] : Bello Gothico sub Theodore rege apud Tolosam Litorius, Romanus dux, inconsultius cum auxiliari manu irruens, cæsis his (scilicet Hunnis, ut exprimunt hoc anno Prosper Aquitanus, Cassiodorus aliique [Ap. D. Bouquet, tom. I, pag. 632.] ) ipse vulneratus capitur et post paucos dies occiditur. Alia adjuncta in Vita S. Orientii, archiepiscopi Ausciorum, legere est [Ibid. 643 et 644.] . Salvianus affirmat Litorium longo tempore et diuturna in ergastulo harbarorum tabe consumptum fuisse, Idacius post paucos dies occisum; quæ ita concilianda sunt ut Litorii captivitas propter suam gravitatem et mœstitiam, quæ miserationem etiam hostium excitavit eosque ad eam morte finiendam compulit, longa et diuturna visa sit iis qui non procul aberant et captivi dolorem dolebant; brevis vero et paucorum dierum, iis qui (quemadmodum Idacius) longe distantes rem pluribus annis post mittebant in litteras. Quanto enim longioribus sive temporum, sive locorum spatiis a rebus gestis absumus et quanto minus eæ ad nos pertinent earumve fuimus participes, tanto brevius intra tempus eæ factæ esse nobis videntur: contra præsentia, maxime si nos aliquo modo attingunt, diuturna habentur propter cogitationem de iis continuam et tædium doloris. Ita ut ex hac ipsa consideratione psychologica appareat proxime, ut loquitur ipse Salvianus, post Litorii captivitatem et cædem scriptos fuisse libros de Gubernatione Dei.

[221] [Argumenta quæ ii, qui volunt hos libros scriptos fuisse sub annum 455, repetunt ex expugnatione Romæ et vastatione Siciliæ et Sardiniæ,] Quid vero alii qui post annum Christi 455 hos libros editos fuisse volunt? Allegant scilicet caput 12 libri VI, in quo Salvianus, increpans Romanos, quod qui corrupti erant rebus prosperis non corigerentur adversis: Vastata est, inquit [Ap. Migne, Patrologia, tom. LIII, col. 122.] , Italia tot jam cladibus: ergo Italorum vitia destiterunt? Obsessa est urbs Roma et expugnata: ergo desierunt blasphemi ac furiosi esse Romani? Inundarunt Gallias gentes barbaræ: ergo quantum ad mores perditos spectat, non eadem sunt Gallorum crimina quæ fuerunt? Transcenderunt in Hispaniæ terras populi Wandalorum: mutata quidem est sors Hispanorum, sed non vitiositas. Postremo, ne qua pars mundi exitialibus malis esset immunis, navigare per fluctus cœperunt: quæ vastatis urbibus mari clausis, et eversis Sardinia ac Sicilia, id est, fiscalibus horreis atque abscissis velut vitalibus venis, Africam ipsam, id est, quasi animam captivavere rei publicæ. Ecquid? ingressis terram illam gentibus barbaris, forsitan vel metu vitia cessarunt?… Circumsonabant armis muros Cirtæ atque Carthaginis populi barbarorum; et ecclesia Carthaginensis insaniebat in circis. Alii foris jugulabantur, alii intus fornicabantur etc. Sed ex hoc loco nil deduci potest, nisi quod Salvianus hæc non scripserit ante annum 440. Ut enim docent Marcellinus Comes [Ibid. tom. LI, col. 926.] et Idatius [Ibid. tom. LXXIV, col. 722.] , uterque in suo Chronico, medio fere mense octobri anni 439 Carthaginem occupavit Gensericus. Verum, inquiunt, nonne hæc verba: Obsessa est urbs Roma et expugnata respiciunt ad obsidionem, qua Gensericus anno 455 Romam obsedit eamque mense Junio occupavit [Cfr Tillemont, Mémoires, Empereurs, Valentiniem III, art. 31, tom. VI, pag. 110.] ?

[222] [refelluntur.] Equidem non crediderim. Videtur enim toto hoc capite Salvianus ordinem chronologicum sequi, adeoque antequam insularum vastationem et Carthaginis occupationem memoret, particulam postremo adhibet, significans quæ ante relata sunt prius esse facta. Italorum itaque clades, quas Salvianus indicat, eæ maxime sint, quæ Alaricus, Gothorum rex, sæpius Italiæ inflixit; obsidio Romana, tertia, qua idem Alaricus anno 410 Urbem circumdedit eamque die 24 Augusti truculente expugnavit [Ibid. Honore, art. 41, tom. V, pag. 257.] , dum contra Gensericus proprie Urbem expugnasse dici nequit, quippe cui eam aperuerint ipsi cives; Gallias inundarunt barbari continuo ab anno 406 usque ad medium sæculum V, neque minus deinceps; Wandali ingressi sunt Hispaniam anno 409, et dominationem suam continuo propagantes anno 420 Bæticam occupaverunt, et firmius eam stabiliverunt biennio post, quum anno 427 Hispali sunt potiti [Ibid. pag. 254, 283, tom. VI, pag. 82, etc.] . Quo tempore jam cœperunt maris mediterranei insulas tentare, ut constat ex Idacio, ad annum 425 post æstatem incohatam scribente [Ap. Migne, Patrologia, tom. LXXIV, col. 717.] : Vandali barbaricas insulas deprædantur. Atque ex hoc tempore alias quoque ab eis male habitas fuisse insulas consentiendum videtur Tillemontio, qui primam Siciliæ per Gensericum invasionem, de qua meminit Cassiodorus [Ibid. tom. LXIX, col. 510 Epist. var. Cassiodori, lib. I, epist. 4.] , ad annum 431 aut 432, seu etiam ante ponendam esse statuit [Empereurs, Notes sur Valentinien III, not. 6, tom. VI, pag. 14.] . Quod si id minus placeat, habes Idacium ad annum 440, æstate incepta, dicentem [Ap. Migne. Patrologia, tom. LXXIV, col. 721.] : Gensericus Siciliam deprædatur: Panormum diu obsedit, et Chronicum vetus, quod Ruinartius edidit, ubi legere est [Hist. persecutionis Vandalicæ, pag. 113,] : Quo tempore Vandali, capta Cartagine, Siciliam quoque deleverunt. Unde liquet quod, quum S. Victor Vitensis de Genserico scribit [Ibid. pag. 7.] : Post cujus mortem (Valentiniani scilicet III, qui anno 455 occisus est), totius Africæ ambitum obtinuit (Gensericus), necnon et insulas maximas, Sardiniam, Siciliam, Corsicam, Ebusum, Majoricam, Minoricam et alias multas superbia sibi consueta defendit, ad eamdem rem non respicit ad quam Salvianus; qui de eversione Siciliæ et Sardiniæ loquitur, dum S. Victor de earumdem defensione seu potius dominatione: quod ex sequentibus manifestum est: Quarum illarum, id est, Siciliam, Odoacro Italiæ regi tributario jure concessit.

[223] [Quomodo accipienda sint quæ tradidit Salvianus de conditione morali et politica Coloniæ ante Hunnorum adventum.] Certum itaque sit nullis probari rationibus, anno 455 scriptos fuisse de Dei gubernatione libros; sed contra probo firmoque argumento ostensum est proxime post annum 440, adeoque ante Attilæ irruptionem, eosdem in lucem fuisse datos: ita ut ex recitatis Salviani locis colligere sit quæ Coloniæ esset fortuna decennio ante Hunnorum adventum. Misera hæc utique et lacrymabilis; quamquam coloribus teterrimis pepercisse non videatur Salvianus et justo forte in accusando fuisse acerbior. Neque hoc solum loco scripta ejus exaggerationis labe maculantur: confer criminationes, quibus universos Afros (si solos monachos excipias) prosequitur, cum laudibus, quibus S. Victor Vitensis plerosque, maxime episcopos et clericos, cumulat: et immane facile invenies discrimen. Profecto grandia usitata fuisse scelera in Galliis, in Italia, in Hispania et in Africa indubitatum est; sed ea tam communia fuisse quam ubique oggerit Salvianus, concionatoris potius quam historici agens partes, nemo prudens crediderit. Passim enim sanctissimi erant episcopi et summa auctoritate utentes; plebes fidei addictissimæ: quæ duo ubi conjuncta sunt, certe peccari multum graviterque potest; tantum vero quantum prædicat Salvianus, plane verisimile non est. Id itaque teneamus, mores Coloniensium medio sæculo V nequaquam castigatos fuisse; adeoque temulentiam præsertim invaluisse et avaritiam. Quod vero ad conditionem politicam attinet, ne ambigamus quin barbari mixti fuerint Romanis, et stipendia non solverint, sed acceperint. An vero dominatio Romana tunc prorsus eversa fuerit, mihi dubium; quamquam alii [Cfr Tillemont, Mémoires, Empereurs, Valentinien III, art. 8, tom. VI, pag. 84.] statuant urbem non tantum a transeuntibus Francis raptim occupatam fuisse, sed sub eorumdem remansisse dominio. Quod vere dubitem hæc causa est, scilicet in Gestis Francorum [Ap. D. Bouquet, tom. I, pag. 546.] . in veteri Moissiacensi Chronico [Ibid. pag. 649.] et in Adonis Viennensis chronico [Ibid. pag. 666.] ad annum circiter 463 legi Francos cepisse Agrippinam super Rhenum, multo populo Romanorum interfecto, et Ægidium patricium, per fugam dilapsum, evasisse: quo videantur ad hoc usque tempus Romani potiti fuisse Colonia Agrippina. Atque hæc de celeberrimæ hujus urbis conditione, antequam eam invaderet Attila.

[Annotata]

* Brumat

* Worms.

* Spire.

§ XXIV. Fallacia, impudicitia, atrox bellandi ratio Hunnorum. Patrata ab eis Coloniæ strages.

[Vitia Hunnorum non fuerunt exaggerata ab historicis veteribus, ut nonnulli volunt;] Postquam declaravimus quo statu res essent Coloniæ, quum eo cohortes Hunnorum deductæ fuerunt, tempus est ut horum quoque mores et agendi rationem explicemus. Si plerosque audias, quorum sententias de Attila congessit Fessler in opusculo cui nomen fecit: Attila rex Hunnorum [Attila, König der Hunnen. Von D. Fessler. Breslau, 1794.] , calumniarum Romanorum, episcoporum maxime et monachorum, victima huc usque fuit Hunnorum rex: sapiens scilicet ejus gubernium; exaggerata ab hostibus sævitia; quin pulcra facies: secus enim non ita adamatus fuisset ab Honoria; quod ultimum argumentum specimen sit judicii quorumdam reformatorum historiæ. Verum neque episcopi, neque monachi Romani sunt historici Russiæ et Poloniæ, qui Tartarorum, toties in has regiones irruentium, mores, indolem agendique rationem descripserunt; neque magis Romani sunt innumeri viatores, qui medio et recentiori ævo ad Kalmucos, Kirghises aliosque Asiæ nomades penetrarunt; Romanarum simultatum non minus immunes tot ethnographi, qui gentium illarum modos et rationes quam accuratissime exhibuerunt; atque hi omnes de prædonibus illis plane eodem loquuntur modo, quo veteres de Hunnis. Præterea neque episcopi, neque monachi erant Ammianus Marcellinus, Priscus, Procopius; quos omnes christianos fuisse nedum constet, profecto aliter videtur. At fuere Romani: quæ objectio si valeat, actum est de universa fere historia. Equidem, dum antiquos historicos qui Hunnorum res tradiderunt percurro, bona et mala, prout erant cognita, ab eis relata video. Sane concedendum est Romanis, quum plerumque hostes experirentur Hunnos et multa ab iis damna acciperent, melius innotuisse vitia eorum et pravitates; sed hinc non sequitur hanc animorum corruptionem fuisse fictam neque experientia cognitam.

[224] Cæterum virtutes paucas fuisse numero, vel hinc constat quod, quum Salvianus totus esset in exaggerandis Romanorum vitiis et in extenuanda (quantum per veritatem liceret) barbarorum improbitate et in laudandis eorumdem bonis dotibus, [ipse Salvianus licet multus sit in excusandis barbaris, gravissime Hunnos incusat.] Hunnos hac de re tantum laudat quod, in hoc a Romanis diversi, suos pauperes iniquis tributis et exactionibus non gravarent: Chuni, inquiens [De gubernatione Dei, lib. V, cap. 8, ap. Migne, Patrologia, tom. LIII, col. 102.] , ab his sceleribus immunes sunt. Sed alibi ubi barbarorum, qui pagani adhuc erant, confitetur peccata, excusans tamen quod minus gravia quam Christianorum erant: Gens Saxonum, ait [Ibid. lib. IV, cap. 14, col. 86.] , fera est, Francorum infidelis, Gepidarum inhumana, Chunorum impudica. Et paulo post: Si fallat Chunus vel Gepida, quid mirum est, qui culpam penitus falsitatis ignorat? Inferius vero, ubi statuit Romanorum, utpote Christianorum, vitia Christi opprobrium esse [Ibid. lib. IV, cap. 14, col. 90.] : At e diverso, in paganis quid horum simile quæ dicimus? Numquid dici de Chunis potest: Ecce quales sunt qui Christiani esse dicuntur? Numquid de Saxonibus aut Francis: Ecce quæ faciunt qui se asserunt esse Christi cultores? Numquid propter Maurorum efferos mores lex sacrosancta culpatur? Numquid Scytharum (Hunni intelliguntur et Alani) aut Gepidarum inhumanissimi ritus in maledictum atque blasphemiam nomen Domini salvatoris inducunt? Numquid dici de ullis istorum potest: Ubi est lex catholica quam credunt? Demum, quum docet Afros seu Romanos Africæ nullas habere virtutes, sed vitia tantum; contra barbaros, si vitia habent, virtutes quoque habere quibus aliquatenus vitia redimant: Gothorum gens, ait [Ibid. lib. VII, cap. 15, col. 142.] , perfida, sed pudica est; Alanorum impudica, sed minus perfida; Franci mendaces, sed hospitales; Saxones crudelitate efferi, sed castitate mirandi: ubi nullus locus Hunnis conceditur. Atque hæc scribebat Salvianus ante Attilæ cohortium adventum, quum auxiliares tantum in Gallias venissent Hunni. Quid, si aliquot annis post, quum scilicet tot effregissent oppida, tantam ubique egissent prædam, tot cædibus et damnis Romanos in Galliis affecissent, et impudicos suos mores explicuissent libere?

[225] [Recensentur aliquot Hunnorum vitia.] Salviani testimonium, quippe qui pro librorum suorum instituto et scopo faveret potius barbaris quam adversaretur, nullis objectis debilitari potest; et ut lucem accipit ab aliis scriptoribus, sic quoque iisdem affundit. Effrenatam polygamiam apud eos fuisse in usu testis est apud Jornandem [De rebus Getarum, cap. 49, ap. Muratori, tom. I, pag. 215.] Priscus, qui de ultimo Attilæ matrimonio agens, scribit ei jam antea innummerabiles uxores, ut mos erat gentis illius, fuise; ex quibus per licentiam libididinis pæne populum filiorum genuerat [Ibid. cap. 50, pag. 216.] . Hospitibus quoque submittebant meretrices; quæ cura uxoribus demandata [Excerpta e Prisci historia, pag. 184.] . Neque immunes fuere ab infando concubitu, de quo Ammianus Marcellinus [Rerum gestarum lib. XXXI, num. 9.] expressim reos agit Taifalos, ejusdem Tartaricæ stirpis gentem, et quo etiamnum maculantur omnes fere Asiæ nomades: quin per illorum impudicitiam non polygamiam tantum, fornicationem et mulierum oppressionem, sed hæc maxime monstra intelligit Salvianus. Ut vero famis patientissimi erant Hunni, sic quoque (ubi occasio ferret) ventri deditissimi et vere helluones: ita Uptarus seu Oktur, eorum rex et Attilæ patruus, præ nimia ciborum ingluvie nocte quadam suffocatus est [Socrates, Hist. eccl. lib. VII, cap. 50, pag. 374.] ; atque ipse Attila ebrietatis victima occubuisse verisimilius traditur [Cfr Am. Thierry, Hist. d'Atilla, tom. I, pag. 227 et seqq.] . Quod vero fallaces fuerint Hunni, et potissimum Attila, universa clamat historia; et profecto fratris Bledæ cædes, de Silvano vasisque sacris contentio, toties ficta amicitia, et rupta de nihilo fœdera, delenda prius forent, quam ab eo crimine purgaretur eorum rex. De sævitia non minus certa testimonia: sed ita sævus erat Attila ut, dum clemens et æquus esset erga subditos et in omnes qui suis faverent consiliis, immanis profecto esset in hostes, atque etiam in amicos et consanguineos a quibus timeret, et in eos omnes de quibus vindicta sumenda videretur [Excerpta e Prisci Historia, pag. 168.] .Quæ ut pro merito explicarentur, universa fere ejus gesta revocanda essent in memoriam. Demum ex celeberrimo colloquio quod Priscus habuit cum Græco, qui longe potius ducebat vitam inter Hunnos quam inter Romanos agere [Ibid. pag. 191.] , nil aliud sequitur quam quod ex ipso Salviano, scilicet inter Hunnos unumquemque bonis, quæ sibi fortuna indulserat, tuto fruitum esse, neque quemquam alteri per exactiones, quibus magistratus Romani impotentium fortunas exhauriebant, molestum fuisse.

[226] [Quam crudeliter bellum gereret Attila,] Sed placet propius inspicere quo se modo gesserit Attila in bellicis expeditionibus. Ad Istrum seu Danubium civitates ab eo dirutus fuisse ex Prisco [Ibid. pag. 147, 171, 172, 179.] , ut alios omittam, novimus. De Italiæ vastatione nemo recusarit Jornandis, ruinarum oculati testis, asserta. Porro de Aquilejæ expugnatione hæc paucis tradit [De rebus Geticis, cap. 42, ap. Muratori, tom. I, pag. 212.] : Hunni, duce Attila, machinis constructis, omnibusque tormentorum generibus adhibitis, nec mora, invadunt civitatem, spoliant, dividunt, vastantque crudeliter, ita ut vix ejus vestigia, ut appareant, reliquerint… Mediolanum quoque Liguriæ metropolim et quondam regiam urbem pari tenore devastant, necnon et Ticinum æquali sorte dejiciunt, vicinaque loca sævientes allidunt demoliunturque pene totam Italiam. Hic Attilæ modus, hæc ratio belli gerendi; maxime si ei resisteretur, aut vindicta sumenda esset, seu etiam terror videretur incutiendus. Neque aliter bellum Gallicanum pugnavit anno 451. Prosper Aquitanus, testis coævus, auctor est, ut jam supra vidimus, eum in accessu amicitiam cum Romanis simulasse; sed, transito Rheno, sævissimos ejus impetus multas gallicanas urbes expertas fuisse; similiter Idacius, alter testis, omni exceptione major, gentem Hunnorum, pace rupta, deprædatum esse provincias Galliarum; plurimas civitates effractas; atque has inter Mettas. Quid autem effractio, quam Idacius appellat, valeat accipe ex S. Gregorio Turonensi: Chuni, ait [Hist. ecclesiastica Francorum, lib. II, cap. 6, ap. D. Bouquet, tom. II, pag. 161.] , a Pannoniis egressi (ut quidam ferunt), in ipsa sancti Paschæ vigilia, ad Mettensem urbem, reliqua depopulando, perveniunt, tradentes urbem incendio et populum in ore gladii trucidantes, ipsosque sacerdotes Domini ante sacrosancta altaria perimentes. Nec remansit in ea locus inustus, præter oratorium beati Stephani primi martyris ac levitæ.

[227] [nisi sponte se dederent civitates.] Verumtamen in aditu Galliarum Hunni non omnes tam male habuerunt civitates, ut liquet S. Genevefæ, patronæ Parisiensis, consiliis [Cfr ejus Vita, ap. D. Bouquet, tom. III, pag. 369.] . Quum enim, exeunte sono Attilam Hunnorum regem Galliam sævissime vastaturum, terrori perculsi Parisiorum cives bona ac stipendia facultatum suarum in alias tutiores civitates deferre niterentur, ipsa viris suadebat ne bona sua a Parisio auferrent: nam illas civitates, quas esse tutiores credebant, gens irata vastaret; unde patescat civitates, quæ munimentis suis confisæ ejus cohortibus obsistebant, longe pejus ab eo fuisse habitas. Ideo miraculi fere loco habitum est quod, quum satis diu Aureliani omnes ejus conatus retudissent, civitatem non continuo destruxerit. Apertis scilicet portarum repagulis, non omnis exercitus, qui cæde et incendio civitatem delesset, sed Attilæ proceres ingressi sunt Aurelianis, qui censum civium et bonorum facerent, et omnia pararent ad captivos et prædam non tumultuarie, sed ordinatim distribuenda: quo novimus, quod et aliunde constat, incredibilem in suos auctoritatem fuisse Attilæ. Sorteque ad dividendum populum missa, oneravit plaustra inumera de plebis capta substantia [Vita S. Aniani Aurelianensis episc. ap. D. Bouquet, tom. I, pag. 646.] . Quum vero Gotthorum et Romanorum copiæ, dum hæc agerentur, supervenerint et immanem, ut jam alibi indicavimus, stragem fecerint de Hunnis, non satis liquet quid de exhausta civitate acturus fuisset Attila, servaturusne an flammis sublaturus: quod posterius multo mihi verisimilius.

[228] [Coloniæ truculentissime actum.] Verum post pugnam Catalaunicam non potuit non magis magisque accendi crudelissimi hostis furor; neque ullus profecto miratus fuerit quæ de Atrebatum deletione et Tungrensis territorii vastatione supra memoravimus. Quum autem Coloniam venit Attila, seque plane liberum vidit ad prædandi et cædendi licentiam, Aetio cum Francis a longe non amplius prosequente; quumque vindictæ et rabiei suæ hanc ultimam prædam patere intellexit; quid a Flagello Dei, qui omnes reliquos barbaros immani sævitia superavit, quid ab ejus cohortibus, sanguine effundendo et diruendis civitatibus assuetis, quid ab hominum colluvie, quibus alienus luctus summum gaudium erat, exspectemus? Adventantibus hostibus viam claudere non poterat, tot jam cladibus affecta et partim a Francis occupata, civitas. Quod si quem resistendi conatum fecerit, tanto vehementior in eam incubuerit Hunnicus furor: satis excitatus præsentia multorum Francorum, quos omnium pessime oderat barbarus rex. Hic itaque non secus ac Mettis et Atrebatibus incredibiles cædes factæ; non parcitum ætati, non sexui, non sacerdotali majestati; nullus locus sacer reverenter habitus, aut quo magis sacer, eo majoribus periculis objectus; quod rapi poterat, abreptum; quod non poterat, fractum et ruptum; pudicitia non magis tuta quam vita, supellex, divitiæ; quin potius virginalis castitas omnium maxime periclitata. Hæc itaque Coloniæ infausta sors, quum anno 451, mense Octobri, ab Hunnis, ex campis Catalaunicis per Belgium et Francorum Cisrhenanorum terras ultra Rhenum repedantibus, occupata est. Hæc ex his quæ alibi acta sunt colligimus; hæc sepulcra, de quibus mox, certa faciunt; his consona est ipsa Passio Coloniensis Regnante Domino. Aderat tum ibi (scilicet Coloniæ), verba Passionis sunt cap. 14, barbara Hunnorum gens; quæ, peccatis hominum exigentibus, tam Galliarum quam Germaniæ (utriusque nempe, inferioris et superioris) et Italiæ (hæc tamen anno tantum 452 ab Hunnis invasa est) terras cædibus jam vastaverat et incendiis, ita ut, eversis urbibus, ecclesiis crematis, religionis divinæ vix aliquæ remanerent reliquiæ. Eadem itaque barbaries, cum per idem tempus ingenita feritate etiam urbem Coloniam arcta obsidione vallaret, nondum hoc advenientibus prodente fama, virgines, jam pridem cognita humanitate incolarum, sine omni hujusmodi suspicione in terram egressæ sunt (supponuntur hic Basilea advenisse); et ecce barbari more suo, per velocissimos discursores explorata re, subiti cum clamore super eas irruerunt, et quasi lupi in ovilia agnorum irruptione facta infinitam illam multitudinem inhumana crudelitate peremerunt.

§ XXV. Sepultura sanctæ Ursulæ et sociarum. Insigne testimonium de earum martyrio.

[Quomodo sepultæ fuerint SS. Virgines, jam ante sæculum XII ex inspectis sepulcris apertis narravit auctor Passionis Regnante Domino.] Diu Coloniæ non substiterunt Hunni, quorum mens erat ad alteram Rheni ripam transire; neque sivisset forte Aetius, a longe eos persequens. Fugatis ergo hostibus, iterum verba Passionis Regnante Domino adhibemus, conclusis civibus, insperata pax reddita est; longoque luctu soluti Colonienses portis eruperunt, et ecce passim super nudam inhumata virginum cadavera invenerunt… Quia facile animadverterant devotas Deo virgines pro conservandæ pudicitiæ signaculo in agone martyrii occubuisse, seque earum patrocinantibus meritis non modo mortem, sed etiam cruciatus barbarorum omni morte graviores evasisse: unanimi consensu, non quasi homines, sed quasi Deum in humanis corporibus venerantes, non privatis, non publicis sumptibus pepercerunt, dum non modo humanitatis officio, verum etiam humillimæ venerationis studio pro se quisque satagentes, alii dilaniata, disjectaque martyrum membra congerunt, alii vestibus cooperiunt, alii terram effodiunt, alii sarcophagis imponunt, brevique tempore, sicut hodie illic est cernere, sanctissimæ virginum reliquiæ ad æternam Coloniensium gloriam pausaverunt in pace.

[250] [Sepultæ fuere ut alibi martyres;] Hæc manifeste ita enarrantur a teste oculato qui sepulcra retecta viderit. Dilaniata itaque et disjecta membra congesta fuerunt; quemadmodum in cœmeteriis quoque subterraneis Romanis reperiuntur sepulcra in quibus ossa jacent, non unius sed plurium corporum reliquiæ: atque hæc quoque martyrum exuvias esse volunt [Cfr Marchi, Monumenti delle arti christiane primitive, pag. 118 et 119; Marangoni, Acta S. Victorini, pag. 114.] ; quamquam fieri posset ut hæc nil aliud quam ossuaria sint. De Coloniensibus sepulcris aliud omnino suadet recentior, ut infra dicetur, eorumdem inspectio. Vestibus cooperta fuisse cadavera, res aliunde etiam certa: olim enim vestes simul cum corporibus extractæ et reliquiarum loco habitæ. Speciminis ergo sit sequens locus Catalogi reliquiarum sancti Trudonis in Belgio: Multas præterea, inquit auctor [Ap. Crombachium, pag. 683.] , visere est reliquias aliorum sanctorum, multa redimicula, multas exuvias undecim millium: linteola, flammea, retiola et id genus alia. Neque mirum quod vestibus exornatæ sunt; id factum pro veteri erga martyres reverentia. Eutychianus enim papa, ut ex Libro Pontificali [Bianchini, Anastasius Bibliothecarius, tom. II, pag. 244 et 245.] novimus, constituerat ut, quicumque fidelium martyrem sepeliret, sine dalmatica, quæ vestis manicis brevioribus erat, et candida, cum clavis purpureis, aut colobio purpureo, quæ tunica sine manicis erat, nulla ratione sepeliret. Alia sepulcra effossa, in quibus jacebant singuli; alia, in quibus integri manipuli, ita ut octona aut dena corpora pro fossæ latitudine, una in linea lateraliter juncta, tum modica interjecta humo totidem alia, atque ita plures in una fossa ordines quietem adepta fuerint. Anno 1640, quo fossæ aliquot apertæ fuerunt, hæc omnium civium oculis conspecta sunt. Sed hæc paulo explicatius.

[231] [sepulturæ locus describitur.] Civitatem Coloniensem, tempore martyrii, quadrangulari specie adsitam fuisse Rheni ripæ occidentali diximus supra. Complectebatur autem duos colles, ad austrum Capitolinum, ad aquilonem eum cui metropolitana S. Petri cathedra incumbit. Post hunc autem consurgebat extra civitatem, item ad aquilonem, tertius collis, Greesbergensis olim dictus, magnam partem dein solo æquatus et Ursulanus appellatus. Quum autem eo ævo neque per civiles neque per ecclesiasticas leges liceret intra civitatum mœnia defunctorum corpora, etiam sanctorum, sepelire, passim in suburbiis extructa erant cœmeteria, cum minoris formæ ædicula, quæ basilica dicebatur, aut saltem cum altari subdiali; quarum rerum innumera adhuc in Galliis supersunt vestigia seu etiam specimina. Hæc pleraque postmodum mutata in monasteria, quibus intra civitates vix erat locus. Ita quoque actum de septentrionali seu Ursulano cœmeterio Coloniensi; quod fossa quoque et muro cinctum est, quo inviolabilius fieret; donec, inquit Crombachius [S. Ursula vindicata, pag. 470.] , civitatis aucto pomærio, mœnibus ejusdem clauderetur, domibus et ecclesiis permultis in eo paulatim ædificatis, quæ fines illius agri satis indicant. Nam qua civitatem respicit ad austrum, templum S. Maximini, Societatis Jesu, S. Pauli, S. Andreæ, PP. Prædicatorum, et Mariæ Indulgentiarum continet; inde foveis antiquis hæret hodie nomen, quæ a porta aleatoria basilicam versus Ursulanam, et hinc ad arboretum Grani, post monasterium Machabæiticum ad S. Cuniberti collegiatam usque ecclesiam olim porrigebantur, ut ager ille sat capacis oppidi spatia quinasque parœcias complectatur, totus virgineis tumulis a clero populoque Coloniensi consecratus.

[232] [item fossarum forma et compositio;] Hisce in campis latissimis, pergit Crombachius, operose, magnis etiam impendiis, tot millia martyrum corpora cives funerarunt: nam ut ex inventionibus diversorum temporum et corporum colligi potuit, foveas oblongas quadratas, ad lineam rectas, ad amussim fere æquales, et ab occasu solis ortum versus porrectas, per agri vasti spatia passim effoderunt, in quibus centum, ducenta, vel quinquaginta corpora tumularunt. Constat S. Elisabethæ tempore talem unam fossam sacris ossibus plenam inventam esse: Magnum, inquit, etenim acervum eorum in quodam sacro loco reservatum esse audivi. Tempore Conrardi, Coloniensis archiepiscopi, quingenta sunt una vice detecta corpora per Belgium distributa; et Raymundus Gurcensis Cardinalis ait: Circa tempora fel. rec. Nicolai Quinti papæ inventum est quoddam reservaculum ossibus sanctorum plenum, quod etiam elevatum, et aliis sanctis appositum existit. Sic cum S. Constantia centum alia sunt egesta corpora: cum Gorgonio episcopo supra centum et triginta proximis e locis eruta.

[233] [ordo, alibi non visus, servatus in deponendis corporibus, innotescit ex veteribus picturis et ex inspectione sepulcrorum anno 1640;] Nec tamen permixta temere, vel inter se confusa membra collocarunt: neque proxime corporibus imposuerunt, sed decenter, ordinatim et honorifice, fere singula magna diligentia, curaque sita sunt, quantum temporis angustia, martyrum multitudo, redeuntium subinde hostium infestatio patiebatur. Id quomodo contigerit, licet ii, qui diversis inventionibus, variis sæculis præfuerunt, vel eas conscripserunt obscurius insinuent, et picturæ nonnullæ sarcophagorum lapideorum tam dispositionem corporum, quam manuum brachiorumque compositionem satis ostendant, multo tamen apertius licuit intueri, cum in hac historia limanda desudarem. Nam admirabili divina providentia prorsus accidit, ut in corde, vel etiam centro fere totius agri Ursulani fovea persimilis eis, quas descripsi, detegeretur, in qua cum sexcentis violentæ necis, et, ut multi putant, martyrii tolerati præclaris indiciis supra centum corpora anno Societatis Jesu seculari 1640, a 3 julii sequentibusque diebus et mensibus præsertim, quibus Societas nostra referendis Deo gratiis jubilabat, sunt reperta *: quæ decenter et accuratione maxima tumulata, situm eumdem omnino referebant, quem veteres picturæ quadringentorum et plurium annorum in capitis et brachiorum collocatione nobis exhibent, ut ex his ipsis a nobis inventis corporibus velut archetypis illa credi possent ectypa fuisse adumbrata: sed cum hærerent adhuc multi dubii, biennio post, cum illustris legatus Cæsarius D. Joannes a Crane, prope tumulum S. Ursulæ, novum sacellum elegans et sumtuosum moliretur, et arena prope templum in vinea calci miscenda effoderetur, corpus persimile conditum in sabulo situ membrorum eodem statim apparuit, quas ut indubitatas exuvias Ursulanæ sodalitatis omnes ideo confitentur, quod constet, eo loci neminem hactenus ob fundi sanctitatem fuisse præter martyres humatum. Deinde nummi veteres, inter corpora recens inventa depositi, qui Domitiani, Augusti et M. Aurelii Antonini præ se ferunt imagines, satis arguunt sepulturæ vetustatem. Funerationis Ursulanæ modum licet hinc et ex aliis inventionibus talem colligere.

[234] [pleraque corpora sunt in terra sine tumbis; sanguis appositus; situs corporum;] Quamvis præcipuorum corpora sint lapideis condita monimentis, quorum permulta licet quotidie in basilica Ursulana cernere, nominibus et picturis adjectis, qua membrorum dispositione, et quibus cum indiciis sint sepulta: plerique tamen martyres sine capulis in terra sunt ordine pulcro depositi, simili fere ratione. In fovea quadrangulari octo pedes alta, sedecim circiter lata, triginta, quadraginta, quinquaginta vel sexaginta pedes longa, certis in locis receptacula quædam egesserunt, in quæ sanguinem concretum et glebas cruentatas, effuderunt: vel ex argilla, lateribusque secreverunt locum, et lapidibus operuerunt, phialis, poculis, et aliis vasis fictilibus vel vitreis, sanguine vel arena sanguinolenta plenis intra cavum conclusis et firmatis, ne terræ aggestæ mole frangerentur. Deinde area tota instrata corporibus est, uno palmum vel semipedem aliquando a sequenti vel viciniore sejuncto. Situs autem corporum hic fere fuit. Non caput tantum, sed et humeri cum pectore recta versus orientem solem sunt collocata, brachiis et manibus decussatim supra pectus compositis, qui mos initio nascentis ecclesiæ fuit fidelibus, quasi Christum e cruce suspensum (cujus facies versus occidentem directa fuit) adspicerent, quod ejus virtute resurrectura sua sperarent immortalia corpora. Post primam lineam proxime pedes, alius ordo corporum versus ortum, deinde tertius, quartus, quintus ad finem usque longitudinis fossæ dispositus fuit.

[235] [corpora pluribus seriebus sibi invicem superposita; trunca membra in suprema serie; neque belli, neque pestis tempore similis ordo servatur; recentiora inventa.] Area vero tota semel instrata, desuper arena vel terra corporibus est injecta, ad unius vel duorum palmorum altitudinem: tum iterum locus totus totidem fere cadaveribus impletus fuit eodem ordine; quibus iterum sabulo coopertis, tertia prioribus imposita series est: et quibusdam in locis etiam quarta. His rursus arena tectis, mutila et truncata brachia, pedes, manus, coxæ, crania, mandibulæ, vertebræ, vel quidquid mutilorum membrorum uspiam repertum est, ea supremo in loco sparsa, vel uno in loco decenter sunt collocata: quorum etiam corporum sanguis vel instrumenta necis reperiri potuerunt: eadem, urceolis, phialis vel vasis aliis juxta singula corpora positis, excepta diligenter sunt, pieque conservata. Atque hic quidem videtur ritus passim per agrum totum esse diligenter observatus; nisi quod sanguis et mutila membra prope Magdalenæum sacellum reperta, sint effusa in puteum præaltum ecclesiæ, de quo infra fusius. Ita non temere (qui modus hodie contagio serpente, multaque mortalium millia perimente, vel ingenti militum cæsa multitudine observatur) in fossam altam nullo ordine congesta multa cadavera sunt, terra diligenter aggesta, ne pestis exspiret, et aerem inficiat; sed ordinatim per camporum vastissima spatia corpora sunt pie, decenter et honorifice ritu fidelium sita, locataque, fossis artificiose tectis, et æqualibus egestis; corporibus deinde seorsim ab aliis pie summaque accuratione versus ortum ad lineam dispositis, adjectis indiciis martyrii, vel necis instrumentis, ac arenis sanguinolentis, ne quis posset de nece talibus propter fidem illata dubitare. Recentius etiam similia sepulcra retecta; et, ut cl. v. Didron in Ephemeribus publicis [L'Univers, Samedi 27 décembre, 1840.] anno 1840 narrabat, pauci præterlabebantur menses quin, quum fossiones caveis exstruendis aut ædificiorum fundamentis jaciendis fierent, detegerentur id genus polysoma structuræ antiquissimæ, in quibus jacebant octo et aliquando decem corpora, sibi invicem juxtaposita et superposita.

[236] [Martyrii memoriam ibidem fovent nomina Agri Ursulani et Sanguinis Plateæ;] In hoc ipso agro, in quo S. Ursulæ et sociarum corpora fuerunt recondita, easdem martyrium subiisse scribitur in Clematii titulo, anni circiter 500 monumento. Favet antiqua Passio Coloniensis Regnante Domino; in qua quippe perhibeantur virgines occisæ fuisse ab Hunnis, ut ex navibus, quibus Basilea Coloniam vectæ fuerant, egrediebantur. Verumtamen nolim contendere omnes omnino, sed solummodo plurimas hoc ipso loco enectas fuisse virgines, ubi sepulturam adeptæ. Legenda porro sunt quæ de his tradit Crombachius [S. Ursula vindicata, pag. 473.] ; quæ, sin minus ad beatarum virginum martyrii locum, certe ad earumdem sepulturam et cultum illustranda spectant. Collis erat, inquit ille, elevatior suburbanus, tunc temporis a loci natura Greesberg ob nativum collem dictus, hodieque nomen idem Boream versus retinet, is a cæsis virginibus ager Ursulanus, mutato nomine, est appellatus; ita quingentis fere ab hinc annis vocatum fuisse, in diplomate suo Philippus de Heinsberg, archiepiscopus Coloniensis, testatur, his verbis: Notum facimus omnibus Christi fidelibus, quod capellam in memoriam SS. Virginum in loco, qui dicitur S. Ursulæ ager, in Colonia constructam, concessimus possidendam, anno 1178. Porro collis declivitas, Rhenum versus protensa, per quam in Rhenum usque defluxisse sanguis martyrum perhibetur, Sanguinis Platea appellata fuit: et porta civitatis eodem venit nomine, per quam recta cruor in præterfluentem se exoneravit. Hæc centum ab hinc annis ms. codex ex archivo Machabæitarum collectus de hoc loco testatur: Ad cujus rei perpetuam memoriam hæc ipsa adhuc platea, quæ portam cœnobii (Machabæitici) præterit, Rhenumque versus declinat, Sanguinis vicus, vulgo die Blut-straß appellatur usque hodie; porta itidem urbis ad Rhenum, licet humilis et angusta, eodem se gaudet nomine insignitam. Consentit P. Canisius in Martyrologio ad diem 21 Octobris his verbis: Locus Martyrii (Ursulani) ubi ad Rhenum occisæ sunt, usque hodie Platea Sanguinis nominatur. Idem D. Fleien in sua historia fatetur.

[237] [similiter Puteus Sanguinis dictus.] Exstat in eodem SS. Machabæorum templo puteus, quem cives videntur intra sacellum loci, quod tunc S. Magdalenæ sacrum erat, nunc ampliatum SS. Machabæorum honori consecratum est, opere tumultuario excitasse: in hunc omnis, qui colligi potuit, coagulatus cruor cum glebis etiam eo purpuratis congestus est: et is videtur fuisse, qui in declivitate collis ex confluxu sanguinis diversorum corporum collectus est. Nam quorum martyrum cruor, ex corporis situ ab aliis separatim discerni potuit, cujusnam esset; is testaceis ampullis exceptus ipsis sarcophagis singulorum inditus est, vel appositus iis cum rebus aliis, quæ apud singulos repertæ sunt, ut de pectinibus etiam infra apparebit: unde in ipsam Italiam S. Ursulæ cruor quotannis ebolliens potuit transportari. (Alludit ad sanguinem, quem Thomas Bozius [Bozius, De Signis ecclesiæ, lib. XV, cap. 10, sign. 60, ap. Crombach, pag. 696.] Amalphi asservari et quotannis die 21 Octobris, licet alias concretus sit et induratus, liquescere et in modum aquæ bullientis agitari et postea paulatim subsidere et iterum durescere tradit.) Huic puteo, SS. Martyrum sanguine locupletato, saxea moles forma cylindri et pyramidali operimento fastigiata incumbit circa templi angulum extremum, qui ostio primo objicitur: ibidem sacri sanguinis in præaltam scrobem effusio artificiose depicta cernitur; quam traditio loci illius sanctimonialium continuata confirmat; quæ e S. Ursulana sodalitate præstantissima pignora, cum SS. Machabæis et S. Joachimi cranio, pie et religiose conservat. Cui affixa hæc est epigraphe: Sacrum earumdem sanguinem, huic S. Magdalenæ quondam infusum sacello, reverenter colunto.

[238] [Ex sepultura constat Coloniæ cæsas fuisse SS. Martyres.] Coloniam igitur sedem hujus martyrii testatur ager, mutato nomine, Ursulanus nominatus: et ne opponas ob solam sepulturam ita appellatum, clamat vicus ille, qui sanguine virgineo redundavit, clamat puteus sacri sanguinis receptaculum, plenus adhuc glebis cruentatis: ipsi etiam sarcophagi proprio multorum sanguine adjectis nominibus ditati sunt: quæ quomodo allatis aliunde corporibus fieri potuissent, ego non video. Tota funeratio tot millium sejunctissimis locis facta est quaquaversum ad occidentalem et orientalem agri sanguinei plagam ad ea usque spatia, quæ S. Cordulæ et S. Gereonis fere templa complectuntur: unde in S. Cordulæ templi pomario, et S. Maximini immunitate supra centum reperta aliquando corpora sunt, et S. Odilia circa S. Gereonem est exhumata: quamvis qui munivit agrum, versus occidentem ejus spatia contraxerit.

[Annotatum]

* juxta cœmeterium hospitalis SS. OO.

§ XXVI. Quo sensu Colonienses Hunnici furoris victimæ martyres dicantur et virgines.

[Antiquitus non tam severæ observatæ leges in vindicandis martyribus quam nunc.] In Hunnorum itaque incursione beatum agmen occisum fuit. Verum hinc prima exsurgit quæstio quo titulo mors, a barbaris illata, martyrium haberi queat. Re quidem vera, si res exigenda esset ad ea principia quibus nunc martyrium definitur, omnes fuisse martyres sane non dixerim. Quibus enim hoc ævo martyrii laus datur, ii voluntarie propter Christi fidem vel alium virtutis actum, in Deum relatum, mortem toleraverint oportet. Hinc requiritur ut tyrannus seu persecutor ex odio in fidem vel in aliud ad fidem pertinens mortem naturalem intulerit vel causam mortis necessariam posuerit. Neque satis est ut martyres ab impio et virtutis inimico tyranno occidantur, sed insuper exigitur ut martyrium acceptent per voluntatis actum; adeo ut qui in fuga necentur aut inviti, inter martyres non habeantur: quæ omnia late explicat Benedictus XIV [De canonizatione SS. lib. III, cap. 11 et seqq.] . Verumtamen quum nil certius et luculentius sit quam antiquos in assignanda martyrii palma tam severos non fuisse eosque martyrum loco habuisse quoscumque novissent cum pietate immeritam obiisse mortem, sive eis ex odio in virtutem christianam, sive nude ex odio in personam, seu etiam simpliciter ex errore infligeretur; sive libenter oppeteretur, sive invite (dummodo pie); hinc fit ut recentiores canonistæ et theologi alterum quoque genus martyrum admittere cogantur, quos martyres vocant late dictos, improprie dictos etc. Neque ipsi antiqui cunctos uno ordine habuisse putandi sunt, quum discrimen sole clarius sit. Attamen quum martyrium non tam arcte definirent, atque eos, ut innuimus, martyres dicerent qui pie obivissent cruentam mortem, sibi per scelus aut errorem illatam, idcirco non tantum late et improprie, sed absolute vocabant martyres viros bonos qui ab inimicis occisi fuerant; superiores probos quos irati inferiores necaverant; eremitas aliosque pios homines quos fures, ut demortuorum res facilius abriperent, morte straverant; principes quoque veneno aut gladio ab iis interfectos, qui eorum captabant sceptrum et coronam; virgines etiam et matronas quæ, quod stuprari se non siverant, ab impudicis, propter delusam libidinem in furorem actis, occisæ fuerant; et alios id genus.

[240] [Olim martyres habiti quicumque immerentes pie cruentam obiissent mortem.] Ne vero hæc a me præfidentius asserta videantur, audiatur Papebrochius; qui, quum jam annos prope quadraginta Actis Sanctorum conscribendis dedisset operam, probe quæ antiqua in martyribus nuncupandis disciplina esset noverat. Exordiens itaque de S. Bonmercato, qui anno 1378 innocens Ferrariæ mortem accepit ab hominibus præcipiti justitiæ zelo actis, commentarium: Priusquam, inquit [Acta SS. tom. III Junii, pag. 938.] , pia fidelium christianorum simplicitas cœpisset, ex placitis theologorum scholasticorum scrupulosius discernere sanctorum titulos aureolasque, mos plurium sæculorum usu formatus erat, omnes eos martyres nominare et ut tales colere, qui vitam morte cruenta sancte finierant; non discutiendo causam mortis vel intentionem ipsam inferentis; an scilicet ad scelus is impulsus fuerit odio religionis aut christianæ alicujus virtutis. Nempe, quemadmodum titulus confessoris, primitus iis solis dari solebat, qui fidem coram judice confessi erant, post carceres et tormenta vivere permissi vel divinitus e persequentium manibus liberati; deinde vero talem titulum usus, hodiedum perseverans, communicavit omnibus quorum vita jugis fuit christianæ religionis perfectionisque confessio; sic idem usus martyrum nomen, a prima sua signicatione abstractum, commune fecerat universis, quorum mortem per vim, undecumque et quacumque ex causa illatam, testem Deus esse voluit suæ erga sanctos providentiæ, eam mortem sibi pretiosam fuisse ostendens per miracula (neque hæc semper exspectata) ipsam consecuta. Nec eum usum, siquidem antiqui temporis possessione nitatur, abrogatum voluerunt posteriores pontifices hoc tempore, quo alias cavetur martyrii titulum cuiquam tribuere, quem apostolica sedes non definierit ex odio fidei virtutisque necatum esse. Hæc ille. Non aliter Mabillonius, licet brevius: Martyres, inquit [Annales Benedict. lib. XVIII, num. 43, tom. I, pag. 530, edit. Lucens.] , appellabant pios homines, qui injuste aut nullam ob causam necati fuerant. Et quidem hoc martyrum genus, cultu publico honestatum, in quo præter cruentam mortem nulla alia martyrii ratio observatur, tanta est multitudine ut in singulis fere operis nostri tomis plures celebrandi sint. Quocirca qui olim in barbarorum invasione enecti fuerunt, ii haberi poterant inter martyres, dummodo pie morti succubuissent, maxime si ante probi fuissent et vitam duxissent christiano nomine dignam. Unde facile cernitur nil ex hoc capite obstare quin Colonienses, ab Hunnis occisi, martyrum catalogo accenseantur.

[241] [Frustra inquireretur an nulli inter Colonienses martyressint; minus hoc nomine digni;] Re quidem vera, ut ex Salviano multis ostendimus, lacrymabilis erat ante Coloniensium conditio et profligati mores. An itaque ii omnes qui tumulturarie a barbaris trucidati fuere, ea occubuerunt pietate, qua mors pretiosa sit in conspectu Domini? Sponte quidem enascitur hæc quæstio: sed ille solus eam solvere novit qui potens est ex lapidibus creare filios Abrahæ. Id unum dixerim, superstites Colonienses, quum probe vidissent multos, maxime virgines, religiose amplexatos esse mortem, nec tamen discernere possent quomodo singuli illatam sibi tanta crudelitate necem sustinuissent, maluisse omnes singulari honore sepelire atque hac ipsa sepulturæ solemnitate eis initium aliquod cultus ecclesiastici, adhibere, quam omnes communi vulgarique habere modo; ita ut universum potius agmen, quantum sanctum esset, veneratione religiosa ambirent, quam unumquemque singillatim cælestium gaudiorum dicerent participem.

[242] [quod qui suaderent, deberent damnare beatificationem martyrum, quimulti simul occisi fuere:] Neque putem ullum esse virum doctum qui, ubi videt decem aut duodecim millia martyrum Nicomediensium ad unum diem martyrologiis inscripta (quo numero videntur ii omnes contineri qui Nicomediæ, imperante Diocletiano, occisi fuere), æstimet certum esse et indubitatum eos ad unum omnes tali fuisse animi præparatione, quæ, ubi de singulari martyre agitur, requiri solet ut beatorum albo adscribatur. Quod adeo verum est ut, etsi nunc nullius martyrium vindicetur, quin miracula, ejus mortem secuta, examinata et probata fuerint; ubi tamen de canonizando integro manipulo martyrum agitur, necessarium non sit ut prodigia facta sint ad singulorum invocationem, sed sufficiat ut aliquot acciderint, quæ ad universi comitatus gloriam multo magis propter mortis societatem quam propter communem invocationem redundare censeantur. Qui procedendi modus in causis confessorum periculosus habetur, cum contingere possit ut inter plures, qui simul invocantur, aliquis Deo acceptus non sit, et tamen miraculum Deus operetur ad ostendendam sanctitatem aliorum qui ei accepti essent, adeoque ex concessione miraculi non infertur omnes fuisse Deo acceptos [Benedictus XIV de Canonizatione Sanctorum, lib. IV, part. I, cap. 5, num. 16.] . Insinuavit quidem Albertus Cavalchinus, fidei promotor et dein S. R. E. cardinalis, in hac judicii forma minus periculum adesse ubi martyrum causa agitatur, quam ubi de confessore beatificando decernitur, quoniam in illis sola mors ejusque causa spectatur, quæ sicuti eadem fuit in omnibus, ita miracula, omnium simul invocationem consecuta, omnibus adscribi omniumque beatificationi et canonizationi prodesse possunt [Ibid. loc. cit.] ; quam distinctionem lectori relinquo expendendam ad ea quæ Benedictus XIV explicuit de causa martyrii ex parte martyris [Ibid. lib. III, cap. 19.] .

[243] [quam iniqua hæc esset scrupulosior agendi ratio.] Equidem, ubi martyrum multitudo vindicanda est, tam morosus non sim, quam quum unius tantum causa examinanda est; maxime si quæstio instituitur de minoribus seu particularibus ecclesiasticis concedendis honoribus, quæ vulgo beatificatio dicitur et quæ explorata omnimode absolutaque sanctitatis notitia nequaquam nititur [Ibid. lib. I, cap. 42.] . Durum plane esset et severum nimis privari ab ecclesia cælitum in terris gloria et veneratione veros genuinosque martyres, ea tantum causa et prætextu quod, quum aliis multis sociati fuerint et singulorum mortis adjuncta non innotuerint, in magno numero aliquot forsan minus pie profuderint sanguinem. Certe in militia terrena, quum legio aliqua strenue acriterque certavit, singulorum vix habetur ratio, sed universum agmen cumulatur laudibus et præmiis, quamquam fieri potuerit ut inter multos fortes validosque pugnatores ignavi aliquot timidique fuerint. Neque aliter actum videtur, ubi magna est martyrum corona, potissimum si eo passi fuerint ævo quo pro eorum vindicatione miracula non requirebantur [Ibid. lib. I, cap. 28 et seqq.] , et fere ignotæ erant judiciorum formulæ, quæ nunc in Christi pugilibus albo sacro inscribendis observantur: nemo enim non videt tunc multo minus de singulis cogitari potuisse quam de universæ cohortis gloria.

[244] [Magna pars Coloniensium martyrum pro castitate passa est: quam impudici essent Hunni, ut nunc Tatari.] Cæterum dubitandum non est quin magna pars Ursulani agminis pro castitate martyrium exantlarit. Supra ostendimus § 24 hoc Hunnis fuisse singulare vitium, quo a reliquis barbaris secernerentur, immanem infandamque impudicitiam. Errat certe, et quidem quam plurimum Papebrochius, quum Hunnos cum Tataris componens eosque sibi invicem omnino similes esse recte statuens, neutros mulieribus captarum civitatum graves fuisse narrat. Tartari, inquit [Propylæum Maji, paralipomena, pag. 39.] , nunc fere promiscui sexus captivos abducunt ex iis quas incursarunt terris, barbarie et inclementia magna; mulieribus tamen sic abductis, quantum hactenus inaudiimus, non magnopere sunt graves; cum et ipsi durante expeditione parvo parcoque assueti victui et facti ad ærumnarum pene incredibilium tolerantiam equitationemque quotidianam tunc temporis minus proni in venerem sint; et captivorum corpora cupiant salva et integra adducere ad mangonium, eoque vel maxime virginibus parcant. Profecto Tatari vitam agunt ærumnosam quam maxime, neque in itineribus tantum, sed domi etiam, si quam habeant. Verum, ubicumque sint, in omnia libidinis monstra proclives sunt, et bello forte magis quam quovis alio tempore. Lege libros baronis de Tott, Historiam Sobieski quam scripsit Salvandius et passim obvias Tatariæ descriptiones. Quod ad Hunnos spectat, bello tantum noverunt eos Romani; atque eo præ reliquis omnibus barbaris impudicitiæ deditos fuisse experientia didicerunt, ut supra retulimus; adeoque, ubi civitates caperentur, certæ videntur sibi fuisse feminæ vim sibi ab Hunnis illatam iri, quemadmodum ex Dignæ, feminæ Aquilejensis, historia colligitur. Ubi enim Attila expugnarat munitissimam hanc civitatem: Diripiuntur, inquit unus ex Historiæ Miscellæ auctoribus [Lib. XV, ap. Muratori, tom. I, pag. 97, not. 10.] , diripiuntur opes, captivantur vel trucidantur cives, residuum direptioni igne supposito flamma consumit. Fuerat siquidem in ea civitate feminarum nobilissima Digna nomine, forma quidem eximia, sed candore pudicitiæ amplius decorata; hæc dum habitacula supra ipsa urbis mœnia haberet, turremque excelsam suæ domui imminentem, subter quam Natissa fluvius vitreis labebatur fluentis, ne sordidissimis hostibus ludibrium fieret, animæque pulchritudinem vel vi illata libidine vitiarent, mox [ac] ingressum hostium captamque urbem præsensit, e summa se eadem turre obvoluto capite in gurgitem præcipitem dedit, metumque amittendæ pudicitiæ memorabili exitu terminavit. Res sane improbanda, quamquam eam licitam æstimarit S. Hieronymus [Commentarius in Jonam, cap. 1, v. 12, ap. Migne, Patrologia, tom. XXIV, col. 1129.] et innumeræ patrarint virgines; sed quæ luculento testimonio est non per bellicos labores, prædæ aviditatem, captivos colligendi studium, quotidianam equitationem, longæ obsidionis ærumnas et solitam victus parcitatem Hunnos impeditos fuisse, quin captas civitates stupris et impudicitiis conspurcarent.

[245] [Quam absurdæ de Coloniensium martyrum virginitate instituuntur quæstiones:] Atque hic incidit quæstio quæ vulgo plurimam difficultatem habere solet, scilicet an Ursulana turma ex solis virginibus constiterit. Quum kalendariis, passionalibus aliisque scriptis undecim millia virginum inserta vident, plerique arbitrantur eo ipso asseri eas omnes fuisse virgines; quod quum minus probabile videatur, hinc alii eo ducuntur ut universum martyrium fabulosum habeant et cachinnis explodant; alii (quos inter Natalem Alexandrum [Hist. eccles. sæculum IV, pag. 336, edit. Mansi.] , virum doctum utique et in re historica versatum, reperiri nemo non mirabitur) ut paucissimas eas fuisse numero sibi persuadeant. Quod ad priores spectat, quandoquidem, suadente Spiritu Sancto, stulto respondendum est juxta stultitiam suam, placet id telum repellere responso consulis cujusdam Coloniensis peracuto; quod is patrum mumoria, ut loquitur Crombachius [S. Ursula vindicata, pag. 112.] , principi viro ex electorali Saxonica familia dedit. Hunc senatus exceperat epulo magnifice: sed cum is inter pocula contra catholicos varia congereret dicteria, ac joculariter perstringeret Colonienses, quod crederent undecim millia virginum, nec unam quidem reliquas inter corruptam, salse regessit consul: Jure Colonienses, majorum nixos firma et constanti traditione, tenere et venerari hactenus tot millia virginum; si tamen celsitudo sua corruptam ex iis unam demonstraret, illico eam e virginum numero a Coloniensibus segregandam. Simile responsum, pergit ille, nostra memoria tulit in ipsa S. Ursulæ basilica comes Mauritius, archistrategus Hollandorum, reginam Angliæ desponsam palatino comiti Coloniam comitatus, jussus et ipse monstrare, quam violatam ex omnibus existimaret, ut mihi retulit oculata et aurita testis hæretica femina. Est sane juris conforme legibus, ut tamdiu mille et quadringentis annis possessores virginitatis in jure suo defendantur, donec actor probet contrarium. Sed hæc animi gratia. Ad seria veniamus.

[246] [secundum pristinas Colonienses traditiones erant inter eas viri, conjugatæ, viduæ;] Re quidem vera qui Passionem scripsit Regnante Domino et similiter Galfredus Monumetensis, aliique qui olim alterutrum ducem secuti fuere arbitrati sunt omnes fuisse virgines: sed hæc pristina Coloniensis traditio non est. Vetustus enim auctor Sermonis in Natali sanctarum virginum undecim millium, reliquis omnibus longe antiquior, ita hoc argumentum explicat: Potuit quippe fieri, inquit num. 2, ut tanto earum numero conjugata quælibet esset aut vidua, quibus licet centesimus ejus fructus, utputa virginitati specialiter deditus, ante martyrium negaretur: sexagesimus tamen et trigesimus per rectissimam Deoque acceptissimam suo loco hujusmodi conversationem, ipse etiam maximus per martyrii gradum humanis meritissimis purissimum redderetur. Nam quis umquam omnium mulierum, non dicimus tantummodo virginum multitudinem tantam, sine sexus alterius intermixtione crederet convenisse. Nec enim quod de amazonibus legitur, huic sanctæ spiritualis cunei virtuti comparandum esse putamus: illæ namque cædendo, ut ductor suus, istæ moriendo, ut sponsus suus, victoriam quæsierunt: possibile autem et omnino facile fuit illi, qui credentibus etiam omnia possibilia fore et promisit et dedit, et hoc quoque modo in solis virginibus, si vellet, mirabilis cunctis gentibus et populis innotesceret; nam humanitatis fragilitate circumdatus, plusquam duodecim legiones Angelorum exhibendas sibi a Patre potuit obtinere: regnans in ejusdem carnis æterna majestate cum Patre, ad sequendum se agnum immaculatum minus quam duodecim millia. virginum non potuit exhibere?

[247] [stylo ecclesiastico etiam puellæ vitiatæ et uxores sæpius dicuntur virgines:] Recte dixit Deum totidem colligere potuisse virgines; quod nemo revocarit in dubium; sed non minus recte statuit nil obstare quin in illo agmine complures fuerint conjugatæ et viduæ. Vocabulum enim virginum in antiquo stylo ecclesiastico nequaquam ad solas puellas illibatas designandas pertinet: de conjugatis enim et viduis corruptisque virginibus æque adhibetur ac de vere virginibus. Etenim quamquam sacra esset Romanorum consuetudo nullas virgines morte plectere, aut, si plectendæ viderentur, prius vitiare; quamquam ex certissimis monumentis speciatim constet imperatores jussisse ut prius christianæ puellæ corrumperentur quam occiderentur; quamquam præterea a S. Basilio [Liber de vera virginitate, cap. 52, tom. III Opp. pag. 636.] aliisque acceperimus multas reapse fuisse stupratas antequam martyrium perfecissent: de nulla tamen omnino legitur eam fuisse violatam [Cfr Guyetus, Heortologia, pag. 133.] , non quod nullæ vim sint passæ (certo certius innumeris vis facta est), sed quod studiose hæc probra tacerentur. Quod autem ipsæ conjugatæ virgines dictæ sunt, constat id exemplo S. Monegundis, quæ quamquam virum habuerit et duas filias, ab Adone tamen et Rabano virginis laude ad 1 aut 2 Julii honestatur [Cfr Sollerius. Martyrologium Usuardi, pag. 377.] ; et similiter S. Sabina, Valentini viri clarissimi uxor, ut in Breviario Romano lectione IX ad diem 29 Augusti appellatur, in nonnullis editionibus etiam recentibus virgo et martyr in oratione dicitur; qui titulus ei quoque tribuitur a venerabili Beda in Martyrologio [Cfr Acta SS. tom. II Martii, pag. XXX.] et a Wandelberto in Martyrologio metrico ad dictam diem [Cfr Acta SS. tom. VI Aug. pag. 837.] . Quibus id unum intendo, non quod nullæ sanctæ conjuges sacris fastis adscriptæ sint (in promptu enim sunt S. Felicitatis martyris et SS. Perpetuæ et Felicitatis martyrum nomina), sed quod maritatæ quoque feminæ in libris liturgicis nonnumquam virgines appellatæ fuerint.

[248] [a potiori parte sæpe appellantur integra agmina.] Accedit communis hominum usus, quo a parte majori aut saltem insigniori universa multitudo nomen suum mutuari solet: quod explicatione non videtur indigere. Quem usum si consideres, non æstimabis cum plerisque Coloniensibus scriptoribus viros, quorum reliquiæ et (ut perhibetur) nomina cum exuviis Ursulanarum virginum reperta fuere, superaddendos esse undecim millibus virginum, sed potius hoc numero contentum esse universum agmen, viros scilicet et fœminas. Quamquam enim in exercitibus nunc aliquot adsint fœminæ, nemo tamen, ubi generatim eos censet, fœminas seorsim a viris suppulat, sed uno militum numero utrumque sexum complectitur. Quæ ratio ut Coloniæ quoque adhiberetur plura suadebant. Numquam enim catalogum occisorum habuisse videntur, quo ex una parte viri, ex altera fœminæ notatæ essent; et quum, longe plures fæminæ essent quam viri, ut ex apertis sepulcris et effossis reliquiis manifestum est [Cfr Papebrochius, Propylæum Maji, Paralipomena, pag. 29.] , quid pronius quam ut a majori numero nomen inderetur universæ multitudini? Erat insuper multo insignior mors virginum multoque certius martyrii modum habebat quam virorum, quum ipsæ ante omnes ab impudicis Hunnis impetitæ fuerint et sponte mortem prætulerint perditæ castitati. Atque ego quidem putem futurum fuisse ut numquam cogitaretur de venerandis Hunnico furore interemptis, nisi virgineus cruor gloriam suam communicasset toti occisorum frequentiæ. Planum itaque sit dictionem undecim millium VIRGINUM accommodo accipiendam esse modo; adeo ut frustra a nonnullis congerantur ex scriptoribus classicis loci, quibus demonstretur virginum vocabulum latissime patuisse, et omnigenis hominibus fuisse applicitum. Hos locos vide in lexicis. Ego saltem his non multum rem illustrari arbitror, quum ex stylo ecclesiastico definienda videatur.

§ XXVII. De numero undecim millium martyrum.

[Binterim recensuit et examinavit speciali opusculo opiniones de numero SS. Virginum. Opinio Valesii] Quum modo de virginitatis laude S. Ursulæ et sociabus tributa, ageremus, bis diximus undecim millia virginum; adeoque in fronte hujus commentarii scripsimus: De SS. Ursula et undecim millibus virginum et martyrum; quæ multis sane admirationem intulerint et nonnullis forte suspicionem statutum nobis esse fabulis indulgere: quos id unum rogamus, ut præconceptas opiniones tantisper seponere velint et judicium ferre, causa cognita et perpensa. Porro de numero sociarum S. Ursulæ multæ circumferuntur opiniones. Potissimas retulit R. D. Binterim in editione Kalendarii ecclesiæ Germanicæ Coloniensis exeuntis sæculi noni, quod e Ms. codice monasterii olim Assindiensis eruit ac ad illustrandam historiam SS. Ursulæ et sociarum virginum singulari commentatione, necnon præfatione historica instruxit et anno 1824 Coloniæ ad Rhenum edidit. Neque solum recenset in hoc commentario varias eruditorum sententias, sed brevibus eas examinat, ut suam tandem proponat: quæ an probanda sit, inferius apparebit. Interea ecce ejus verba: auctorum tantum aliquot nomina in margine inferiori addemus, et paucas observationes inseremus textui. “Sirmondus [Citatus a Valesio, Valesiana, pag. 48.] , inquit [Kalendarium ecclesiæ Germanicæ Coloniensis, pag. 29 et seq.] , Valesius [Valesiana, pag. 48.] et post hos nonnulli alii [Leuckfeld, Antiquitates Michaelsteinenses et Amelunxbornenses, pag. 11 et 12; Acta eruditorum Lipsiensia, Supplem. tom. IV, pag. 420, etc.] putavere, præter Ursulam fuisse tantum unam; nomine Undecimillam. In antiquis manuscriptis juxta eos ita positum fuerit: S. Ursula et Undecimilla V. M. id est: “Virgines Martyres.” Imperiti scriptores, queis ne minima quidem subibat cogitatio, Undecimillam esse nomen, fecerunt ex uno verbo duo et diviserunt Undecimillam, unde ortus est numerus 11,000. “Amanuenses Martyrologiorum, ait Sirmondus, disjunctis vocis hujus partibus, undecies mille affirmarunt.” Sed quo fundamento id asseritur, eodem et destruitur, ut recte animadvertit auctor gallicus Diss. Meditation. pro Festo S. Ursulæ. Si ita conjicere liceat in rebus historicis, sine teste, sine codice adjutore, sine documento probato, actum erit de sinceritate. Aut quid certi erit in universa historia? Quam facile et plurima alia verba composita se ita disjungi sinunt, unde longe alia oriretur denominatio? Nullibi etiam apparet socia illa Undecimilla. Et quis demonstrabit ita litteris, ut supponitur, fuisse scriptum?” Hæc Binterim.

[250] [de Undecimilla stare non potest,] Et quidem ex mera conjectura id protulerat Sirmondus, nisi potius id ei affixerit Valesius [Cfr Journal de Trevoux, 1719, pag. 702.] : scilicet, quum fœminis Romanis non alia sæpius darentur nomina, quam quæ ad nativitatis suæ ordinem spectarent, eaque frequenter diminuta, ut Secundilla, Quartilla, Quintilla, Sextilla, Septimilla, Decimilla etc., quorum exempla sculpti tituli exhibent, sic factum esse ut virgo quædam, quoniam undecima ortu erat, Undecimilla dicta fuerit [Cfr Baillet, Les Vies des Saints, 21 Octobre.] . Quantum ad hæc, recte Binterim; sed in hoc errat quod Undecimillam nuspiam scriptam fuisse putavit; dum tamen in Missali Sorbonæ, cujus patronæ erant Colonienses virgines, legitur: Ursulæ et Undecimillæ et sociarum virginum et martyrum [Grandidier, Hist. de l'Église de Strasbourg, tom. I, pag. 147.] . Sed quis non videt singularem et recentiorem hanc lectionem nullius esse pretii, eamque positam loco: Ursulæ et undecim millium sociarum virginum et martyrum? Ipse Oskar Schade [Die Sage von der heilige Ursula, pag. 25.] in id plane consentit. Præterea licet Spiræ repertus sit lapis, cui Decumilla inscripta sit [Steiner, Codex Inscriptionum Rheni, num. 178.] , dubium est an ullus uspiam in lucem venerit cum nomine Undecimilla. Retulit quidem Mannius in Dissertatione de picturis falso S. Lucæ adscriptis [Pag. 13.] inscriptionem in qua Undecimila legitur: sed an genuina sit sese vehementer dubitare profitetur eruditissimus Raoul-Rochette [Deuxième mémoire sur les antiquités Chrétiennes des Catacombes, Nouveaux mémoires de l'Académie des inscriptions, etc. tom. XIII, pag. 182.] . Occurrit quidem mihi titulus in quo duodecim filii matris Quartanæ memoriæ consuluisse referuntur; et hæc non posse esse non rara quolusquisque cernit; sed rarius etiam fuerit oportet puellam Undecimillam fuisse dictam, quum hæc duo concurrere debuerint: undecim filias fuisse in una domo et ibidem in more fuisse positum ut a nativitatis ordine nomen eis inderetur: jam quis probet conjecturas, non quotidiano usu, sed fundamento maxime extraordinario nixas? Sed ad Binterimium redeamus.

[251] [neque opiniones eorum qui dixere millium effictum esse ex illustrium, ex mirabilium, ex sigla m., ex Ximilla aut ex Ximartor;] Rem alii aliter exponunt, sed non longe absimili modo. Scriptum erat, inquiunt, ad 21 Octobris, in antiquis codicibus ita: Natalis SS. Undecim illtrium Virg. Ursulæ et sociarum etc. Legendum erat: “Undecim illustrium Virginum,” sed lectores, nescientes eam abbreviationem, ex verbo: illtrium (illustrium) conjungentes illud ultimo m, verbi undecim, conceperunt millium, et sic orta sunt illa duo verba: “undecim millium.” Ast quamquam possibilis sit hic error lectionis, caret tamen omni testimonio; et quo artificiosior est excogitata conjectura, eo improbabilior. Alii millium effictum dixere ex abbreviato Mirabilium; sed nil horum serium est. Aliam igitur nonnulli [Zaccaria, Series episcoporum Cremonensium, ap. Cancellieri, Dissertaz. sopra due iscrizioni, etc. pag. 11; et Storia letteraria d'Italia, tom. I, pag. 163; Raoul-Rochette, Deuxième mémoire, etc. pag. 182, note 2; Tartarotti, Memorie antiche di Rovereto, pag. 346; Leuckfeld, Antiquitates Michaelsteinenses, pag. 12; Rettberg; Kirchengeschichte Deutschlands, tom. I, pag. 111 et seqq. ap. Schade, pag. 26; Ayala, Christianus eruditus, lib. VIII, cap. 3, pag. 376.] proferunt. Positum erat; Natalis SS. Undecim M. V. Ursulæ et Sociarum. Littera M. signabat Martyrum; ast mutantes in numerum, scribebant dein millium. Res facilis est dictu, non tamen concordat cum antiquis scriptionibus. In antiquis enim Kalendariis et Martyrologiis, si non omnia recensentur distinctim nomina martyrum, littera M, significans martyres, in fine semper ponitur, non ante positionem nominis principalioris. Dein plerumque adjunguntur aliæ litteræ, ut communius scribatur Mar. non vero unica littera M. Alii conjecerunt nomina Ursulam et Ximillam primitus fuisse scripta [Leibnitz, ap. Schade, pag. 25; Leuckfeld, Antiquitates, Michaelsteinenses, pag. 12.] ; atque hinc librariorum errore natas esse Ursulam et XI mille Virgines: sed mera divinatio est, nulla prorsus probabilitate nixa. Spreng [Des Christhichen Raurachs und Basels Ursprung und Alterthum, pag. VII, 1756.] aliud invenit multo mirabilius, scilicet teutonice primitus scriptum fuisse S. Ursula Ximartor; unde ortum S. Ursula XI M., dum S. Ursula martyrio affecta significaretur. Sed hæc denuo divinatio est, nullo fundamento nixa, et cum lingua teutonica pugnans, quum scribendum saltem fuisset chimartort, gemartorot, gimartirot, kimartrot etc. De his vide Schade [Die Sage von der II. Ursula, pag. 26.] .

[252] [neque sententia Natalis Alexandri Saulam confundentis cum Ursula et sociarum numerum minuentis.] Natalis Alexander quærendo aliam proponit sententiam. Die 20 Octobris, inquit, Usuardus adscribit passionem SS. Virginum Marthæ et Saulæ cum aliis pluribus; et quidem Coloniæ, ubi Martyrologium Romanum et alia recentiora SS. Ursulæ et sociarum passionem ad 21 consignant: an forte ex his verbis Usuardi et Saulæ, Ursaulæ ac deinde Ursulæ nomen interpolatum? Sed si ita est, cur Martha, sancti agminis ductrix altera, est omissa? Si utraque celebratur, Wandalbertus consentiet Usuardo, cum plures agminis virginei ductrices prædicat: Ductricibus inclyta sanctis. Verum quia Natalis conjiciendo quærit, et modeste quærendo proponit: nos tantum respondebimus: Non sic se res habet, non sic. Si Wandalberto sua niti velit commenta, et alia admittere cogetur. Nam ipse canit ad vigesimam primam Octobris [Dacherius, Spicilegium, tom. V, pag. 336, edit. primæ.] :

Tunc numerosa simul Rheni per littora fulgent
Christo virgineis erecta trophæa maniplis
Agrippinæ urbi, quarum furor impius olim
Millia mactavit ductricibus inclyta sanctis.

Scio quidem: nil certi ex Wandalberto erui posse dicunt, cum poeta sua licentia sit usus et pro pluralitate fixum posuerit numerum. De undecim millibus aliunde altum observat silentium. Sed hac licentia non utitur in aliis ejusdem generis rebus historicis Wandalbertus, sed numerum accurate exprimit; cur ergo hic? Cur ductrices discernit ab aliis millibus? Cur nominat numerosa trophæa? Facile potuisset alia uti structura, si non voluisset fixum et certum dare numerum. Est porro Wandalbertus scriptor accuratus, et antiquissimus qui nostram refert historiam.

[253] [Censet Binterim undecim fuisse virgines, quarum memoria inscripta Kalendariis,] Kalendarium nostrum aliter habet, et non solum numerum refert definitum, sed et nomina sociarum, hucusque incognita. Est etiam nostrum Kalendarium aliis omnibus testimoniis præferendum, quia ecclesiasticum, publicum et ejusdem patriæ et provinciæ, ubi res contigit. Quid igitur refert? Ad XII Kal. Novembris habetur: Sanctarum XI. virg. Ursule, Sencie, Gregorie, Pinose, Marthe, Saule, Britule, Satnine, Rabacie, Saturie, Palladie. Hæc inter nomina apparent illa quoque ab Ursuardo relata: Martha et Saula. Habetur pariter Pinnosa, cujus meminit martyrologium Coloniæ editum circiter anno 1490, quod citat Launojus [Opp. tom. II, part. I, pag. 185.] . Festum translationis hujus virginis specialiter adhuc consignatur in Kalendario pridie Kalend. Martii. In Litaniis majoribus codicis Mss. Bibliothecæ Dusseldorpiensis inveni quoque hæc: Sta Sentia: ora pro nobis. S. Palladia: o. p. n.

[254] [atque his postea perperam intrusa esse millia;] Unde ergo vox millia in posteriores inserta est libros? inquies. Ex inadvertentia aut inscitia amanuensium? respondeo. Apertissimo illud demonstrabo exemplo, et quidem ex ipsomet mense Octobri. In Martyrologio Romano ad diem 25 Octobris legitur: Roma natalis sanctorum quadraginta sex militum, qui simul baptizati a Dionysio papa, mox jubente Claudio imperatore decollati sunt, ac via Salaria sepulti: et alii martyres centum viginti et unus positi sunt, inter quos fuerunt quatuor milites Christi, Theodosius, Lucius, Marcus et Petrus. Ita quoque habet Ado, Usuardus, Rhabanus, Notkerus et alii. Sunt hæc verba ita clara, ita definita, ut vix alicui locus errori superesse videatur, præsertim cum ea omnia etiam in actis S. Laurentii, dubiæ licet fidei, occurrant. Et tamen irrepsit in textum aliquorum martyrologiorum error, ita ut loco centum viginti in antiquo martyrologio Gellonensi [Ap. Dacherium, Spicilegium, tom. XIII, pag. 415.] legatur: Romæ natalis sanctorum quadraginta sex, seu millia centum viginti quatuor, Saturnini, Maximi etc. sicut igitur hic irrepere potuit vox millia; ita et potuit ad 21 octobris, ubi de Ursula et sociabus agitur. Ex aliis, quæ eamdem ad 25 octobris referunt passionis historiam, mendum sive additamentum Gellonense facile corrigi potuit; in nostro autem casu deficiunt codices antiquiores et probati. In manuscriptis enim editisque martyrologiis noni sæculi nostra historia fere numquam, in illis sæculi decimi et undecimi rarissime occurrit: quo ergo ex fonte error emendandus?

[255] [quamquam præter illas undecim videantur adfuisse aliæ mille:] Dices forsitan: illæ undecim, quæ in Kalendario nostro nominatim referuntur, erant ductrices virgineæ turmæ, cæteræ erant sequaces. Non refragabor. Sic enim concordat nostrum Kalendarium apprime cum Wandalberto: Ductricibus inclyta sanctis. Sed tunc est concedendum, mille sequacium seu sociarum fuisse, ut pariter Wandalbertus habet. Inde et cogitatu facilis est error, unde opinio de undecim millibus sit orta. Erant enim ductrices illustres ac nobiles tantum undecim. Nobiles præprimis adfuisse duces, Acta referunt apud Gaufredum. Sequaces autem et de communi, sed honesta plebe mille. Consentiunt iterum Acta. In antiquis tunc membranis fors ita lectio adornata fuerat: Coloniæ passio SS. undecim et millium virginum Ursulæ et sociarum ejus. Error facillimus, omisso et conjunctivo, originem dedit opinionis de undecim millibus.

[256] [adhuc sæculo XII fiebat sermo deundecim tantum;] Non est dissimulandum, in antiquis monumentis aliquoties occurrere historiam Ursulæ; et nunc assignari tantum undecim, alia autem vice plures. In chronico abbatiæ S. Trudonis, quod scripsit Rodulphus abbas hujus monasterii sæculo duodecimo ineunte, tantum undecim virgines recensentur. Altare ad sepulchrum beatorum Trudonis et Eucherii (scribit ad finem libri X [Ibid. tom. VII, pag. 475.] ), est consecratum in eorum honore; in eo continentur reliquiæ istæ: de capillis sanctæ Mariæ, de vestimentis sancti Jacobi apostoli Domini, de reliquiis sanctarum undecim virginum. Sub Horneo episcopo LXXXIII Leodiensi apertum est sepulchrum S. Lamberti, in quo et adpositæ erant reliquiæ de sociabus S. Ursulæ. Nulla ibi mentio de undecim millibus, sed simpliciter dicitur: Unum caput de sociabus S. Ursulæ [Ap. Chapeaville, Gesta Pontificum Leodiensium, tom. III, pag. 216.] . E contra in fundationis documento monasterii Windbergensis, quam Canisius et Basnagius ad annum 1167 fixerunt, occurrunt modo undecim millia virginum [Ap. Canisium, Vett. lectt. tom III, part. III, pag. 212 et seqq] .

[257] [tunc tandem ortas esse fabulas Ursulanas.] Est ergo maxime probabile, sæculo undecimo exeunte, et duodecimo ineunte falsam opinionem de undecim millibus virginum exortam esse, quæ incrementum accepit ex spuriis Actis a Joanne Capgravio in Legenda Angliæ editis, ubi, sicut revelatio nova asseritur, ita omnia quoque narrata plane nova et figmenta noscuntur. Novus et adhuc incognitus est papa Cyriacus, sive Cyricius in Actis nominatus, novus Cæsarius episcopus Meldensis, novus rex Olofernes Ursulæ sponsus, cætera omnia nova, et novissima sunt, unde merito explosa. Hæc omnia, quamquam satis accommode ad illustrandam vexatam et intricatam historiam dicta sunt; sic tamen ad decisionem multum agitatæ controversiæ minus sufficientia quibusdam videri possunt. Vero verius in omnibus deprehenditur illud Plinii Secundi in præfatione historiæ naturalis: Res ardua, vetustis novitatem dare, novis auctoritatem, obsoletis nitorem, obscuris lucem, fastiditis gratiam, dubiis fidem. Lubens etiam relinquo æquis censoribus mea judicandi facultatem, et si quid melioris notæ adferre possint, etiam corrigendi.

[258] [Errat Binterim, æstimans numerum undecim millium circa iniens sæculum XII primum invaluisse;] Doctissimus itaque vir, quem in refellendis aliorum sententiis valde felicem fuisse libenter dedero, censet 1° sæculo XI exeunte aut XII ineunte ortam esse opinionem, quam falsam vocat, de undecim millibus virginum; 2' eas reapse fuisse undecim numero tantum, ita ut vox millia infausto librarii lapsu irrepserit martyrologiis aliisque libris; aut si id non placeat, 3° eas fuisse undecim et mille, undecim scilicet præcipuas et cæterarum ductrices, mille inferioris subsellii; adeoque undecim millia ex omissione particulæ et exorta esse. Quam postremam sententiam quoque propugnavit eruditissimus presbyter Floss in sua de S. Ursula dissertatione [Aschbachs allgemeines Kirchenlexicon, V° Ursula, tom. IV, pag. 1102 et seqq.] . At pace optimi viri, jam in Christo quiescentis, dicere liceat ei multo recentiorem haberi traditionem de undecim millibus virginum. Non enim sæculo XI exeunte, multoque minus sequenti asseri cœptum virgines Colonienses undecies mille fuisse numero. Titulus enim Sermonis in natali in codice Coloniensi hic est: Sermo in natali sanctarum virginum undecim millium, et in exemplari Leodiensi: In festivitate beatissimæ societatis XI millium virginum [Crombachius, S. Ursula vindicata, pag. 989.] . Nec dici potest hæc postea a scribis loco tituli adjecta fuisse: præterquam enim quod hæc inanis conjectura est, in ipso sermone passim indicatur maxima multitudo. Vocantur enim Coloniensium virginum agmina; laudatur tantus earum numerus, et virginum multitudo tanta; comparantur cum duodecim legionibus Angelorum; pauciores tamen dicuntur quam duodecim millia Virginum; chorus virginum appellatur nullis numero comparandus; tot millium patrocinium extollitur etc.; quibus aperte ad undecim millia alluditur.

[259] [jam sæculo IX hic numerus innotuerat.] In pluribus item diplomatibus de monasterio Ursulano Coloniensi idem numerus occurrit. Hermannus, Coloniensis præsul, in charta publica de dotatione templi, hæc anno 922 scribenda curavit [Ibid. pag. 778.] : Monasterium sanctarum virginum extra muros Coloniæ erectum ad laudationem Dei et S. Mariæ ac ipsarum UNDECIM MILLIUM VIRGINUM, … ubi tot pretiosarum corpora requiescunt; et inferius: Iram Dei omnipotentis, ac S. Mariæ atque earumdem sanctarum UNDECIM MILLIUM VIRGINUM incurrat; et de dono Vassi, viri nobilissimi: Quod ad sanctarum UNDECIM MILLIUM VIRGINUM famulatum delegavit; et Wichfridus, item Coloniensis antistes, in unione ecclesiæ S. Mariæ: Sororibus, inquit [Ibid. pag. 779.] , quæ in ecclesia sanctarum virginum Deo fideliter deserviunt, aliquid ex nostro ad earum refectionem addere curavimus, … propter reverentiam XI millium virginum illic requiescentium. Hæc anno 927. Idem anno 941 [Ibid. pag. 781] : Venerabiles sorores in ecclesia sanctarum virginum extra muros civitatis Coloniæ publice et honorifice constructa… Actum publice in præfata sanctarum undecim millium virginum ecclesia. Demum Warinus anno 980 [Ibid. pag. 781 et 782.] : Ad ecclesiam sanctarum undecim millium virginum et martyrum extra muros Coloniæ civitatis honorifice in Dei honorem constructam et ad continuanda ejusdem ecclesiæ luminaria, ad instauranda tecta, ad sustentandas etiam custodum vires inibi circumspecte et solerter pernoctantium. Bezecha, sanctimonialis ad S. Ursulæ, in donatione prædii Walfordensis: Ego, inquit [Ibid. pag. 784.] , in Dei nomine, Bezecha, ultima ancillarum Christi in congregatione sanctarum undecim millium virginum Dei… Actum hoc Coloniæ publice in monasterio sanctarum undecim millium Virginum. Anno Incarnationis Dominicæ 1047, indictione 16 (immo 15), anno 6 Henrici regnantis et imperantis. Item Sigewinus archiepiscopus circa annum 1080 in donatione novalium [Ibid. pag. 786.] : Ob felix itaque tale remedium apud Deum nobis impetrandum sanctas Dei scilicet undecim millia virginum nobis in auxilium invocantes, notum esse cupimus etc. Unde appareat sæculo XI exeunte multo antiquiorem esse traditionem de undecim millibus virginum. Sed id argumentum paulo latius expendendum videtur.

[260] [Monumenta, in quibus de SS. Virginibus agitur, in tres classes dividuntur; quarum prima aliquot continet nomina,] Tres scilicet in classes distribui possunt monumenta in quibus de numero SS. Virginum qualiacumque indicia sunt. Prima classis eorum est, quæ singularia habent nomina; secunda quæ indefinitum numerum significant; tertia quæ undecies mille produnt. Quum Sermo in Natali scriptus est, paucissimæ nomine erant cognitæ; inter quas inclyta et insignis fuisse asseverabatur regis Britannorum filia, ab illis (scilicet Britannis) Vinnosa, a nostris (Coloniensibus) Pinnosa nuncupata. Cave tamen ne hinc concludas S. Pinnosam seu Vinnosam solam fuisse cognitam; aliarum quoque innotuerat nomen, sed paucissimarum; Pinnosa autem præcipua habita. Quæ autem aliæ fuerint difficile dictu. Usuardus, qui anno 859 aut 860 primam Martyrologii sui editionem in lucem emisit [Cfr Act. SS. tom. VIII Oct., pag. 85 et 86.] , ad diem 20 Octobris meminit [Usuardi Martyrologium, edit. Sollerii, pag. 613.] : Civitate Colonia passionis sanctarum virginum Marthæ et Saulæ cum aliis pluribus; eademque nomina eruditus theologus Floss reperit ad diem sequentem in Kalendario (sæculi, ut videtur, X), olim Assindiensi nunc Dusseldorfiensi, notato in bibliotheca publica D, 3. In litaniis sæculo XI scriptis, atque olim in bibliotheca capituli Coloniensis nunc in Darmstadiensi sub siglis cod. Darmst. 2089 olim Col. 88 servatis, idem scriptor legit nomina sanctarum Marthæ, Saulæ, Paulæ, Brittolæ et Ursulæ; et in alteris uno sæculo antiquioribus, notatis cod. Darmst. 2106, olim Col. 106), Brittolæ, Marthæ, Saulæ, Sambatiæ, Saturninæ, Gregoriæ, Pinnosæ, Palladiæ [Algemeines kirchenlexicon von Aschbach, V° Ursula, t. IV, pag. 1104.] . In Kalendario Assindiensi exeuntis sæculi X, quod edidit Binterim, legi sanctas XI virgines Ursulam, Senciam, Gregoriam, Pinnosam, Martham, Saulam, Britulam, Saturninam, Rabaciam, Saturiam et Palladiam jam vidimus; quæ nomina in litaniis insertis codici Darmstadiensi 2040, olim Coloniensi 45 et inter annum 950 et 1000 scriptis alio ordine iterum reperit Flossius, scilicet: Martham, Saulam, Brictolam, Gregoriam, Saturninam, Sabatiam, Pinnosam, Ursulam, Sentiam, Palladiam et Saturiam. In pristino breviario Ms. ecclesiæ collegiatæ SS. Apostolorum Coloniensi in fine lectionis quintæ legit Crombachius [S. Ursula vindicata, pag. 998.] : Quarum nomina sunt hæc: Pinnosa, Maximi ducis filia, Sentia, Georgia, Martha, Saula, Brittula, Rabastia, Saturnina, Satura, Palladia, Clementia, Grata: omissa S. Ursula, cujus quippe laudes ante celebratæ essent. Demum in Adonis auctario [Georgius, Martyrologium Adonis, pag. 644.] : In Galliis apud Coloniam Agrippinam sanctarum virginum undecim millium. Una dicitur Ursula, Sentia, Gregoria, Pinnosa, Mardia, Saula, Brictula, Saturnina, Saturnia, Rabatia, Palladia, Clementia, Grata: et aliarum nomina scripta sunt in libro vitæ.

[261] [diversis temporibus plus minus celebria:] Hæc si recolligamus, videntur quatuor distinguenda tempora: primum quo S. Pinnosa omnium celeberrima fuerit; secundum quo SS. Marthæ et Saula; tertium quo S. Ursula præ reliquis claruerit; quartum quo S. Clementia accesserit et S. Grata. Unde autem orta sit hæc variatio valde obscurum est. Certe in vetustiori kalendario Assindiensi, quod sæculo IX exeunte scriptum diximus, ad ultimam Februarii diem legitur translatio S. Pinnosæ; unde conjicere pronum est eam celeberrimam habuisse translationem eamque singulari veneratione cultam fuisse, quamdiu hujus translationis memoria viguerit. Verumtamen in Sermone in Natali, in quo nulla hujus translationis mentio fit, alio ex capite universæ turbæ princeps dicitur S. Pinnosa, quod videlicet ferebatur esse regis Britannorum filia, neque his insulanis minus nota erat quam Coloniensibus: quæ dein laudes in S. Ursulam translatæ sunt. Neque continuo S. Pinnosa locum cessit S. Ursulæ; sed prius SS. Martha et Saula præcipuum locum aliquandiu habuisse videntur. Quis hæc extricet? Tres priores mutationes sæculo nono exeunte anteriores fuisse ex kalendario Assendiensi constat; quartam seu accessionem SS. Clementiæ et Gratæ posteriorem videri vel hinc colligitur, quod undecim virgines in eodem kalendario expresse dicuntur; et in Chronico Trudonensi [Lib. X ad finem, ap. Dacherium, Spicilegium, tom. II, pag. 697, edit. 1723.] de consecratione altaris, anno 1117 facta, legitur sepulcro insertum fuisse de reliquiis sanctarum undecim virginum; neque aliud significant siglæ SS. M. XI. virginum, quæ in kalendario Frisingensi sæculi (ut videtur X) scripta sunt [Ap. Eccardum, Francia Orientalis, tom. I, pag. 836.] . Contra verba diplomatis de monasterio Ursulano Coloniensi, anno 1047 editi, in quo id sanctarum undecim virginum dicitur [Ap. Lacomblet, pag. 182.] , verisimiliter hiatum habent, elapso scilicet millium vocabulo, quum vulgare ejus asceterii nomen esset Sanctarum Virginum aut sanctarum undecim millium virginum. Post sæculum itaque nonum, immo post annum 1117 additæ fuerint Clementia et Grata; verumtamen ante medium sæculum XII, quo Elisabethanæ Revelationes emerserunt; quum monumenta, quæ illa habent nomina, visionibus Schonaugiensibus pura sint. Porro quando S. Pinnosa præ cæteris clarescebat, paucissimas notas fuisse vidimus: quot autem et quænam, quis dixerit? An Martha et Saula, quæ et Saula, quæ et Paula? An præterea Brittola et Ursula? An Sambatia insuper, Saturnina, Gregoria et Palladia? An Sentia quoque et Saturnia? Hæc omnia alienæ sagacitati permittenda videntur.

[262] [nil hinc sequitur quod attinet ad numerum martyrum Coloniensium.] Id unum nobis notasse sufficiat nil omnino hinc concludi posse de numero sanctarum virginum, quæ Coloniæ truculentam mortem obierunt. Nullum enim ex his monumentis antiquius est Sermone in Natali; et pleraque recentiora sunt recitatis diplomatibus, in quibus undecim millia virginum clare leguntur. Præterea, quod in litaniis pauca occurrunt nomina, hæc earum natura et lex est ut singulares tantum sancti expressim invocentur. Kalendariis autem id fere commune, ut, ubi plurimorum sanctorum festum indicatur, plerumque præcipua tantum recenseantur nomina, reliqua sæpius omittantur, adeoque ipse sociorum numerus taceatur: sic in Mediolanensi, quod præfixum reperit Georgius [Martyrologium Adonis, pag. 718.] Breviario Ambrosiano, anno 1465 scripto, ad XIII kalendas octobris nude legitur: Sanctæ Ursulæ virg. Atque ad omnes fere dies similia exempla in opere nostro, ubi de martyrum turmis, maxime Hieronymianis sermo est, obvia sunt. Demum quod Trudonense Chronicum undecim virginum meminit, hinc ortum videtur quod totidem tantum e terra levatæ essent: agebatur enim de inserendis altari reliquiis.

[263] [Secunda classis continet monumenta,] Secunda monumentorum classis ea complectitur in quibus Ursulana agmina sanctæ virgines appellantur, nullis expressis nominibus neque numeris. Verum hæc nequaquam separanda a tertia classe, qua monumenta claudimus, quibus undecim millia designantur. Scilicet, ut jam anno 922 et 927 dicebatur Ursulanum templum ecclesia sanctarum undecim millium virginum, sic eodem tempore nude dicebatur ecclesia sanctarum virginum: duplex nomen semper perseveravit; et ut nunc aliquando die Kirche der elf tausend Jungfrauen, aliquando Sancter Vilgen (quod ex latino Sanctarum Virginum corruptum est) appellatur, sic olim quoque promiscue et sæpius in iisdem diplomatibus utroque nomine designabatur; ita ut quod antiquius sit ambigi queat, quamquam in antiquiori diplomate ecclesia seu monasterium beatarum virginum occurrat; immo ut verisimile sit hanc appellationem breviatam esse ex altera undecim millium sanctarum virginum. Utut id est, legitur monasterium beatarum virginum in ordinatione Guntharii [Crombach, S. Ursula vindicata, pag. 776 et 777; Würdtwein, Nova subsidia diplomatica, tom. IV, pag. 23 et seqq.] , Coloniensis episcopi; quam XVIII kalendas februarii anno Christo propitio, regni sui XI, indictione XV, Aquisgrani palatio regio in Dei nomine feliciter Lotharius roboravit. Regni initium ducitur a die 25 junii anni 841, et indictio XV annum 852, non 853 (ut plerique habent) designat. In diplomate autem, quod publice Colonia civitate regnantibus christianissimis regibus Carolo (?) et Henrico, indictione X, III idus augusti, id est anno 922, condidit Hermannus episcopus et quo plures donationes, quas rex Conradus, ejus uxor et illustris vir Vassus Ursulano monasterio fecerant, confirmavit [Ap. Crombach, pag. 778.] , ipse moniales vacat Deo sanctisque virginibus rite famulantes; sed bis quoque ibidem sanctarum undecim millia virginum memorat; quod et Vassus etiam, ut jam animadvertimus, fecerat.

[264] Wichfridus episcopus in diplomate anni 927 [Ap. Crombach, pag. 779.] , quod supra quoque indicavimus, ecclesiam sanctarum virginum appellat, [scilicet diplomata sæculi IX et X,] simul tamen recolens reverentiam undecim millium virginum illic requiescentium. Idem quinquennio post diplomate, condito publice in ecclesia sanctarum virginum, XVI kalendas augusti anno gloriosissimi regis Henrici IV iterum prospexit sanctimonialibus ad Sanctas Virgines Domino devote studioseque famulantibus. Eodem fere tempore Alfuinus et dilecta ejus conjux Ada proprietatem suam largiti sunt ad ecclesiam Sanctarum Virginum; quo vocabulo bis utuntur. Contra Wichfridus in charta subscripta anno gloriosissimi regis Ottonis VI, indictione XIV, anno incarnationis Domini Nostri Jesu Christi CMXLI semel nuncupat ecclesiam Sanctarum Virginum, semel vero præfatam Sanctarum undecim millium Virginum ecclesiam [Ibid. pag. 781.] . Qui successit S. Bruno dedit testamentariis suis tabulis ad sanctas virgines vasa duo et alia nonnulla [Ibid. pag. cit.] . Qui exeunte sæculo X Coloniæ sedit Warinus, is quoque in diplomate meminit præfati Sanctarum Virginum monasterii, prius locutus de ecclesia Sanctarum undecim millium Virginum [Ibid. pag. 783.] . Alia omitto [Ibid. pag. 783 et seqq. Cfr Algem. Kirchenlexicon von Aschbach, tom. IV, pag. 1104.] . Quæ enim retulimus, satis superque demonstrant nil elici posse ex eo, quod in scriptis de basilica Ursulana hæc sæpe, nullo addito numero, Sanctarum Virginum appellatur. Immo synonymum esse Sanctarum undecim millium Virginum vel hinc liquet, quod utraque dictio vicissim in iisdem diplomatibus occurrit.

[265] [et kalendaria in quibus promiscue sanctarum undecim millia virginum et sanctæ virgines dicuntur.] Neque aliter censendum est de paucis kalendariis, in quibus ad XIII kalendas novembris festum Sanctarum Virginum in Colonia legitur, prout legit Grombachius [S. Ursula vindicata, pag. 998.] in vetustissimo Missali Anglicano, et reperitur in Martyrologio Corbejensi, ante annum 986 Atrebatensi Vedastino conscripto [Martenne, Thesaurus Anecdotorum, tom. III, col. 1547.] , atque his quidem verbis [Ibid. col. 1602.] : XII calendas sancti patris nostri ex Hilarionis. Colonia Passio Sanctarum Virginum; seu etiam in additamentis ad Martyrologium Bedæ Wirceburgense, sæculo IX exaratis et aliquantum auctis sæculo XI, ubi ad XII kal. novembr… Eodem die Sanctarum Virginum occurrit [Eckartus, Francia Orientalis, tom I, pag. 829.] . Hæc enim tantumdem valent ac si scriptum esset: Sanctarum undecim millium Virginum: quod eodem argumento conficimus quo diplomatum vim demonstravimus, videlicet eodem tempore in usu fuisse kalendariis inscribere undecim millium numerum. Testimonio sit kalendarium Hornbacense in diœcesi Metensi, dein Solodorense factum, scriptumque sæculo IX [Gerbertus, Monumenta veteris liturgiæ Alemannicæ, pars I, præf. circa medium.] ; in quo ad 21 octobris legitur [Ibid. pag. 479.] : Nat. Scarum Virginum IX mil. in Colonia civitate. Reperitur quoque in kalendario Trevirensi inter annum 979 et 995 scripto et passim dicto Gertrudiano. Id his verbis Philippus a Turre, Adriensis episcopus, descripsit [Ap. Althanum, de Calendariis, pag. 86 et 87.] : Codex, Kalendarium, Psalterium et Litanias continens, sanctæ Elisabeth, Ungariæ regis filiæ, Lantgravii ducis Turingiæ conjugis, munus; quod cum hortatu Pertoldi patriarchæ Aquilejensis … dedit honestissimo canonicorum Forojuliensi collegio… Codex vero ante ducentos annos scriptus fuerat in usum alterius Geltrudæ (quam quæ soror erat Bertoldi patriarchæ et genitrix S. Elisabethæ.) Cujus genus in obscuro latet; quamquam ex principum progenie fuisse ex eo liquet, quod non semel ipsa orat pro Petro (ut loquitur) filio meo unico et exercitu ejus. Hæc codicis ætas deducitur ex pagina duodecima, in qua visitur imago picta ejus, qui librum scripsit, offerentis librum ipsum Egberto præsuli, ut ex versu hinc inde expresso:

Donum fert Ruodpreht, quod præsul suscipit Egbreht.

Non alius hic est quam Egbertus, Trevirorum archiepiscopus, qui eam rexit ecclesiam ab anno 979 ad 993. Nam sancti, qui pictis imaginibus in Psalterio et grandioribus et aureis literis repræsentantur, sunt pariter episcopi Trevirenses. Ergo inter memoratos annos 979 et 993 codex noster exaratus fuit et quidem in urbe Trevirensi vel loco alio ejus diœcesis, in qua etiam Geltrudam principitatum habuisse suum suspicari licet; quin codicem anno 961 scriptum contendit Laurentius a Turre, quod in eo VI kal. aprilis Resurrectio Domini notatur: verum id omnibus fere kalendariis commune [Cfr Act. SS. tom. VIII Octobris, p. 926 et seqq.] , neque hæc notatio eadem est ac Paschatis, ut male credidit Turrius junior. Porro in antiquissimo hoc Trevirensi Calendario ad XII k. novembris legitur: In Colonia sacrarum virg. XI milia.

[266] [Hinc redarguuntur errores Hontheimii et Sollerii;] Hinc judicium fer de his Hontheimianis animadversionibus [De Hontheim, Prodromus Hist. Trevirensis, tom. I, pag. 371.] : Undecim millia Virginum Martyrum, quæ 21 Octobris Coloniæ honorantur, ad Treviros equidem non pertinent; convenit tamen ex domesticis calendariis, quæ edimus, obiter advertere, in horum primo (scilicet S. Maximini sub annum 934 scripto) eas plane non memorari; in secundo (S. Simeonis sæculo XI exarato) poni: Sanctarum virginum … millia, relicto spatio, quo numerus millium definiendus erat; non obscuro indicio, tum de numero necdum convenisse apud omnes. Quam a vero aberret hæc conjectura manifestum facit Gertrudianum Kalendarium; quo constat integro fere sæculo ante apud Trevirenses receptum fuisse numerum XI millium virginum. Sed hoc jam pridem omnium fere eruditorum consilium fuit vanissimis telis Coloniensium virginum impetere multitudinem. Vanissima dixi, nam in multo recentioribus fastis, scriptis eo tempore, quo nemo de XI millibus dubitabat, similes hiatus occurrunt. Sic in kalendario, dicto Aquilejensi, sed quod pars est Psalterii olim ecclesiæ S. Michælis in oppido S. Danielis, et circa medium sæculum XIII conscriptum, ad XII kal. novembres legitur [Ap. Althanum, de Calendariis, pag. 206.] : Scor … millia virg. (al. man. et temp.). Ex Hornbacensi et Gertrudiano kalendariis patet quoque quid sentiendum sit de Sollerii nostri censura; qui, quod Hieronymiani Martyrologii codex S. Udalrici Augustanus, cui nulli inscripti sunt sancti sæculo VIII posteriores, ad XI kal. nov. habet [Martyrologia Hieronymiana contracta, Act. SS. post Junium, pag. 22.] : Col. SS. Undecim millium virginum, idcirco scripsit [Ibid. præf. pag. V.] : Patentissimum vero augmentum præbet XXI Octobris, undecim millium virginum; unde de codicis ætate conjicias, cum in nullo, quod sciam, vel Usuardino Martyrologio seculo XII antiquiori harum virginum reperiatur memoria rotundo undecim millium numero expressa. Et jam ante in sua Usuardi Martyrologii editione ad 21 Octobris, in Observationibus, de undecim millibus virginum scripserat [Martyrologium Usuardi, pag. 615.] : Hoc certum hodiernas istas Usuardinas omnino non esse, nec apud ullum antiquum martyriographum sub eo numero cognitas. Certe Usuardus sub eo numero eas non dedit; sed nulli eas cognitas fuisse antiquo martyriographo plane falsum est, nisi monumenta sæculi IX et X et reliquis omnibus vetustiorem Sermonem in natali antiqua non esse dixeris.

[267] [et explicantur Wandelberti carmina.] Porro quum ex dictis certum sit sæculo IX numerum undecim millium receptum fuisse, hinc quoque intelligitur quæ sit significatio carminum Wandelberti, qui medio sæculo IX Prumiæ in diœcesi Trevirensi Martyrologium metricum conscripsit, atque his verbis Colonienses virgines laudavit ad XII kalendas novembres:

Tunc numerosa simul Rheni per littora fulgent
Christo virgineis erecta tropæa maniplis
Agrippinæ urbi; quarum furor impius olim
Millia mactavit ductricibus inclita sanctis.

Quibus verbis nequaquam innuitur, ut nonnulli voluere, martyres Colonienses numero fuisse omnino mille præter ductrices, quas dicunt esse S. Ursulam et decem alias in Assendiensi kalendario notatas; sed inclita millia, numerus indefinitus, idem indicant quod gallicum plusieurs milliers. Neque possum non mirari quod gravissimi et eruditissimi viri, quum hunc Wandelberli locum examinarunt, in scopulum impegerint. Ingens scilicet discrimen est inter mille et millia; mille enim adjective et substantive adhibetur, ita ut idem sit ac græce χιλιοι et χιλιας, et dicatur mille annorum et mille anni. Millia itaque plurale est, ut mille, substantive usurpatum, singulare: neque umquam millia nisi de pluribus millibus dicitur; quæ sexcentis exemplis demonstrantur a lexicographis. Haud scio an ipse Sollerius fateatur plura millia intellecta fuisse a Wandelberto, ubi scribit [Usuardi Martyrologium, pag. 615.] : Numerum hic pro poetæ arbitrio determinari perspicuum videtur. Cæterum et mille et millenas fuisse illustrissimas virgines tam indubitatum putamus, ut ferreus sit oporteat (loquor ex magistri Papebrochii sententia) qui hisce et antiquis fundamentis nixæ Coloniensium traditioni fidem negare sustineat. Verumenimvero, si indefinitus sit numerus (plura tamen millia capiens), quem carminum forte ratio postulavit, unde definiendum quæ scriptoris fuerit mens et consilium, nisi ex aliis ejusdem fere ævi documentis? quibus undecim millia tradi jam satis superque diximus.

[268] [Admittendi sunt undecies mille martyres Colonienses; qui numerus multo probabilior est] Manet itaque inconcussus numerus undecim millium virginum, antiquissimo Sermone in natali, kalendariis Hornbacensi et Gertrudiano et plurimis diplomatibus Coloniensibus de basilica seu monasterio Ursulano confirmatus: quæ basilica seu monasterium quum longe antiquior esset ipso Sermone in Natali atque in id genus ædibus plane optime rerum veterum conservetur memoria, equidem non video quid vetustissimæ traditioni Coloniensi opponi possit. Profecto nemo eidem repugnaret, si, non undecies mille, sed undecim tantum referret martyres: at quid, quæso, tutior traditio de undecim quam de undecies mille? Sed horret ad tantum virginum numerum animus! Recte, si de tot illibatis puellis ageretur; at supra § XXVI satis ostendimus hoc numero pueros, viros, mulieres et viduas æque ac virgines contineri. Verum paucos tantum Coloniæ trucidavit Attilæ exercitus. Id primus, ni fallor, objecit Oskar Schade, qui, quamquam eum in lucubratiuncula sua passim diceres nil aliud velle quam meram fabulam esse universum Ursulanum martyrium, victus tamen testimoniorum antiquitate et multitudine, fatetur non semel aliquid veri subesse et quidem ab Attila Coloniæ stragem editam fuisse; sed eam non magnam fuisse contendit.

[269] Quod nuperius et quidem acerrime in S. Ursulæ historiam calamum strinxit, placet latina facere ejus verba: Hæc fabula, inquit [Die Sage von der Heiligen Ursula, pag. 127.] , loquens de S. Ursulæ gestis, [quam parca cædes, quam ab Hunnis factam admittit Oskar Schade; etiamsi nulla ratio haberetur tot monumentorum, quibus XI milia traduntur.] prout in Passione Regnante Domino et in aliis sequioris ævi libris narratur, hæc fabula, quod huic rerum generi commune est, aliquid veri continet, licet lineamenta vaga sint et ambigua. Nulli enim alii quam Attila ejusque Hunni latere possunt sub persona victoris universæ Europæ et barbarorum, qui trucidasse dicuntur sanctas virgines. Verum Attila ejusque viri non magnam apud Coloniam fecerunt stragem. (Nun haben diese aber nachweislich bei Coln kein grösseres Massaker verübt.)Quidni ibidem parva non secus ac alibi ab iis facta fuerit? (Dass kleinere statt gefunden haben, warum sollte das nicht geschehen sein hier sowol wie auch anderwärts?) Fieri potest ut hac strage perierint etiam virgines æque ac viri, mulieres. pueri; sed hæ singulares fuere cædes: quocirca arbitratur opinionem de maxima undecim millium multitudine ortam esse paulatim ex memoria de immensa strage in campis Catalaunicis. At nolim examinare quid undecim millia virginum, Coloniæ cæsarum, commune habeant cum ducentis fere millibus in campis illis occumbentium; hæc lubens prætereo: sed id unum quæro ubi legatur in effractis civitatibus paucos tantummodo ab Attilæ Hunnico exercitu necatos fuisse. Profecto nemo unus ex antiquis historicis, qui Attilæ gesta prosecuti sint, ita loquitur ut non indicet immania ab eo passim facta fuisse detrimenta et occisiones. Sed id argumentum § XXIV prosecuti sumus; adeoque firmiter persuasum nobis est futurum esse ut, siquis allata testimonia maxime de Mettensi, Atrebatensi et Aquilejensi expugnatione et vastatione mente recolere voluerit, is (etiam nulla ratione habita tot testimoniorum quibus de undecim millibus constat) multo probabilius habiturus sit undecies mille Coloniæ occisos fuisse, quam paucos tantum, verbi gratia undecim (quæ mens est, ni fallor, Oskaris Schade), aut mille et undecim (qui numerus placuisse videtur RR. viris et Binterim et Floss.

[270] [Immanes erant cædes patratæ a barbaris, puta Vandalis,] Non enim nostra humanitate et moribus barbarorum gesta metienda sunt. Horremus plane quum mentis aciem in undecim millia cadaverum convertimus; sed quæ nobis horrori, Hunnis aliisque barbaris fuere gaudio et oblectamento. Quæ ut clarius pateant, quamquam bene multa de Hunnorum feritate jam retulimus, strages aliquot, quæ a barbaris patratæ sunt et de quarum amplitudine certius constat, juverit indicasse. S. Hieronymus, testis coævus et rerum sui temporis, etiam Gallicarum, scientissimus, narrat ad annum 409 in templo Moguntiacensi, ubi hæc civitas a Vandalis aliisque barbaris capta est, plura hominum millia occisa fuisse [Epist. XCI ad Ageruchiam, ap. D. Bouquet, tom. I, pag. 744.] . Verba supra dedimus. In prologo Carminis de providentia divina, quo describuntur mala, quæ ab anno 406 ad 416 a Vandalis et Gotthis perpessi sunt Galli, hæc leguntur [Ibid. pag. 777 et 778.] :

Heu! cæde decenni
      Vandalicis gladiis sternimur et Geticis.
Non castella petris, non oppida montibus altis
      Imposita, aut urbes amnibus æquoreis,
Barbarici superare dolos atque arma furoris
      Evaluere: omnes ultima pertulimus.
Nec querar extinctam nullo discrimine plebem,
      Mors quoque primorum cesset ab invidia,
Majores anni * ne forte et æquior ætas
      Offenso tulerint quæ meruere Deo.
Quid pueri insontes? quid commisere puellæ?
      Nulla quibus dederat crimina vita brevis?…
Non honor innuptas devotæ virginitatis,
      Nec texit viduas relligionis amor.
Ipsi desertis qui vitam ducere in antris
      Suerant, laudantes nocte dieque Deum,
Non aliam subiere necem, quam quisque prophanus:
      Idem turbo bonos sustulit atque malos.
Nulla sacerdotes reverentia nominis almi
      Discrevit miseri suppliciis populi.

Hæc Vandalorum crudelitas et Gotthorum: quis Hunnos misericordiores dixerit a quibus, Attila duce, septuaginta civitates probe Danubium deletas fuisse novimus?

[271] [Tataris, Turcis aliisque quos crudelitate superarunt Hunni.] Tataros ejusdem esse stirpis ac Hunnos monuimus sæpius: lege itaque apud Rainaldum in Continuatione Annalium Baronii ad annum 1241 et sequentes quot illi quantasque cædes puerorum, virginum, fœminarum, senum virorumque, quum in Russiam, Poloniam, Silesiam aliasque vicinas regiones irrumperent, edere essent soliti. Quid de Tamerlano dicam, Mogole quoque natione, quem Attilæ vestigiis insistere voluisse diceres? Nemo nescit in Ispahan collecta fuisse septuaginta millia capitum, quæ monstrum istud præcidi jusserat: et passim eamdem explicabat insolentiam et crudelitatem. Partim ex eodem sanguine creti Turcæ; atque ab his novem millia Chiensium, ut primum anno 1822 occupavere urbem, trucidata fuisse omnibus notum, et postea per integrum mensem tot alia millia, ut, quæ insula centum viginti millia incolarum ante habebat, per hanc stragem et quadraginta millium servorum venditionem ad octo millia redacta fuerit. Ab ipsis christianis aliquando infandas cædes fuisse factas nemini incompertum: ut uno exemplo rem confirmem, in circo Thessalonicensi, jubente Theodosio, septem aut, ut alii narrant, quindecim millia civium a militibus occisi fuere: recentiora lubens omitto. Nequaquam itaque numerus undecim millium virginum seu potius incolarum (nam eo numero omnes qui Coloniæ Agrippinæ ab Hunnis protrati sunt, contineri non satis inculcare possumus) admirationem aut stuporem ingerere debet. Neve dicas neutiquam constare numeratos fuisse martyres. Hæc mera suspicio, quales de omni re historica moveri possunt; sed nullum fundamentum habet. Qui tradidere numerum undecim millium, illi sciverint quare potius undecim quam decem dixerint aut duodecim. Neque ita difficilis supputatio fuit, quum in communibus fossis maximo ordine et reverentia corpora deposita fuerint.

[272] [Singulare specimen civitatis a barbaris dirutæ.] Verumenimvero quamquam hæc ita habeant, quum tamen sæpius post discessum barbarorum civitates dirutas denuo inhabitari a civibus cernimus et paucis annis post iterum vastari; per innatam benevolentiam, qua hominum delicta ad nos minus attinentia cogitatione minuimus potius quam augemus, facile inducimur ad æstimandum scriptores antiquos, terrore nimio perculsos, exaggerasse damna quæ illo ævo civitatibus illata fuerint: quocirca placet hic coronidis loco ob oculos ponere specimen, quod quidem ad Hunnos directe non spectat, sed quo generatim innotescat quæ effractæ seu dirutæ civitatis esset conditio; atque id quidem non minus insigne quam Herculani et Pompejæ, Vesuvii cineribus coopertarum. Id autem dabit Victoria, insignis ad dextram Rheni ripam prope Niewied una aut duplex civitas, cujus rudera descripsit Hoffmann [Ueber die Zerstörung der Römerstädte an dem Rheine zwischen Lahn und Wied, durch die Deutschen in der Mitte des dritten Jahrhunderts, wie sie die Nachgrabungen bey Niewied gezeigt haben. Niewied, 1833.] , titulos collegit Steiner [Codex inscriptionum Romanarum Rheni, tom. II, pag. 61 et seq.] . Porro Hoffmann, postquam ostendit quam late olim extensa esset Victoria, quam validis mœniis munita, quantisque opibus locuples; quumque indicavit ex inventis nummis et titulis eam medio sæculo III non fuisse superstitem, sed paulo ante deletam, sic demum progreditur: Sævum in modum Germani ulti sunt Romanos; et omnes hanc cladem plane horreremus, nisi memores essemus hanc sibi sortem ab avis nostris promeritos esse trecenaria tyrannide Romanos, quorum crimina impunia esse nefas erat. Jam vero accipe quæ de hac ultione ex Victoriæ ruinis tamquam ex aperto libro legi.

[273] [Pugnatum in ipsis domibus; animantia æque ac homines cæsa;] Summa vi et impressione facta, expugna verunt Germani civitatem et castrum; certatum dein in ipsis domibus, quo homines occisi et animantia. Ubi tellus effosa est, apparuere ossa humana æque ac bestiaria, puta bovina, suina, canina; neque singularia tantum, sed maxima multitudine; adeoque integros sceletos humanos. Sic in prætorii aula detecta integra ossium compages, ad cujus pedes clavi, olim calceis suffixi, jacebant et reliquiæ solearum, in quibus æruginosa foramina supererant; sic quoque in præcipuo ejusdem prætorii cubiculo sedebat ad parietem alia ossea forma; cui adjacebat clypeolus signi argenteus, germanica cuspide transverberatus; et simul cassis instructa argentea lamina, inscriptis literis COH. V et genio veteranorum etc.: quæ signiferi fuisse indubium est. In utroque loco prope sceletum erat jaculum, profecto demortuorum telum. Eodem modo passim reperta sunt Romana æque ac Germanica arma, quæ magno numero collecta sunt. Quomodo autem hæc tanto numero ossa et arma ubique sparsa essent, nisi pugnatum fuisset in plateis atque in ipsis demum domibus? nisi victores, civitatis et castri domini, occidissent quoque partem pecoris, eoque pasti, ossibus terram conspersissent?

[274] [pars prædæ abacta, reliqua frusiatim destructa;] Pars tantum prædæ, quæ in tam divite et florente civitate acta est, potuit auferri; reliqua incredibili furore destructa fuit. Ex centum fere omnigenis rebus vix una integra est, sive quod Germanis vilioris pretii aut exilioris formæ visa sit, sive quod contempta aut præterita. Pluries mille scilicet, quæ multis locis plenis corbibus collegi, fragmenta detecta sunt paterarum, catinorum, lancium, urceorum et similium utensilium; sed in immensa hac fictili supellectili, maximam partem conquinaria, nulla vasa, præter exigua aliquot, erant integra. Inventa quoque incredibilis vitrea supellex, sed nil quod fractum non esset. Quin etiam quæ fractu difficillima, ut molæ versatiles, columnæ ex optimo hujus regionis lapide, altaria marmorea, tofus albus et ruber, et durissima ex ære et ferro confecta instrumenta, hæc omnia rupta summa adhibita vi, cujus vestigia facile recognoscere est. Prætorium maxime, ubi longæ altarium, statuarum et idolorum erant series, hostium furorem expertum fuit. Omnia illa in rudera redacta. Neque quis umquam hanc sibi deletionem recte imaginabitur, nisi effossionibus quæ fiunt continuo adstet, aut saltem cubiculum intret in quo millena marmorea et tofina fragmenta congessi. Furor ille præprimis intelligitur ex majori fragmento altaris marmorei, cujus superficies acuto gravique lapicidæ intrumento, quod juxta repertum est, tantopere et toties concussa fuit ut impolitus lapis videatur.

[275] [fragmenta quaquaversum dispersa;] Neque satis habuere Germani omnia corrumpere, sed quaqua versum sparserunt fragmenta. Si enim frangendis rebus contenti fuissent, frusta utique juxta posita essent et redintegrari possent. At nuspiam ita est. Altarium scilicet fragmenta, quæ ex marmore, forma et inscriptionibus unius olim molis fuisse conspiciebam, ingenti spatio dijecta erant, minora frusta longius a basi, majora propius; similiter earumdem statuarum membra et pretiosissimarum paterarum fragmina, ex proposito ad quatuor ventos projecta, integro interdum octiduo post a fossoribus retecta sunt.

[276] [flammis dein domus et civitas deletæ;] Postquam autem hoc modo mobilia destruxissent Germani, tunc tandem applicuere ædibus flammas et civitatem incendio delerunt. Carbones et incendii reliquiæ ubique apparent jam in pavimento cubiculorum, jam in imis ruderibus. Planum quoque erat ut quo majores essent ædes, eo acrius arderet ignis et majora inferret damna: atque ex his quidem etiamnum de ædium magnitudine æstimatio fieri potest. In prætorio autem, in quo trabes integræ in carbones redactæ inventæ sunt, tantus fuit incendii ardor ut non tantum spississimum vitrum, verum etiam fragmina ænea ruptorum idolorum et alia similia fusa sint; adeoque in prætercurrenti rivo tegulas in vitrum versas reperi et imbrices in quibus fusuræ initia cernere est.

[277] [quæ incendium reliquerat, sus deque versa.] Quum autem incendio combusta esset tota civitas, tunc tandem allaboratum ut lapideæ ædes, palatia, muri, turres aliaque sus deque verterentur et quantum fieri posset solo æquarentur. Manifestum enim est, quandoquidem hæc vi diruta fuerunt, ea vel ab ipsis barbaris vel multo tardius ab accolis eversa fuisse; quod autem accolæ harum ruinarum auctores non fuerint, colligitur ex præsentia ferri, tegularum aliarumque multarum rerum utilium (quæ hi certe, si supertites diruissent muros, in utilitatem convertissent suam;) sed nil simile actum est. Atque hæc siquis considerarit, probe intelliget quanta sanguinis copia, quantaque ædificiorum vastitate indicarentur barbarorum vestigia, quacumque malo in civitates animo perrexissent. Absit itaque ut arbitremur cædes neque magnas fuisse, neque crudeles, et potissimum Hunnos, Coloniæ versantes, non multum civibus, maxime puellis, fuisse graves. Atque hæc nisi manifesta videantur, equidem nescio quid de historiæ luce et facibus homines loquantur.

[Annotatum]

* annis?

§ XXVIII. An Colonienses martyres natione Britanna fuerint et an ante martyrium instituerint peregrinationem Romanam.

[Intra quos fines quæratur an Colonienses martyres domo Britannæ fuerint.] Quæ hactenus explicuimus, certa certa nobis videntur et historicis nixa fundamentis. Reliqua probabilia tantum et multo minus firma: quocirca brevioribus ea expediemus. Prima autem quæ proponi solet quæsto versatur circa virginum illarum ortum et patriam. Domo Britannas fuisse communis opinio est. Verumenimvero si quis hæc ita intelligat ut omnes Colonienses martyres ex Britannia Coloniam advectas fuisse arbitretur, huic profecto explicandum est quid in Britannas potius inhumani fuerint Hunni quam in Colonienses, et quo signo alteræ ab alteris discretæ fuerint. Ex altera vero parte, si quis flocci habeat eamden traditionem, non minus forte incurrit in scopulos, quoniam credibile nos est nil veri iis, quæ ab antiquissimis temporibus Britannis æque ac Coloniensibus persuasa sunt, subesse: unde enim hæc concordia esset orta? Media itaque via incedendum videtur et proin admittendum aliquot, ex iis, et forte celeberrimas, natione Britannas fuisse; et quidem eo verisimilius est præcipuam laudem feminis ex hac gente cessisse, quo certius est pudicitiam earum singularem fuisse virtutem, ut his verbis testatur Procopius [De bello Gotthico, lib. IX, cap. 20, tom. II Opp. pag. 562 et 563.] : Tanti enim pudicitiam faciunt illi barbari (Britanni), ut eam prostituisse videatur femina, cui solum nomen pacti conjugii, non res ipsa contigerit.

[279] [Eas inter plures fuisse Britannas suadet Sermo in Natali;] Quod autem antiqua et venerabilis est traditio de Britannarum præsentia et cæde, ex Sermone in Natali manifestum fit. Ab initio enim auctor eam innuit: Sancta Coloniensium virginum agmina, inquit, (inde enim, ex Colonia scilicet, eas rectius cognominamus, ubi vitæ instantis seu cælestis quam ubi, nempe in Britannia, mortis futuræ diem habuere natalitium) nobis hodie non minus sunt admiranda quam veneranda. Continuo eas laudat quod veniendo Coloniam ipsam in qua natæ sunt patriam non cognoverunt carnaliter. Num. 7 confutat opinionem eorum qui eas ex Oriente Coloniam advenisse volebant et num. 9 eorum probat sententiam, qui plures numero et vigilantius rerum ordinem intuentes Britanniam insulam tradebant hujus Deo notæ multitudinis genetricem et nutricem pariter exstitisse. Quod triplici testimonio confirmat Britannorum, Batavorum et Coloniensium. In qua sententia, inquit, concordant procul dubio et hi, qui sanctum agmen misisse dicuntur, videlicet Britanni; et qui se suscepisse magnopere lætantur; Colonienses intellige; horum etiam medii seu Batavi convenientissimis hoc ipsum adstruunt signorum indiciis; apud quos pleraque loca sanctis his cernuntur honorata simul et illustrata reliquiis: nam et in Batavia quam Rhenus bicornis circumfluendo insulam facit, sedem fundasse, ibique aliquandiu mansisse referuntur. Galfredum Monumetensem et Passionem Regnante Domino Britannicæ et Coloniensis traditionis vades esse non est quod moneam. Apud utramque gentem singularis de S. Pinnosa seu Vinnosa erat notitia; num. enim 11 Sermonis in Natali hæc habentur: Inter quas inclyta et insignis fuisse asseveratur regis Britannorum filia, ab illis Vinnosa, a nostris Pinnosa nuncupata.

[280] [earum migrationem verisimilem facit status politicus Britanniæ et memoria præsentiæ Britannorum ad ostia Rheni;] Aliunde verisimilis est nonnullorum utriusque sexus Britannorum in has partes migratio. Supra § XIV ostendimus quantum jam ante medium sæculum V in insula sua a Pictis et Scotis premerentur Britanni; ita ut anno 446 ad Aëtium scriberent [Ap. S. Gildam, Liber querulus, part. I, cap. 17, ap. Migne, Patrologia, tom. LXIX, col. 542.] : Repellunt nos barbari ad mare, repellit nos mare ad barbaros: inter hæc oriuntur duo genera funerum, aut jugulamur aut mergimur. Creverunt eorum etiam pericula, quum anno 449, ducibus Hengisto et Horsa, Angli et Saxones, specie auxilii ferendi contra Pictos, in Britannium appulerunt et aliis continuo ex Germanico littore advenis ostenderunt viam. Profugisse Britannos potissimum in Armoricanas plagas diximus num. 131; sed in alias quoque partes, Britanniæ oppositas, adeoque Bataviam maxime verisimile est. Et quidem, quamquam admitti omnino non possit in Bataviam tot numero venisse Britannos, ut hæc a Procopio dicta sit Brittia, quin etiam sufficiat legisse Procopii locum ut clare constet eum libro IV de Bello Gotthico [Cap. 20, Opp. tom. II, pag. 559 et seqq. edit. Bonn.] , non de Batavia (ut quibusdam [Cannegieteri Dissertatio de Brittenburgio, matribus Brittis, Britannica Herba, Brittia Procopio memorata, Hagæ, 1737; Pars et Vander Schelling. Catti, aborigines Batavorum, dat is: De Katten de voorouders der Batavieren oste de twee Katwyken, pag. 79 et alibi passim.] placuit), sed de Britannia majori esse locutum; quamquam insuper aræ ad Castra Vetera, in vico Birten, a militibus legionis XXX Ulpiæ Victricis MATRIBVS BRITTIS positæ [De aris et lapidibus votivis ad Neomagum et Sanctenum effossis G. Cuperi epistt. p. 15; Cfr Steiner, n. 648.] , nil forte aliud innuant quam in his partibus milites Britannos fuisse, quales et Coloniæ [Cfr Steiner, num. 887.] et Aschaffenburgi [Cfr id. num. 160.] constitisse ex titulis novimus; neque hæc ad sæculum V, de quo agimus, utpote idololatrica, pertineant; quamquam hæc, inquam, ita sint, quum tamen prope Neomagum vicus supersit cui nomen Briten et in ipsa insula Batavica Brittannorum memoria ita adhuc vigeat ut ædificio, quod imperator Septimius Severus vetustate collapsum restituit [Pars, Catti, aborigines Batavorum, pag. 81; cfr Schayes, Pays-Bas avant et pendant la domination romaine, tom. II, pag. 395, 408 et seqq.] , vulgo Brittenburgi nomen seu Huis ten Britten incolæ indiderint (quo jure videant alii [Cfr Pars, pag. 73 et seqq. et Saxius, Monogrammata historiæ Batavæ, pag. 4.] ;) et certe a sæculo XII, ut ex poeta theotisco Nicolao Colino [Cfr Walckenaer, Géographie des Gaules, tom. I, pag. 499, not. 2.] constat, Brittenburgum in his partibus celebre fuerit: hæc ex nullo alio fonte derivata esse videntur quam quod reapse sæculo V aliqua ex Britannia Majori colonia huc confugerit.

[281] [ubi etiam fidem nonnihil videntur propagasse.] Quo etiam factum fuerit ut christiana religio in hac insula aliquantum propagata sit, licet jam antea non omnino expers divini seminis fuisse videatur: quemadmodum jam pridem compertum est ex onyche et sarda seu carneola, ad Wahalim infra Neomagum inventis et cruce in carneola, anchora in onyche, cum appositis ad utrumque tum crucis tum anchoræ latus pisciculis (quod christianum certissime signum est) insculpta [Smetius, de Sarda seu Carneola crucem et pisciculos referente ad quartum lapidis jactum infra Neomagum non procul a Vahalis ripa inventa. — Item Smetius, Antiquit. Neomag. pag. 33 et seqq.] . In Foro Adriani quoque (Voorburg) antiquitatis christianæ nonnulla cimelia reperta [Cfr Schayes, les Pays-Bas avant et pendant la domination romaine, tom. II, pag. 384.] . Et quamquam non ita multo post, quum hæc loca occuparunt Franci et dein Frisii, non potuere hæc novalia non magnum hinc accipere detrimentum; non tamen omnes destructæ fuisse videntur ædes sacræ; quod in Britannia Majori ab Anglis et Saxonibus etiam factum non est; ita ut, de Batavis scribens, auctor Sermonis in Natali hæc literis mandare potuerit: Apud quos pleraque loca sanctis his cernuntur honorata simul et illustrata reliquiis. Postea tamen hæc periere; adeoque unius S. Cuneræ, quæ in Rhenen seu veteri (ut nunc volunt [Cfr Walckenaer, Géographie des Gaules, tom. II, pag. 307.] ) Carvone colitur, memoria in illo tractu superest. Quod damnum factum sit, quum Normanni sæpius ante annum 850 et sæpius deinceps loca pia Bataviæ (de Thiela certas satis notitias [Cfr Bosschaerts. de Primis Frisiæ apostolis, pag. 521.] habemus) destruxerunt [Cfr Annales Xansenses, ap. Pertz. Monumenta Germaniæ, tom. II, pag. 225 et seqq.] .

[282] [Absurda est migratio e Britannia et peregrinatio Romam versus, qualis describitur in Passione Regnante Domino et revelationibus Schonaugiensibus.] Quæ de itinere Romano in Passione Regnante Domino et in Revelationibus Schonaugiensibus et Steinfeldensibus leguntur, plane absurda esse nemo unus, cui pepo loco cordis non sit (Tertulliani phrasi utor), negabit. Quid enim umquam ad Papebrochii de hac re animadversiones respondebitur? Non potest, inquit [Propylæum Maji, Paralipomena, pag. 38 et 39.] , facilis creditu apparere narratio, quæ simul ex Britannia solvere facit plus quam ducentorum navigiorum classem (nec enim paucioribus opus erat ad transvehenda XI millia virginum cum congruo numero clericalis, familiaris ac nautici comitatus), eamque adversis ventis actam, totam impellit in aliquod Rheni ostium, per quod Basileam usque subvecta incredibilis tali tempore peregrinarum multitudo, reliquum iter per Vindelicios Rhetosque terra confecerit, in tanta tunc scribentium copia nemini nota memoratave; eo tamen imprimis memorabilis, quod pro majori parte virginibus constaret, omnia odore sanctitatis suæ et futuri martyrii fama sic replentibus, ut complures Italicarum civitatum episcopi, reges item ac principes, ipsas fuerint usque Coloniam comitati. Adde quod Rheni ac Mosæ commune ostium (nam de veteris Rheni medio alveo, etsi tunc adhuc patente, sed tamen propter deductos in Leckam et Vahalim aquas exili, cogitare non licet) ostium, inquam, illud, duorum tantorum fluviorum in Oceanum effundendorum capax, et multo tunc etiam quam nunc amplius, nullas a mari naves longe ultra Roterodamum transmittit; quæ autem ex Hollandia Coloniam usque subeunt navigia planioris carinæ necessario sunt, quam quorum in mari usus est: ista autem vix ultra confluentiam Rheni atque Mosellæ aut saltem Mœni pervadere possunt, quin minoribus opus sit, ut Argentinam usque perveniatur: hinc vero Basileam, propter summam fluminis rapiditatem, non datur ascensus, nisi forte exiguis lintribus, multiplicato remigum nisu impulsis, ut mihi Argentina scribit nostri nunc ibi collegii rector P. Carolus Darsonval. Ruit igitur etiam ex hac parte navigatio ex Britannia etiam eo casu, quo, mutata identidem navigiorum qualitate et quantitate, sulcatum Rhenum volueris dicere; quanto enim hæc minora feceris Basileam pervenire, tanto magis oportebit augere numerum, eumque facere tam enormem ut incredibile omnino sit, tot simul inveniri paratas cymbas potuisse, quot opus fuisset XV aut XVI millibus animarum deportandis. Hæc ille et plane inconcussa sunt.

[283] [Alicujus tamen peregrinationis memoria superest in Sermone in Natali] At nullane paulo ante Attilæ adventum ex Coloniensi tractu Romam facta est peregrinatio? Equidem quantum abhorreo ab admittendo undecim millia virginum cum congruo comitatu Romam perrexisse, tantum probabile habeo aliquot Colonienses incolas utriusque sexus, quos inter Britannos etiam, Romanum circa id tempus instituisse iter. Certe quum auctor Sermonis in Natali lucubrationem suam edidit, supererat memoria peregrinationis alicujus a Coloniensibus martyribus susceptæ, adeoque contendit ille ea de causa Britannicas virgines Coloniam venisse, quod hinc in orientales partes pergere vellent: Tunc, inquit num. 10, et istæ beatæ soli Deo in omnibus et meritis notæ, nobis in perpetuum venerandæ virginum turmæ, caput sequentes omnes omnium sponsum suum Christum Dominum nostrum, unanimiter orientem versus, unde et prius fidem receperant et tunc persecutionem ortam fuisse didicerant, cupientes paratam sibi percipere gloriam, contenderunt. Quibus Romamne an imperium orientale designet scriptor obscurum mihi est: paulo enim ante a S. Eleutherio papa prædicatores in Britanniam missos fuisse dixerat; sed altera ex parte, quum in stylo ecclesiastico Oriens fere eas regiones quæ imperio orientali subfuerunt designet; quumque insuper hæc cum iis quæ num. 6 de Clematio, viro consulari, ex partibus Orientis Coloniam transgresso, narrarat, colligata videantur: et demum quum ea quæ de persecutione, in Oriente mota, perhibet, ad Nicomediensia martyria facile spectare possint, est sane cur ambigui hæreamus. Utrovis autem modo hæc intelligenda sint, id parum ad nos; quum id unum velimus ex hoc loco constare superfuisse, quum scriptus est Sermo in Natali, memoriam alicujus peregrinationis quæ ab Ursulanis virginibus aliena non fuerit.

[284] Eodem pertinent dicta S. Gregorii Turonensis de S. Servatio Tungrensi episcopo: Rumor erat, inquit [Hist. Francorum, lib. II, cap. 5, ap. D. Bouquet, tom. II, pag. 160.] , [et apud S. Gregorium Turonensem,] Chunos in Gallias velle prorumpere. Erat autem tunc temporis apud Tungros opidum Servatius eximiæ sanctitatis episcopus, qui vigiliis ac jejuniis vacans, crebro lacrymarum imbre perfusus, Domini misericordiam precabatur, ne umquam gentem hanc incredulam, seque semper indignam in Gallias venire permitteret. Sed sentiens per spiritum, pro delictis populi, sibi hoc non fuisse concessum; consilium habuit expetendi urbem Romanam; scilicet ut adjunctis sibi apostolicæ virtutis patrociniis, quæ humiliter ad Dominum flagitabat, mereretur facilius obtinere. Accedens ergo ad beati apostoli tumulum, deprecabatur auxilium bonitatis ejus, in multa abstinentia, maxima inedia se consumens; ita ut biduo triduoque sine ullo cibo potuque maneret, nec esset intervallum aliquod, in quo ab oratione cessaret. Cumque ibi per multorum dierum spatia in tali afflictione moraretur, fertur hoc a beato apostolo accepisse responsum: “Quid me, vir sanctissime, inquietas? Ecce enim apud Domini deliberationem prorsus sancitum est Chunos in Gallias advenire, easque maxima tempestate debere depopulari. Nunc igitur sume consilium, accelera velociter, ordina domum tuam, sepulturam compone: require linteamina munda. Ecce enim migrabis a corpore, nec videbunt oculi tui mala, quæ facturi sunt Chuni in Galliis, sicut locutus est Dominus Deus noster.” Hoc a sancto apostolo pontifex responso suscepto, iter accelerat, Galliasque velociter repetit: veniensque ad urbem Tungrorum, quæ erant necessaria sepulturæ secum citius levat: valedicensque clericis ac reliquis civibus urbis, denuntiat cum fletu et lamentatione quia non visuri essent ultra faciem illius. At illi cum ululatu magno et lacrymis eum prosequentes, supplicabant humili prece, dicentes: “Ne derelinquas nos, pater sancte; ne obliviscaris nostri, pastor bone.” Sed cum eum fletibus revocare non possent, accepta benedictione cum osculis redierunt. Hic vero ad Trajectensem urbem * accedens, modica pulsatus febre recessit a corpore: ablutusque a fidelibus, juxta ipsum aggerem publicum est sepultus. Cujus beatum corpus qualiter post multorum temporum spatia sit translatum, in libro Miraculorum scripsimus. Hæc S. Gregorius Turonensis [Hist. Francorum, lib. II, cap. 5, ap. D. Bouquet, tom. II, pag. 160 et 161.] ; de quibus multæ disputationes.

[285] [cujus dicta de Servatio aut Aravatio Tungrensi expenduntur;] Non tantum editi fere omnes, sed mss. etiam plerique codices loco Servatii Aravatium seu Asavatium habent; idemque in libro de Gloria Confessorum [Cap. 72, ap. Migne, Patrologia, tom. LXXI, col. 880.] et in Historia S. Gregorii ab Fredegario epitomata [Cap. 1, ibid. col. 575.] observatur. Neque ex codicum antiquitate res dirimi posse videtur. Re quidem vera in antiquissimo codice Corbejensi, partim Merovingico, partim Romano charactere sæculo VIII scripto, legitur totus hic locus, et quidem prolixior, sub sancti Servatii Vitæ titulo; quæ nominis forma in subjecto quoque hymno retinetur; quin etiam Paulus diaconus in libro de Ordine episcoporum Mettensium, quem circa annum 784 scripsit, Servatium certissime edidit [Ap. Migne, Patrologia, tom. XCV, col. 701 et 702.] : sed ejusdem ævi est codex San-dionysianus libri de Gloria Confessorum, in quo Aravatius legitur. Hinc alii incusant S. Gregorium erroris, quod S. Servatium Trajectensem, qui certe sæculo IV floruit, et S. Autorem Mettensem ad Attilæ tempora traxerit; hinc alii duos Servatios Trajectenses statuunt aut unum Servatium sæculo IV et Aravatium medio sæculo V. Equidem candide fatebor me, postquam sedulo legi quæ Henschenius, Valesius, Pagius, Ruinartius, Tillemontius, Calmetus, Chaussier aliique scripsere, plane nescire in quam partem inclinandum sit. Nam quum Aravatius aut Servatius ille, qui Attilæ coævus dicitur, templum in suum honorem a S. Monulfo constructum, ut testis est ipse S. Gregorius [De Gloria confessorum, cap. 72, ap. Migne, tom. LXXI, col. 881.] , Trajecti habuerit, neque nunc ante omnem hominum memoriam Trajectenses et Leodienses alium norint quam S. Servatium, qui medio sæculo IV cum Arianis decertavit, valde durum est eis alterum obtrudere Servatium aut ignoto nomine Aravatium: sed non minus durum duplicis erroris (nam loci de Servatio Tungrensi et Auctore Mettensi cohærent) S. Gregorium Turonensem et qui eum fere secutus est Paulum diaconum criminari; quamvis certum sit in similes errores aliquando incidisse S. Gregorium; sed non minus quoque certum sæpius inter se confusos fuisse sanctos, ita ut unius celebritate obliteratum fuerit alterius nomen. Quocirca hic nodus secari quidem, non autem solvi posse videtur.

[286] [quocumque modo hæc accipiantur, argumentum, quod hinc deducitur, ad confirmandam illam peregrinationem, idem robur habet.] In medio itaque hac relicta quæstione, id unum ex S. Gregorii ejusque sequacium narratione colligimus, brevi ante adventum Hunnorum episcopum Tungrensem, quiscumque ille demum fuerit, Romam ad limina apostolorum perrexisse et in reditu transiisse Mettas. Ut autem per Coloniam institueret iter, suadebant quæ alias eum in Belgio, a Francis fere occupato, mansissent pericula. Præterea, quum tunc in usu esset ut episcopi equis publicis currerent, neque id fieri posset absque codicillis, ab imperatore, præfecto prætorii aut magistro officiorum concessis, (quos codicillos evectiones, combinas et diplomata appellabant et de quibus supra pag. 51 ad Vitam S. Hilarionis jam diximus), quumque insuper Tungrenses præsules absque epistolis formatis episcoporum Coloniensium (quippe qui metropolitani essent Germaniæ secundæ) peregrinari non possent, aliæ hinc nascebantur rationes ob quas Coloniensis via præferenda videretur. Quidni itaque Colonienses aliquot atque etiam advenæ Britanni excitati fuerint ut Tungrensem episcopum comitarentur et cum eo divinum auxilium adversus instantia pericula imploraturi Romam pergerent? Tunc enim piarum peregrinationum morem jam valde usitatum fuisse confitentur ipsimet hodierni heterodoxi [Cfr Augusti, Handbuch der christlichen Archäologie, tom. III, pag. 364 et seqq.] , quorum patres tam vehementer hanc disciplinam adorti sunt. Atque hæc eo animo collegimus non quod præfracte hanc peregrinationem tueri velimus, multo minus quod fidem prudenter addi posse arbitremur mirabilibus adjunctis, quæ in Passione Regnante Domino et mirabilioribus quæ in Revelationibus Schonaugiensibus occurrunt; sed tantum ut probabile videatur peregrinationem Romanam non plane commentitiam esse, sed ab aliquot Coloniensibus martyribus reapse fuisse susceptam, atque eam fundamentum esse, quo quæ postea incredibilia prodigia adjecta sunt nitantur. Multa alia de Coloniensibus virginibus quæri possent; sed quum hæc omnia passim recurrant in Annotatis ad Sermonem in natali, ad Passionem Regnante Domino et ad Revelationes Schonaugienses et Steinfeldenses aliaque monumenta illustranda, ne ad idem bis agendum cogamur, præstat illa hoc loco omittere. Superest itaque ut præcipua de undecim millibus virginum documenta historica edamus, et dein disseramus de gloria posthuma.

[Annotatum]

* Maestricht

SERMO IN NATALI
SS. VIRGINUM XI MILLIUM.

Ursula virgo et martyr Coloniæ Agrippinæ (S.)
XI millia virginum et martyrum Coloniæ Agrippinæ

BHL Number: 8426
a

AUCTORE ANONYMO.

[Causa cur SS. Virgines vocet auctor Colonienses, non autem Britannicas.] Sancta Coloniensium virginum agmina (inde enim eas rectius cognominamus, ubi vitæ instantis, quam ubi mortis futuræ diem habuere natalitium) nobis hodie sunt non minus admiranda, quam veneranda: quibus non suffecerat in orbe suo Domini sponsique sui mancipari præconio, nisi etiam cum carnis affectibus, quos olim amore ejus spreverant, renunciarent simul omnibus, quæ possederant; nec patres, nec matres, nec propinquos alios, nec ipsam in qua natæ sunt patriam cognoscentes carnaliter, in causa Dei, cui cœperant spiritualiter adhærere, fidelissimi propositi devotione currendo, et ita dilectum suum candidum et rubicundum, electum ex millibus, jugiter inclamando: Trahe me post te, curremus in odore unguentorum tuorum. In harum ergo festivitate nobis omni tempore celeberrima, quod meritum earum primum, quod dicamus ultimum ignoramus: nullum enim in eis nisi maximum scimus.

[2] [Præcipua tantum gesta earam sciuntur; non constat omnes fuisse virgines et ne quidem feminas.] Neque abs re esse putandum est, quod earum conversatio vel prima, vel media nobis nota non est: videlicet ut de his ea tantum a fidelibus recolantur, quibus majora nulla esse alia non dubitatur. Potuit quippe fieri, ut in tanto earum numero conjugata quælibet esset, aut vidua, quibus licet centesimus ejus fructus, utputa virginitati specialiter deditus, ante martyrium negaretur: sexagesimus tamen et trigesimus per rectissimam Deoque acceptissimam suo loco hujusmodi conversationem, ipse etiam maximus per martyrii gradum humanis meritis purissimum redderetur. Nam quis unquam omnium mulierum, non dicimus tantummodo virginum multitudinem tantam, sine sexus alterius intermixtione crederet convenisse? Nec enim, quod de Amazonibus legitur, huic sanctæ spiritualis cunei virtuti comparandum esse putamus: illæ namque cædendo, ut ductor suus, istæ moriendo, ut sponsus suus, victoriam quæsierunt: possibile autem, et omnino facile fuit illi, qui credentibus etiam omnia possibilia fore et promisit, et dedit, et hoc quoque modo in solis virginibus, si vellet, mirabilis cunctis gentibus, et populis innotesceret; nam humanitatis fragilitate circumdatus, plusquam duodecim legiones angelorum exhibendas sibi a Patre potuit obtinere: regnans in ejusdem carnis æterna majestate cum Patre, ad sequendum se agnum immaculatum minus quam duodecim millia virginum b non potuit exhibere?

[3] [Maxima de iis manserunt tantum tradita; scilicet virginitas plurium; contemptus terrenorum, in peregrinatione; et martyrium.] Ad vos ergo majorum nostrorum studio de sanctis his virginibus ea sunt tantum perducta, quæ maxima: neque singularia fuerunt, sed multiplicia. Nam virginitati soli, per se in humilitatis custodia fine tenus excellenti, nemo culmen aliud facile judicaret æquari. De contemptu vero, atque amissione parentum, et possessionum omnium, abnegationeque sui, ipsaque peregrinatione pro testamenti Domini veritate assumta, quid dicemus? cum ipsa veritas juveni evangelico de sola rerum possessarum venditione et eleëmosynarum largitione, si se tandem sequeretur, perfectionem promiserit, et apostolis pro hoc merito etiam potestatem in die judicii alios judicandi condonarit. Illi bona opera sua protestanti excellentiorem viam demonstrans: Si vis perfectus esse, vende omnia, quæ habes, et da pauperibus, et habebis thesaurum in cælo, et veni, sequere me. Istis vero ejusdem perfectionis præmium spondens: Amen dico vobis, inquit, quod vos, qui reliquistis omnia, et secuti estis me, in regeneratione, cum sederit filius hominis in sede majestatis suæ, sedebitis et vos super sedes duodecim judicantes duodecim tribus Israël. Martyrium autem quantæ dignitatis existat, nemo fere * qui nesciat, in cujus quotidiana memoria tanta per universum mundum frequentantur ubique tripudia.

[4] [Multa de his virginibus nobis ignota.] His procul dubio meritorum gradibus, vel potius æqualitatibus ad se suas virgines Virgo Virginis filius hortando perduxit, remunerando suscepit, beatificando æterna gloria sublimavit. Gradus autem, et profectuum ordines, quibus ad hanc arcem de virtute in virtutem adscendendo pervenerant *, secreto quo voluit a nobis nunc usque celavit: quos laudibus non solum triplicis earum supra memoratæ perfectionis, sed et simplicis unius cujuslibet impares novit. O beatus et sacer ille virginum chorus perfectissimus, merito nullis numero comparandus: qui martyrum innocentum lactenti agmini junctus, non illud tantum admirabile cum omni terra canticum novum, sed et illud speciale carmen sibi concelebrat, quod sequens agnum quocumque ierit multitudo sola virginum cantat!

[5] [Traditio Coloniensium non contemnenda est, licet historia virginum non sit hactenus scripta ob vastationes barbarorum et incensam ecclesiam Ursulanam.] Non autem prætereundum, nec silentio suprimendum esse videtur, quod in ore nostratum c tenaci memoria semper omnino diligentissime servatum, religiosis frequenter colloquiis volvitur, credibile etiam, et aut verum, aut verisimillimum non negatur. Denique plurima per opinionis conjecturam probantur esse conscripta: quibus tamen nulla unquam autoritas refragata est: mendacii namque notam recte nequaquam incurrit, qui veritatis indagini ex majorum, horumque admodum religiosorum traditione, convenientissimoque rationis judicio sedulus cautusque quantum ad se, librator insistit. Nam cur cælestis hujus exercitus a principio gesta simul et prælia non scriberentur, ut sic demum purius, et lucidius ad aures posteritatis transmitterentur, quotus in omni gente mirari debeat, cum causam hujus negligentiæ, communis pene omnium populorum afflictio per barbaros his maxime regionibus debacchantes inflicta perdoceat? Per quam etiam hoc factum est, ut earumdem sanctarum virginum memoria, post incensam sanctorum corporum custodem ecclesiam d, paulatim ab ore primum, deinde ab ipso pectore religiosi dudum populi laberetur.

[6] [Clematius ex Oriente vocatur ut Coloniæ restauret eam; vulgat per Europam martyrium Ursulanum.] Hæc nihilominus negligentia de honorandis thesauri pretiosissimi loculis in nostratibus adeo vehementer induruit, ut ex remotis valde orientalium regionum partibus Clematius e quidam vir, ut rerum exitus docuit clarus simul, et religiosus, atque ad honorandas illustrandasque fama pariter et munere sanctarum virginum f sepulturas idoneus, crebis visionum prodigiis, terroribus et documentis Coloniam invitatus accederet, et quæcumque coactus in suo loco primum timore spoponderat, hic in reintegranda beatarum virginum basilica religionis devotione perficeret: cujus monimenta lapidibus istic servantur incisa, quæ et huic operi verbis iisdem putavi inserenda: DIVINIS FLAMMEIS VISIONIBVS FREQVENTER ADMONITVS (VT VIRTVTIS * MAGNÆ MAJESTATIS MARTYRII CÆLESTIVM VIRGINVM IMMINENTIVM) EX PARTIBVS ORIENTIS EXHIBITVS PRO VOTO CLEMATIVS VIR CONSVLARIS DE PROPRIO IN LOCO SVO HANC BASILICAM VOTO, QVO DEBEBAT, A FVNDAMENTIS RESTITVIT. Quod quia breviter designari veritas ipsa poscebat, quosdam minus diligenter intendentes, sensus ejus verus, et ad sententiæ totius solutionem omnimodis aptus hucusque latebat. Unde propter id, quod Clematius de proprio a fundamentis sanctarum virginum ecclesiam scribitur erexisse, putant eum proprium hic prædium habuisse, in quo eamdem reædificaverit; quam prius ædificatam fuisse, quamvis multo jam tempore destructam, nemo fuit, qui vel hactenus dubitaverit: sed ex proprio pecuniæ suæ pretio melius eam aliunde veniens religiosus idem Clematius creditur recuperasse; qui non solum in loco proprio pretiosorum corporum venerationem debitam redintegravit et auxit: verum etiam in exteras provincias, unde venerat, et per quas iter fecerat, famam tantam eundo et redeundo perduxit.

[7] [Virgines ex Oriente non venerunt.] Propter hoc vero, quod ex Orientis partibus per crebros dicitur visionum terrores exhibitus, sanctas virgines ex Oriente similiter argumentantur adductas, quasi vel expeditionis obedientia propter Romanæ pacis custodiam cum martyribus Thebææ societatis h huc usque directæ; vel orandi gratia ad hæc paganorum eo tempore loca pro proposito fuerint destinatæ. Nulla ergo ratione credibile videtur, quod Oriens eas transmiserit Occidenti: cum, etsi religionem excellentiorem aut vitam quietiorem appeterent, illuc potius, ubi vel vestigiorum Domini, passionisque ejus, et sepulturæ insignia, vel totius esset fastigium ecclesiæ i tenderent. Quod adhuc videlicet hic non minus, quam ibi vulgata cernimus accidere: quando illuc ex omnibus hujus plagæ partibus fideles studiis infatigabilibus euntes, indeque redeuntes alloquimur k.

[8] [Coloniæ passæ sunt.] Martyrii quoque gloriam, si pro fide testimonioque Christi, quod habebant, mori ardenti animo præoptantes, moræque impatientes desiderarent: quod quidem eas ubicumque locorum ita quæsisse non ambigimus, sicut hic invenisse didicimus, credidimus, amplexati fuimus, et nunquam vita comite venerari cessabimus: ibi nimirum facilius hanc promereri potuissent, ubi Romani Imperii principem, et christiani nominis persecutorem solum aut maximum offendissent l. Nam in his regionibus m absque ejusdem decreto pariter et edicto raro movebatur ulla christianorum persecutio.

[9] [E Britannia ortæ.] Plures autem, quasi rubica n per unum oculum directa, id est, rationis æquitate sagacissimæ historiarum et temporum ducatu perspecta, vigilantius rerum ordinem intuentes, Britanniam insulam o tradunt hujus Deo notæ p multitudinis genetricem, et nutricem pariter exstitisse. In qua sententia concordant procul dubio et hi, qui sanctum agmen misisse dicuntur; et qui se suscepisse magnopere gratulantur; horum etiam medii convenientissimis hoc ipsum adstruunt signorum indiciis, apud quos pleraque loca sanctis his cernuntur honorata simul et illustrata reliquiis r. Nam et in Batavia, quam Rhenus bicornis circumfluendo insulam facit s, sedem fundasse, ibidemque aliquamdiu mansisse referuntur.

[10] [Britannia Catholica ante Diocletiani et Maximiani persecutionem.] Siquidem temporibus Antonini et Commodi imperatorum Lucius, rex Britannorum, ab Eleutherio, quartodecimo post beatum Petrum apostolicæ sedis pontifice, christianæ catholicæque fidei prædicatores obtinuit: quam susceptam idem Britanniæ populus, in omni religione, et pacis tranquillitate inviolatam, omnisque persecutionis ignaram usque ad tempora Diocletiani servavit t. Cujus sævitia impellente, Marcellinus etiam Romanus pontifex, ordine a primo vicesimus octavus, constantiam deinde resumens, fortiter confligendo corona martyrii dignabatur u. Post quem undantibus sine more * per omnes terras pesecutionum tempestatibus, eadem sedes principalium utique principalis, septem annis et dimidio, decem insuper diebus x gubernaculo præsulis, ut chronographi asserunt, privabatur. Quo tempore Britannia, transmarinarum partium insula, longitudine atque in latitudine vehementer extenta, tam diuturnæ pacis dudum otio feriata, atrocissima Christianorum persecutione jussu Maximiani concussa est: multique in ea martyrio coronati, multi de ea in peregrinationem expulsi, multi sponte profecti, multimodam patriæ suæ calamitatem in ecclesiarum, et monasteriorum deprædatione, vastatione, destructione, concremationeque, et civium nece sic quodammodo felicius evaserunt y. Tunc et istæ beatæ soli Deo in omnibus, et meritis notæ, nobis in perpetuum venerandæ virginum turmæ, caput sequentes unum omnium sponsum suum Christum Dominum nostrum, unanimiter Orientem versus, unde et prius fidem receperant, et tunc persecutionem ortam fuisse didicerant, cupientes paratam sibi percipere gloriam, contenderunt z.

[11] [S. Pinnosa omnium præcipua; reliquarum virtutes. Coloniæ omnes occiduntur.] Inter quas inclyta, et insignis fuisse asseveratur regis Britannorum filia, ab illis Vinnosa, a nostris Pinnosa aa nuncupata: hanc omnes aliæ in Christi caritate concatenatæ sorores pari voto et studio sequebantur: quarum paucissimas nomine, omnes virtute et pietate, experimentis assiduis edocti cognoscimus. In hoc procinctu dominico ad acutissimum veræ sapientiæ intuitum corde etiam corporeque directo, quanta prudentiæ viguisset sagacitas, justitiæ æquitas, temperantiæ veritas, fortitudinis animositas, illi tantum feliciter, et sobrie probare possunt, qui feliciter pro more suo imitari parati sunt. Ceterum nos hodierna non solum lætitia, sed et omni tempore in hoc magnifice gloriamur. Occurrente lictorum immanitate, hanc Agrippinæ Coloniæ terram, non ut hospitam solummodo prætereundo salutaverunt; sed hic martyrii victoria coronatæ, eam ut propriam effusione sancti sui sanguinis manendo decoraverunt bb: nobisque in pretiosis suis corporibus tantum contulerunt patrocinii, quantum tot millia digne supplicantibus possunt impetrare remedii apud misericordiam nostri Redemptoris unici Dei Patris, qui se quocumque ierit, sequentibus sanctarum virginum agminibus, et affectum pro nobis orandi benignus inspirat, et affectum misericors præstat. Qui cum ipso Deo Patre suo et amborum caritate Spiritu sancto unus omnipotens Deus vivit, et regnat in sæcula sæculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Prius edidit Surius in Vitis Sanctorum partem hujus Sermonis, scilicet quæ hic numm. 5 et 6 continetur; postea Crombachius eum integrum edidit ex codicibus Coloniensi et Leodiensi. In illo codice titulus erat quem et nos præfiximus; in hoc: In festivitate beatissimæ societatis XI millium virginum. In Commentario prævio § 5 ostendi verisimillimum, ne dicam certum esse Sermonem hunc conscriptum fuisse inter annum 751 et 859.

b Legiones olim constabant ex sexies mille et centum capitibus; post Constantini tempora mille ducentis: videtur scriptor supponere eas habuisse mille tantum homines; quæ cæterum vulgaris opinio seu potius loquendi ratio est. Hinc dixit virgines Colonienses pauciores quam duodecies mille fuisse, quum eas undecies mille fuisse persuasum habuerit. De hac re dictum in Commentario prævio § 27.

c Nostrates Colonienses ei sunt, ut ex non uno loco, maxime ex num. 11 patet.

d De hoc templo dicetur in tractatu de Gloria posthuma, § 1 et 2.

e Clematius ille, vir consularis, plane ignotus. Nomen est reapse orientale et sæculo V ab episcopo Palæstinæ [Act. SS. tom. III Februarii, pag. 644.] et a monacho Palæstinensi [Ibid. tom. II Januarii, pag. 309 et 310.] gestum.

f Colonienses virgines ab antiquissimis temporibus Sanctæ aut Beatæ Virgines tamquam nomine proprio dictæ fuerunt; quod in vulgari sermone sub forma Santer Vilgen etiamnum perseverat. Eo tamen non excludebatur altera appellatio undecim millium virginum; quæ promiscue cum sanctarum virginum nuncupatione usurpabatur. Vide quæ dicta sunt in Commentario prævio § 27.

h De martyribus Thebæis, quorum S. Gereon et socii pars sunt, in opere nostro ad plures Septembris et Octobris dies fuit dictum. Sed recentius anno scilicet 1855 cl. v. J. W. J. Braun Bonnæ eximium librum de eodem argumento edidit [Zur Geschichte der Thebaïschen Legion von J.-W.-J.] , cujus epitomen in diario Parisiensi l'Univers ad 5 Maji anni 1856 et in diario Bruxellensi Journal de Bruxelles ad 7 Maji legere est. Mense scilicet Majo anni 1845 Coloniæ retecta fuerant sexaginta septem sceleta, quorum quadraginta octo trunca; novemdecim capita ad latus dextrum longis clavis perforata. Hæc illic deposita ante Constantini ævum, ut ex inventis nummis compertum. Unum caput adhuc superest quodjunioris fœminæ Ægyptiacæ fuisse judicavit M. D. Mayer. Porro trunca sceleta militum Thebæorum, quos Coloniæ numero quinquaginta decollatos perhibet S. Gregorius Turonensis, et novemdecim capita uxorum fuisse quæ pro more maritos secutæ fuerint et martyrii fuerint participes (nam et feminas inter martyres Thebæas fuisse in antiquis refertur historiis), quis non videt? Hæc omnia multo fusius in Braunii commentario explicita vide, maxime quæ ad uxores, natione orientales et maritos milites in Germaniam secutas, pertinent. Ibi enim exhibet plures titulos hujuscemodi uxorum centurionum, præfectorum cohortium etc. Atqui nonnullos suo ævo Coloniæ versatos esse qui arbitrarentur sanctas virgines ex numero uxorum Martyrum Thebæorum fuisse hic perhibet Sermonis auctor eosque simul confutat. — Quod hic dicuntur sanctæ virgines nonnullis visæ ex Oriente venisse, vide infra in Gloria Posthuma, ubi de earumdem officio ecclesiastico disserimus. In hoc enim officio, scilicet in tertia antiphona ad Laudes, reapse dicuntur ex Oriente venisse.

i Hierosolymam, ubi vestigiorum Domini, passionisque ejus et sepulturæ insignia sunt, et Romam, ubi totius est fastigium ecclesiæ, indicat. VestigiaDomini jam memorata a S. Hieronymo [Epist. XLVII, al. CLIV, ad Desiderium, ap. Migne, Patrologia, tom. XXII, col. 495.] , scribente: Certe adorasse, ubi steterunt pedes Domini, pars fidei est. De fastigio ecclesiæ, Romæ posito, passim Patres. Quid, quod scriptor ethnicus, Ammianus scilicet Marcellinus, ejusdem rei testis est? Ubi enim narravit S. Athanasium a synodo multorum episcoporum depositum fuisse a sede patriarchali Alexandrina; neque hac re contentum, Constantium imperatorem conatum esse ut a Liberio papa condemnaretur; noluisse autem Liberium inauditum hominem damnare adeoque aperte recalcitrasse imperatoris arbitrio: Id enim ille (scilicet imperator), subjicit Marcellinus [Rerum gestarum, lib. XV, cap. 7.] , Athanasio semper infestus, licet sciret impletum (a synodo), tamen auctoritate quoque, QUA POTIORES ÆTERNÆ URBIS EPISCOPI, firmari desiderio nitebatur ardenti. Sæculo II exeunte aut IV ineunte peregrinationem Hierosolymitanum jam diu in usu fuisse, certum; verisimillimum, Romanam.

k Insignis locus de peregrinationum Hierosolymitanæet Romanæ sæculo VIII aut IX frequentia.

l Intelligit Diocletianum qui, instigante Galerio, in Oriente anno 303 persecutionem incohavit et auctor fuit ut alibi quoque deinde excitaretur.

m Gallias innuit; in quibus reapse mota non fuisset persecutio, nisi Diocletianus eo adegisset Constantium Chlorum ut, si ipse non juberet, saltem in christianos ab aliis inquiri sineret.

n Rubica videtur posita pro Rubrica, ut Rubicella pro Rubricella apud Cangium in Glossario. Rubrica autem sæpe dicitur pro quavis Regula secundum quam aliquid dirigitur, ut in eodem Glossario ad verbum Rubrica videre est; adeoque hic pro linea seu regula, secundum quam, ut acutius videamus et situm alicujus rei cognoscamus melius, unius oculi aciem dirigimus, altero oculo clauso. Intueri itaque, quasi rubica per unum oculum directa, nil aliud hic significare videtur quam bene recteque res perspicere.

o Cfr de ortu sanctarum virginum Commentarius prævius, § 28.

p De dictione Deo notæ cfr infra annotatum b ad caput 1 Passionis Regnante Domino.

r Cfr de hoc loco Commentarius prævius num. 17et 279.

s Rhenus bicornis e Virgilio [Æneid. lib. VIII, V. 727.] sumptus; ad quem locum Servius: Aut quia commune est omnibus fluviis (cornua enim amnibus tribuunt poëtæ) aut quia duplici alveo fluit: uno, qua Romanorum imperium est; altero, qua interluit barbaros, et insulam Batavorum facit. Alterum cornu Wahalis erat, Mosæ quoque undas excipiens; alterum Rhenus proprie dictus, atque olim alveus potior. Sed anno 839 per inundationem totius fere Hollandiæ factum ut obstructus fuerit hic alveus et cessarit insula Batavica, donec anno 1804 novus canalis apertus est [Cfr Schayes, les Pays-Bas avant et durant la domination romaine, tom. II, pag. 348.] . Ex hoc loco et ex pluribus aliis collige hunc Sermonem anno 839 antiquiorem esse.

t Hic locus excerptus ex Venerabili Beda, qui anno 731 Historiam ecclesiasticam absolvit et quadriennio post sanctissimam hic in terris conversationem. Cfr Commentarius prævius num. 16.

u Hæc excepta ex Catalogo Summorum Pontificum sub Felice IV conscripto. Cfr Commentarius prævius num.17.

x Nulli quod sciam Catalogi, nunc superstites, decem dies habent; sed viginti quatuor aut quinque. Cæterum plurimi ipso Marcellini nomine carent etde ejus sedis tempore inter se maxime varii sunt. Nunc plerique eum sedisse statuunt a die 30 Junii anni 296 ad 24 Octobris 304, annos scilicet octo, menses tres, dies viginti quatuor.

y Hæc ex Venerabili Beda, cui S. Gildas præluxerat, desumpta et nonnihil amplificata. Scripserat Venerabilis Beda [Hist. eccles. lib. I, cap. 6, ap. Migne, Patrologia, tom. XCV, col. 52.] : Diocletianus in Oriente. Maximianus Herculius in Occidente vastari ecclesias, affligi interficique christianos decimo post Neronem loco præceperunt (A. 304): quæ persecutio omnibus fere anteactis diuturnior atque immanior fuit; nam per decem annos incendiis ecclesiarum, proscriptionibus innocentum, cædibus martyrum incessabiliter acta est. Denique etiam Britanniam tum plurima confessionis Deo devotæ gloria sublimavit. Quod dein SS. Albani, Aaron et Julii aliorumque complurium utriusque sexus martyriis demonstrat; qui diversis cruciatibus torti et inaudita membrorum discerptione lacerati, animos ad supernæ civitatis gaudia perfecto agone miserunt. Num tunc in Britannia monasteria fuerint, ut innuit Sermonis auctor, ambigi potest; certe in aliis tunc fuisse partibus ostensum est pluribus locis in tomo VIII Octobris atque etiam in præsenti, in Commentariis nempe de S. Hilarione et de S. Malcho.

z In Commentario prævio discedendum putavimus hoc loco ab auctore Sermonis, cæterum potius ex conjectura quam ex firma traditione disserente; et sanctarum virginum martyrium ad Attilani belli tempora retulimus, nempe ad annum 451.

aa De S. Vinnosa, ut Britanni vocabant, et S. Pinnosa, ut nomen efferebant Colonienses, pauca dicta in Commentario prævio num. 261. In Passione Regnante Domino num. 8 dicitur maximi cujusdam ducis filia et secunda post Ursulam quasi magistra virginalis militiæ. In breviario Ms. ecclesiæ collegiatæ SS. Apostolorum Coloniensi Maximi ducis filia; quem Maximum ex adjectivo maximo effictum esse nemo non videt. Sed plura in Gloria posthuma, ubi de reliquiarum elevationibus dicemus et calendarium Ursulanum dabimns.

bb Insignis locus quo constat sanctas virgines Coloniæ occisas fuisse. Cfr Commentarius prævius § 22.

* adde est

* pervenerunt?

* virtutibus

* mora

PASSIO
Sanctarum undecim millium virginum.

Ursula virgo et martyr Coloniæ Agrippinæ (S.)
XI millia virginum et martyrum Coloniæ Agrippinæ

BHL Number: 8428, 8429, 8430
a

AUCTORE ANONYMO.

CAPUT PRIMUM.
S. Ursulæ ortus et propositum conjugium.

[Laus patris S. Ursulæ.] Regnante Domino Christo Jesu nostro, cum post passionem, ascensionem, et resurrectionem ejus, conversis ad Deum cunctis finibus terræ, nec Oceani angulus aliquis se a calore fidei ejus absconderet, in conveniendo populos in unum, et reges, ut servirent Domino: b fuit in Britanniæ partibus * quidam Deonotus tam vita, quam nomine *, qui religiosus in omnibus ceremoniis catholicæ professionis sic principare novit supra homines, ut non oblivisceretur, qualem suo Creatori subjectionem deberet; sic a subditis tributum exigere, ut semper se meminerit Regi suo cælesti id, quod ab eo factus est, debere. Is ergo cum sub jugo Christi, sub quo iste irreprehensibiliter militaverat, aliis irreprehensibiliter, et justissime imperaret, in benedictione seminis Abrahæ tam generositate, quam virtutum specie competentem sibi accepit uxorem: sed sicut in vasis iræ duplici contritione feriendis, ita justitia Dei hic inchoat, ut ea in judicio irreparabiliter disperdat; ita misericordia ejus diligentibus se plerumque etiam in hoc sæculo divitias bonitatis suæ concedit prægustare, ut inenarrabilem illam gloriam, quam nec oculus vidit, nec auris audivit, nec in cor hominis ascendit, cum patientia discant exspectare.

[2] [S. Ursulæ nativitas, nominis significatio, educatio.] Itaque cum summa spe utriusque parentis sexus virilis exspectaretur, qui terreni regni sui successor existeret, provida Dei misericordia, quæ etiam vota novit excedere, dedit eis prolem tunc femineam: quæ plus quam virili animo ad regni cælestis hereditatem eos præcederet, eisque succedentibus, bona sine fine mansura præpararet. Huic itaque, quia exemplo David immanem ursum, scilicet diabolum, quandoque suffocatura erat, Deo disponente (qui quos prædestinat, vocat) a parentibus illi in baptismate præsagum nomen Ursulæ c inditum est. Quæ cum, ut regiam prolem decuit, regali ambitione educata, naturalibus incrementis proficeret, teneros ætatis annos morum cœpit maturitate præcedere, et cui jam tum mundus viluerat, evangelicis imbuta præceptis, in lege Domini, die ac nocte meditabatur, et quia ad spiritualem sponsi sui thalamum corde et animo suspiravit, omnis compositio ejus, et gloria non deforis, sed ab intus fuit, ut jam tum liquido daretur cunctis advertere, quod ad magnum aliquem ecclesiæ ornatum summus ille artifex margaritum hoc vellet expolire, ac si ei jam tum patenter dixisset: Audi filia, et inclina aurem tuam, quia concupivit rex speciem tuam.

[3] [Exoptatur conjugium S. Ursulæ;] Præter has aliasque spiritualis gratiæ dotes, erat etiam incomparabilis formæ et miræ pulchritudinis, et omnium oculis gloriosa; sed virgo sola, quæ Domini erant, cogitans, minus hoc amabat in se, quod sponsi sui oculis sciebat, non multum placere. Cum de tanta nobilissimæ virginis indole longe lateque fama percrebuisset, ad aures gentilis cujusdam tyranni permanavit, qui præpotens viribus, in robore militari gloriabatur, et barbarica feritate latius regnabat; cui cum magnopere ad regalem magnificentiam prospectum vellet, reputare secum cœpit regnum suum propagari, nomen suum, et prosperitatis gloriam nobilitari, si filio suo * d tam celebris puellæ matrimonio contigisset copulari. Itaque filius non minus pervicax, (utpote qui jam pubertatis annos intravit), patre annuente prosequentibusque, qui capita populi erant, legatos ad patrem virginis destinavit, multaque pretiosa transmittens; sed plura promittens, urbes egregias, situs terrarum, et tractus maris, totum denique patris regnum, et quidquid mundus deliciarum habere potest, vel potuit, in dotis computationem dictavit. Minas etiam pro magnitudine nominis sui quasi summam manum imposuit, ut saltem terroribus, quod volebat, exigeret, si blanditiis muneribusque minus profecisset.

[4] [petitur a patre fluctuante:] At illi acceptis a rege mandatis, profecti sunt, emensoque grandi itinere ad patrem virginis pervenerunt, dataque fandi copia, quæ a Domino suo jussi sunt, diligentissime peregerunt, et post blanditias, quod efficacissimum arbitrati sunt, quasi scorpiones, minas et terrores bellicos intulerunt. At senior providus, et totus caritatis visceribus diffusus, fluctuare cœpit intra se, indignissimum reputans, filiam suam, cælesti sponso arctius inhærentem, ab æterni regis amplexibus renitentem avellere, et barbaræ libidini polluendam subjugare. At ex altera parte, etsi proprii sanguinis prodigus esset, pro catholica religione et zelo justitiæ (quippe cui vivere Christus erat, et mori lucrum) tamen quia sub illo cura regni erat, et tam efferam barbari illius violentiam suis viribus desperabat posse sustinere, jam sibi videre visus est sub oculis suis cædes hominum promiscuæ ætatis fieri, urbes dirui, matronas et virgines constuprari. ecclesias cremari, sancta profanari, et quidquid miseriarum aliquando accidit victis, præsertim christianos vincentibus paganis.

[5] [pater orat Deum cum S. Ursulæ, cui revelatur suum et congregationis martyrium.] In hoc ergo rerum cardine deprehensus rex pius, quod unicum tunc perfugium patebat, ad divinam misericordiam, quasi ad turrim fortitudinis a facie inimici, cucurrit, totusque in lacrymas effusus, auxilium de cælo indefessis precibus postulavit. Inter hæc cum virgo Domini, vultum patris, quamquam dissimulantis, turbulentum deprehendisset, latere eam non potuit, quod ipsa perturbationis hujus causa fuerit. Itaque pro se nimis sollicita, paternæ sollicitudini condoluit, moxque ad sua arma convolans, sicut sancta Judith et Esther pro liberatione patriæ, jejuniis et orationibus pernox incubuit, in auribus sponsi sui celerius obtentura, quod petiit, cum quo jam vere unus spiritus fuit. Cumque noctem diei, imo noctes diebus in vigiliis et jejuniis continuaret, ex infirmitate humani corporis fatiscentibus membris, cum in Deo cor ejus vigilaret, ad modicum obdormivit, et per visionem divina revelatione de toto vitæ suæ ordine, de coagonistarum suarum numero, de gloriosa martyrii palma perdoceri meruit, quod postea rerum exitus comprobavit.

[6] [S. Ursula divinitus cognoscit quæ facienda sint; petit undecim millia virginum.] Igitur sub primo surgentis auroræ diluculo patris mœstitiam relevatura (eo quippe die tyranni legatis responsurus erat) hilaris ad eum venit, blandeque arridens: Noli, inquit, mi pater super hac re aliquo ulterius mœrore contabescere, sed jacta cogitatum tuum in Domino, qui non dabit in æternum fluctuationem justo. Ne tamen ex puellaribus annis, quæ dico, æstimes, scito, quia præterita nocte per visum divinæ consolationis vox ad me licet indignam famulam suam facta est jubens, ut juvenem, qui me in matrimonium affectat, a spe nuptiarum non repellerem, ipsa tamen conservato virginitatis signaculo ad innuptas transirem. Conditio autem conjugii, et conscriptio nuptialis hæc erit; ut tu pater, et juvenis, qui me in amorem suum allicit, decem primævæ ætatis virgines et forma et genere lectissimas perquiratis, et tam mihi, quam singulis harum mille virgines honestissimas subscribatis, comparatisque ad numerum nostrum trieribus undenis, triennii nobis ad dedicationem virginitatis nostræ dentur induciæ, quibus expletis, quod Domino placuerit, fiet. Attamen incommutabile divinæ pietatis consilium, quod disposuit super me, nemo est, qui possit infirmare.

[7] [Sponsus jubetur fieri Christianus; classis paratur.] His filiæ vocibus exhilaratus pater, accitis coram legatis, quod petebant, annuit, præscriptamque quasi conjugii conditionem, quam virgo poposcerat, exposuit; id cautissime, quasi pro summa dotis conscriptione statuens, ut juvenis salutari renatus lavacro, his tribus annis per fidem catholicam institueretur in Domino e. His auditis, legati jam quasi compotes voti sui, per viam, quam venerant, præpeti itinere alacres reversi sunt ad suum dominum, utpote pro bona legatione honorem accepturi, gloriam et præmium: expositisque per ordinem mandatis, patre jam lætissimo, juvenis præ amoris magnitudine modum excessit lætitiæ. Audita itaque, ut fit, tanta exsultatione principum, factum est totius regni generale tripudium. Conditione igitur nuptiarum libenter accepta, juvenis cœpit patri ardentius insistere, ut ad satisfaciendum puellæ desideriis, per baptismi consecrationem legibus statim initiaretur christianis. Indicto etiam ad novam militiam novo delectu, ubique per regnum quæsitæ sunt ingenuæ et speciosæ virgines, adductæque ad palatium, pro magnificentia regali muliebrem acceperunt ornatum. Nec minori sumptu et utriusque regis pari diligentia, navium stetit fabricatura: alii enim ligna in silvis cædunt; ad littus alii convehunt; alii carinas; alii transtra fabricant; alii tabulata gracili junctura coaptant; alii hunc, alii illum ornatum, auro, argento, ære, coloribus, sculpturisque præparant: singulisque pro sua arte et officio satagentibus, certatim ubique fervebat opus.

ANNOTATA.

a Passionem hanc damus secundum editiones Crombachii et Surii, quibuscum contulimus antiquum codicem bibliothecæ regiæ Bruxellensis notatum num. 7984, et apographa codicum S. Gisleni, Carthusiæ Ultrajectinæ, S. Pauli in Sonia et monasterii Cisterciensis de Moris. Sed vix aliquid quod notatu dignum videretur occurrit.

Quæstio difficillima est utrum id nomen commune an proprium sit. Ut commune habeatur hæc suadent: primo, in Passione quadam S. Ursulæ, in vetusto codice Gladbacensi reperta, et secundum Passionem Regnante Domino et Revelationes S. Elisabethæ composita, cum initio: Fuit tempore pervetusto, nomen Deonotus hac periphrasi explicatur: Rex quidam cujus nominis notitiam mundana occuluit antiquitas. Et quidem certum est olim anonymos dictos fuisse Deonotos; testimonio sit sequens Gocelini de S. Augustini Cantuariensis sæculo XI exeunte translatione locus [Act. SS. tom. VI Maji, pag. 417.] : Pro noto patrono Laurentio quem quærebamus (nam non solius S. Augustini quærebatur corpus, sed cæterorum quoque sanctorum Cantuariensium antistitum et virorum) ignotum consortem invenimus: crescitque duplicatum gaudium nostrum, dum utrumque habemus; quis sit nescimus: nisi quod illum de intimis patris Augustini pignoribus fuisse, qui tali loco consepeliri meruerit autumamus. Nomen vero quia antiquum perdidimus, novum et familiare sibi fideliter imposuimus, ut usque in diem revelationis vocetur nobis sanctus Deonotus. In Sermone in natali sæpius eadem occurrit dictio: num. 9 legitur Britannia hujus Deo notæ multitudinis genitrix; num. 10 beatæ soli Deo in omnibus et meritis notæ, nobis in perpetuum venerandæ turmæ etc.; ita ut æque in Anglia ac Germania usurparetur hic loquendi modus. Cæterum in Italia quoque similes formulæ in usu erant. Prudentius de his, quæ Romæ in catacumbis viderat, hæc cecinit [Peristephan. Hymnus in S. Hippolyt. XI.] :

Sexaginta illic defossas mole sub una
Relliquias hominum me dedicisse hominum,
Quorum solus habet comperta vocabula Christus.

Et in tabulis marmoreis, quibus Paulus papa I inscribendos curavit sanctos, quos paulo ante annum 761 ex catacumbis transtulit, sæpius occurrit locutio: Quorum nomina Deus scit. Secundo, in antiquissimo exemplari Passionis Regnante Domino, notato in bibliotheca Burgundica seu Regia Bruxellensi num. 7984 scribitur, non Deonotus, sed Dno notus, id est Domino notus. Tertio, in exemplari, quo ineunte sæculo XII aut XI exeunte usus est Sigebertus, omissum fuit vocabulum Deo; unde Miræus, qui Sigeberti autographum edidit, in sua illius Chronici editione habet de sancta Ursula [Ap. Pertz, Monumenta Germaniæ, tom. VI, pag. 310.] : Quæ filia unica Nothi, nobilissimi et ditissimi Britannorum principis. Quarto S. Elisabetha Schonaugiensis et B. Hermannus Steinfeldensis videntur Deonotum loco nominis communis habuisse; hic scilicet num. 2 satis habet loco Deonoti scribere: Ceterum rex quidam de Britannia minori fuit oriundus nobilis et religiosus; illa autem, ut sibi donum videbatur habere divinandi nomina, Deonotum plane omisit, sed revelante S. Verena, scripsit num. 7: Pater B. Ursulæ, rex Britanniæ Scoticæ, Maurus nomine, vir fidelis. Probabilia sunt argumenta, non tamen certa; sed operæ pretium non est ea in examen vocare. Quo autem ex altera parte suadetur S. Ursulæ patrem reapse Deonotum, seu potius Dionotum dictum fuisse, Galfredi Monumetensis, non dicam auctoritatem, sed concordiam cum Passione Regnante Domino eo facere. Nam, ut alibi fusius dixi, quamquam solius Galfredi fides vacillet, ubi tamen cum Coloniensi traditione convenit, is scriptor nequaquam negligendus est. Unde enim de hujusmodi adjunctis orta esset apud utriusque gentis scriptores eadem sententia, nisi ab initio utrobique perseverasset veritas? Hæc quippe sola una est, error in infinitum varius. Præterea Dinoot seu Dinooth nomen Britannis usitatum olim erat; quod vel ex solius abbatis Brancorensis nomine, qui cum S. Augustino sub Augustinæs ac de paschate disputavit [Ven. Bedæ, Hist. eccles. lib. II, cap. 2, ap. Migne, Patrol. tom. XCV, col. 83.] , perspicuum est; Dinotum autem, cujus significatio Coloniensibus ignota fuerit, in Deonotum flexum esse pronum erat. Utramvis, quæ sibi placuerit, sententiam eligat lector. Sigebertus [Ap. Pertz, Monum. Germaniæ, tom. VI, pag. 310.] , ut supra monebam, exemplar habuit in quo non Deo notus, sed nude Nothus seu Notus legebatur; unde non mirum, si in Legenda Aurea Jacobi de Voragine et alibi quoque decurtata hæc forma inveniatur. Inter titulos, repertos seu potius fictos tempore Harberni abbatis, sequens legitur: Sanctus Notus martyr et rex Scottorum et uxor sua Sara occisi sunt in eodem loco: quæ excogitata videntur secundum exemplar simile Sigebertino. De Mauri nomine dicetur ad S. Elisabethæ Revelationes.

De nominibus animalium assumptis a primis christianis fuse disputat Cancellierius [Dissertazione epistolare supra due inscrizione delle martiri Simplicia, madre di Orsa e di un 'altra Orsa, pag. 8 et seqq.] ; humilitatis causa id factum esse volunt. Equidem nil detractum velim de laude eorum qui dicti sunt Agnella, Agnus, Aper, Aquila, Basiliscus, Bos, Buteo, Capella, Caper, Castoreus, Catulus, Columba, Columbanus, Corvus, Corvinus, Delphinus, Draconius, Felicula, Galba, Gallus, Hippasus, Leo, Leporinus, Lupercus, Luperculus, Lupus, Merula, Muræna, Musca, Ovidius, Porcus, Suillus, Taurus, Taurinus, Tigris, Ursus, Ursicinus et Ursa; dummodo veritati tamen detur ab hac humilitate deterritos non fuisse gentiles. En specimen quod ex schedis Barberinis protulit Cancellierius [Ibid. pag. 12.] :

D. M.
VOCONIÆ
VRSVLÆ
Q. CÆCILIVS
SECVNDINVS
VXOR

Ad hæc ex Gerberto [Hist. Silvæ Nigræ, tom. I, pag. 8, not. a.] adde: Haud infrequens fuit apud Romanos atque etiam in Germania nostra Ursuli nomen. Ausonius epistolam XVIII inscribit Ursolo Grammatico Trevirorum sub Valentiniano I. Exhibet Schöpflinus in Alsatia illustrata [Tom. I, tab. VII, num. 8.] fragmentum columnæ lapideæ quam I. O. M. AVGVST. VRSVLVS TAVG. posuit, notatque ex Grutero et Muratorio, num. 473, M. Aurelium VRSVLMM beneficiarum consulis, qui eidem Jovi Optimo Maximo et genio loci aram votivam prope Coloniam Agrippinam Tusco II et Dextro Coss. anno Christi 225 posuit: in lapide Narbonensi item Valerium Ursum, alibi URSULUM Junianum; in Dacia vero Lupulam VRSVLO fratri posuisse monumentum, quæ christiana nonnullis (parum doctis) creditur, quod D. O. M. dedicatus est lapis. Non minus Romæ notum Ursulæ nomen: ex Callisti enim cœmeterio erutus est hic lapis [Muratori, Inscriptiones, pag. MCMLXI, num. 7.]

VRSVLA ACCEPTA SIS
IN CHRISTO

Da eadem re vide Gruterum [Inscriptiones, pag. 9.] , Schœpflinum [Alsatia illustrata, tom.I, pag. 473.] et Hontheimium [Prodromus Historiæ Trevirensis, tom. I, pag. 13.] . Ex eo autem quod Ursula latinum nomen est, Dinoot Britannicum, hinc nequaquam concludi potest illam hujus non esse filiam. Re quidem vera Britanni, postquam insula eorum excessissent Romani, omiserunt latina nomina assumere; sed id paulatim factum est: cæterum nata forte S. Ursula, priusquam omnino Britanniæ occupandæ nuntium misissent Romani. Quod ait nomen in baptismate impositum, vetustisssimus mos est nomina, quum nova vita suscipitur, imponi adeoque mutari [Cfr Binterim. Denk wüdigkeiten, tom. I, part. I, pag. 40 et seqq.; Moroni. Dizionario di erudizione, Vis Battesimo, Comparatico, Confermazione, Nome, Padrino, Vescoro (Ordinazione) etc..] Qui nomen dederint explorasse sibi visus est B. Hermannus Steinfeldensis, cap. 8 libri 1.

d De nomine hujus filii atque etiam parentum vide Revelationes S. Elisabethæ num. 12.

e B. Hermannus Steinfeldensis in Revelationum libro 1, cap. 18, tradit S. Ursulæ sponsum Moguntiæ baptizatum fuisse.

* temporibus Gratiani et Valentiniani in Cornubia C. U.

* qui fratri Karadoco in regnum successerat C. U.

* Conano C. U.

CAPUT II.
S. Ursulæ et Sociarum nautica instituta et itinera Coloniense et Romanum.

[S. Pinnosa dux post S. Ursulam præcipua; S. Ursula instruit virgines.] Concordi itaque duorum regum studio, juxta regalem magnificentiam mirifice perfecta classe, completoque electissimarum virginum disposito divinitus numero, inter innumeras nobilissimæ prosapiæ puellas, Pinnosa a, maximi cujusdam ducis filia, tam genere, quam virtute emicuit; quæ secunda post Ursulam quasi magistra virginalis militiæ fuit; quam pater ejus, ut nobile par, filiæ specialis dilectionis fœdere sociavit. Omnibus igitur magnifice perfectis, condicta die virgineæ cohortes ad reginam convenerunt, et quasi ad navalem palæstram succinctæ, jubentis imperium præstolatæ sunt. Tunc B. virgo Ursula, quod diu desiderabat, virgineo vallata exercitu, hilari vultu, et animo primum debitas Deo gratiarum actiones exsolvit; deinde quasi fidissimis commilitonibus suis consilii sui arcanum innotuit b, easque in divini amoris observantiam piis exhortationibus erudivit et corroboravit, puellares autem cunei saluberrima reginæ suæ monita arrectis auribus avidissime audientes, cordaque cum manibus ad cælum levantes, quasi jam militari sacramento conjuratæ in Christum ad omnia divinæ religionis munia devotionem spoponderunt, mutuaque alacritate seipsas in hoc studium cohortatæ sunt, utpote quibus jam tunc cor unum et anima una erat, supernaque dulcedine prægustata in mentibus earum mundus, et gloria viluerat.

[9] [Virgines exercentur nauticis laboribus et certaminibus;] Posthæc dato signo, quia mare contiguum erat, raptim ad naves convolant, armamentaque explicant, altumque petentes, modo concursibus, modo discursibus, interdum fugam, interdum bellum simulant, omnique ludorum genere exercitatæ, nihil, quod animæ occurrisset, intentatum relinquunt, sicque per dies singulos puellariter palæstrizantes, aliquando circa meridiem, aliquando ad nonam c, aliquando die toto in ludis assumpto, ad vesperam reversæ sunt. Ad hujusmodi ergo spectaculum pius rex cum grandævis patribus, cunctisque regni primatibus frequenter aderat: vulgus etiam promiscuum (ut semper novarum rerum cupidum est) postpositis seriis suis, virgineis lusibus suis applaudebat. Sed postquam quotidianis exercitationibus assiduitas aluit audaciam, longius a litore remigantes, cum spectaculi gratiam populo subtraherent, quædam etiam naves flabris ventorum disjectæ ante noctem minime redirent, diutina exspectatio, et satietas ludorum spectatoribus fastidium genuit, singulisque ad sua opera discedentibus, paulatim turba defluxit.

[10] [Instante nuptiarum tempore Deo se ardentius commendant;] Sic ergo cum multa jucunditate celebrato per triennium hoc martyrii præludio, cum adornatis sponsalibus condicta nuptiarum die juvenis in amorem virginis animum perurgeret, B. Ursula, quamvis divino promissionis oraculo non incredula, pro humana tamen infirmitate solicita, convirgines suas, quas jam in Domino tam verbis, quam exemplis erudierat, ut in tali rerum articulo divinæ misericordiæ januam instantius pulsarent, admonuit, ne castitatis procinctum perderent, sub quo regi suo cælesti irreprehensibiliter militassent. His dictis cum quasi jam currentibus stimulum addidisset, devotæ Deo virgines ex toto corde in lacrymas profusæ, tam pro sua singulæ, quam pro reginæ virginitate conservanda, supernum cœperunt auxilium ardentissima spiritus contritione invocare.

[11] [Ventus abripit classem in portum Tile; dein Coloniæ applicant.] Pius autem Dominus, qui semper est prope omnibus invocantibus se in veritate, tam pia vota non distulit: sed ventum de thesauris suis produxit, impulsamque classem sub unius diei noctisque spacio, secundo cursu in portum, qui Tile * d dicitur, integro tam navium quam puellarum numero pertulit. Itaque arrepto litore, quod concupierant, tanti dux fœmina facti, quasi Maria prophetes Pharaonis exercitum per mare rubrum evasisset, sponso cælesti debitæ laudis epithalamium præcinit. Quod cum puellaris exercitus non clamoso strepitu; sed pari cordis concentu resonaret; canticum hoc lætitiæ usque ad aures Domini Sabaoth cum odore suavitatis pervenit. Ibidem ergo cum nocte illa pausassent, sequenti die comparatis utensilibus (nam mercatus ibi erat) e ad naves reversæ sunt, adductisque anchoris, adverso flumine subremigantes, ad insignem illam Germaniæ metropolim Coloniam, ubi nunc corpora earum in pace requiescunt, tandem pervenerunt.

[12] [Angelus S. Ursulæ mandat peregrinationem Romanam et prædicit martyrium.] Egressis itaque, cum post vespertinam refectionem somnus diurno labore fessis obreperet, B. virgo Ursula, quæ jam Deo in angelicæ castitatis professione complacuit, vidit in somno angelicæ claritatis, et auctoritatis virum, qui adsistens primo an vigilaret, inquisivit. Quem cum illa virgo subito visu puellariter exhorresceret, ille timorem ejus blande compescens: Scito, inquit, filia, quia quod multum concupieras, in protectione Dei cæli cum dulcissimo hoc sororum tuarum contubernio Romam pervenies f, peractisque votis, integro comitum tuarum numero, iterum huc reverteris in pace. Hic ergo vobis a Deo requies in seculum seculi prædestinata est: hic in pace pausabitis, et quia bonum certamen certastis, cursum consummastis, fidem, servastis, de cetero superest vobis corona justitiæ, quam ut a justo judice plenam accipiatis, pro bona nominis ejus confessione, cervices vestras persecutori dabitis, depositisque hic corruptibilibus corporum sarcinis ad cælestem thalamum cum gloria martyrii pervenietis. His dictis vir, qui loquebatur, disparuit.

[13] [Visitatis Romæ liminibus SS. Apostolorum, redit cum virginibus Coloniam S. Ursula.] At illa nihil de tantæ auctoritatis oraculo ambigens, mox ut dies terris reddita est, convocata virginum concione, quæ audierit et viderit in auribus omnium exposuit. His auditis, communis exsultatio facta est, quia dignæ habitæ essent pro nomine Jesu contumelias pati; immolatisque laudum hostiis, unanimi deliberatione statuerunt iter hoc festinantius peragere; cupientes videlicet jam dissolvi, et cum Christo esse, et ne quam divinæ prædestinationi moram facerent, secundo vento velificantes Basileam g applicuerunt, religatisque ibi trieribus, pedestri itinere Romam pervenerunt. Ubi cum per dies aliquot, perlustratis ubique diversis sanctorum liminibus, pervigiles in oratione Deo animas suas commendarent, lacrymisque interiorem habitum, quasi jam ad æterni regis triclinium processuræ studiosius componerent, peractis tandem votis, itinere, quo venerant, Basileam reversæ sunt, ascensisque navibus, per decursum Rheni prono alveo defluentes, et armis spiritualibus, tam contra spirituales nequitias, quam contra omnes persecutionum pressuras se communientes, tandem Coloniam applicuerunt.

ANNOTATA.

a Vide quæ ad Sermonem in Natali notavimus litera aa.

b Codex Ultrajectinus Carthusianus loco innotuit habet insinuavit. Sed innotescere idem aliquando est ac cognoscere; et scriptoribus Historiæ Augustæ et Soliloquiorum S. Augustini et S. Gregorio M. idem ac notum facere: cfr Forcellinius ad Vum innotescere et Crombachius ad hunc ipsum Passionis locum.

c Si ab ortu solis ad ejus occasum horas duodecim ponas, æquinoctiis respondebit nona horæ tertiæ pomeridianæ; aliis temporibus alia erit convenientia.

d Tile, Tiele, Thiel etc. non apparet in monumentis publicis ante annum 890 [Cfr Smids, Schatkamer der Nederlandsche oudheden, V° Thiet.] seu potius 896, quo ejus mentionem fecit Zuentiboldus [Van Mieris, Charterboek van Holland, t. I, p. 28.] in diplomate quoconfirmavit bona et jura, olim ecclesiæ Ultrajectensi ab antecessoribus concessa. An sæculo V in hoc oppido, ad dextram Wahalis sito, jam portus esset, plurimum ambigo, in negantium partem proclivior. Certe in antiquis itinerariis nullus locus Tilæ respondet.

e Hæc ad ea quæ sæculo XI obtinebant videntur conficta; neque ulla (quod sciam) antiquior hujus mercatus memoria exstat. Bataviæ mercatus videtur in Foro Adriani, nunc Voorburg, fuisse.

f In Commentario prævio § XXVIII diximus quid verisimilius de hoc itinere sentiendum sit.

g Quam difficile, ne dicam impossibile, fuerit navibus, et quidem marinis, Colonia Basileam ire, dictum est in Commentario prævio num. 282.

* alias Diele, Tiele, Tyle.

CAPUT III.
Martyrium sanctarum undecim millium Virginum.

[Ab Hunnis obsidentibus Coloniam cæduntur Virgines.] Aderat tum a ibi barbara Hunnorum gens, quæ peccatis hominum exigentibus, tam Galliarum, quam Germaniæ et Italiæ terras cædibus jam vastaverat et incendiis, ita ut eversis urbibus, ecclesiis crematis, religionis divinæ vix aliquæ remanerent reliquiæ b. Eadem itaque barbaries, cum per idem tempus ingenita feritate etiam urbem Coloniam arcta obsidione vallaret, nondum hoc advenientibus prodente fama, virgines, jam pridem cognita humanitate incolarum, sine omni hujusmodi suspicione in terram egressæ sunt, et ecce barbari more suo, per velocissimos discursores explorata re, subito cum clamore super eas irruerunt, et quasi lupi in ovilia agnorum irruptione facta, infinitam illam multitudinem inhumana crudelitate peremerunt c.

[15] [S. Ursula, frustra ab Attila tentata blanditiis, sagittis necatur.] Cumque belluina illa rabies ad B. Ursulam jugulando pervenisset, satellites moti, admirabili pulchritudine ejus conspecta, manum, animumque represserunt, ipseque princeps scelerum libidinis fervore d quasi fulmine percussus, deposito paululum rigore, cœpit ad blanditias, et amatoria verba descendere. Vere, inquiens, forma tua magnum dat specimen, quod de ingenuis magnisque puella natalibus orta es, juravitque in diis suis e, dicens, quia si pridem ad intercedendum ascendisses, nullam in comitatu tuo jacturam pertulisses. Sed consolare dilecta, et gaude sorte tua, et noli dolere de morte virginum tuarum, quia digna habita es, quæ me totius Europæ victorem f, quem etiam Romanum tremit imperium, merearis habere maritum. Virgo autem cogitans, quæ Domini sunt, cum hujusmodi sponsum liberrima vocis et habitus indignatione, quasi principem tenebrarum, exsufflasset, barbara mens, et effera bile tumens, belluæ instar infremuit, et repulsam suam non sufferens, in B. Virginem, quæ jam dissolvi cupiebat et esse cum Christo, sententiam mortis dictavit, sicque candidissimi exercitus regina, ictu sagittæ g transverberata, super nobilem comitum suarum acervum, velut cæleste margaritum corruit, purpureoque sanguine, quasi secundo baptismate dealbata, cum tot victricibus turmis ad cæleste palatium laureata migravit, suppletis fideliter quæ deerant in corpore suo passionibus Christi. Perfectus est igitur admirabilis ille calathus Domini, qui ne liliis tantum virginitatis albesceret, totidem martyrii rosis distinctus est, quibus ante superni inspectoris oculos decentius ruberet.

[16] [Triumphus hic virginum superat triumphos romanorum.] Fallant nunc, et fallantur, qui seculari gloria stupidi, triumphos regum suorum infinitis laudibus, quasi ad cælum extollunt, scribentes illa, et illa bellorum insignia, utpote victos reges currum præcedere, infinitos captivorum greges minari, victores autem milites discoloribus armis fulgentes, sua singulos militaria signa ostentare, duces autem ipsos in aureis quadrigis residentes, auratis vestibus radiare. Addant præterea, si placet, diem urbi festum, lætitiam patrum, vulgi clamorem et commune tripudium. Sed hæc si cum hoc triumpho sapienter fuerint collata, miseria potius dicenda sunt, quam gloria; cum illi purpurati et aurati descenderint ad tenebras et æterna supplicia: illæ autem, stola immortalitatis indutæ, visione Domini perfruantur, et societate angelica. Ecce juxta vocem Domini bona terra fructum sexagesimum pariter et centesimum in patientia attulit, et quæ ad horam euntes ibant, et flebant mittentes semina sua, modo venientes, et manipulos suos portantes in exsultatione venerunt, imo depositis corporum paleis, mundatum et bene cribratum triticum in horrea Domini intulerunt.

[17] [Colonia. fugatis magno prodigio hostibus, obsidione liberata sepelit SS. Virginum corpora.] O quale hac die in cælo factum est tripudium, qualis occursus supernorum civium? Quæ exsultatio apostolorum? Quam communis gloria martyrum et sanctarum virginum de augmento ordinis sui gloriantium? ut etiam Colonia illa beata, et incomparabili hoc thesauro beatior, sciret, quantum sacratissimis virginum cineribus, honoris et reverentiæ semper deberet, in sua liberatione experta est, quam preciosa in conspectu Domini mors earum fuisset, et quam magnifice in concilio sanctorum viverent, quarum nuda forsitan corpora tantum potuissent. Nam peracta tam belluina rabie, quasi tortoribus illis manifeste Deus calicem iræ, vertiginis et insaniæ miscuisset, dati sunt in reprobum sensum, videruntque tot armatorum acies, quot virginum corpora trucidaverant, persequentes se, ad quarum impetum effera illa barbaries, et post triumphos jam fugere nescia, non auderet subsistere. Fugatis ergo pacis hostibus, conclusis civibus, insperata pax reddita est, longoque luctu soluti Colonienses, portis eruperunt, et ecce passim super nudam humum inhumata virginum cadavera invenerunt: nec multum eos res fefellit; quippe qui jam pridem transeuntium ibidem sanctarum puellarum vestes, habitus, et naves noverunt. Sed quia facile animadverterant devotas Deo virgines pro conservandæ pudicitiæ signaculo, in agone martyrii occubuisse, seque earum patrocinantibus meritis non modo mortem, sed etiam cruciatus barbarorum omni morte graviores evasisse: unanimi consensu, non quasi homines, sed quasi Deum in humanis corporibus venerantes, non privatis, non publicis sumtibus pepercerunt, dum non modo humanitatis officio, verum etiam humillimæ venerationis studio pro se quisque satagentes, alii dilaniata, disjectaque martyrum membra congerunt, alii vestibus cooperiunt, alii terram effodiunt, alii sarcophagis imponunt, brevique tempore, sicut hodie illic est cernere, sanctissimæ virginum reliquiæ ad æternam Coloniensium gloriam pausaverunt in pace.

[18] [Templum erigitur; quod Clematius restaurat et perficit.] Ex eo autem jam crescente divina religione non modo consuetudo, sed pro consuetudine sacramentum civibus inolevit, ut intra ambitum virginalis sepulturæ nemo usque hodie cujusquam mortui corpus audeat sepelire. Aliquanto autem tempore evoluto, divinitus frequenter per visionem admonitus, et quasi legatione sanctarum virginum accitus, vir religiosus, nomine Clematius, ex Orientis partibus advenit, qui pro voto suo ecclesiam super sanctissimos cineres a fundamentis constructam in honorem sanctarum virginum conplevit. Lauda ergo Colonia Dominum, quoniam confortavit seras portarum tuarum, et posuit fines tuos pacem et tanto promisso pignore, benedixit filiis tuis in te.

ANNOTATA.

a Hunnos medio mense octobri anni 451 circa Coloniam facile versatos esse ostensum in Commentario prævio, § XX.

b Hæc de nullis aliis Hunnis intelligi possunt quam de iis qui sub Attilla duce militarunt.

c Alibi non mitius ab iis actum esse in Commentario prævio dictum fuit § XXIV.

d Attila designatur, libidini ut tota Hunnica gens, deditissimus. Vide Commentarium prævium num. 225. Matrimonia raptim quasi et transeunter celebrare in more habebat positum Attila; adeoque grex uxorum et populus filiorum ei erat.

e Quos deos colerent incompertum; habebantur fere athei. Divinationem tamen aliasque id genus superstitiones frequentabant.

f Etiam clarius designatur Attila.

g Id armorum genus Hunnis proprium. Reliquias sagittarum, ossibus infixas, repertas esse diximus supra num. 145. Atque hinc egregie confirmari reapse ab Hunnis occisas fuisse Colonienses Virgines quis negarit?

CAPUT IV.
Martyrium S. Cordulæ et revelatio B. Helentrudi facta. a

AUCTORE EGBERTO.

[S. Cordula, timore mortis occultata, postridie offert se ad mortem.] Erat autem de eodem sanctissimo virginum contubernio quædam nomine Cordula, quæ ceteris virginibus in agone Christi occumbentibus, sola in unius navis alveo sub eadem nocte delituit, et in crastinum ultro se morti, quam fugerat, virili animo offerens, triumphales catervas cum pari gloria martyrii subsecuta est. Sed nemo in hoc scandalizetur, quasi beata illa virgo coronæ suæ parva hac formidine aliquid derogaverit, cum nec Petrus negans, nec Thomas dubitans, ab apostolatus honore dejectus sit. Divino enim nutu ad magnum ecclesiæ fructum Petrus de se, quasi de homine præsumens, et magistro commoriturum se asserens, ancillæ ostiariæ vocem utiliter pertimuit, qui tamen postea usque ad crucem perveniens, nec Romæ urbis principem expavit. Forsan et beata illa virgo de anteactæ vitæ puritate et fidei constantia præsumens, ad tolerandam passionem aliquid in se fiduciæ habuit: ideoque humilianda erat, ut non in se, sed in Deo gloriari disceret, et sic humiliata ad cælestem thalamum gloriosius transierit. Sic et fidelis David, cum Domino diceret: Juravi, et statui custodire judicia justitiæ tuæ, mox quasi in se revolutus, subjecit, dicens: Humiliatus sum usquequaque: ne autem infirma membra de salute desperarent, si quando in passionis articulo pro humana infirmitate paululum hebescerent, ipse mediator Dei et hominum, personam infirmantium assumens, dixit: Tristis est anima mea usque ad mortem. Pater, si fieri potest, transeat a me calix iste. Ecce qui potestatem ponendi animam suam et sumendi eam habuit, transire a se calicem petivit passionis, nec filius a Patre exaudiri aliquando potuit: sed caput pro infirmantibus membris loquebatur, quorum tunc sibi personam assumsit. Forsitan etiam superius ille agricola fructificantem palmitem, ut fructum plus ferret, adhuc purgare voluit: quemadmodum cum sigillum aliquod, sculptoris studio subtilissime expressum, omnis jam populus videt et laudat, artifex tamen adhuc imperfectum videt, et limat; ut quod oculis aliorum jam placuit, etiam suis in aliquo displicere non possit. Sed quis cognovit sensum Domini? ideoque supervacuum est occulta Dei judicia discutere; salva fide, sine periculo licet nescire, cum liquido hoc constet, semperque constiterit, quod athleta, Dei, ad probationem, non ad reprobationem, dilata sit.

[20] [Apparet S. Cordula Helentrudæ, et indicit festi sui celebritatem.] Longa igitur temporum serie revoluta, sancta, quam prædiximus, Cordula, inclusæ cuidam, incomparabilis tunc vitæ et specialis meriti, Helendrudæ b per visum apparuit, eamque quasi contubernalem suam, an se agnosceret, requisivit. Illa autem quamvis sancta, et mente Deo jam proxima, tamen adhuc corruptibilis, et quasi corruptio incorruptelam non sufferens divinæ venustatis et gravitatis, personam exhorruit. Erat enim virgo Dei ultra omne artificium hominis vestita mirifice, coronamque liliis, rosisque alternantibus intertextam gestans in capite. Famula ergo Dei ex pavore respirans, indignam se tantæ majestatis agnitione esse respondit. Cum ego, inquiens, carnalis peccati sim legibus obnoxia; tu autem jam in ordinem cælicorum assumta totius sis corruptionis aliena. Tum illa: Noveris, inquit, me unam ex sacro Coloniensium virginum numero fuisse, quæ illis in agone Christi triumphantibus, una nocte supervixi, sequentique die mortis cupida, ultro me carnificibus obtuli, sicque in Christo moriens, nec sorores meas deserui, nec socialem martyrii coronam amisi. Itaque cum illarum gloriosissimi transitus diem debita jam devotione tota Colonia veneretur, mei nominis, nec brevis aliqua adhuc recordatio agitur. Proinde nunc veniens, id tibi injungo obedientiæ, quo sanctimonialibus ad corpora nostra devote excubantibus, denuncies ex me, ut cum sororum mearum triumphalem gloriam celebrant, proxima sequenti die et mihi aliquid venerationis impendant, quia minime eis expedit, ut inter omnes, quæ illic pausant, mei tantum nominis reverentia nulla sit. Cumque illa de nomine ejus requireret, jussa est a virgine frontem ejus intueri, ut hoc sibi nomen fuisse indubitanter sciret, quod illic exaratum inveniret: paruit illa, vidit, et legit, discretisque syllabis Cordula, distincte scriptum invenit.

[21] [Instituitur festum S. Cordulæ. B. Helentrudis illustrat vitæ sanctimonia Herise monasterium.] Famula igitur Dei ad sanctimoniales divinum oraculum retulit, creditumque est, ac deinde statutum, ut cum SS. Virginum celebritas agitur, sequens dies S. Cordulæ laudibus impendatur c. Sed ne cui visio hæc quasi minus auctoritatis, ludificante somnio, dubia habere videatur, revocet ad memoriam, quia et Petrus dormiens in disco vocationem gentium vidit, et Paulus virum Macedonem in Illyriam se vocantem non dubius audivit, et patriarchæ nostri, Abraham scilicet, Isaac et Jacob, Joseph quoque, Gedeon atque Daniel, multa magna cælestium mysteriorum sacramenta viderunt; magi etiam de mutando reditu dormientes edocti sunt. Ipse quoque nutritius Domini, Joseph ab angelo admonitus est in somnis in Ægyptum fugere, extinctisque persecutoribus Christi, propter metum Archelai Nazareth secedere, ibique habitare. Sed quid his assertionibus opus est, cum famula Dei, cui hæc revelatio ostensa est, tam celebris vitæ, tamque sanctæ conversationis fuerit, ut ipsa pro certissimo veritatis testimonio habenda sit. Est enim locus in Saxonia Herse d, ibique usque hodie gloriosa sanctimonialium congregatio, ubi sancta illa nata et nutrita, peracto sanctissimæ vitæ cursu, nunc corporaliter in pace quiescit, quamvis ultimi temporis sui aliquantum in monte, quo civitas Iburg sita est, in eadem sanctitate exegerit. Hujus vitæ et sanctitatis tot sunt testes, quot vel hodie Herse sanctimoniales sunt, vel ab inde fuerunt: et verissimæ, utpote Deo verbis hominum adstipulante. Usque hodie enim ad tumulum ejus frequenter redditur lumen cœcis, gressus claudis, insirmi ad usum vitæ reparantur, et obsessi ab immundis spiritibus emundantur: ideoque competens ejus testimonium fuit, et nesas est dubitare, quod de sancta sanctæ, de sponsa sponsæ, de dilecta dilectæ suæ Dominus dignatus est revelare.

[22] [Exhortatio ad memoriam et cultum SS. Virginum inflammandum.] Glorietur ergo superna Hierusalem, et cælestis illa curia, tot ingenius civibus ampliata, ubi non est servus, aut liber, masculus aut femina. Glorietur Britannia, quamvis in Adam generans, virgineæ tamen indolis fœcunda. Glorietur Germania, tot lectissimos Oceani flores excipiens. Glorietur Roma, numerum virginum, quem acceperat, reddens. Glorietur Colonia, talem apud se thesaurum retinens. Glorietur beata illa sanctimonialium congregatio, tot sanctarum virginum, quibus devote famulatur, patrociniis de perpetua salute præsumens. Benedicta ergo gloria Domini de loco sancto. Vos autem sanctimoniales, tot cælestium gemmarum servatrices, speciali obsequio specialiter satagite, ut si ad centesimum, vel sexagesimum fructum non pertingitis, saltem post vestigia earum divinæ misericordiæ spicas legatis. Omnes etiam in communi sanctissima earum patrocinia humillime flagitemus, ut quia ad socialem cum ipsis gloriam adspirare nec audemus, nec possumus: tamen quia in domo Patris mansiones multæ sunt, earum meritis patrocinantibus, in cælesti Hierusalem, vel novissimæ sortis municipatum capiamus, præstante Domino nostro Jesu Christo, qui cum Patre et Spiritu sancto vivit, et gloriatur Deus in sæcula sæculorum Amen. Passæ sunt anno 238 e.

ANNOTATA.

a Voluit Crombachius hoc caput pluribus sæculis, postquam (ut ipse sibi imaginatus est) S. Cunibertus Passionem Regnante Domino scripsisset, adjectum fuisse; sed minus feliciter. Vide Commentarium prævium num. 25. Quum autem omnia, quæ in hoc capite de S. Cordula traduntur, ex revelatione, quam sibi B. Helentrudis habere visa est, accepta sint; quid de his sentiendum sit collige ex dictis in Commentario prævio, num. 77.

b Ætatem et alia ad B. Helentrudem pertinentia vide in Commentario prævio num. 24.

c De B. Cordulæ cultu dicetur in Gloria posthuma, sed maxime ad diem sequentem.

d De Herse seu Herise monasterio vide Commentarium prævium num. 24.

e Hæc verba: Passæ sunt anno 238 inter annum 1100 et 1156 addita fuisse dictum in Commentario prævio num. 69.

Liber revelationum seu imaginationum S. Elisabethæ Schœnaugiensis de SS. Ursula et sociabus.

Ursula virgo et martyr Coloniæ Agrippinæ (S.)
XI millia virginum et martyrum Coloniæ Agrippinæ

BHL Number: 8431
a b c

AUCTORE S. ELISABETHA.

Præfatio Egberti abbatis in revelationes seu imaginationes S. Elisabethæ.

Omnes, qui lecturi sunt verba libri istius, hoc indubitatum sciant, quoniam sermones angeli Dei e, quos hic perhibetur habuisse ad ancillam Dei Elisabeth, quosdam quidem ex toto proferebat latino sermone, quosdam autem omnino teutonica loquela, quosdam quidem ex parte latine, et ex parte verbis teutonicæ linguæ pronunciabat. Ego autem Egbertus, germanus ancillæ Dei, munificentia Dei ad Schœnaugiense cœnobium f de Bonna g attractus: et primum quidem monachus, deinde gratia Dei ad abbatiam h vocatus, conscripsi omnia hæc, et alia, quæ de revelationibus ejus leguntur: ita quidem, ut ubi erant latina, verba angeli immutata relinquerem: ubi vero teutonica erant, in latinum transferrem, prout expressius potui, nihil mea præsumptione adjungens, nihil favoris humani, nihil terreni commodi quærens: testis mihi est Deus, cui nuda et aperta sunt omnia i.

ANNOTATA.

a Quid de his Revelationibus tenendum sit diximus in Commentario prævio § V.

b Papebrochius ejus Acta edidit ad 18 junii [Acta SS. tom. III Junii, pag. 635.] ; brevem synopsim dedimus supra § V Commentarii prævii.

c Notandum est, inquit Hartzheimius [Bibliotheca Coloniensis, pag. 72.] , triplicem fuisse Schonaugiam. Prima monachorum ordinis S. Benedicti in sylva Hercinia sub ditione comitum Nassaviorum in extrema diœcesi Trevirensi: hanc ingressus est Egbertus S. Elisabethæ frater, post annum 1154, prius canonicus ecclesiæ SS. Cassii et Florentii Bonnæ [Cfr Revelationes S. Elisabeth, lib. II, cap. 2, pag. 175 et Acta SS. tom. III Junii, pag 617.] , et ab exeunte anno 1167 ejusdem Schonaugiæ abbas factus [Acta SS. tom. III Junii, pag. 604.] . Altera Schonaugia est monialium, ordinis ejusdem, priori vicina, quæ circa annum 1590 vel 1600 desiit, fundo et possessionibus in primam Schonaugiam, quæ et S. Florini dicitur, translatis. Porro secundæ Schonaugiæ quondam abbatissa (immo rectrix) fuit Elisabeth, soror Egberti hujus. Tertia Schonaugia est monasterium ordinis Cisterciensis monachorum diœcesis Wormatiensis altero ab Heidelberga lapide.

d Huic Præfationi sequentia præmisit Crombachius: Quoniam non ignorabam viros quosdam eruditissimos subdubitasse num hæc a S. Elisabetha manarit narratio, autographum censui consulendum esse, quod in superiore Wesalia reperi apud abbatem Schonaugiensem, Casparum Schwan, virum religiosissimum. Is mihi illud Egberti abbatis manu, ut ipse testabatur, exaratum, legendum tradidit: in cujus fronte pulcherrimam præfationem hactenus ineditam, in qua juratus modum explicat quem in dictando libro S. Elisabeth observarit. Hæc Præfatio convenit cum iis quæ Trithemius de S. Elisabethæ Revelationibus scripta reliquit et Papebrochius [Ibid. pag. 607.] in fronte actorum hujus virginis edidit. Videtur æstimare Crombachius hanc præfationem pertinere ad librum IV Revelationum seu ad revelationes de sacro exercitu virginum Coloniensium; sed non ita est: spectat quippe quam proxime ad librum III, cui est titulus [Revelationes SS. Virginum Hildegardis et Elizabethæ, pag. 187.] : Hic est liber viarum Dei qui annunciatus est ab angelo Dei altissimi Elizabeth ancillæ Christi et Dei vivi in quinto anno visitationis ejus, in quo visitavit eum spiritus ad salutem omnium, qui paternas admonitiones Dei grata benedictione percipiunt. Et erat in anno dominicæ incarnationis millesimo centesimo quinquagesimo sexto. Verum quum Revelationes Ursulanæ eodem habitæ sint tempore, quo Annuntiationes Angelicæ, adeoque libri III et IV inter se cohæreant, nil vetat quin de Revelationibus libri IV intelligatur quoque Egberti Præfatio.

e Cfr Annotatum proxime præcedens.

f Vide Annotatum ad literam c.

g Vide Annotatum ad literam c.

h Abbas Schonaugiensis factus est anno 1167, quum S. Elisabeth, ejus soror biennio ante obiisset; ita ut post ejus mortem curam poliendi et latine vertendi ejus libros assumpserit.

i Etiam seposito hoc juramento, fidem ei omnino habendam arbitror, quippe qui vir probus passim appareat doctus et religiosus [Cfr Hartzheim, Bibliotheca Coloniensis, pag. 72 et seq.] . Sed facilior fuit in admittendis Revelationibus divinis; ipse sibi aliquando visiones cælestes habere visus [Visionum S. Elisabeth, lib. IV, cap. 6, pag. 212.] . Simili autem facilitate nimia alios quoque doctissimos et pientissimos viros, absque ullo sanctimoniæ suæ detrimento, laborasse quis ignorat? Neque desunt ejusdem rei recentia exempla. Quocirca ferendi non sunt qui, ubi tale quidpiam erratum est, nil præter fraudes et lucri spem vident. Certum itaque sit hæc omnia ab Egberto in ordinem redacta et latinitate (ubi opus erat) donata optima fide: sed hinc nequaquam sequitur Revelationes S. Elisabethæ non fuisse pia vigilantis somnia.

CAPUT PRIMUM.
Revelationes de S. Verena, Cæsario, Cyriaco papa et plurimis episcopis.

CAP. I.

Vobis b, qui pios affectus ad ea, quæ sancta sunt, geritis, [S. Elisabetha, negligens obloquentium linguas,] Elisabeth famula c ancillarum Domini, quæ sunt in Schönaugia, aperio ea, quæ mihi per gratiam Dei sunt revelata, de illo virginali exercitu S. Ursulæ Britannicæ reginæ d, qui in suburbio Coloniensis civitatis pro Christi nomine in diebus antiquis martyrium passus est e: de his enim me silere non permittunt quidam bonæ opinionis viri, qui ad hæc investiganda diutina postulatione me multum renitentem compulerunt f. Scio quidem, quoniam et hi sumpturi sunt occasionem flagellandi me linguis suis g, qui adversantur gratiæ Dei in me: sed voluntarie sustinebo, quia aliquid mercedis me recepturam spero, si tot martyrum honor aliquid incrementi acceperit ex his, quæ per meos labores Dominus de eis revelare dignatur.

CAP. II.

[2] Quando complacuit Domino misereri super martyres suas pretiosas, [aperit quæ anno 1156 et deinceps audiit ex ore S. Verenæ, cujus corpus Schonaugiam delatum fuerat, et imprimis de illius nomine.] quæ per multa tempora jacuerant sine honore sub pedibus hominum et jumentorum, secus muros urbis Coloniæ h: accidit, ut viri quidam ibi manentes, accederent ad locum martyrii earum, et aperirent multa monimenta sanctorum corporum, atque ea inde sublata transferrent ad loca religiosa, quæ erant in circuitu, sicut a Domino fuerat ordinatum. Erat autem annus Dominicæ Incarnationis millesimus centesimus quinquagesimus sextus i, his fieri incipientibus, et tenebat Romani Imperii principatum Fridericus Imperator, cathedræ autem pontificali in Colonia præsidebat Arnoldus Secundus. Tunc inter ceteras una pretiosa martyr ibidem inventa est, in cujus sepultura titulus talis legebatur: Sancta Verena Virgo et Martyr j. Hæc per manum venerandi abbatis nostri Hildelini k, inde in locum nostrum l translata est, data ei a Tuitiensi abbate, domino Gerlaco m, qui ad colligenda et honoranda illius sanctæ societatis corpora pia multum devotione fervebat. Quæ dum a conventu fratrum nostrorum, qui eam suscepturi erant, ad ingressum ecclesiæ exspectaretur: ego in conclavi nostro residens, antequam de adventu ejus quidquam audissem, testimonium sanctitatis ejus tale accepi a Domino. Veni in mentis excessum, et vidi in via, per quam sacra ossa ferebantur, quasi flammam candidissimam, habentem formam globi, quam antecedebat Angelus speciosus nimis, habens in manu sua thuribulum fumigans, in altera vero candelam ardentem. Sicque pariter in aere læto meatu migrabant usque intra ecclesiam n. Cumque die altera in ejus veneratione Missarum solemnia celebrarentur, fui in spiritu; et apparuit mihi eadem virgo stans in cælesti claritate mirifice coronata, et palma victoriæ gloriose adornata. Ego igitur eam alloquens interrogavi, an vere ita esset nomen ejus, sicut relatum nobis erat o, pariterque sciscitata sum de nomine cujusdam martyris, cujus corpus absque certo nomine cum ipsa erat allatum. Et respondit dicens. Ita est nomen meum, ut audistis: pene tamen per errorem aliter scribi debuerat: sed ipsa ego scribentem prohibui: venit autem mecum Cæsarius martyr: quando introivimus in hunc locum, intravit pax nobiscum.

CAP. III.

[3] Rursus die altera cum de eodem martyre divinum officium celebraretur, [Apparet S. Cæsarius et refert passionem suam.] apparuit et ipse mihi gloria magna, et cum ab eo requisissem, cujus officii in sæculo exstitisset, et qua occasione cum illis virginibus martyrium subiisset; ait: Miles fui in sæculo, filius materteræ hujus sacræ virginis, cui nunc adjunctus sum. Dilecta mihi valde erat, ideoque cum egrederetur de terra sua, comitatus sum eam. Ipsa vero ad martyrium suscipiendum me confortavit, et ego videns constantiam in passione, simul cum ea passus sum. Fuerunt autem longo tempore ossa nostra ab invicem separata, et nunc impetravimus a Domino, ut sic conjungerentur. Hoc igitur sermone in magnam dubitationem adductus sum. Existimabam enim, quemadmodum opinantur cuncti, qui legunt historiam Britannicarum virginum p, quod absque virorum comitatu peregrinata fuerit illa beata sodalitas q. Præterea et aliud quiddam comperi, quod nihilominus hanc opinionem vehementer infirmabat.

CAP. IV.

[4] In tempore eodem, quo prædicti duo martyres inventi sunt: [Eodem tempore multa alia corpora reperta cum titulis, de quibus est dubitatum.] reperta sunt inter sepulcra virginum, multa corpora sanctorum episcoporum, atque aliorum magnorum virorum. Erantque in monimentis singulorum repositi lapides habentes titulos sibi inscriptos: quibus dignoscebantur, qui, aut unde fuissent. Horum præcipuos, et maxime notabiles transmisit ad me ex supradicta urbe præfatus abbas; sperans aliquid mihi per gratiam Domini de eis posse revelari, et cupiens certificari per me, utrum credendum eis esset, an non. Habebat quippe suspicionem de inventoribus sanctorum corporum: ne forte lucrandi causa, titulos illos dolose conscribi fecissent r. Quales autem fuerint tituli illi, et quid de eis mihi revelatum sit, in præsenti sermone per diversa loca oculis legentium anteponere curavi, ut hinc animadvertatur, quam digne a fidelibus Christi omni honore prosequenda sit illa sancta sodalitas, quam tam sublimium personarum comitatu divina paternitas honorare dignata est.

CAP. V.

[5] Eram aliquanto tempore cogitans super his, quæ dicta sunt, [S. Elisabetha] et desiderans accipere a Domino revelationes, quæ exspectabantur a me. Et factum est, [interrogat S. Verenam et jubetur quotannis jejunare;] ut superveniret festivitas BB. Apostolorum Simonis et Judæ: de quibus dum officium Missæ celebraretur, venit super me quædam passio cordis, quam pati solebam, quando primum mihi revelari inceperunt mysteria Dei. Cumque diu fatigata fuissem s, veni in ecstasin, et sic quievi. Cum ergo in spiritu meo, sicut mos mihi est, in cælum intuerer t, vidi supradictos martyres de loco claritatis, in quo visiones sanctorum videre soleo, longe in inferiorem aërem procedentes: eosque fidelis custos meus Angelus Domini præcedebat. Quos ego ita, ut eram in spiritu, allocuta sum, dicens: Magnæ benignitatis vestræ hoc est Domini mei, quod nunc ita me visitare dignamini, cum nihil servitii vobis exhibuerim. Ad hæc beata Verena ita respondit: Sensimus quoniam multum nos invitavit desiderium cordis tui, et propterea venimus visitare te. Tunc interrogans dixi: Domina mea, quid hoc sibi vult, quod in loco martyrii vestri etiam corpora episcoporum sepulta inveniuntur? et numquid credendum est superscriptionibus titulorum, qui in quibusdam lapidibus illic reperiuntur? et quis fuit scriptor eorum? Et dixit ad me: Ante multa tempora ad hoc ipsum præelegit te Deus, ut ea, quæ hactenus de nobis incognita fuerunt, per se faceret manifesta. Propterea noli ferre moleste, quod ad hæc inquirenda quorundam precibus solicitaris. Sit autem injunctum tibi, ut omni tempore vitæ tuæ per singulos annos in vigilia passionis nostræ in pane et aqua jejunes: aut si hoc implere non potes, unius Missæ celebratione redimi te facias, quatenus tibi revelare dignetur Dominus ea, quæ de nobis manifestare disposuit, et ut tu nostro consortio quandoque adjungi merearis. Post hæc cœpit loqui ad me sermones istos in magna vultus sui hilaritate dicens.

CAP. VI.

[6] Quando primum in patria nostra congregari incepimus, [S. Venera narrat de adjunctis episcopis, maxime de S. Pantulo Basiliensi et patre S. Ursulæ.]sacra fama nostra late dispersa est, et multi ad spectandum nos undique confluxerunt. Contigit autem, Deo ordinante, ut etiam quidam episcoporum Britanniæ nobis adjungerentur, atque in nostra societate mare transeuntes usque Romam nobiscum pervenirent u. In quo itinere et B. Pantulus Basileensis episcopus x nobis associatus est, et usque ad Romam nos perduxit. Factusque est nostræ passionis socius. Hujus titulus talis erat: Sanctus Pantulus Basileensis episcopus, qui virgines sacras cum gaudio susceptas Romam perduxit: unde reversus Coloniam pervenit; ibique cum eis martyrium suscepit. Post hæc objeci dictis ejus illud, quod in historia ipsarum legitur, videlicet, quod cum esset B. Ursula, quasi ludens in mari secundum consuetudinem suam, cum associatis sibi virginibus, ductis plus solito in altum navibus, quas ipsæ virgines gubernabant: repentino vento adspirante, cunctæ naves a finibus illis ablatæ sunt, neque ultra redierunt illuc. Juxta hæc etenim verisimile est, quod absque virorum comitatu perrexerunt. Adhæc ita respondit: Pater B. Ursulæ rex Britanniæ Scoticæ z, Maurus nomine, vir fidelis conscius erat voluntatis filiæ suæ; et quid de ea Deus ordinasset, cognoscebat, quemadmodum et ipsa: atque hoc quibusdam, quos familiares habebat, detexit. Acceptoque consilio caute præordinavit, ut filia sua, quam tenerrime diligebat, viros, quorum solatio tam ipsa, quam exercitus ejus indigebat, in comitatu suo discedens haberet.

CAP. VII.

[7] Excellentium titulorum, qui maxime notabilis erat, [Item historiam S. Cyriaci Papæ narrat] hunc habebat modum: Cyriacus Papa Romanus, qui cum gaudio suscepit sanctas virgines, et cum eis Coloniam reversus martyrium suscepit aa. Et alius secus hunc repertus est talis: Sanctus Vincentius presbyter cardinalis bb. De quibus cum B. Verenam interrogassem, ait: In tempore; quo ingressæ sumus urbem Romam, præsidebat apostolicæ sedi vir sanctus nomine Cyriacus: hic ingressus fuerat Romam de finibus nostris, et cum esset vir prudens, et nobilis, omnibus acceptus, sublimatus erat in apostolicam dignitatem, et jam per annum integrum, et undecim hebdomadas Romanam ecclesiam rexerat, eratque in numero Romanorum pontificum decimus nonus; qui cum nos advenisse audisset, lætatus est cum omni clero suo, et in magna honorificentia nos suscepit. Habebat quippe cognatas quam plurimas inter nos cc. Nocte vero, quæ proxima erat post adventum nostrum, revelatum est ei a Domino, quod relicta sede apostolica nobiscum esset profecturus, simulque martyrii palmam nobiscum accepturus. Ipse vero erat celans apud se revelationem hanc: deditque sacri baptismatis benedictionem multis sodalium nostrarum, quæ nondum erant renatæ in Christo dd. Cumque opportunum tempus accepisset, manifestam fecit voluntatem suam, atque in conspectu totius ecclesiæ resignavit officium dignitatis suæ ee, reclamantibus cunctis, præcipue cardinalibus, qui velut deliramentum arbitrabantur, quod quasi post fatuitatem muliercularum declinaret, nescientes admonitionem divinam, quæ eum urgebat. Ipse autem constanter in proposito suo permanebat, propter amorem virginitatis nostræ. Nam et ab infantia sua ipse immaculatam virginitatem custodierat in seipso. Ab illo ergo tempore omnem gratiam, quam in conspectu Romanæ ecclesiæ prius habebamus, amisimus; et obscuri nobis facti sunt, qui prius applauserunt nobis. Ipse autem venerandus pater noster B. Cyriacus non prius ab urbe regressus est, donec ipsius consilio alter ei, nomine Antherus, substitutus est ff.

CAP. VIII.

[8] Posthæc cum perspexissem Catalogum Pontificum Romanorum, [et respondet ad objectionem petitam ex catalogis Romanorum pontificum.] neque usquam nomen S. Cyriaci illic reperissem, rursum interrogavi B. Verenam, cum se mihi die quadam præsentasset, quare inter ceteros Romanos præsules adscriptus non fuisset: et dixit, hoc ex indignatione cleri accidisse pro eo, quod in ordine dignitatis suæ usque ad finem permanere noluisset gg.

ANNOTATA.

a Liber IV Visionum seu Revelationum S. Elisabethæ initium sumit in editione Coloniensi anni 1628 a visione de assumptione B. Mariæ Virginis. Sequitur dein caput primum seu Protestatio angeli de annuntiatione libri Viarum Dei. Post venit caput secundum seu Sermo Elisabeth de undecim millibus virginum aliisque martyribus passis inter eas Coloniæ: quem jam edimus, secuti editiones Parisiensem Henrici Stephani anni 1513, Coloniensem Brigittinorum anni 1628 et Crombachii anni 1647 et codicem Ms. Carthusiæ Ultrajectinæ.

b Quibuscumque piis lectoribus hæc dicta sunt.

c Alibi se magistram vocat, non abbatissam: quippe quæ præposita quidem esset sororibus Schonaugiensibus, sed ipsa cum toto parthenone subdita abbati vicinæ Schonaugiæ virorum.

d In passione Regnante Domino regis tantum filia dicebatur; hic jam regina, scilicet propter titulum Ætherii, qui, apposito monogrammate in REX converso, a S. Elisabetha sponsus assignatus est S. Ursulæ.

e Multo verisimilius est magnam partem passim per civitatem Coloniensem esse occisam, sed in suburbano cœmeterio sepultam. Quum hæc dictavit anno 1156 S. Elisabetha, nondum pomœrio urbis inclusus erat ager Ursulanus; quod circa annum 1180 a Philippo Heinsbergensi factum.

f Brevi post aperit maxime Gerlacum Tuitiensem harum rerum studiosum fuisse.

g Passim in suis libris de adversantium linguis conqueritur.

h In Gloria posthuma dicetur de situ quo diu jacuerunt Sanctarum Virginum ossa.

i Cœpit Gerlacus, abbas Tuitiensis, anno 1155 reliquiarum effossionem; vide Commentarium prævium, num. 44.

j De minori fide horum titulorum dictum est in Commentario prærio § VI.

k Hildelinus fuit Schonaugiæ virilis et puellaris abbas usque ad nonas Decembres anni 1167.

l Quem locum nostrum dixit S. Elisabetha, non est Schonaugia puellaris, sed virilis; inde factum ut ignorare potuerit reliquiarum adventum.

m Gerlacus fuit abbas Tuitiensis usque ad annum 1161; quo ei successit Hartbertus seu Harbernus.

n Visio hæc nil aliud refert quam quæ vulgo in repræsentandis translationibus pingi aut sculpi solebant.

o Passim videbimus dubitantes de sinceritate nominum titulis inscriptorum.

p Intelligit Passionem Regnante Domino.

q Quum scriptus est Sermo in natali, complures arbitrabantur viros etiam inmixtos fuisse Virginum agmini. Vide Commentarium prævium, § XXVI.

r Vide de hoc loco dicta in Commentario prævio § VI. Illo ævo non tantum Coloniæ, sed alibi quoque fraudulenti erant homines qui ex confictis reliquiis et titulis quæstum facerent. Passim exempla obvia sunt. Animadvertendum tamen episcopos, abbates aliosque prælatos ecclesiæ sæpius videri talium fraudum victimas, auctores (quantum sciam) numquam.

s Ad hæc Crombachius: Modus revelationis describitur: præcedebat cordis palpitatio, corporisque defatigatio ob commotionem humorum et spirituum, in cerebro maxime exsistentium: hac animus ab externorum sensuum usu revocabatur, ut vacaret Deo et sanctorum alloquio, qui visione imaginaria præsentes ipsi videbantur: succedebat quies sopitis jam externis sensibus, et lumen in intellectu diversum a speciebus: ipsaque visio imaginaria. Sed ex hac ipsa corporis comparatione ostendit Amortius (vide supra Commentarium prævium num. 33) visiones in tali statu habitas imaginandi viribus non autem divinis illustrationibus (quod saltem ad res aut species spectat) tribuendas esse.

t Hunc morem figendi in cælum aut in alium quemcumque locum oculos aptissimum medium esse non tam ad divinas percipiendas illustrationes quam ad intendendas phantasiæ vires passim animadvertunt scriptores de rebus mysticis.

u In Passione Regnante Domino, multo minus in Sermone in Natali, de episcopis Britannis comitibus nullum vestigium est. Sed B. Hermannus Steinfeldensis, qui multa quæ in S. Elisabethæ Revelationibus plena non erant supplevit, lib. I cap. 7, designat SS. Wilhelmum, Columbanum, Iwanum, Eleutherium et Lotharium; pleraque nomina Britannis inusitata.

x De S. Pantulo ante detectum titulum nemoumquam audiverat. De eo scripsit D. Berthodus in Actis nostris ad diem 12 Octobris, huc remittens ut recognosceretur ejus commentarius. Porro quum omnia, quæ de S. Pantulo feruntur, conficto titulo nitantur et S. Elisabethæ Revelationibus; ex his quæ de titulis et Revelationibus sat aperte dixi, facile intelligere est quid de hujus sancti gestis sentiam. Hic solum animadvertam stare non posse quæ de Rauracorum destructione tradidit Berthodus, statuens hanc civitatem, cujus episcopus fuerit S. Pantulus, deletam fuisse bello Attilano. Ostensum est in Commentario prævio, § XIX, Rauracos sæculo IV ruinam traxisse.

z Ex hoc loco, ubi pater B. Ursalæ dicitur rex Britanniæ Scotiæ, et ex capite 2 libri I Revelationum B. Hermanni Steinfeldensis, ubi rex de Britannia minori oriundus perhibetur, compositis cum dictis plurium veterum geographorum, collegit Crombachius [S. Ursula vindicata, pag. 233 et seqq.] Hiberniam fuisse patriam S. Ursulæ Sed hæc traditio non convenit cum Sermone in Natali, duobus saltem sæculis antiquiori, ubi num. 9 Britannia proprie dicta aperte designatur, neque cum Galfredo Monumetensi, cujus etiam ratio habenda est. Si quid divinare liceat, fabulam de Hibernia S. Ursulæ patrianatam dicerem in Coloniensi Scotorum seu Hibernorum S. Martini monasterio, de quo in Commentario de S. Eliphio nonnulla explicui [Acta SS. tom. VII Octobris, pag. 819 et seqq.] . Scotis enim, Hibernis et Britannis hoc commune fuisse ut propter nominum gentis suæ confusionem sanctos sibi invicem eriperent, passim notum est. Ex eadem officina ortum arbitror, quod nunc primum apparet, S. Ursulæ patris nomen Maurum. Id enim idem est ac Britannicum seu Hibernicum Mor [S. Ursula vindicata, pag. 238.] aut Mawr [Miorcet de Kerdanet, la Vie des Saints de la Bretagne Armorique, par Albert-le-Grand, pag. 633, not. 6.] ; quod idem sonat ac latine Magnus aut Maximus; encomium nonnullis regibus Hiberniæ concessum. Et sane erat cur hæc laus daretur S. Ursulæ patri, ne ulla in re inferior videretur S. Pinnosæ patre, quem Maximum fuisse agnominatum alibi videmus. Cfr Annotatum aa ad Sermonem in Natali. Non ausim itaque fidem ullam addere cl. v. Miorcec de Kerdanet [Ibid. loc. cit.] , tradenti S. Ursulæ patrem britannice dictum fuisse Dinot Mawr; si Mawr loco nominis proprii habeatur.

aa De S. Cyriaco papa Romano sat multa diximus in Commentario prævio § XI.

bb Innumeri fere de cardinalium origine et dignitote scripsere; nemo vero huc usque ostendit documentis genuinis appellationem cardinalis presbyteri medio sæculo V fuisse in usu. Hinc judicium fer quantum valeat ille titulus et S. Elisabethæ de eo revelatio seu explicatio.

cc Earum nomina detexisse sibi visus est B. Hermannus, lib. I, cap. 17.

dd Aliquot nomina iterum dabit B. Hermannus lib. I, cap. 16.

ee Plura sæcula insonuit in juris prudentiæ scholis id exemplum (nullo alio nixum fundamento quam titulo et malefidis revelationibus), quo demonstraretur posse Romanos pontifices dignitatem suam abdicare!

ff De S. Anteri ordinatione vide Commentarium prævium § X. Porro quum S. Anterus ordinatus fuerit exeunte anno 235, qua ætate valentibus baptismus non dabatur nisi in vigiliis paschatis et pentecostes, hinc sequeretur undecim millia Virginum cum suo comitatu ultra medium annum Romæ substitisse.

gg Quam absurda sit hæc objectæ difficultatis solutio, vide in Commentario prævio num. 111. Non enim de solis catalogis Romanis agitur, sed de successione pontificum Romanorum, prout in patribus orientalibus æque ac occidentalibus exhibetur.

CAPUT II.
Cælitus cognoscit S. Elisabeth laudes SS. Jacobi, Maurisii, Foilani, Ætherii, Marculi, Constantiæ, Gerasinæ et Dorothei.

CAP. IX.

Rursus die alia cum eam interrogassem de quodam Jacobo, [Narrat S. Jacobi Antiocheni iter Romanum, curam in scribendis titulis et passionem triduo post alios.] cujus nomen in sepultura ejus absque omni adjunctione scriptum inventum est: visa mihi est quodammodo gratulari super interrogatione mea, responditque mihi hilariter dicens: Fuit in tempore illo quidam nobilis pater venerabilis vitæ Jacobus archiepiscopus, qui de patria nostra a in Antiochiam profectus fuerat, ibidem ad honorem præsulatus adscenderat, et septem annis rexerat ecclesiam illam. Hic cum audisset B. Cyriacum, suæ gentis virum, Romæ in apostolicam dignitatem sublimatum, venerat visitare eum: jamque nobis advenientibus nuper de urbe fuerat egressus: quod cum nobis indicatum fuisset, missus est velociter nuncius ad revocandum eum, et inventus est in castello quodam, quod erat remotum a Roma duabus diætis. Cumque audisset de adventu nostro, continuo reversus est ad nos, et factus est socius itineris nostri et particeps passionis nostræ in Colonia. Habebat autem et ipse neptes aliquot in nostra Societate. Hic, exhortante B. Cyriaco papa, cum esset vir prudens, magnam diligentiam adhibuerat, ut sciret nomina sororum nostrarum, atque ea ex magna parte, cum interemptæ fuissent, lapidibus inscripta corporibus nostris adhibuit. Sed antequam hoc perficere potuisset, deprehensus est ab impiis in hoc opere, et trucidatus est in medio nostri. Hinc est quod quædam ex nostris titulatæ inveniuntur, quædam autem non b. In ipsa autem hora passionis suæ, cum jam feriendus esset, hoc solum a percussoribus postulavit, ut tantum differretur passio ejus, quousque sui ipsius nomen posset lapidi inscribere, et concessum est ei c. Interrogavi etiam de die passionis ejus, quia non erat credibile secundum narrationem hanc, quod eodem die, quo virgines passæ sunt, ipse quoque fuisset interemptus. Ad hoc quoque ita respondit: Post diem passionis nostræ tertia die passus est ab eodem tyranno, qui B. Cordulam interemit d.

CAP. X.

[10] Addidit etiam de quodam martyre, cujus titulus: erat S. Maurisus episcopus, [Explicat res gestas S. Maurisii Lavicani et S. Foilani Lucensis;] et ait. Adjunctus est etiam nobis B. Maurisus episcopus, cum adhuc Romæ essemus. Hic fuerat episcopus in Lavicana e annis duobus, habens et ipse originem de patria nostra, filius cujusdam comitis de genere magnorum principum, eratque avunculus duarum virginum Babilæ, et Julianæ, cum quibus sepultus inventus est. Fuit autem vir sanctissimæ vitæ, et virtutem magnam habebat prædicatio illius, eratque maximum ei studium, ut quicunque infidelis sive Judæus, sive Gentilis ad eum venisset, non discederet ab eo, quousque sacri baptismatis aqua eum lavisset: et ita recte officio ejus nomen Lavicanæ congruebat f. Hic secum adduxit ad nos B. Claudium Spoletanum, quem ipse in diaconum ordinaverat, et Focatum adolescentulem laicum, fratrem ejus, qui nondum ad militiam fuerat promotus. Hi duo adhæserunt episcopis nostris, et diligenter eis ministraverunt, et martyrium cum eis subierunt. Hæc dicebat, quia et de his fueram sciscitata, propter titulos eorum, quos videram g. Adjecit etiam ultro dicens: Cuncti episcopis, qui in itinere nobiscum fuerunt, segregatas a nobis mansiones habebant, sed in diebus Dominicis in medium nostri venire solebant, confortantes nos divino sermone, et Dominici sacramenti communione. Habebam quodam tempore interrogandi desiderium de duobus episcopis, quorum titulos acceperam, talem habentes formam: S. Foilanus Lucensis episcopus ab apostolica sede missus, hoc in loco fuit occisus, et ferro peremptus, et cum istis virginibus est sepultus h. Item S. Simplicius Ravennensis episcopus i. Et factum est, ut quadam die ageremus memoriam B. Virginis Dominæ nostræ S. Mariæ, et ostendit mihi faciem suam secundum solitam benignitatem, cumque mecum plurima verba contulisset, interrogavi eam de eisdem episcopis, et ait: Hi duo in tempore illo profecti fuerant Coloniam, et inde revertentes obvium habuerunt sacrum exercitum, sicque associati sunt papæ et clero, qui illic erat, et cum eis iterum redeuntes palmam martyrii cum eis adepti sunt.

CAP. XI.

[11] Rogata eram ut investigarem de titulo cujusdam venerabilis monimenti, [mirabillimo modo declarat titulum genuinum S. Ætherii.] quod intitulatum erat hoc modo: Hic jacet in terris Ætherius, qui vixit annos viginti quinque fideles, in pace recessit k. Et subscriptum erat capitalibus literis rex et erat figura R grandis atque ita disposita, ut in ea notari possent duæ literæ, scilicet P et R: erantque duæ literæ E et X in sinistro latere figuræ ejusdem; in dextero autem latere capitale A scriptum erat. Itemque in lapide quodam juxta invento scriptum legebatur: Demetria regina. Interrogavi igitur B. Verenam de his, simulque de infantula quadam quæ juxta inventa est, habens titulum: Florentina puella. Et respondit mihi ad omnia dicens: Ætherius rex sponsus fuit S. Ursulæ reginæ, Demetria vero fuit mater Ætherii, Florentina autem soror ejusdem: et addidit ultro dicens: Narrabo etiam tibi, quid significat A litera, quæ titulo regis adscripta est. Sume tribus vicibus eamdem literam A, et adjunge ei tres literas X. P. R. et habebis AXPARA: quod est nomen cujusdam ducissæ, quæ in vicino reperta est: fuit autem filia materteræ Ætherii, magnoque dilectionis vinculo ei adstricta: quod significare voluit tituli scriptor, cum ita admiscuit nomen ejus nomini regio: hoc manifestius exprimi non oportebat, quia futurum erat, ut per te hæc omnia manifestarentur l.

CAP. XII.

[12] Cum ergo essem mecum admirans super his, et cogitans omnino incredibile esse, [Angelus narrat ei historiam hujus Ætherii, sponsi S. Ursulæ.] secundum tenorem historiæ m, quod et sponsus S. Ursulæ huic martyrio interfuisset: obtulit mihi quadam die specie sua Angelus Domini, qui me visitare consuevit, et interrogavi eum dicens: Domine, quo modo factum est, ut etiam adolescens ille, qui B. Ursulam desponsasse legitur, ei in passione jungeretur, cum scriptum sit ipsam a connubio ejus per fugam se abstraxisse? Et ait: Cum reverteretur a Roma exercitus BB. Virginum, in ipsa nocte, qua sextæ diei iter consummatum erat n; Ætherius rex, qui erat manens in Britannia Anglica, per visionem a Domino admonitus est, ut matrem suam Demetriam o hortaretur fieri Christianam: nam pater ejus Agrippinus in primo anno, quo ipse baptismatis susceperat gratiam, e vita decesserat. Simulque annunciatum est ei, quod egressurus esset de terra sua, et venturus in occursum sponsæ suæ, quæ jam erat a Roma regrediens, quodque in urbe Colonia cum ea passurus esset, et immarcessibilem coronam a Deo accepturus. Qui confestim divinæ admonitioni acquiescens, matrem suam exhortationi ejus consentientem regenerari fecit in Christo. Assumptaque ea, et parvula sorore Florentina etiam Christiana p, properavit in occursum beatissimæ sponsæ suæ, et factus est ei socius in passione, et in gloria cælesti. Adhuc autem interrogavi dicens: Quid est Domine, quod dicit titulus ejus, vixisse eum viginti quinque annos fideles, cum ex historia habeamus, eum nondum suscepisse fidem christianam, cum inciperet tractari de nuptiis ejus et B. Ursulæ, et quod tribus annis ante nuptias debuisset imbui fide catholica? et respondit: Quamquam hoc ita fuerit, tamen antequam fidem christianam suscepisset, tam modeste, tamque innocenter vixerat secundum statum vitæ illius, quam tunc gerebat, ut videretur scriptori tituli ejus recte omnes annos illius fideles posse appellari q.

CAP. XIII.

[13] Post hæc de quodam sancto viro cujus titulus erat: S. Clemens episcopus, et martyr r per B. [B. M. V. pauca ei dicit de S. Clemente episcopo.] Dominam nostram quadam die, cum mihi loqueretur, instructa sum: quod præfatus rex de patria sua egrediens, secum illum adduxerit.

CAP. XIV.

[14] Cum requisivissem de quodam, cujus titulus erat: S. Marculus episcopus in Græcia, s [Angelus S. Marculi, episcopi Constantinopolitani, et S. Constantiæ res significat;] responsum tale ab Angelo acceptum: Fuit in urbe, quæ Constantinopolis dicitur, rex quidam, Dorotheus nomine, de Sicilia oriundus, et nomen uxoris ejus Firmindina, eratque illis filia unica dicta Constantia: et factum est, ut morerentur parentes ambo, dum adhuc filia esset absque solatio mariti, et incognita viro. Desponsaverunt igitur eam proximi ejus cuidam adolescenti, alterius regis filio in conjugem; sed et ille ante nuptiarum tempora morte præventus est, et lætata est illa de absolutione sua, et vovit Deo integritatem virginitatis suæ, orans, et petens, ut numquam eam alligari permitteret alteri viro. Et accedens ad virum Dei episcopum præfatæ urbis, ipsum de quo interrogasti, qui secundum carnem erat avunculus ejus, petiit ab eo consilium de custodia virginitatis suæ, et ut in hoc esset adjutor ejus instantissime postulavit: quidum circa hæc solicitus esset apud se, revelatum est ei nocte quadam per visionem a Domino, de S. Ursula et exercitu virginum ejus, quod in proximo Romam essent venturæ: dictumque est ei, quod assumpta nepte sua Constantia regina festinus pergeret illuc, earumque societati pariter cum ea adjungeretur. Et credidit revelationi Domini, assumensque illam spernentem regnum et omnia quæ sunt huic mundo, propter Dominum, venit Romam, cum nondum illuc venissent illæ, de quibus revelationem acceperat. Cumque non post longum tempus advenissent, adjunxerunt se earum consortio, et cum eis Coloniam venientes, martyrium pro Christo susceperunt. Ipsa autem Constantia hæc est, quam in proximo frater tuus t in hunc locum advexit. Ad quod ita respondi: Domine, hæc, quæ ab eo huc advecta est, ut dicunt, hoc nomen Firmindina in titulo suo habebat: et quomodo tu dicis eam Constantiam fuisse appellatam? et ait: Multi in temporibus antiquis cognominari solebant nominibus parentum suorum: ita ut vel binis, vel ternis nominibus nuncuparentur. Unde et hæc nomine matris suæ Firmindinæ cognominata fuerat: et ex hoc forte accidit, ut quando scribendus erat titulus ejus, hoc nomine scriberetur, et proprium nomen ejus, quod erat Constantia, negligeretur, quia res cum festinatione gesta est. Idipsum et aliis multis accidit, ut eadem occasione negligerentur nomina earum, et adscriberentur eis alia, quæ propria non erant.

CAP. XV.

[15] Missus est hujusmodi titulus ad me: S. Gerasina, quæ duxit sacras virgines, [Revelantur ei nomina trium corporum Schonaugiam translatorum et res SS. Gerasinæ et Dorothei.] de qua, ut interrogarem, sæpe et multum rogata sum pro eo, quod magna, et notabilis fuisse videretur, quæ tanti exercitus ductrix esse debuisset. Sed cum sæpe opportunitatem, et voluntatem interrogandi haberem, non est concessum mihi, quod labebatur a memoria mea interrogatio; ita ut mecum ipsa mirarer, cur ita eveniret. Tandem autem contigit, ut ipse, qui de ea me interrogare rogaverat, mitteret ad nos tria corpuscula sancta u, quæ fuerant ex societate præfatarum virginum; et erat post triduum festivitas B. Andreæ Apostoli, et apparuit mihi ipse inter silentia Missæ, et cum eo martyr unus valde gloriosus, et virgines duæ: et intellexi eos esse, quorum corpora venerant ad nos. Interrogavi ergo B. Andream de nominibus eorum, quia omnino nesciebatur: et dixit mihi: Ab ipsis inquire, et dicent tibi. Quod cum fecissem, respondit una virgo, et dixit: Ego Albina vocata sum, et hæc mecum est Emerentiana: sorores secundum carnem fueramus filiæ cujusdam comitis, cujus nomen Aurelianus: hic autem martyr, qui nobiscum venit, Adrianus vocatus est, et erat filius regis; et cum esset decem annorum, passus est pro Christo martyrium. Et dixi: Domina, quomodo discernemus corpora vestra, quod cujus nominis sit: et ait, maximum meum est, minimum sororis meæ; medium autem S. Adriani: non adjeci eam amplius interrogare. Posuit autem Deus in ore duorum testium hoc verbum. De nomine præfati martyris, quomodo, et quod hoc esset nomen ejus, et quod filius regis fuisset eidem fratri, per quem allata fuerant corpora, in præcedenti nocte pervisionem fuerat revelatum. Post hæc cum essem cogitans de eodem martyre, et cupiens certius aliquid de eo cognoscere, nocte quadam visum est mihi in visione somnii, quasi daretur mihi liber aureis literis scriptus; et legi in eo sermonem magnum de ipso, et de parentela ejus, et qualiter cum sororibus suis fuisset egressus de terra sua, et quomodo cum eis martyrium susceperit. Nomina autem earumdem sororum, quæ ibi legebam hæc erant: Babila, Juliana, Aurea et Victoria: sed quamvis omnia sæpe, et diligenter in eadem visione legisse mihi viderer, tamen ordinem rei, sicut erat, retinere in memoria non potui. Post paucos autem dies aderat festivitas B. Nicolai: et cum de eo Missæ officium celebraretur, apparuit mihi secundum solitam benignitatem, et rursum cum eo tres martyres prædicti. Rogavi igitur eum, ut de S. Adriano aliquid certius mihi indicaretur: pariterque tunc menti meæ incidit, ut de S. Gerasina, de qua prædictum est, sciscitarer: et respondit mihi cum magna benevolentia, et ait: S. Gerasina, de qua interrogas, fuit regina Siciliæ x, et vere erat de fideli radice Aaron, et habebat spiritum Dei abundanter: virum suum Quintianum regem, cum esset primo tyrannus crudelissimus, convertit, et quasi de lupo, agnum mansuetissimum fecit. Hic eam sumpserat de Britannia, et erat soror S. Maurisii episcopi, et Dariæ matris S. Ursulæ reginæ. Tres habebat filios, et filias sex: et erat minimus in eis S. Adrianus martyr, hic, de quo interrogasti; frater ejus senior Dorotheus erat rex Græciæ, qui erat pater S. Constantiæ, quæ ad vos delata est. Eo autem tempore, quo B. Ursula de sancto suo proposito occulte tractabat, pater ejus magnam habens solicitudinem illius negotii, direxit epistolam ad B. Gerasinam, aperuitque ei voluntatem filiæ suæ, et revelationes quas divinitus acceperant ei detexit, et quærebat audire consilium ejus: quia sciebat eam esse magnæ scientiæ mulierem. Illa autem divina virtute inspirata, et intelligens verbum exisse a Domino, iter aggressa est cum quatuor filiabus suis Babila, Juliana, Victoria, et Aurea, et parvulo filio suo Adriano, qui amore sororum suarum ultro se ingessit peregrinationi, et relicto regno in manus unius filii sui et duarum filiarum, usque in Britanniam navigavit. Ejus itaque consiliis totus ille exercitus sacer virginum collectus et ordinatus est: et erat ductrix omnium, in cunctis viis peregrinationis earum, per consiliorum suorum gubernationem, et ad ultimum cum eis martyrium passa est. Hæc cum dixisset, sensit, quia valde mirabar intra me de hac ordinatione; et ait ad me: Merito admiraris, quia omne hoc negotium divina dispositione mirabiliter ordinatum est; et adjecit adhuc dicens: Pretiosi valde sunt martyres, quos misit Dominus ad vos, propterea estote devoti ad exhibendum eis honorem et servitium: quia adventus eorum magnæ gratiæ principium est.

ANNOTATA.

a Jam ante Cyriacus papa natione Britannus dictus fuerat; ecce nunc Jacobus, archiepiscopus per septem annos Antiochenus, atque hic quoque ex Britannia oriundus. Frustra monerem nil de hoc Jacobo in serie patriarcharum Antiochiæ reperiri.

b Alibi animadvertimus nomina latina generatim in fictis titulis bene scripta esse, græca sæpius mala: hinc collige quam verisimilis sit hæc narratio de titulorum conscriptione.

c Ex hoc loco manifesto patet S. Elisabetham totam fuisse in cogitando de Sanctis Virginibus; ita ut minima quæque præviderit et difficultatibus solvendis sponte occurrerit.

d Ex hoc loco patet S. Cordulæ Passionem, quæ altera pars est Passionis Regnante Domino, medio sæculo XII a S. Elisabetha lectam fuisse.

e Ex Martyrologio Usuardi nomen viæ Lavicanæ procul dubio didicerat S. Elisabetha; quomodo vero sibi imaginata sit in via, quæ urbis Romæ pars censebatur, constitutam fuisse sedem episcopalem contra ecclesiæ leges, illo ævo omnium maxime venerandas, equidem non video, nisi dicatur beata Schonaugiensis virgo credidisse Lavicanam seu Lavicam fuisse civitatem suburbanam.

f Putavit scilicet Lavicanæ vocis originem esse verbum lavare. Quod si hæc deductio etymologis displicitura est, non minus displicebit archæologis qui S. Maurisio tribuitur mos, scilicet neminem gentilem a se dimittendi quin eum prius baptizasset. Id enim non ferebat ejus ævi disciplina, certa habens baptismo conferendo tempora.

g Hi fictitii tituli hæc insculpta habebant: S. Claudius martyr Spoletanus. S. Maurisius episcopus cum Babyla et Juliana est sepultus. S. Maurisius, de quo pluribus disputavit Crombachius [S. Ursula vindicata, pag. 350 et 351.] , quiescit cum iisdem virginibus apud SS. Macchabæos Coloniæ; pars ejusdem reliquiarum in Monteveteri.

h S. Foilanus, qui et Fullanus et Frollanus, ex titulis Coloniensibus et Revelationibus Schonaugiensibusinter episcopos Lucenses relatus est. De eo dicemus in calendario Ursulano.

i Ex iisdem fontibus, ex quibus emersit S. Foilanus, prodiit S. Simplicius Ravennas. Ipsa forma Ravennensis loco Ravennas indicium est fictionis hujus tituli.

Non dubitandum quin hic titulus sincerus sit; (numquam enim sæculo XII eum ad antiquam formam effingere potuissent iidem qui tot alios absurdissimos protulerunt;) sed paulo aliter scribendus, scilicet:

HIC. IACET [IN. TERRIS] AETHERIVS QVI. VIXIT ANNOS. XXV FIDELES [Note: ] [fidelis] IN. PACE RECESSIT Etenim quamquam Romæ et in aliis Italiæ partibus formula: Hic jacet rara sit, ejusque loco fere dicatur: Hic depositus, Hic quiescit, Hic dormit etc.; in quibusdam tamen locis usitatissima erat, deducta ex græca Ἐνθαδε κειται. Sic in Sardinia insula, ut constat ex opere Bonfanti de Sanctis Sardiniæ putatiis (Sanctorum enim corporum loco habuerunt ea omnia, quæ in cœmeterio quodam cum literis B. M. titulo inscriptis repererant); neque in Sardinia insula tantum, sed etiam Treviris, ut constat ex inscriptionibus, Annalibus Trevirensibus Broweri inspersis, iisdemque a Wiltheimio in Luciliburgensibus et a Steinero in Codice inscriptionum Rheni repetitis. Ecce unum speciminis gratia:

HIC. IACET. PERPETVVS IN. CRISTO. DEO. SUO BENE. ME RITVS QVI VI XIT. ANNOS XXV. LECONTIA MATER. TITVLVM POSVIT. IN. PACE Appositum: In terris rarius est; sed ex initio hexametri sumptum; cæterum dubitari potest an adscriptum fuerit, quum in codice titulorum Crombachii non legatur; in nostro secus. Ætherius, nomen, vix in titulis apparet; sed ideo non inusitatum; quo quippe in indice universali operis nostri sex saltem Gallicanos episcopos appellatos repererim. Qui vixit annos XXV communissima formula est. Vox fideles a codice titulorum Crombachii abest; sed retinenda, quum de ea S. Elisabeth inferius agat. In aliis quoque Germanicis titulis occurrit. Wiltheimius in Luciliburgensibus fig. 68 id Trevirense specimen exhibet:

.. IC. REQVIESCET IN. PACE. FIDELIS. VIGVR (Columba) (Columba) LIVS. PSIVS. PATRI PI entissimo. TITVLVM PRO SVIT.

Fidelis autem videtur idem esse ac neophytus, qui sabanum seu stolam baptismalem nondum deposuit. Certe in anonymo titulo, a Muratorio [Inscriptiones, pag. MDCCCLXXXVIII, num. 5.] edito, ubi vox fidelis occurrit, repræsentatur vir baptismum accipiens. Oculos conjice in sequentem epigraphem.
INNOCENTI SPO [Note: ] [Spiritui] QVEM
ELEGIT. DOMS [Note: ] [Dominus] PAVSAT
IN PACE
FIDELIS
X KAL SEPT
SEPTEMBER

Loco hic vacuo cernere est in lapide neophytum, pedibus in balneo humili stantem, et perfusum aqua, quæ a Spiritu Sancto, specie columbæ supra caput apparente, effunditur; dextris adstat episcopus, a sinistris patrinus. Sed alibi de significatione vocabuli fidelis aliquid disserere conatus sum [Explication de deux épigraphes chrétiennes trouvées, l'une à Sétif et l'autre à Tiharet, en Algérie, ou détermination de l'ère de la province en Mauritanie, in collectione: Précis historiques, 1854, pag. 478 et seqq.] , atque ejus quidem ope æram provinciæ Mauritaniæ stabilivi. At vero, si Ætherius cum S. Ursula mense octobri anni 451 ab Hunnis cæsus est, quomodo paucissimis diebus ante baptismum in paschatis et pentecostes vigiliis tantummodo conferri solitum, recipere potuit? Ad hæc nulla alia est responsio nisi quod, Hunnis advenientibus, collatus baptismus fuerit: et quidem pluribus exemplis ostendi potest a disciplina ordinaria discesmus fuisse, quum subitaneæ ingruerent calamitates [Cfr. S. Augustini Serm. XX, cl. I, tom. V Opp. col. 105.] . De forma fideles loco fidelis dicetur infra. Præterea quod additur: In pace recessit nequaquam rarum est. Obvium promo ex Boldettio [Osservazioni sopra i cimiteri de' SS. Martyri, tom. II, pag. 397.] exemplum:

RECESSIT SABBATIA IN SOMNO
PACIS. P. M. XXVIIII

id est: Vixit annos plus minus viginti novem; et hoc alterum ex Floresio [España sagrada, tom. XIV, pag. 114.] :

IVLIANVS FAMVLVS XPI. EPISCOPVS
ECCLESIAE EBORENSIS H. [Note: ] [hic] SITVS EST
VIXIT ANN. PLVS. MIN. LXX. REC. IN
PACE KAL. DECE. ERA DCIIII

id est anno Christi 566. Venio jam ad monogramma Christi. Teste Crombachio [S. Ursula vindicata, pag. 734.] , in codice titulorum Tuitiensi autographo figura, lapidi insculpta, picta non fuit; sed scriptum erat: In titulo S. Ætherii regis corona, crux et alia quædam regalia signa descripta videntur, quæ nos prætereuntes scripturam solam digessimus. In codice autographo Egberti fratris S. Elisabethæ, quo ille sororis revelationes latine conscripserat, similiter repræsentata non fuit titulo apposita figura, teste iterum Crombachio [Ibid. loc. cit.] . Unde manifestum est figuras, quas in codice Herbipolensi Hermanni Mylii et in Leodiensi P. Roberti Crombachius reperit atque inde exscripsit, nequaquam fidas habendas esse, sed librariorum, S. Elisabethæ verba interpretantium, genio excogitatas esse et margini appositas. Cæterum ingens quod inter utramque apparet discrimen argumento est eas librariorum figmentum esse. Ecce priori loco Herbipolensem et juxta Leodiensem: Sed neutra admitti potest. Imprimis omittitur corona, monogrammati Christi sæpe circumscripta et expresse memorata in titulorum Catalogo Tuitiensi Sed præstat oculos iterum conjicere in suprapositum monogramma, quod hic denuo repræsentandum esse duximus: Ejus elementa desumpsimus partim ex titulo Salonitano, partim ex Romanis. Monogramma, inscriptum Salonitano VI inter titulos christianos [Marmora Salonitana, illustrata a Zaccaria, ap. Farlatum, post tom. II Illyrici Sacri, pag. XL.] , dedit figuram literæ græcæ rho P, forma latini R; monogramma cruci superpositum exhibuere duo tituli inventi in cæmeterio S. Agnetis [Boldetti, Osservazioni, pag. 344 et 352.] Romæ: facile detegere ibidem est figuram R grandem atque ita dispositam ut in ea notari possent duæ literæ, scilicet P et R; capitale A in latere dextro et in sinistro E germanicum jacens, ex ω confictum, (sic enim omega ubique in monumentis Trevirensibus depicta reperit Wiltheimius [Cfr Luceliburgensia, fig. 49, 53, 67, 68, 71, 72, 74.] ,) difficultatem non habent; quod X quoque in sinistro latere positum fuisse dicitur, planum non est: sed quis miretur aliquid in indicando unius literæ loco fuisse erratum? Stat itaque Broweri [Annales Trevirenses, tom. I, pag. 289 et 593] censura, his verbis S. Elisabethæ revelationes explodentis: Subscriptum REX; et erat figura R grandis …; ad latus sinistrum E et X, ad dextrum A capitale. Mox in viso cognoscit hunc Ætherium B. Ursulæ fuisse sponsum, aliaque non idonea ut hic repetantur. Ex quo certe intelligitur imaginem tituli apud veteres christianos pervulgati, ritum in pace quiescendi vel recedendi, symbolum nominis Christi, rem adeo claram et certam, a virginis notitia refugisse et quamdam obscuritatis latebram habuisse. Demum notandum est ex hoc lapide confirmari sanctissimum agmen, siquidem pars ejus fuerit S. Ætherius, mortem non toterasse anno 237 aut 238. Hoc enim ævo Christi monogramma nondum erat in usu, post divictum anno 312 Licinium tandem introductum. De ea re fuse disputavi alibi, demonstrare conatus non constare per ulla monumenta genuina chrisimon seu Christi monogramma ante Constantini ævum in usu fuisse, sed omnia historica et archæologica elementa eo vergere ut tunc tandem cœpisse nonnihil frequenter adhiberi dicendum sit. Postea editus est egregius commentarius cl. v. Joannis Baptistæ de Rossi de christianis monumentis ΙΧΘΥΝ exhibentibus [Ap. D. Pitra, Spicilegium Solesmense, tom. III, pag. 545 et seqq] , in quo de Christi monogrammate, quod antiqui temporis non esse dixerat, hæc legere est [Ibid. pag. 552.] : Quidquid enim plurimi, iique doctissimi viri, hac de re scripserint, ego certe nullum adhuc reperire potui christianum monumentum quod vel mediocri mihi se fide probaverit, quodque monogramma ante Constantinum incisum a christianis pictumve fuisse indubie demonstraverit. Attamen non is ego sum, qui hujuscemodi monogramma ante id tempus vel nondum a christianis excogitatum, vel ne eorum monumentis nec semel incideretur lege aut more cautum putem fuisse: quare nonnulla hoc Christi signo nobilitata monumenta ante annum 312, quo Constantinus ejus signi ductu auspicioque victoriam adeptus est, facta fuisse, nec negare profecto possum; et si paulo certiora suppeterent argumenta ultro ipse affirmarem. Interim, dum hæc argumenta desidero, et conjecturis transigenda quæstio est, hoc unice statuo, quod monumenta ipsa aperte me docuerunt, ejus monogrammatis usum secundo et ineunte tertio ecclesiæ sæculo, vel nullum plane fuisse vel certe rarissimum, exeunte vero tertio et ineunte quarto facile aliquem, fortasse etiam non infrequentem, pervulgatissimum demum ac plane solemnem inde ab anno Constantinianæ victoriæ 312. Quæ ille prudenter concludit suadendo ne quis titulorum, monogrammate signatorum, ætatem ultra annum 312 attollere præsumat.

l Quis talia legens quæ hic de imaginaria S. Axpara perhibentur, cum Papebrochio [Prophylæum Maji, paralipomena, pag. * 31.] non exclamet: Quidlibet profecto toleraverim potius quam pro cælestibus revelationibus talia suscipiam?

m Tenor historiæ est Passio Regnante Domino.

n Narrat eamdem rem B. Hermannus per anticipationem lib. I, cap. 10 et 18, et supplet hic prætermissa de baptismo Moguntiæ celebrato.

o Didicit S. Elisabetha Demetriam S. Ætherii matrem fuisse ex eo quod in ejus, quem sibi obtulerunt, titulo legeretur: Demetria REGINA.

p Numero proxime præcedente de S. Florentinæ titulo dixit S. Elisabetha. Illius brachium argento inclusum et in Coloniensi S. Cordulæ templo asservatum.

Hic denuo mirabilia habemus. Quis ignoret passim in imperio Romano maxime in Galliis, vulgatissimum barbarismum fuisse quo i brevis mutaretur in e? Sic in monumentis funebribus Trevirensibus [Steiner, Codex inscriptionum Rheni, tom. II, pag. 87 et seqq.] , etiam gentilium, qui plerumque melioris notæ sunt, sæpius tetulus quam titulus legitur, menus occurrit pro minus, dulcesime pro dulcissimæ, aliaque id genus: sed quid hæc refero, quum titulus christianus inter illos reperiatur, cui vox fideles loco fidelis inscripta? Ecce autem [Ibid. pag. 103, num. 841.] :

HIC. IN. PACE. QVIESCIT
DIGNISSIMA. FIDELES
QVA [Note: ] [quæ] . VIXIT. AN. I. M. VIII. D. V
DIGNANTIVS. ET. MEROPIA
PATRIS [Note: ] [parentes] TITVLVM
POSVERVNT
(Columba) IN. PACE

Supra in annotato k diximus verbo fidelis probabilius significari neophytum: quæ vero hic dicuntur de annis fidelibus, quos S. Ætherius rex vixerit, nigro calculo, neque alia animadversione digna sunt.

r Hujus S. Clementis corpus Coloniæ apud Macchabæos quiescit; pars capitis olim apud Crucigeros Colonienses; nonnullæ reliquiæ Ulyssiponem delatæ.

s Totus hic numerus stuporem excitat. Quum oblatus esset S. Elisabethæ fictus titulus: S. Marculus episcopus in Græcia; atque hæc non aliam forte in Græcia (a qua medio ævo non distinguebat commune vulgus Thraciam) nosset civitatem præterquam Constantinopolim, sibi visa est intelligere Constantinopolitanum episcopum fuisse, quamquam anno 238, quo S. Ursulam passam credidit Schonaugiensis magistra, Constantinopolis nondum condita esset, sed vetus perseveraret Byzantium. Dorotheus, Constantinopolitanus rex, et quidem ex Sicilia oriundus, inauditum monstrum; anno enim post Christum natum 46 Claudius imperator [Cfr Tillemont, Mémoires, Empereurs, Claude, art. XIV, tom. I, pag. 92.] aut certe 73 Vespasianus [Ibid. Vespasien, art. XIV, et note XI, tom. II, pag. 14 et 200.] Thraciam, deletis regibus, in provinciam redegit. Et quasi satis non esset hic fictitius rex Thraciæ, paulo post additur alterius regis vicini filius, quamquam omnia vicinaregna jam pridem cessassent.

t Scilicet Egbertus: de quo in Annotatis ad Præfationem hujus libri.

u Tria hæc corpora sæculo XVII Schonaugiæ adhuc servabantur.

x Sicilia, jam plura sæcula in provinciam redacta, neque reges habebat, neque reginas.

CAPUT III.
Manifestantur permulta de martyrio et gloria SS. Virginum.

CAP. XVI.

Quodam tempore a S. Verena, cum videndam se mihi præsentasset, [S. Verena auctores cœdis Ursulanæ indicat,] sciscitata sum, sicut mihi a Fratre quodam suggestum est, quisnam fuerit auctor martyrii illius beati exercitus a: nam secundum considerationem narrationis, quæ de præfato papa in præcedentibus facta est, nequaquam, sicut æstimant nonnulli, Attila rex Hunnorum illius persecutionis autor exstitit, sed multorum annorum spatio postea ejus persecutio subsecuta est. Cui interrogationi ita respondit: Cum essemus Romæ, fuerunt ibidem eo tempore duo principes iniqui, quorum nomina erant Maximus et Africanus; qui videntes magnam esse multitudinem nostram, et multos confluere ad nos, et nobis associari, indignati sunt vehementer adversum nos, ac metuebant, ne forte per nos multum crescere ac roborari deberet religio Christiana. Unde cum explorassent iter nostrum, quo perrecturæ eramus, miserunt cum festinatione legatos ad quemdam cognatum suum nomine Julium, qui erat princeps gentis Hunnorum, hortantes eum, ut educto exercitu suo persecutionem nobis inferret, ac deleret nos. Qui cito acquiescens voluntati eorum, cum armata multitudine egrediens, irruit supra nos cum venissemus Coloniam: ibique effudit sanguinem nostrum.

CAP. XVII.

[17] Sed nec hoc silendum, quod cum de corpore ipsius B. Ursulæ eam interrogassem, [et corpus S. Ursulæ nondum fuisse levatum] dixit: Non est levatum corpus ejus unquam super terram, nisi in diebus istis: et vere illic est, ubi servatur superscriptio ejus b. [Feci quoque inquisitionem capitis ipsius S. Verenæ et dixi ad eam: Ecce, Domina, corpus tuum apud nos est repositum, sed quid faciemus de venerabili capite tuo, quod omnino deest nobis? Indica, obsecro, nobis ubinam sit, ut tentemus requirere illud et adjungere capiti tuo. Et respondit mihi: Est in loco qui dicitur Cluinstat, et parvi penditur; sed magis ibi esse vellem ubi est veneratio corporis mei.]

CAP. XVIII.

[18] Et ad hoc addidit dicens: Quod ita his diebus manifestata sunt nostra corpora, [et aliquando manifestatum iri totam S. Ursulæ societatem.] orationes nostræ impetraverunt a Domino, qui jam ultra ferre non vult gemitus nostros, quos habebamus pro eo, quod tam negligenter absconditæ eramus: neque aliquid dignum laudis Domino pro nobis exhibebatur. Futurum autem est adhuc ante novissimum diem, ut manifestetur totus exercitus noster. [Quoniam c autem B. Verena revelante didiceram, quod S. Jacobus Antiochenus episcopus sepulturas SS. Virginum titulasset; orta est dubitatio apud me, et quosdam qui de hoc mecum conferebant, quomodo hoc fieri posset, ut cum die tertia post eas passus fuerit, sicut habet supradicta narratio, tot virginum, aliorumque martyrum titulos in tam brevi spatio conscribere potuisset: magnum etenim acervum eorum in quodam sacro loco reservatum esse audivi. Et factum est die quadam, cum de ipsis SS. Virginibus solemne officium ageremus, quædam, ex eis mihi apparuerunt circiter duodecim et antecedebat eas una, quæ ceteris omnibus miro quodam et notabili decore præeminebat. Nam ipsa quidem erat ipsa Verena: hanc ergo cum rogassem, ut de supradicta dubitatione me expediret, responsum tale reddidit mihi: Non solum titulationes nostras scripsit Jacobus episcopus; sed clerici cum eo plurimi. Elegerat enim ad hoc opus XI clericos, et singulos singulis millenariis virginum præfecerat, et cura eis commiserat conscribendi nomina earum. Illi ergo cum adjutoribus, quos sibi singuli adhibuerant, nomina, quæ illic inveniuntur, scripserunt, et sepulturis nostris adhibuerunt. Nomina autem quædam, quæ ipsis ignota, per B. Jacobum, qui diligenter ea notaverat, cognoverunt, quædam autem eis divina revelatione manifestata sunt: plurima etiam omnino neglecta sunt.]

CAP. XIX.

[19] Hæc verba revelationum Domini non meis quidem justificationibus, [In festo S. Ursulæ videt S. Elisabetha totam sodalitatem.] sed meritis SS. Virginum Martyrum Christi impetrantibus, per diversas festivitates Sanctorum, sicut Domino placuit, accepi; et infra anni unius spatium, et paulo amplius consummata est d. Et factum est completis pene cunctis sermonibus his, aderat festus dies passionis earumdem SS. Virginum undecim millium; cumque interessem officio divino, perlecta evangelica lectione, veni in excessum meum solito more, et vidi in regione luminis, cujus adspectus præ oculis mentis mihi jugiter est, multitudinem copiosam spectabilium virginum coronatarum quasi auro purissimo, et in manibus earum similitudo palmarum coruscantium valde. Vestimenta earum candida, et micantia apparebant in similitudinem nivis, cum irradiatur a splendoribus solis, et in frontibus earum rubor sanguineus, in testimonium cruoris, quem in confessione sancta fuderunt. Apparuerunt et cum iis viri gloriosi perplures, cum signis iisdem: inter quos etiam multi pontificali decore insigniti præfulgebant. Habebam autem desiderium adhuc interrogandi de eis; sed propter multitudinem earum nesciebam, quam ex eis alloqui possem: et confestim duæ earum valde insignes de cœtu aliarum progredientes stabant sensim ante alias adspicientes contra me. Et intellexi, quod propter me factum esset hoc; et allocuta sum eas dicens: Oro, dominæ meæ, ut dignemini mihi indicare, quæ sitis, et quæ sint nomina vestra: et ait una ex eis: Ego sum Ursula, et hæc quæ mecum stat soror, Verena est, filia patrui mei, cujusdam principis magni: et ajo ad eam, quæ mecum loquebatur, dicens: Obsecro, sanctissima Domina; ut quoniam tam multa mihi indignæ peccatrici de vobis per gratiam Dei revelata sunt: tu nunc digneris rem consummare, meque velis expedire de modo sepulturæ vestræ: quinam illi fuerunt, qui in tempore tantæ persecutionis tam diligenter sacra ossa composuerunt, tamque honestas vobis sepulturas exhibuerunt? Ad hæc ita mihi respondit:

CAP. XX.

[20] Fuit in Colonia in tempore illo quidam sacer pontifex, [Cognoscit S. Aquilinum curasse earum funus.] plenus Spiritu sancto, qui quartus post B. Maternum ecclesiam illic gubernabat nomine Aquilinus e. Hic cum essemus regressuræ a Roma, jamque ad reversionem nos præpararemus, vidit demonstrante sibi Deo universam multitudinem nostram, ac totum ordinem passionis nostræ, quam eramus suscepturæ, perspexit. Audivit etiam vocem dicentem sibi, ut ad sepelienda corpora nostra præparatus esset, ut cuncta, quæ necessaria essent nostræ humationi cum festinatione conquireret. Dum autem circa hæc solicitus esset, venerunt ad eum duo illi pontifices, de quibus jam quædam audisti, videlicet Lucensis f, et Ravennensis, narraveruntque ei, quomodo per visionem eis fuisset revelatum a Deo, se in loco illo martyrium suscepturos; sed adhuc incertos esse fatebantur, qualiter, aut qua occasione id esset futurum. Is autem qui ab apostolica sede missus fuisse in titulo suo dictus est, a præsule sedis apostolicæ consilium de itinere suo antequam nos advenissemus acceperat. Cum autem et ipsi a prædicto præsule Coloniensi ejus visionem, quam de nobis viderat, audissent, rursus per viam, qua venerant, revertentes, obvii nobis facti sunt, sicque adhæserunt nostræ societati usque in finem.

CAP. XXI.

[21] Hæc cum dixisset, subjeci ego verba hujusmodi dicens: [Discit modum martyrii S. Ursulæ et duos Clematios esse distinguendos.] Scire velim, Domina mea, quam notabilem causam habuerint contra vos adversarii vestri, ut trucidarent vos, ac specialiter de te ipsa certificari cupio, quali morte finieris vitam: et respondit dicens: Impius ille tyrannus, qui fuit auctor nostræ interemptionis, hoc et terroribus, et blandimentis exigebat a nobis, ut sponsum nostrum, qui in cælis est, Dominum Jesum Christum negaremus, et suis suorumque amplexibus jungeremur; sed non ob talem causam veneramus illuc; et constanter recusavimus consentire iniquæ voluntati ejus, et elegimus mori magis, quam a sponso nostro separari. Propter quod diversis cruciatibus desævierunt in nos: ego autem ictu sagittæ in corde meo percussa sum. Nobis ergo omnibus in sanguine nostro jacentibus, venerandus ille præsul, sicut præceptum illi fuerat, opus magnæ pietatis operatus est in nos, et cum magna diligentia, et honore sepeliendi officium nobis impendit. Ipsi autem, et his, qui cum ipso laborabant in nobis, adfuit majestas Dei, et ministrabant illis Angeli Dei, et velociter impletum est opus sepulturæ nostræ. Nos autem non distulimus rogare Dominum pro eo, ut redderet ei mercedem laboris sui: factumque est, ut cito posthæc subtraheretur ab hac vita, deditque ei Deus honorem singularem pro ea honorificentia, quam exhibuerat nobis. Non post multos autem dies completa humatione nostra venit Clematius vir venerabilis, et tulit corpora quædam, quæ in loco quodam adhuc supererant, et sepelivit ea cum honore magno, sicut et ipse a majestate Domini præmonitus fuerat g. Et continuo subjeci interrogationem dicens: Numquid, Domina, hic erat ille Clematius, qui ecclesiam vestram dicitur construxisse? et ait: Nequaquam; sed post longum tempus ille advenit; et cum consummasset hos sermones, in fine adjecit dicens: Et qui renovaverit passionem nostram, reddat ei Deus mercedem operis sui. Et nunc ei h, qui absconditorum est cognitor, et quibus vult ea revelat, nec accipiens personam magnorum, neque despiciens humilitatem parvulorum, benigno et misericordi Domino sit honor et gloria, et gratiarum actio in sæcula sæculorum. Amen.

ANNOTATA.

a De universo hoc numero et de fontibus unde hæc hauserit et inter se composuerit S. Elisabetha diximus in Commentario prævio, § X.

b De hoc numero dicetur in Gloria posthuma. Uncinis clausa addidi ex editione Henrici Stephani.

c Quæ uncinis inclusa sunt sumpsit Crombachius ex Weierensi exemplari Ms.

d Hinc sequitur hæc ab anno 1156 ad 1157 conscriptascripta esse; neque titulos omnes explicuit S. Elisabetha, sed priorem partem tantum.

e Equidem nolim implicari difficillimæ quæstioni de primis Coloniensibus episcopis; verumtamen, quum decessores nostri inter prætermissos ad 26 Maji et 29 Septembris ad præsentem diem disceptationem qualemcumque de S. Aquilini habendam remiserint, per nos non stat ut de eo taceamus. Porro in omnibus fere recentioribus catalogis episcoporum Coloniensium, Democharis intelligo, Severtii, trium editionum Galliæ Christianæ, Cratepolii, Gelenii, Harzheimii, Kolbii, Morckensii, Binterimii aliorumque Aquilini nomen legitur; aliis id ad annum 237 aut 238, aliis ad 451, aliis ad utrumque, aliis etiam ad alios quoque annos id reponentibus. Neque hic dissensionum finis, quum alii eumdem eum habeant ac Solinum, alii contra ab eo distinguant. Sed Cramer [De veterum Ripuariorum et præcipue eorum metropolis Coloniæ statu civili et ecclesiastico, pag. 52.] tutius arbitratus est eum omnino omittere; quod et laudavit Georgius Franciscus Edlen von Blum [Die Lage der Kölnischen Kirche in den ersten Jahrhunderten ihrer Entstehung, pag. 40.] ; neque Morckensius ridetur multum ab his dissentire, claudens disputationem sua de Aquilino his verbis [Series episcoporum et archiepisc. Coloniensium, pag. 33.] : Miror equidem Gregorium Turonensem de illo ne meminisse quidem; quod suspicari me facit num ante Gregorii tempora Coloniæ Agrippinæ fuerit episcopus: non tamen quod fuisse negem; sed quod eum apud priscos scriptores necdum invenerim. Minoris momenti est silentium S. Gregorii Turonensis tot alias res silentis; sed quod rei caput est, ignoratum fuit S. Aquilini nomen donec id demum detexerit S. Elisabetha. Audi Albericum Trium Fontium ad annum 238 ita disserentem [Leibnitz, Accessiones histor. tom. II, pag. 21.] : Passio sanctarum undecim millium virginum apud Coloniam mirabiliter facta; et quorumdam aliorum, qui in eadem societate fuerunt, episcoporum et militum, et ipsius papæ Ciriaci memorat secundum visiones Elysabeth; de quarum sanctarum tempore et de revelatione hujus historiæ omnes usque ad tempus Elysabeth istius errabant historiarum scriptores et chronographi. In eisdem etiam visionibus continetur quis in hoc anno erat Coloniensis episcopus. Hoc modo verba S. Ursulæ ad Elysabeth: Fuit, inquit, in Colonia etc. De omnibus igitur aliis episcopis Coloniensibus, qui fuerunt a beato Materno usque ad Effratam, quem sanctus Servatius deposuit, nusquam nomina reperi præter Aquilinum memoratum (notum ex S. Elisabethæ revelationibus.) Ex quo autem prævaluere hæ revelationes, locum in catalogis Coloniensibusreperit S. Aquilinus eodem jure quo S. Cyriacus in Romanis; quod si quæritur an legitime, equidem satis aperte dixi quo pretio habeam Schonaugienses visiones. Neque dissentiam a decessoribus meis, qui in Commentario de S. Remigio ad diem 1 Octobris [Act. SS. tom. I Octobris, pag. 99.] ostenderunt non minus a vero aberrare Cointium, qui in Annalibus Francorum ecclesiasticis, nullo nixus fundamento, anno 509 S. Aquilinum Coloniæ sedisse voluit. Hic S. Aquilinus ab aliquibus idem est ac S. Aquilinus qui Mediolani colitur die 29 Januarii et qui, fugiens Coloniensem et alteram episcopalem cathedram ad quas electus fuerat, Mediolanum tandem venisse dicitur ibique post veneratas S. Ambrosii reliquias et impugnatos Arianos pie obiisse; sed universa hæc historia tam incerta est ut lectio de hoc S. Aquilino, quæ in Breviario Ambrosiano anni 1635 legebatur, jam non amplius appareat in eodem breviario, anno 1841 excuso; sed nude memoria fiat S. Aquilini presbyteri et martyris. Qui plura de eo volet, adeat Acta Sanctorum ad 29 Januarii [Act. SS. tom. II Januarii, pag. 970 et 971.] .

f S. Foilanum Lucensem intelligit et S. Simplicium Ravennatem, utrumque ex fictitiis titulis notum.

Hæc non conveniunt cum Sermone in Natali, quo constat diu post, forte medio sæculo, advenisse Clematium, sed hausta sunt ex fictitio titulo:

HIC JACET SEPVLTVS S. CLEMATIVS
QVI MANIBVS SEPELIVIT SACRAS VIRGINES.

Opportune itaque habuit S. Elisabetha hanc visionem, qua solveretur difficultas orta ex errore fictorum hujus lapidis.

h Ante hæc verba in pervetusto Weierensi exemplari visio quædam alia narratur de eo, qui S. Ursulam interfecit, et sagittis duabus, quibus confixa est; eam visum est attexere: Post hæc infra octavam diem ejusdem festivitatis, quando nobis memoriam illius sanctæ societatis agentibus, in tempore divini officii gloriosa illa regina, cum comitum suarum, quasi duodecim, iterum adspectui meo se offerre dignata est, et allocuta sum eam, sicut a quodam fratre præmonita fueram, dicens: Dixisti mihi, beatissima regina, cum de modo passionis tuæ te interrogassem, quoniam ictu sagittæ in corde percussa finieris vitam. Comperi autem postea per eos, qui hoc vidisse testantur, quod inventione sacri corporis tui reperta fuerit sagitta brachio tuo infixa, quæ ut fertur ita adhuc permanet, ei adhærens. Numquid ergo vulnere illius sagittæ, vel alterius occisa fuisti? Adhæc ita respondit, dicens: Tyrannus ille, per quem interfecta sum, primam sagittam brachio meo injecit: et cum vidisset nondum me ad mortem superatam, secundam in cor meum direxit. Illa autem continuo per judicium Domini regressa a corde meo, percussit cor illius, qui miserat illam: moxque ille demens factus est, et rapido cursu ad flumen Rheni properans, seipsum aquis immersit, sicque mortuus est.

Revelationes seu imaginationes B. Hermanni Josephi, canonici regularis Steinfeldensis, de undecim millibus Virginum.

Ursula virgo et martyr Coloniæ Agrippinæ (S.)
XI millia virginum et martyrum Coloniæ Agrippinæ

BHL Number: 8433, 8434

AUCTORE B. HERMANNO STEINFELDENSI.

LIBER PRIMUS.
Incipit epistola ad Virgines, Christi universas, super historiam novam undecim millium Virginum cælitus nuper revelatam.

Universis Christi virginibus piis ecclesiæ sanctæ filiabus Frater N * salutem ac interminabilem perennis vitæ jucunditatem. Anno millesimo centesimo octogesimo tertio inspirante Domino, piaque ipsius genitrice cooperante cunctorum regina, novam undecim millium virginum historiam describentes, admonitione persuasi sumus divina, hanc vestræ caritati dedicare, et sanctitati. Hæc enim sunt verba cælorum reginæ dicentis: Tu communi universorum utilitati providere dispone, hoc opus virginibus dedicando. Igitur eis ex parte mei scribas, eisque dicas, quatenus illas et castitate imitentur, et sanctitate. Vos itaque virgines venerandæ, atque in Christo diligendæ, animo lætanti, cordeque devoto suscipite munus vobis cælitus transmissum, scientes, quoniam si eisdem sacris virginibus debitam exhibueritis reverentiam, devotoque honore, et studio eas dilexeritis, meritis illarum apud Dominum suffragantibus præmio vos donari perpetuo. Porro et fratribus Præmonstratensis Ordinis eamdem quoque dedicari jussit historiam, dicens, illos amatores undecim millium virginum et veneratores esse præcipuos. Beata quoque Ursula earumdem sanctissimarum dominarum princeps, et magistra, hoc opere ferme peracto, cuidam visibili specie apparuit, dicens: Cum hic idem Notarius hoc opus describeret, nos undena virginum millia coram Domino stantes oravimus, quatenus ipse Dominus pro labore hujus opusculi, retributionis illi mercedem restituat. Lectores igitur monentes obsecramus, ne subito mentis vulnere scandalizati saucientur, dicentes: Quis diebus istis et modernis antiquorum facta, personas, nomina, conditiones, et genealogias scire poterit, aut stylo veraci depromere? Amice Christi, cur super his ambigendo dubitas? Nonne idem Spiritus, qui quondam patribus nostris ea, quæ ab ipso mundi exordio acciderunt, cælitus inspirando manifestavit, potest et nunc sacrarum virginum suarum expeditionem sanctam et mirabilem illarum dilectoribus ad laudem, et gloriam suam, atque ad plurimorum ædificationem pandendo revelare?

ANNOTATA.

a Hanc epistolam declaratam habes in Commentario prævio § VII.

* alias T aut C

CAPUT PRIMUM.
S. Ursulæ et sociarum gesta usque ad susceptam peregrinationem Romanam.

Incipit revelatio nova itineris et passionis undecim millium virginum.

CAP. I.

Deus ab æterno cuncta sapienter disponens, occasione nuptiarum nobilissimæ virginis Ursulæ, [B. Hermannus anno 1183 a S. Ursula accipit quæ de ejus et sociarum gestis adhuc latebant.] suique sponsi juvenis regii et præclarissimi, totius orbis nobiliores domicellas virgines, et juvenculas, sapienti suo consilio, ac providentia ad cælestes invitare dignatus est nuptias, Filio suo regi æterno desponsandas, perpetuoque secum permansuras, quare beatarum undecim millium virginum sacræ reliquiæ apud Christi fideles non sunt parvi pendendæ. In uno siquidem loco civitate Colonia universæ pro sponso suo cælesti et amatore martyrii palmam assecutæ sunt gloriosam. Nunc itaque per orbem Dei providente clementia, dispersæ suis veneratoribus apud Dominum precibus assiduis succurrunt, ipsarumque suffragiis, et meritis pia cælorum regina earumdem ductrix et patrona amatoribus illarum pie opitulari non cessat. Denique in passione ipsarum satis ostenditur illustris gloria earum, et martyrii triumphus, evidentius tamen in virginis cujusdam memoriæ felicis Elisabeth visione, nobilis illarum profectio, et magnificentia habetur conscripta. Præterea et Dominus ipsarum sponsus et amator, ampliori eas adhuc volens gloria clarificare, nuper anno millesimo centesimo octogesimo tertio, quæ huc usque super illarum peregrinationis itinere latebant, et gestis, dignatur revelare. In exordio itaque narrationis hujus juxta ejusdem B. Ursulæ admonitionem, quæ ceterarum ductrix exstitit virginum, et magistra, passionis earum seriem tangemus, et quæ, vel unde fuerint: atque genus, et patriam ostendemus. Plures sane religiosorum vidimus, qui ignorabant penitus, cujus conditionis forent aut nationis. De diversis siquidem partibus erant, Anglorum a, Britonum, Wallionum, Scotorum, atque ex aliis adhuc pluribus regnis, et regionibus fuerunt oriundæ. Porro et reges quidam, duces, comites, ac principes, atque episcoporum plerique cum eis sunt profecti, et matronarum plures, gloriosum cum illis martyrii subeuntes tropæum.

CAP. II.

[3] Ceterum rex quidam de Britannia minori b fuit oriundus, [Rex paganus S. Ursulam filio suo sponsam rogat;] nobilis et religiosus, uxorque illius generosa similiter erat, illustris et religiosa. Qui, cum liberis carerent, quotidianis beneficiorum obsequiis, jugique orationum instantia obtinuerunt a Domino filiam, qui se filium speraverunt impetraturos. Quam educantes secundum legem Domini eam docebant incedere, Ursulamque proprio nomine appellabant. Hæc cum ad annos pervenisset nubiles, elegans valde fuit et decora, universorumque oculis gratissima. Denique et morum illius honestas atque modestia ubique prædicabatur, ubique laudabatur. Fama tandem ipsius felix et suavis, odorque bonæ opinionis ejus ad regem quemdam pervenit paganum, sed divitiis atque potentia hujus puellæ patre fortiorem. Rex siquidem hic idem austeri erat animi, sed uxor illius ab infantia bonis pollebat moribus. Qui filium habebant juvenem et honestum in omnibus. Porro juvenis bonæ exstitit indolis, speciosus forma et decorus. Cui pater et mater ejus præfati regis boni filiam in matrimonium copulare quærebant. Consilio sane habito, mittunt legatos, cum blanditiis tentant, et promissis parentum animum ad consensum allicere, cum etiam minis gestiunt nolentes compellere. Quid plura? Religioso rege super filia nihilominus religiosa et pudica titubante, nimisque fluctuante quid sibi esset agendum, mittitur de cælo angelus hujus copulæ paranymphus, suadet filiam præbere consensum legatis, sponsam vocari, dotalitia suscipere, et proprium patrem de imminentibus periculis eruere, alterumque regem una cum filio promissis nuptiis lætificare. Præterea suadet Ursulam virginem undecim millia virginum expetere, quarum ex societate triennio instruatur præparanda nuptiis futuris.

[4] [et consentit in præstitutas conditiones.] Suscepto igitur nuncio bono, legati revertuntur in regionem suam, hilares; bona nunciant, regem et filium lætificant. Continuo universarum provinciarum convocantur filiæ, regum, ducum, principum, comitumque ac nobilium, et militaris generis puellæ. In plures siquidem reges, et regiones tunc temporis illa fuere regna divisa c. Rex tamen idem pater juvenis labore permaximo acies virginum electarum plures congregans prædictæ virgini Ursulæ, cum ingenti dirigit apparatu et gloria. Pater sane ejusdem virginis, virgines electas, elegantes, nobiles, ubique colligens, et adunans illi donavit. Quas illa velut cælitus sibi transmissas suscipiens, fide Christi et religione, virgo et nobilis et gloriosa nobiliter instruxit. Venerunt sæpius angeli inter eas de cælis directi, visitare illas, atque in bono corroborare proposito. Denique et angeli tenebrarum crebrius venerunt nuptias eis suadere legitimas, atque opera maligna, et desideria carnis adimplenda incitare. At illæ Dei adjutæ gratia, atque angelorum sanctorum munitæ custodia, in religioso fuerunt quotidie proficientes studio: angeli siquidem, de cælis B. Ursulam omnem futuri triumphi seriem edocentes, prædicunt eas Coloniam ituras pariter, gloriosoque martyrii tropæo omnes coronandas.

CAP. III.

[5] Interim dum in fide Christi et amore tot virginum instruuntur millia ad iter dispositum, [Instituenti S. Ursulæ cum sociabus iter, comites se dant episcopi, principes, et parvulæ puellæ et maritatæ.] a rege patre virginis præparantur navigia. Exstiterunt inter eas etiam puellæ plures parvulæ lactentes, et infantulæ, quæ cum adhuc inveniuntur d, non modicum quibusdam generant ambiguitatis scrupulum. Quarum quædam septennes, vel quinquennes et infra fuerunt, unius etiam anni, quædam vel dimidii, ac duorum mensium vix exstiterunt, et hæc erat ratio (quemadmodum nuper earumdem virginum quædam apparentes testatæ sunt): Ex nobis, inquiunt, multæ fratres habuerunt, et sorores, cognatas etiam et sibi propinquas, atque caras matronas, quæ quando, Angelis sibi annunciantibus, peregrinationem præscierunt instare futuram, coronam quoque martyrii, virginitatis præmium sibi cælitus promissum, sorores et cognatas cum filiabus parvulis sibi associantes, retributionis æternæ præmia, et illas pariter optant consequi secum. Pervenit præterea rumor earum et fama felix ad episcopos terræ illius, ad nobiles quoque et militares, qui scientes vere, quod Deus erat cum eis, per quem talia fiebant, relictis quamplures illorum divitiis, dignitatibus et terris, patria et cognatis, associati sunt eis, peregrinari et ipsi cupientes, atque mori pro Christo. Erant nihilominus inter eas regum quædam, ducum, comitum ac principum filiæ, quarum priores exstiterunt fratres et amici, quidam etiam sponsi, qui eas in proximo fuissent (si in patria remansissent) connubii legitimo jure ducturi. Interea dum expensæ ad iter peregrinationis atque navigia præparantur, Angeli veniunt de cælis, aliique sancti ac virgines sacræ, consocias suas visitantes, illasque ad propositum salubre et sanctum confortantes.

CAP. IV.

[6] Prædictus itaque rex pater sanctæ virginis Ursulæ, tres habuit sorores, [S. Ursulæ et aliquot aliarum genealogia.] et tres fratres; una sororum, Josippa dicebatur, et Thelindris alia, tertia vero Eulalia. Porro fratrum unus Helvidius vocabatur, secundus Ludvicus, tertius autem Herwicus. Uxor namque Ludvici Hermegardis est appellata, quorum filia beata fuit Pinnosa, quæ post S. Ursulam totius collegii beatarum virginum gerebat principatum. Cujus soror sancta Evodia secum profecta est, sequens eam. Herwicus siquidem uxorem habebat, quæ nuncupata est Hadewigis, et tres in hoc sacro exercitu filias habuerunt. Quarum una Sapientia, alia Serena, tertia Eulalia vocabatur. Beata sane Sapientia super mille virgines magisterium habebat e. Denique dux Helvidius *, filium etiam habuit probum juvenem, Helvidium nomine, de uxore sua, quæ Malcha est appellata, et filia erat nobilissimi principis cujusdam. Sane uxor junioris Helvidii, illorum filii, Anna vocabatur, qui duas in eodem comitatu filias habebant, quarum una Spes, et altera Euphrosyna dicebatur. Josippa siquidem, illorum fratrum soror prima, maritum habebat Eusebium. Et hic fuit dux nobilis, et tres in hoc cœtu sancto habuit filias, quarum una Eleutheria dicta est, et altera Josippa. Tertia vero Nestoria, quæ de alia uxore procreata est. Eleutheria nempe post S. Ursulam, Pinnosam et Cordulam, super omnes virgines est constituta magistra, posteaque beata Florentia præfuit universis, quæ filia regis exstitit cujusdam inclyti, qui dictus est Ægidius, uxorque illius Helena vocabatur. Hic idem sane rex, consobrinus erat regis B. Ursulæ patris. Sancta siquidem Florentia, Ægidii regis filia, sororem secum habebat nomine Placentiam, magnæ virtutis, virginem valde illustrem et inclytam, quæ præ morum suorum virtute, animique constantia et suavitate, tam Deo cara exstitit et amabilis, quam hominibus commendabilis. Quæ ambæ illustrissimis fuerunt desponsatæ juvenibus multum nobilibus. Porro sponsus virginis Placentiæ nobilissimi ducis cujusdam filius, nomine Florinus, ipsius amore illectus, cum ea ceteris adjunctus, proficiscitur. Porro sororum prædictarum altera Thelindris filiam quoque inter ceteras habuit Placidam. Tertia vero Eulalia secuta est virgines sanctas, exulans et ipsa pro Christo. Inter illas nihilominus virgo quædam exstitit illustris nomine Celindris, filia materteræ regis virginis Ursulæ patris, et hæc mille virginibus præerat f. Cujus soror dicta est Virgilia, cum ea in eodem existens comitatu. Cordula siquidem virgo illustrissima, cujus jam supra mentionem fecimus, filia illustrissimi fuit comitis, qui appellatus est Quirinus, uxorque illius est Hadwigis dicta, quæ filia fuit Harderici illustrissimi comitis. Mortuo itaque Quirino, duxit eam Helvidius frater ejus patruus B. Ursulæ in uxorem. Hardericus vero comes, vir multæ probitatis, avunculus erat piæ reginæ matris Ursulæ virginis, cujus uxor Ursula dicebatur, et erat de Dania nobilissimi cujusdam principis filia de regali prosapia, qui proprio nomine Ebbo dictus est. Duas itaque filias virgines illustrissimas in hoc cœtu sacro habebant Juliam et Ebbinam magnæ virtutis et probitatis domicellas.

CAP. V.

[7] Beata Lucia virgo prudentissima, et illustris genere, [SS. Luciæ et Sapientiæ, consanguinearum S. Cyriaci papæ, et S. Eustachii cum familia sua profectio.] ac moribus, cognata fuit S. Cordulæ, et hæc secum sororem habebat nomine Sapientiam, quarum pater rex erat, sed paganus. Hujus autem consobrinus sanctus fuit Donatus, qui postea Romæ factus fuit papa, mutato nomine dictus est Cyriacus g, qui etiam relicto papatu easdem virgines est secutus, cum illis occubuit interemptus. Præfata itaque Lucia prudens et generosa exstitit, una de principalibus undecim virginibus, quæ capita fuerunt, et principes totius sacri collegii, et hæc mille præfuit virginibus, magistra illarum existens. Sancta quoque Osanna erat filia Rogerii ducis, cognati B. Pinnosæ. Porro sancta Sapientia, virgo sapiens et nobilis, cujus paulo ante mentionem fecimus, B. Ursulæ consobrina, una etiam de principalibus undecim, avunculum in eodem habuit comitatu sacro, Eustachium nomine. Qui comes illustris erat et potens, cujus uxor Sibilia vocata est. Hic idem sane comes septem habuit filias, quarum una in terra jam obierat nativa, sed sex reliquæ, virginum beatarum secutæ sunt agmina, quarum nomina hæc sunt: Margarita, Florentia, Eusebia, Margarita, Walburgis, Eleutheria: haram siquidem sororum tres maritis copulatæ, et tres reliquæ virgines fuerunt. Pater itaque filiarum earumdem sex, et mater, cum illarum affectu, tum spe martyrii excitati, relictis dignitatibus et terris, secuti sunt filias, pro Christo mori desiderantes. Denique idem comes Eustachius fratrem habebat episcopum, qui Eleutherius est appellatus. Hic similiter, abjecta pontificatus dignitate, fratrem secutus est et neptes, exulans et ipse pro Christo. Porro comitissa uxor Eustachii jam dicti comitis, fratrem habuit nobilem principem et probum, qui dictus est Macharius, et hic cum quatuor filiabus adjunctus est illis, quarum una Margarita dicebatur, Serena, Aleidis, Micronia: Helvidius etiam junior dux nobilis, supradictus filius patrui beatæ Ursulæ, cum Anna uxore sequebatur duas filias, sanctam Spem, et beatam Euphrosynam. Adhæsit nihilominus eis beata Blandula, comitis cujusdam illustrissimi filia, cujus mater erat matertera B. Sapientiæ, et S. Ursulæ cognata.

CAP. VI.

[8] Beata Ursula ceterarum ductrix et regina, nutu Dei, [Instructio et comparatio exercitus Ursulani ad iter: præsunt undecim virgines:] episcoporumque consilio, qui cum ea fuerunt, navigiis præparatis, ad se accitis prudentioribus tam virginum, quam virorum, numerant sodalium acies, constituunt principes, eligunt sanctiores, animoque constantiores undecim virgines. Divisis itaque virginum millibus, cuilibet millenario unam deligunt ex his undecim magistram et principem. Super universa quippe sociarum virginum agmina istæ primæ exstiterunt et majores: Beata Ursula, piissimi regis filia, omnium erat caput, princeps, prudens valde, et mente sagax. Post quam beata Pinnosa illustris cujusdam ducis filia patrui beatæ Ursulæ, et ipsa virgo fuit prudentissima, ab infantia semper vivacis exstitit animi. Post quam sancta Cordula, filia nobilissimi comitis cujusdam. Post quam B. Eleutheria, filia amitæ S. Ursulæ, et ducis cujusdam. Post quam beata Florentia, quæ filia erat regis Ægidii, qui consobrinus fuit patris beatæ Ursulæ. Istæ quinque virgines quasi capita et priores exstiterunt super exercitum omnem virginum h. Post has undecim elegerunt virgines regum filias, ducum, principum ac comitum, animo prudentes, mente intelligentes atque sagaces, quarum quævis mille præficitur virginibus, illas instruendo, quarum ista sunt nomina: Prima fuit beata Jotha, filia regis cujusdam, virgo sapientissima, moribus insignis, et ornata virtutibus. Et hæc habuit secum duas sorores Geminianam et beatam Justitiam, quæ beatæ Ursulæ fuerunt cognatæ. Secunda erat sancta Benigna, cujusdam ducis filia illustrissimi, quam quatuor sequebantur sorores, sancta Sibilia, Mobilia, Euphrosyna et Eustachia. Tertia beata Clementia, filia potentissimi comitis, quæ duas secum habebat sorores, sanctam Julianam et beatam Inductam. Quarta sancta Sapientia, principis cujusdam nobilissimi filia, patrui S. Ursulæ, et ipsa virgo illustrissima, sapiens, et decora, quæ duas secum duxit sorores, sanctam Eulaliam, et beatam Serenam. Quinta beata Carpophora, regis cujusdam filia boni hominis et religiosi: quæ duas secum habuit sorores, Eutropiam et Pallodoram. Sexta sancta Columba, et ipsa similiter filia erat regis cujusdam, et hanc sequebatur soror una beata Cordula. Septima sancta Benedicta, filia principis cujusdam inclyti et devoti, et isti quatuor erant sorores secum comitantes, decoræ et prudentes, sanctæ Cornula, Prudentia, Sapientia, Illustris. Octava sancta Odilia, cujusdam filia potentis, et ista duas sorores secum habebat, unam adultam et alteram lactentem, beatam Juliam et sanctam Urstitiam. Nona beata Celindris, quæ exstitit filia comitis viri potentis, nobilissimi et divitis, et ipsa illustrissima moribus et genere, prudensque valde fuit et elegans. Quæ solam secum habuit sororem sanctam Virgiliam. Decima sancta Sibilia, quæ filia fuit regis viri prudentis et strenui; et hanc tres secutæ sunt sorores, beatæ Juliana, Lucia et Eugenia. Undecima beata Lucia virgo prudentissima, et illustris animo et genere, regis filia cujusdam, et hæc cognata exstitit sponsi sanctæ Ursulæ, quæ solam secum sororem duxit parvulam nomine Placidam. Porro istæ undecim virgines super universum sanctarum virginum cœtum gerebant magisterium, et quælibet earum mille præfuit virginibus, regens eas et gubernans.

[9] [sed adsunt alii multi.] Fuerunt præterea inter eas, ut supra dictum est, episcopi, principes, et nobiles quamplures earundem virginum plurimarum parentes. Quidam etiam ipsarum sponsi exstiterunt multarum, sed ad illarum nuptias necdum pervenerant, sponso cælesti eas præveniente. Comitissæ similiter interfuerunt quædam et ducissæ, atque reginæ, exceptis nobilibus adhuc matronis compluribus. Exstiterunt etiam inter eas nutrices quamplures, quæ simili ardore martyrii et desiderio passionis anhelabant. Denique rex junior filius beatæ Ursulæ, sponsus duas illic sorores habebat, unam infra annos puellares, et alteram nubilem, quæ comiti cuidam nobili desponsata est juveni. Quæ cum sancta Ursula et ceteris virginibus Christum habere sponsum recusavit, comitem illi præponens, ad matrem rediit nuptura marito. De qua frater ejus B. Ursulæ sponsus ait: Soror mea plus gloriam et dignitatem dilexit terrenam, quam cælestem, reversa ducens comitem maritum, qui postmodum in brevi male obiit interemtus. Tunc illa sero pœnituit sacrarum virginum deseruisse comitatum, et ipsa in brevi post mortua est.

CAP. VII.

[10] Regum et episcoporum, qui cum eisdem Christi sacris virginibus de Britannia sunt profecti, [Enumeratio episcoporum qui exercitum Ursulanum secuti sunt;] et de illarum patria venerunt, breviter hic genealogia et series tangitur; sed in fine historiæ hujus in alio volumine conversio illorum et status exponetur latius i. Quinque siquidem episcopi eas de Anglia sunt secuti, sed plures illis postea sunt additi in diversis regnis et regionibus. Priorum autem episcoporum hæc est series et genealogia: quorum unus sanctus erat, Wilhelmus dicebatur, qui proprie vocatus est Michaël; pater vero illius Wilhelmus dicebatur: inde iste traxit cognomen: vir sane prudens et sapiens erat, nobilique ortus prosapia, ac de regali stirpe progenitus. Consobrinus etenim erat regis S. Ursulæ patris, et multas in hoc sacro virginum comitatu habuit cognatas. Porro S. Jacobus vir strenuus, frater ipsius, et beata Gerasina soror illius matrona illustris, cum tribus filiabus secum proficiscentes fuerunt. Alter episcoporum sanctus Columbanus dicebatur, vir nobilis, de regali ortus prosapia, filius fuit sanctæ Alexandriæ illustris ducissæ, sororis Ursulæ matris. Vir namque prudens erat, castus, magnique consilii, ac sanctæ conversationis. Tertius vero episcoporum beatus erat Iwanus, vir grandævus, bonæque vitæ, sagax et prudens, atque ab utero matris suæ semper castus exstitit; erat enim ipse de nobilissima stirpe progenitus, avunculus matris Ursulæ virginis, et beatæ Alexandriæ, ac sanctæ Eulaliæ. Quartus episcoporum sanctus fuit Eleutherius, vir nobilis et sapiens, magnique consilii, et industrius. Iste frater erat beati Eustachii comitis, cujus uxor Sibilia secum fuit in eadem expeditione cum sex filiabus. Quintus itaque fuit episcopus sanctus Lotharius, et ipse vir generosus, ac de regali stirpe progenitus. Consobrinus vero nobilissimi juvenis beatæ Ursulæ sponsi, vir prudens et boni testimonii, castus, animoque strenuus, et bene discretus. Porro de episcopis, qui postmodum illis sunt in itinere associati, nihil nos scimus, excepto Cæsario Meldensi episcopo, nobili viro, cujus nos caput habemus, partemque corporis ejus k. Denique felicis memoriæ virgo Elisabeth, hæc satis de illorum serie scribens exponit, quæ inter ceteros episcopos sanctos sanctum Maurisium esse narrat fratrem matris Ursulæ virginis.

[11] [similiter regum et principum.] Nunc de regum quorumdam serie, quæ nuper sunt cælitus revelata, narremus; quorum quidam patres ac fratres, avunculi et sponsi exstiterunt quarumdam virginum illarum, quas ipse rex cælestis mirabili sua et dulci gratia per easdem virgines mirabiliter convertit. Primus illorum fuit sanctus Holofernes juvenis præclarissimus, rex et filius regis, B. Ursulæ sponsus. Hic cum eis non est profectus; sed postmodum illis de Roma revertentibus magnifice associatus, pergit cum eis Coloniam, et felicem una cum illis martyrii est adeptus palmam. Hoc autem nomen Holofernes neque illi est proprium; sed propter virtutem animi multam, et corporis pulchritudinem, ita est cognominatus, quem domina Elisabeth Ætherium vocat. Secundus autem erat inclytus juvenis rex Oliverius, nobilissimi regis Oliverii senioris filius, qui per sponsam suam virginem Olivam illustrissimam est conversus, quæ magni regis Cleopatri fuit filia, qui patruus exstitit Ursulæ patris. Tertius fuit Crophorus juvenis præclarissimus rex, et regis Pinnosi filius illustrissimi, qui cum uxore Cleopatra virginum associatus est collegio, etiam erat hic idem Crophorus virginis Ursulæ cognatus. Quartus rex erat Lucius, pater Jothæ virginis, quæ prima fuit undecim virginum principalium. Vir etiam erat nobilissimus et potens, et vitæ bonæ. Hic, uxore piissima regina mortua, per Jotham filiam et duas illius sorores conversus cum illis proficiscitur. Erat et ipse virginis Ursulæ cognatus. Quintus sane rex Clodoveus fuit, vir strenuus et fortis, et religiosus, qui cum uxore regina nomine Blandina pia et religiosa per filiam Eugeniam nobilem ducissam, et per maritum ipsius ducem pissimum Alexandrum convertitur, et duas filias secum ducentes sacris associantur virginibus. Sextus siquidem rex erat Canutus vir nobilis et grandævus, magnæque probitatis, honoris et virtutis, una cum uxore Balbina illustri regina et prudentissima, conversus est: qui filiorum duorum ac quatuor filiarum exemplo attracti atque exhortatione persuasi, uni filiorum suorum Carolo regnum relinquentes, peregre pro Christo universorum rege et Domino profecti sunt. Septimus regum Pipinus de Orientali terræ illius plaga, cum uxore illustri Margarita proficiscitur. Erat autem ipse rex virginis Ursulæ consanguineus. Quatuor sane filii eorum, tres filiæ religiosum regem, et matrem devotam reginam et piam cum filiis et filiabus undecim liberis sequuntur, pro Christo vero rege contemnentes omnia. Octavus etiam rex Adulphus, jam dicti regis Pipini filius, homo religiosissimus, cum uxore Dionysia honesta valde regina et virtuosa, patri et matri adjunctus pergit cum illis. Filios vero et filias secum ducentes, omnibus mundi pompis abrenunciantes, læti Dominum sequuntur. Nonus quoque regum Avitus nomine, vir dives et probus filias duas secutus illustrissimas virgines, beatam Columbam et Cordulam sororem ejus. Sancta denique Columba ex numero fuit virginum undecim principalium. A vunculus præterea erat Odiliæ virginis, quæ una fuit virginum principalium. Decimus sane regum Siranus, qui multa morum probitate pollebat, et hic cum uxore Sibilia illustrissimam filiam Sibiliam, et tres illius sorores secuti sunt. Denique beata Sibilia, virgo prudens et honesta valde, de principalibus undecim fuit virginibus, mille virgines gubernans. Undecimus siquidem regum erat inclytus rex Danorum Refridus, qui per uxorem Olivam adhuc valde juvenculam conversus, illam sequitur, jungens se sanctarum virginum cœtui. Hæc eadem Oliva filia ducis de Saxonia, viri nobilissimi, quasi apis studiosissima circuit, quærens, quos ad Dominum convertat. Nos sane omnes hos reges et reginas, duces et comites sequentes, non audemus affirmare legitimos, sed tamen virtute, potentia, divitiis et genere regibus comparari, et regum nominibus appellari. Nos itaque veritatem diligentes, puræ veritatis tramite incedentes, revelata scribimus, falsitatisque ambaginem prorsus detestantes. Erant enim tunc temporis regum regna modica, sicut in libro regum legitur, quod triginta duo reges contra tres ad bellum venerant præparati; et etiam filii regum reges, et ducum duces, et comitum comites appellari solent.

CAP. VIII.

[12] Et autoritate aliorum et testimonio nostram tutamur parvitatem, [B. Hermannus Revelationes S. Elisabethæ et titulos confirmat et plurium reginarum res explicat;] virginis Christi Elisabeth devotæ in medium proferemus testimonium, et quid illa de tam sublimium personarum profectione sentiat, ostendemus. Ait enim de Colonia se titulos sibi transmissos vidisse episcoporum, virginum, reginarum et ducissarum nobilissimarum undecim millium sociorum et sociarum. Inter quos B. Gerasinæ Siciliensis reginæ reperit titulum, et quatuor filiarum ejus virginum, uniusque filii sui adhuc pueri. Et hanc totius exercitus virginum dicit esse principem et ductricem atque sororem reginæ matris Ursulæ virginis. Præterea et reginam Constantiam regni Constantinopolitani imperatricem, et virginem asserit interfuisse cum S. Marculo episcopo ipsius avunculo. Sanctam quoque Axparam illustrissimam ducissam, et filiam materteræ præclarissimi juvenis Ursulæ sponsi, adfuisse descripsit. Nos itaque Christi ancillæ, quam numquam vidimus, testimonium in hac parte perhibemus, quod quæ de jam dictis scribendo protulit personis, vera sunt. Et multo minus, quam ejusdem materiæ veritatis exposcat, scripsit: quod tamen juvante Domino per nos latius supplebitur. Axpara sane hæc eadem et ducissa fuit et regina sapiens valde et industria ac provida. Porro alias de ipsa et filiabus ejus atque consobrinis ipsius Anchira ducissa, et filiabus suis quatuor, et Eleutheria comitissa, ac filia sua virgine Lucentia præclarissima tractabitur. Aderat etiam Sibilia regina magnæ virtutis juvencula, S. Eulaliæ filia, Ursulæ virginis matertera. Regina vero Norwendorum Hodierna cum filia virgine Hodierna adfuit. Regina præterea Suavorum Benedicta, cum duabus filiabus virginibus Hiacyntha et Sophia similiter aderat. Regina etiam Lucretia jam ante pagana, ab angelo Christi admonita, cum duabus reginis ac filia ejus decenni virgine sanctissima cum eis proficiscitur. Regina siquidem Clara nomine, religiosa valde, et eleemosynaria maxima, cum duabus filiabus virginibus Sapientia et Caritate, sequitur illas.

[13] [item aliquot regum earumque filiarum] Rex sane Bonifacius jam ante paganus cum filia Bonifacia virgine religiosissima aderat. Rex etiam Laurentius jam ante paganus, atque Christianorum inimicus ac sævus tyrannus, postea nutu Dei correptus, mirabiliterque conversus ex lupo agnus efficitur. Qui sponsam suam sequitur Resindem virginem beatissimam regis Corchaniæ filiam de Hibernia. Denique et ipsam reginam Resindem sponsæ suæ matrem cum duabus reginis Eustora et Maginorach secum ducebat, quarum una soror erat ipsius. Adfuerunt adhuc plures tam de Hibernia, quam de ceteris regnis principum filiæ, et regum, ducissarum, et comitissarum, filia etiam Arthuri regis de Britannia, beata Natalia, atque sancta Polodoxia cum sorore Julia ipsius cognata Polycarpi regis filia, virgines illustrissimæ cum nobili virginum aderant comitatu. Filia nihilominus adfuit magni regis, et ducis inclyti Nicomedis. Eustemia virgo prudentissima, et devota valde, cum sororibus Eudonia et Eugenia virginibus prædictarum virginum cognatis. Filiæ vero quondam regis Normannorum: qui nunc comes appellatur de Normandia. Beata Dorothea, et soror ejus Lucia cum suo adfuerunt comitatu nobilissimo. Filiæ præterea quondam regis Flandrensium, qui nunc comes dicitur, Lucia, Germana cum matre Theodora præclarissima matrona adfuerunt, peregrinantes pro Christo. Filia sane ducis Brabantini Lovaniensis Gyana, atque cognata ipsius Hywana filia avunculi ejus, et duæ filiæ comitis Hywanensis Isanna et Herdara cum illis proficiscuntur. Filia etiam ducis Frisonum Elisabeth cognata reginæ Danorum, et soror ipsius similiter pergunt cum illis; dux vero Alexander cum uxore, et tribus sororibus, dux etiam Sincerus Iwani regis filius cum uxore et filia Thaisi et duabus sororibus illis adhæserunt.

[14] [et aliarum.] Præterea cum ceteris principibus, et comitibus adfuit Hardericus comes illustrissimus avunculus reginæ virginis Ursulæ matris, cum uxore Ursula muliere devota et strenua, multumque laudabili. Ab ista Ursula comitissa regina virgo Ursula nomen accepit. Habebant sane secum tres filias, Julianam et Ebinam virgines præclaras, atque Hadwigem ducissam, Cordulæ virginis matrem. Elisabeth virgo sanctissima Joannis magni principis filia, cujus mater Elisabeth dicebatur, et erat soror S. Cæsarii episcopi Meldensis. Inter cetera, quæ agebant opera bona, mater hæc et filia Dominam nostram intimo affectu dilexerunt. Unde ipsa regina cælorum materiam dans fratri expeditionem earum scribenti, injunxit, ut eam scriberet; est enim series expeditionis ejus pulchra. Sancta etiam Nestoria virgo adfuit illustrissima, cujus mater Ægidia filia fuit Hunerici regis magni Walliorum. Pater siquidem Nestoriæ virginis dux erat Eusebius, et eadem virgo soror Eleutheriæ et Josippæ virginum ex parte patris. Ecce prædictorum regum, et reginarum, ducum, comitum et principum, illustrissimarum virginum, et matronarum expeditionum seriem pulcherrimam singillatim descripsimus in alio volumine, et pleniorem, in quibus lector, si eam usque in finem perlegerit, virginum plurimarum nobilium, et domicellarum laudabilem vitam, mirabitur, et religiosam conversationem earum pudicam l.

ANNOTATA.

a B. Hermannus, qui censuit Colonienses virgines anno 238 mortem exantlasse, Anglos hoc ævo in Britannia fuisse credidit! Neque magis placent Walliones.

b Vide de hoc loco annotatum z ad caput I Revelationum S. Elisabethæ.

c Apprime falsum est Britanniam sæculo III in plura regna fuisse divisam; in provinciam redacta erat, et regibus plane vacua.

d Locus valde notandus, quo constat omnis ætatis homines inter Colonienses virgines recenseri.

e S. Sapientia non recensetur inter undecim, quarum nomina primum innotuere et quæ vulgo dicuntur singulæ præfuisse mille virginibus.

f Neque hæc inter illas undecim occurrit.

g Usum mutandi nomina sua, quum Petri cathedram ascenderent, non adoptarunt Romani pontifices ante medium sæculo X [Cfr Papebrochius, Propylæum Maji, Conatus, pag. 136*.] . Anno 956 Joannes XII, prius Octavianus dictus [Ibid. pag. 160*.] et anno 974 Bonifacius VIII antipapa, antea Franco nuncupatus [Ibid. pag. 167*.] , primi aliud sumpsere nomen. Anno 984, Petrus, episcopus Papiensis, ad Romanam sedem promotus, pro S. Petri reverentia, item suum nomen posuit et Joannes XIV vocari voluit [Ibid. pag. 168.] . Id institutum dein frequentius usurpatum. Verumtamen post Joannem XIV fuere adhuc aliquot pontifices qui pristinum suum nomen retinuerint, sed ii rariores.

h Neque hic B. Hermannus singulis millibus præposuit undecim, antiquioribus temporibus notas, exceptis SS. Ursula et Pinnosa.

i Designatur liber secundus Revelationum. Cfr Commentarius prævius num. 65.

k Medio sæculo XVII Steinfeldiæ non amplius id erat caput; aut certe scheda, nomen continens, deperdita. Vix est quod moneam S. Cæsarium a Meldensibusnon agnosci; quippe qui sibi anno 237 episcopum proprium habuisse non videantur.

l Quot fere verba, tot fere absurde dicta. Frustra tempus tereret qui errores adeo patentes detexerit.

* Edit. II. S. hic passim Helindius.

CAPUT II.
Peregrinatio Romana; reditus Coloniam; martyrium.

CAP. IX.

Dumque virginum earumdem a Deo dispositum peregrinationis tempus instaret, [Mœrentibus parentibus, læta discedit sodalitas.] sacræque dies expeditionis adfuisset, divinitus admonentur iter arripere, atque ad naves confugere. Tunc surrexerunt omnes virgines illæ cursim ad navigia festinantes, et nulli dubium, quin sanctorum multi, tam angelorum, quam ceterorum adfuissent, illas ducentes, illisque congratulantes. Aderat præterea et Satan cum innumerabili satellitum suorum multitudine, aliquas ex ipsis impedire volentes. At illæ divina protectione munitæ, et maligni spiritus vacui revertuntur et inanes! Quantus ibi luctus! quantusque mœror et planctus! cum filiæ tam nobiles, tamque decoræ et elegantes a parentibus et amicis ab invicem separarentur, atque spes nulla de cetero foret remeandi? Gladius tui amoris hoc fecit, bone Jesu, bis acutus, qui separavit filios et filias a parentibus, a caris et notis. Confestim itaque oculis parentum, amicorumque obtutibus velificantes subducuntur, Angelica visitatione gaudentes confortantur, illorumque præsentia delectatæ, quæ retro oblitæ sunt, ad gaudia sibi promissa festinant. Porro lactentes infantulæ, quæ uberum lacte nutriri solebant, jam nullo prorsus mamillarum nutrimento alebantur; sed digitos in ora mittebant, et statim de ipsis digitis rorem sibi cælitus ministratum sugebant, cujus vigore sustentabantur. Numquam in eodem itinere, ut parvulorum mos est et natura, sordebant se madefacientes; sed nec plorantes vagiebant, aliis inferentes molestiam, et istæ in numero undecim millium non fuerunt, sed supra sunt adnumeratæ, quarum numerus parvularum fere ad quingentas habebatur.

[16] Sed ne alicui ista incredibilia videantur et frivola, [Quæ de infantibus referuntur exemplis confirmantur.] quæ de ipsis infantibus diximus, ecce quæ nuper in nostra parochia contigisse percepimus, ad confirmationem horum proferemus. Denique matrona quædam tres uno partu edidit infantulas, harum una quindecim supervixit diebus, alia tribus hebdomadibus, et tertia quatuor. Nulla siquidem earum vel uberum vel cibi alicujus alebatur nutrimento, dum adviverent. Ecce adhuc in medio proferemus, quæ ab honestis abbatibus quibusdam, et viris, et mulieribus pro certo comperimus. Virgo quædam provectioris existens ætatis, sanctæque conversationis et vitæ, multis annis lecto decumbens, in inferiori corporis parte præmortua ferme, nullum cibi vel potus degustat alimentum, aliquando tamen parum escæ ingerit ori, qua masticata ipsam substantiam exspuens egerit, ac sic solo illius succo alitur. Præterea vix ovi unius testam vino plenam hauriens sumit, et hæc est dieta illius. Idem sane vini tantillulum taliter haustum intrinsecus consumitur naturali æstu, et non eget, ut saltem raro de lecto moveatur. Sed nec propter requisita naturæ movetur de stratu suo. Item ex pluribus Dei miraculis, quæ ipse pia dignatione sua in quibusdam bene notis operatur, ad illorum testimonium, quæ de ipsis adhuc sacris virginibus sumus dicturi, narrabimus. Quamdam Dei famulam novimus et virginem, quæ frequenter in oratione, dum Spiritus Sancti succenderetur calore, sursum in aerem sublevata stabat orationes suas perficiens. Quod similiter abbati cuidam religioso, quem satis cognovimus, accidisse percepimus. Denique aliquando de rebus suis quædam cistellæ nostræ imposuimus, diligenti cura, clave ferrea firmantes, quæ postmodum illa obserata arca, manu tenebat nobis ostendens. Quid ergo mirum, si Dominus sacrarum virginum sponsus aliqua mira cum illis operatur, Romam eas deducendo, atque Coloniam reducendo? Ecce cum nuper hic idem Notarius super quibusdam, quæ in hoc volumine continentur, dubius hæsitaret miraculis, cælitus illi dicebatur, quod quæ scripsisti, omnino vera sunt, atque adhuc tanta, et tam admiranda inter easdem virgines Dominus patravit miracula, quæ si scripta forent, vix aliquis hominum illis credendo fidem præberet.

CAP. X.

[17] Maligni autem spiritus, qui ad illarum discessum venerant, [Britannia luget discessum SS. Virginam et regis Ætherii. Comitatur S. Joannes apostolus; obsistunt dæmones.] tentantes, si aliquid sui juris in eis reperirent, frustratos sese dolentes aggrediuntur principes, quorum filiæ sorores abierant, et cognatæ, dolore nimio illorum corda sauciant. Adeo vero plurimorum mœror exstitit gravis super illarum absentia, ut vix multis temporibus consolationis medelam reciperent. Sicut enim Ægyptii quondam suis spoliabantur principibus et caris in mari rubro demersis, ita nunc multa terrarum regna illustrissimis spoliantur virginibus, matronis et principibus. Quocirca gravi gemunt luctu, flentes numquam reversuras. Adhuc autem dolor additur dolori lethalis ferme et exitialis, cum in brevi post filius regis rex junior Holofernes inclytus et pius, totique populo carus et acceptus, beatæ virginis Ursulæ sponsus, gratia inspiratus divina, patriam et regnum deserere disposuit, qui spes totius regni exstitit terræ illius. Ipse quidem divino fretus auxilio, cælestique adjutus adminiculo: sponsam suam, exercitumque illius piarum virginum agmina animo insequitur virili, angelica protectione deductus. Beatus quippe Joannes apostolus, atque angelici quidam spiritus sæpe illi adfuerunt et pie ducentes eum a malignorum spirituum infestatione defensabant. Hic idem vero evangelista dulcissimus ab ipso virginum earumdem peregrinationis exordio semper illis aderat in bono confortans proposito, et usque in finem eas pia solicitudine gubernavit. Cumque idem juvenis cum suis comitibus virgines sacras summa insequeretur festinantia, dæmones illum frequenter impetentes retrahere nitebantur, mala suggerentes. Qui Dei protectus custodia angelicoque munitus præsidio cœptum iter devotus prosequitur. Jam enim animus multo dilectionis ardore æstuans, eamdem sponsam utpote rex inclytus, pius, et mitis sua præsentia, gloria magna, nobili apparatu, et honore regio visitavit. Unde secretorum ejusdem virginis, quæ cælitus revelata illi exstiterant, conscius, constanti animo institit, et fideli, quatenus honorifice secundum Dei dispositionem omnia consummata perficerentur.

CAP. XI.

[18] Quemadmodum quondam Moyse de Ægypto populum Israeliticum in terram repromissionis ducente aderat divina custodia, [Mirabiliter navigant Coloniam, ut inde Romam petant:] nocte dieque illos protegens; ita nunc virginum istarum sanctis agminibus angelorum adfuit frequentia, et tanta sanctorum, ut supra et circa conversantes, omnem eis metum auferrent et mœstitiam, dulci sua visione et præsentia. Denique et infantulæ, quæ in ceterarum ulnis gestabantur et sinibus, visiones angelicas admirantes, insolitasque illarum personas, et effigies rutilantes, et sursum in aere digitos extendentes præ admiratione sonos emittebant, dicentes: Ha, ha. Velocissimo siquidem cursu naves mare secantes ad magnum Rheni fluvium tranquilla navigatione, Deo ducente angelicoque ductu regente, prospere pervenerunt. Ubi contra ejusdem Rheni cursum et impetum velificantes tertia die circa sextam Coloniensi civitati applicuerunt, et plusquam octo dierum iter in duobus et dimidio perfecerunt. Porro scriptor passionis earumdem virginum a dicit, eas inter diem et noctem a portu, quo ingressæ sunt naves, ad dietam prope Coloniam pervenisse in vicum quemdam, qui dicitur Tile forense. Potuit enim fieri, ut aliquorum principum caritate detinerentur, et sic tertia die Coloniam pervenerunt. Illic ab archiepiscopo et civibus ejusdem civitatis honorabiliter exceptæ quieverunt. Necdum sane advenerat felicis illarum triumphi tempus et agonis, quo in eodem loco pretioso erant coronandæ martyrio. Nam gens Hunnorum barbarica et crudelis longe adhuc aberat, a quibus fuerunt pro Christo perimendæ. Unde rursus angelico admonentur responso, quatenus Romam proficiscantur, ibique Deo ac Genitrici ejus, atque apostolis, et sanctis, quorum illic reliquiæ habebantur et corpora, sese commendent. Asserentes etiam pollicentur, quoniam de Roma revertentes, in eadem civitate beati agonis adepturæ sint triumphum. Quorum acquiescentes monitis, naves repetunt; atque ab archiepiscopo, reliquisque civibus et nobilibus, cum summo deducuntur honore b, a quibus etiam necessaria, quibus indigebant, copiose ministrantur.

CAP. XII.

[19] Igitur Domino, gloriosaque Matre ejus virginum sacrarum regina, [Admiranda et modesta earum processio in Basileam.] nec non angelis sanctis eas prospere ducentibus, denuo contra ictum fluvii et cursum tendentes, tribus diebus et dimidio, plus quam octo dierum iter expleverunt, Basileam adeuntes civitatem. Quo cum pervenissent, ab ipso episcopo nomine Pantulo, civibus et magnatibus honorifice excipiuntur. Illic naves relinquentes, Domino, suæque Matri benedictæ se commendantes, ad iter se præparant desideratum, acies instruunt pulcherrimas, processiones ordinant decentissimas. Præfata etenim Elisabeth virgo Christi devota Basileensem episcopum cum eis Romam scribit profectum, atque martyrii palmam Coloniæ una cum illis consecutum. Siquidem bigis non subvehuntur, nec quadrigis; sed nec mulorum et equorum relevabantur ministerio. Habebant tamen episcopi et principes, nec non de ipsis matronis et virginibus, quæ inter eas fuerunt excellentiores quædam, ferme ad centum equos fortes, et mulos somarios, qui eorum apparatus deferebant et sarcinas. Porro decenti ordine suas instituunt acies et processiones. Una fuit undecim omnium millium virginum processio; beata sane Ursula quandoque in medio, quandoque etiam in capite omnium cum episcopis quibusdam et sacerdotibus præcessit, cum matronis et virginibus ad hoc sibi assumptis; habebat vero secum sororem patris sui B. Eulaliam, et duas matris suæ sorores matronas honestas et prudentissimas S. Eulaliam et B. Eugeniam, quæ Alexandria dicebatur. Concordi namque processione illis incedentibus, nulla, ut mos est, juvencularum ac virginum, hac aut illac prorumpens, se disjungebat. Tanta denique angelorum ac virginum sacrarum frequentia de cælis ad earum custodiam aderat directa, ut illarum personas miro viderent ubique splendore refulgentes. Non solum adultæ et majores illarum adspectum mirabantur et præsentiam, verum et parvulæ, ut supra dictum est, in eorum intuitu jucundabantur, et super illorum splendore jocantes vehementer gaudebant. Summa namque disciplina gradientes incedebant, modestissime in verbis et gestibus se habebant.

[20] [Explicatur Passio Regnante Domino.] Porro plerique lectorum, qui passionis earumdem virginum legebant historiam, arbitrabantur eas virorum carere solatio et comitatu, quia nulla ibi fit mentio virorum; sed tamen diligentius si eadem consideretnr historia, facillime animadvertent, illas virorum gubernari consilio, adjutorio et ministerio. Legitur in passione illarum, quod sub unius diei et noctis spatio prope Coloniam velificantes venerunt ad oppidum forense, ubi navium vela demittebantur, anchoræ exponebantur, hospitia eis præparabantur, vela in malis suspendebantur, classesque gubernaculis regebantur. Per quos ista fiebant, nisi per viros in hac arte peritos? Audemus sane confirmare, ut paulo ante divinitus est revelatum, plus quam trecentos fuisse viros in eodem comitatu, quorum ducenti et pauci plures cum eis voluntarie martyrii palmam subierunt. Propter numerositatem vero virginum multarum, nulla in passione illarum fuit mentio matronarum aut virorum. Domina siquidem Elisabeth, et viros et matronas, reginas et comitissas in earum scribit societate fuisse, quod et nos approbamus.

CAP. XIII.

[21] Porro vestimenta illarum, et calceamenta nullo atterebantur labore; [Earum peregrinatio continuis miraculis illustrata est.] sed nec magno aliquæ earum tædio laborabant, aut gravi difficultate. Nec etiam ægritudinis alicujus senserunt dispendium, neque minimo lassitudinis gravabantur fastidio. Omnia eis exstiterunt jucunda, universa illis succedebant prospera. Denique et puellæ octo et quinque annorum cum ingenti alacritate ibant, et vix ullam quandoque lassitudinem sentiebant. Mirabile est satis, quod nunc referemus, sed duris cordibus, et obturatis auribus fere videbitur incredibile, quia nulla eis via, quantacumque arcta fuerit, et angusta, esse potuit impedimento. Adeo sane expedite in laboriosis gradiebantur viis, quemadmodum si in planis irent ac spatiosis. Sicut enim quædam earumdem virginum sacrarum nuper respondebant, cum super ipsarum viis interrogarentur, et itinere, si aliquam in angustis itineribus difficultatem paterentur, nullo se viarum incommodo gravari fatebantur, vel arctari, atque adjicientes dicebant, veluti si multæ animæ in parvo alicujus paradisi regno, vel loco tenerentur modico: ita et nos in ipso itinere nullius viæ arctabamur gravamine: nullaque via nobis fuit angusta. Quæ cum sæpe ad rivos, ad fluminum vada, ad arctissimos fluviorum transitus venissent: absque difficultate, et absque sui læsione transierunt sine ministerio navigii alicujus aut pontis. Qualiter ista fierent, et quomodo per arduas incederent vias, ac montium ardua transcenderent et fluminum vada transirent, penitus ignoramus, nec etiam ut revelentur, orando investigare audemus. Nos sane cum mirantibus pariter admiramur, et in his, sicut in ceteris Deum mirabilem prædicamus. Divina siquidem opera et judicia nostro sensu comprehendere non possumus, nec æstimare audemus, revelata scribimus: et ad ea, quæ non sunt revelanda, Deum et sanctos ejus, ut revelentur, nequaquam cogimus. Legitur, quod Dominus quinque millia hominum de quinque panibus et duobus piscibus satiavit, et quod duodecim cophini pleni de fragmentis supererant comedentibus. Operabatur ibi Dominus in hominibus, operatur et hic prout vult in virginibus: sed cum ipsæ virgines sacræ, quomodo hæc fierent, summa instantia interrogarentur, adfuerunt statim plures respondentes: Quid nos tantum distringitis interrogando? absque difficultate, et sine læsione nostri transivimus. Sed scias pro certo, quia plura de nobis non scripsisti, quæ sint admiranda. Quæ cum sero vel mane dietam sibi deliberantes proponerent, ibi, vel ibi pernoctabimus; absque dubio, et sine impedimento cum permaxima sui cordis jucunditate illuc sero pervenerunt.

CAP. XIV.

[22] Ex quo sane ab aula regis B. Ursulæ patris discesserunt, [Pluvia non perfunduntur et B. M. V. et SS. Angeli] nullo perfundebantur imbre pluviali, euntes Romam, sive redeuntes; quia divina eas clementia ab omni molestia protexit. Sed ne alicui hoc incredibile videatur, narrabimus quoddam simile, quod multis bene compertum est. Denique B. Bernardus abbas Claravallensis, dum aliquando sub divo, videlicet sub aere cum fratre quodam sedens, literas dictaret, alterque illas scribendo notaret, ecce ubique in circuitu pluebat, et ipsi a pluvia scribentes illæsi permanserunt et intacti. Aderat sane virginibus sacris in omnibus piissimæ cælorum reginæ custodia et gratia: fida illorum ductrix, pia fideliter eas ducens, quam imitatæ sunt virginitatis suæ florem filio suo virginum piarum sponso offerentes. Porro infantuli, qui in sinibus quorumdam gestabantur, nullo, uti dictum est, cibo vel lacte alebantur: sed cum forte digitum ori imponerent, nutrimentum sibi divinitus datum suxerunt. Reliquarum vero quam plures virginum nequaquam multo indigebant cibo, quoniam Dei gratia, qui illas forinsecus conservans gubernabat, intrinsecus aderat confortans eas et sustentans. Qui autem horum, quæ scripsimus, incredulus fuerit, legat Vitas Patrum, et inveniet plures semel in hebdomada modico cibo gustato sustentatos. Legat et vitam B. Mariæ Ægyptiacæ, et inveniet eam duobus panibus et dimidio per decem et septem annos sustentatam, ac postmodum paucis herbarum radicibus vixisse. Denique plus quam valerent istæ virgines in edendo consumere, omnium illorum administrabatur copia.

[23] [earum victui provident. Alpes] Angelorum enim quidam ipsorum ductores, quemadmodum Domina nostra nuper ait, eas semper præcedentes, honestorum species virorum sibi assumpserunt, accedentesque ad majores civitatis et primos, quo nocte fuerunt venturæ, super illarum eis adventu prædixerunt. Qui cum gaudio de pluribus occurrerunt leucis nobiles et matronæ, plebei et villani, cum devotione ferventi offerentes necessaria. Fertilis quidem erat annus, tempusque abundans bonis universorum copiam præbebat. Noctibus sæpissime in pratis quiescentes dormierunt, nullius molestiæ sentientes gravamen: tota namque nocte immensi luminis claritas super eas, atque in circuitu illarum coruscans radiabat. Ad arduos tandem montes Alpium venientes, nec non ad ipsum montem, qui ceteris et altitudine præeminet, et horrore accedentes, qui solo etiam adspectu robustissimorum quoque virorum terrere solet corda, facilitate summa transilierunt. Tanta quippe agilitate, ut quædam ait, earumdem virginum, tam illæ, quæ infantulas gestabant in brachiis, conscendebant, quanta et istæ, quæ absque onere nihil portantes, scandebant: adeo revera facile, ut illa dixit, ipsis patuit ejusdem montis ardui adscensus et alti, quemadmodum alicui nostrum in domo aliqua commanenti concederetur, usque ad ostium ejusdem domus pervenire. Denique et Domina nostra, cum de ipso monte, atque super aliis ejusdem itineris difficultatibus interrogaretur, ait, quod videretur illis ipsum montem conscendentibus, quasi in planissima via incedentes, atque bene spatiose ambularent. Quomodo autem hæc fierent, fateor me penitus ignorare.

CAP. XV

[24] Beata siquidem Ursula, uti testabatur, nec non et aliæ quædam, [mirabili felicitate transeunt.] cum super harum difficultatibus viarum interrogarentur, tunc temporis sese vehementer admirari dicebant, et qualiter eosdem montes, ceteraque itinera difficillima transierint. Porro Domina nostra dulci sua eas gratia crebrius confortans lætificavit, ita ut consolatione ipsius benignissima, omnis illis labor levis fieret et delectabilis, omne præterea cibi corporalis delectamentum multis fastidio erat. Aderat plane illis dulcis virginum regina gubernando eas, et regendo cum suis angelis et sanctis illas custodiens. Unde nullus latronum, furum aut prædonum eis obesse potuit, aut corruptor. Plures siquidem virginum et matronarum nobilium, quæ occurrerunt eis visitantes illas, bono exemplo ipsarum attractæ, Christique gratia cælitus operante, patriam, et ipsæ, atque parentes reliquerunt, Christum secutæ sunt omnium regem verum. Poterit aliquis lectorum super his et ceteris, quæ supra diximus, vacillando dubitare, aut irridendo ea improbare, dissimulans Dei omnipotentiam, ejusdemque clementiam considerare: qui quando vult, et quomodo vult, in suis operatur servis et ancillis, ipse mirabilis Deus mirabiliter agens.

[25] [Quam mirabilia hæc fuerint.] Consideret primo, earumdem virginum quanta sit multitudo; quanta nobilitas et teneritudo, quod cælesti responso, angelico nuncio, dum adhuc in terra forent nativa, prædicuntur Romam proficisci. Navigio usque Basileam venientes defuerunt tantæ multitudini bigæ et quadrigæ, equi et muli; pedes ire non valebant, nisi Dominus illarum dirigeret gressus, pie operando in eis. Qui sane quondam Israeliticum populum de Ægypto fugientem duce Moyse per mare rubrum sicco pede, atque per desertum in columna nubis et ignis in terram perduxit repromissionis: multisque signis et prodigiis illos certificavit. Hic idem Deus potens et clemens suas etiam virgines teneras et nobiles, atque puellas, signis, virtutibus, prodigiis et magnalibus, quibus ipse magnus et mirabilis voluit, per vias aretas, semitas et silvas, montes arduos et Alpes, rivos et fluvios traducere potuit et perducere. Si cui autem ista impossibilia videntur, et Deum, cui omnia sunt possibilia, in suis virginibus ista nolle operari, si Passiones sanctorum legit et Vitas, atque sanctarum virginum et matronarum martyria et gesta, nec non et Vitas Patrum in memoria habuerit, Dominumque in illis mirabiliter operantem cognoverit, credet et cognoscet, in his etiam virginibus suis illum magnifice agentem. Legitur etiam de beatissima Maria Ægyptiaca, quoniam Cœnæ Dominicæ nocte, signo crucis edito, pede sicco per Jordanis fluvium ad Zosimum pervenit c, et, sumpto corpore Domini et sanguine iterum remeans, in spatio unius horæ viginti dierum iter corpore adhuc corruptibili explens d, ad interiora deserti divinitus adjuta pervenit: ubi et mortua postmodum est inventa. Scripsimus superius, quia angeli et supra et circa illas visibiliter conversantes apparerent, quod tamen non audemus adstruere, quod qualibet die, et quavis hora visibili specie, velut apparentes ab eis cernerentur.

CAP. XVI.

[26] Quæ cum ad unam dietam prope Romam venissent, [Cæsarius Meldensis eis adjungitur,] B. Cæsarius Meldensis episcopus, vir prudens et honestus, cum suo supervenit comitatu: nam et ipse similiter Romam erat profecturus. Qui cum occurrisset, cognita illarum itineris causa, junctus est eis pariter cum illis proficiscens. In eodem sane virginum collegio hic idem episcopus sororem reperit S. Elisabeth matronam religiosam et valde honestam cum filia sua Elisabeth præclarissima, virgine devotissima. Filium etiam illic reperit alterius sororis suæ, juniorem Helvidium, ducem illustrissimum, uxoremque ipsius, filium patrui B. Ursulæ patris. Invenit etiam ibi duas filias ejusdem ducis S. Spem et B. Euphrosynam. Sed et plures inter eas reperit cognatas. Qui Spiritu Dei accensus, sequitur etiam virgines sacras, corpusque pro Domino traditurus et animam. Hunc etiam duo de suis sequuntur capellanis, et quatuor de comitatu suo laici.

[27] [et Cyriacus papa eis obviat, qui et catechumenos baptizat.] Cumque prope Romam omni mentis alacritate sanæ et incolumes venissent, ipse quidem apostolicus cum clero et cardinalibus, principibus, matronis, virginibus, plebeis, et civibus cum magna exsultatione, nobilique processione, ut dignum erat, illas excepit. Præterea et de vicinis civitatibus, vicis et castellis properabant tam nobiles quam plebei gloriam earum certatim videre. Tota denique civitas illis obviam venit admiratione capti simul et novitate. Virgines autem Christi virginali gratia refulgentes, mirabilem de se cunctis opinionem virtutis, et decus sparserunt insigne cælestis gratiæ, et boni odoris fragrantiam omnibus ministrarunt. Quæ cum illic quatuor diebus moram traherent, orationis gratia Sanctorum loca circumeuntes et ecclesias, agonis sui triumphum, atque martyrii sacri calicem, quem in proximo erant bibituræ, Domino et suæ Genitrici gloriosæ, atque apostolis, reliquisque sanctis devote commendarunt. Fuerunt inter eas virgines quamplures catechumenæ, quæ cum adhuc in palatio regis essent S. Ursulæ patris, acceperunt cælitus responsum, quoniam Romæ forent baptizandæ. Illæ vero tunc temporis, adstante clero, et cardinalibus, et magnatibus, ab ipso apostolico cum ingenti gloria baptizantur et honore. Quarum primæ et nobiliores beata erat Lucia et sancta Anastasia, duorum filiæ regum, quæ ambæ exstiterunt cognatæ juvenis illustrissimi B. Ursulæ sponsi.

CAP. XVII.

[28] [Cyriacus cælitus monetur de abdicando pontificatu iisque sequendis.] Paucis itaque diebus illic sacræ virgines moram facientes licentiam expetunt redire proponentes. Quarum exemplo Cyriacus papa tunc Romanæ sedi præsidens accensus, resignata sui apostolatus dignitate, Romanis multis tamen eum retrahere volentibus, earumdem comes efficitur virginum, atque caput de cetero illarum et magister. Ipsi denique papæ Cyriaco tres in visu sancti apparuerunt candidi, exhortantes eum, quatenus relicta dignitate papatus sui, cum sacris virginibus comitaretur, exemplumque bonum ceteris præberet tantæ sublimitatis contemptu; promittentes etiam pollicentur ei, quod et ipse coronam foret æternam per martyrii palmam adepturus. Præterea inquiunt asserentes, quoniam si Romæ remanserit, in brevi sit moriturus. Qui quod contra voluntatem cardinalium, Romanique senatus consilium illinc discedens proficiscitur: de catalogo Romanorum pontificum nomen ipsius deletur. Cujus revera nomen coram Domino inter Christi martyres pretiosos in libro vitæ perpetuo descriptum continetur. Habebat et ipse quasdam in hoc sacro virginum collegio cognatas proxima sibi consanguinitate conjunctas. Denique S. Sibilia uxor B. Eustachii martyris et comitis cum sex filiabus suis ejus exstiterunt cognatæ; insuper et aliæ de cœtu illarum quam plures. Porro ducente illas Jesu Christo cælesti pio duce, gubernanteque eas mundi regina semper virgine Maria, denuo revertuntur. Inanes siquidem et vacuæ redire non poterant, quoniam nutu Dei, præceptoque divino iter istud perfecerunt. Sane eundo Romam, et redeundo, juxta virginis Elisabeth bonæ memoriæ visionem, plures illis adjuncti sunt episcoporum, itineris earum et coronæ facti participes.

CAP. XVIII.

[29] Beato siquidem Cyriaco papæ subrogatur in summum pontificem Hilarius e vir prudens et bonus, [Cardinales aliique eas comitantur;] multaque morum honestate conspicuus, miræ vero fuit abstinentiæ, castus amator Dei et pauperum. Porro beatum papam Cyriacum duo sequuntur cardinales, Pontius et Petrus, quorum unus Petrus Vincentius dicebatur, quod binomius erat. Sequuntur et illos diacones duo, Calistus et Kilianus: horum prior filius erat sororis Cyriaci papæ, et alter cognatus. Proficiscuntur cum eis subdiaconi tres, Ambrosius, Justinus atque Christianus. Sequebatur similiter eum B. Florentius ecclesiæ Romanæ archidiaconus, qui et ipse cognatus fuit ejusdem apostolici. Principes etiam duo comitabantur cum eis, S. Eugenius et B. Nicostratus, parati et ipsi una cum virginibus animas suas dare pro Christo. Denique et septem de familia ipsius papæ secuti sunt eum. Porro matrona quædam nobilis ejus neptis, quæ dicta est Herrengardis, cum filia sua et tribus puellis eum sequebatur. Exercitus itaque Christi tantus virginum et tam sublimium personarum, de Roma proficiscens cum ingenti gaudio, ad civitatem Coloniam exsultationis tripudio tendebant, cælitus sibi promissam felicis triumphi coronam præ oculis habentes, totoque affectu illam desiderantes ad bravium festinant. Paucis sane diebus civitatem Basileam, ubi naves suas reliquerant, adierant. Quas denuo intrantes insigni civitati Moguntiæ applicuerunt, quæ est super Rhenum sita.

[30] [et Moguntiæ invenitur Holofernes, S. Ursulæ sponsus qui ibidem baptizatur:] Quo dum pervenissent, repererunt ibi juvenem illustrissimum beatæ virginis Ursulæ sponsum, moribus et genere nobilissimum. Hic pridie ante ductu angelico cum pluribus sociis, quorum quidam erant christiani et quidam catechumeni, venerat paratus ipse et comites ejus pariter cum sponsa sua pro amore Christi proprium sanguinem fundere. Denique virgo Christi Elisabeth dicit illum et matrem suam cum filia parvula et episcopum quemdam nomine Clementem adduxisse. Cujus adventum B. Ursula triduo ante, quam illuc venisset, Angelo sibi annunciante, præscivit. Continuo itaque lætitiæ et gaudii universis ingens oritur exsultatio, quoniam super ejus adventu omnes fuerunt jucunditate immensa gratulantes. Egredientibus eis de navibus occurrit cum clero archiepiscopus et civibus, excipientes universas virgines atque socios illarum nobili processione in lætitia magna et exsultatione. Biduo sane ibi pausantes moram faciunt. Interim juvenis regius beatæ virginis sponsus jam triennio ante catechumenus exstiterat: cum ingenti nobilium gloria et principum, a B. Cyriaco papa baptizatur. Qui corde devoto baptismi gratiam suscipiens, Deo et hominibus dilectus, universisque, qui eum noverant et viderant, amabilis erat et gratiosus: adsistente illi B. Ursula ipsius sponsa, cum omnibus episcopis, cardinalibus, et regibus, et principibus, atque universo illius civitatis clero. Baptizati sunt etiam cum eo quidam sociorum ejus, qui cum ipso venerant, quoniam jam ante catechumeni exstiterunt.

CAP. XIX.

[31] Aperto siquidem cælo angeli lucis a Deo directi veniunt illuc præsentes, [ejus laus et cognatæ: necnon patris conversio.] cum aliis compluribus sanctorum personis, huic tam festivæ solennitati congaudentes. Denique ipse juvenis regius tantæ virginis sponsus adhuc virgo existens numquam mulierem cognovit, aut uxorem, custodiente illum matre sua, et doctrinante optima muliere, et regina piissima. Quæ in omni castitate, munditia, et honestate morum eum instruens erudivit. Discant ergo matres ab ista sumentes exemplum, et doceant filios et filias suas, atque familiam caste vivere, juste et pie incedere. Porro et ipse ex earumdem sacrarum virginum cœtu plures habebat cognatas, de quarum numero istæ fuerunt: Beata Benedicta, et Lucia, quæ de undecim principalibus erant virginibus, atque Anastasia, virgines illustrissimæ, et prudentes valde, nec non aliæque plures. Fuit etiam beata Lucentia cum eo, virgo prudentissima, et nobilis tam animo, et genere, filia patrui patris ipsius Ursulæ sponsi, cum matre honestissima comitissa. Pater itaque ejusdem juvenis rex senior de lupo et urso crudeli mutatus in ovem, in proprio regno baptizatus bona obiit morte, et vera Christi confessione. Quanti tunc gaudii jucunditas universos lætificavit, cum juvenem tam generosum et nobilem sponsæ nobili viderent in omni probitate coæquari et honestate. Elegantissimæ vero erat illa pulchritudinis, elegans et iste nimis fuit, et decorus. Viginti sane et quinque annorum et septem mensium ferme eo tempore ipse idem juvenis, et illa vero decem et septem annorum erat et trium mensium. Quid plura? Filius ille regis, et rex junior inclytus et illustris, atque ipsa nihilominus filia regis inclyti et regina nobilis ac generosa immensam cunctorum lætitiam, qui ad tam admirandi gaudii spectaculum venerant, subito convertit in lacrymas: mœroreque nimio universos sauciavit. Festinant ergo quantocyus ad bravium; properant ad diu desideratum sibi martyrium. Filiæ regum, principum et ducum, imo reges ipsi cum reginis et ducissis, festinanti cursu pergunt Coloniam.

[32] [Bonis in pauperes distributis, in Hunnorum Coloniam obsidentium manus incidunt.] Quo cum pervenissent, repererunt gentem Hunnorum barbaricam, ipsam obsedisse civitatem. Princeps igitur eorumdem barbarorum extra murum residens, super tanta puellarum multitudine, atque domicellarum exercitus admiratus, eas sibi fecit præsentari. A quibus mox genus, patriam, atque adventus illarum causam diligenti inquirit investigatione. Beata quippe Ursula cum sponso suo pariter præsentata tyranno, protinus oculis ejus placuit, et animum in illam totum injecit, admirans virginis elegantiam, pulchritudinis expavit decorem, eamque sibi sociari concupivit. Quem virgo jam antea cælesti sponso, et regis filio æterni dotalitiis subarrhata cælestibus contemnens, nefandis ejus acquiescere desideriis refugit. Porro antequam in manus incidissent tyrannorum, bono et salubri utebantur consilio: atque B. Laurentii exemplo, qui thesauros ecclesiæ dedit pauperibus, agentes, quidquid illis expensarum, vestium pretiosarum, thesaurorum, atque ornamentorum erat residuum, civitate Colonia expendentes, ecclesiis, Christi pauperibus eroganda reliquerunt. Considerent ista divites, prælati, et nobiles, episcopi, et comites, qui ecclesias Christi, et pauperes spoliant, qui de alienis laboribus se ditant, et post mortem res pauperum imperatoribus, et divitibus in vanos usus consumendos relinquunt, sibique infernalia supplicia mercantes conquirunt. Ecce virgines istæ, suique comites, reges, duces et principes, reginæ, comitissæ et ducissæ, terras, divitias, patriam, honores, dignitates et parentes contemnunt, exsultantes pro Christo corpora sua tradiderunt pro Deo ad supplicia, pro quibus æternæ vitæ consecuti præmia perennis gaudii jucunditate regnantes cum Christo perfruuntur.

CAP. XX.

[33] Item princeps ille Hunnorum dirus nimis et truculentus, [Ipsa S. Ursula suum et sociarum narrat martyrium.] cum virginis ipsius Ursulæ sodaliumque suarum invictam cerneret mentem; nec ad ea, quæ voluit, illas posse deflecti, astutia circumventus diaboli agit, ut sociæ virgines, sociique et sodales viri prius sub B. Ursulæ interimantur præsentia: arbitratur enim quod illa ceterarum nece territa, tanto celerius ei consentiat, voluntati ipsius præbens effectum. Porro sponsus felicis virginis inclytus a latere sponsæ suæ gladio percussus interimitur, optatam felicis martyrii palmam pro Christo jugulatus accepit. Dehinc grassantur carnifices; innoxium sanguinem fundentes, noxio se maculavere piaculo. Ipsa denique virgo beata debacchari cernens in sodalium nece malignos, stat imperterrita, nec minis tyranni vincitur, nec promissis delinita circumvenitur. Porro hæc eadem virgo Ursula nuper cuidam adsistens super serie passionis ejus sciscitanti sic ait: Princeps ille putabat mentem meam ad amorem suum inclinare; unde omnes prius fecit coram me interfici virgines, quo territa facilius ipsi consentirem; sed cum nollem iniquis ejus consiliis pravæque acquiescere voluntati, omnium fere novissimam me fecit occidi, et sagitta in corde percussa interii. Universis sic sociabus meis interemptis et sociis, me in sui jussit adduci præsentiam, ibique necari: unde accidit, ut a sponso meo unius lapidis jactu semota perimerer. Ecce hæc sunt virginis ejusdem verba: ita sane loquebatur, latine autem adhuc adjungens, dixit: Cumque jam essemus interficiendæ, en infinita dæmonum multitudo adfuit, diversas species et formas habentium: qui armis variis armati, per totum campum ubi eramus jugulandæ, hac et illac discurrentes, ad nostrum interitum excitant interfectores. Denique et aer totus usque ad cælum angelis et sanctis atque virginibus sacris et matronis beatis apparuit plenus, qui ad nostrum venerant agonis triumphum.

CAP. XXI.

[34] Universi cælestium ordinum chori tam angelorum, quam reliquorum sanctorum (inquit eadem virgo) de suis consociis plura nobis obviam millia miserunt; [Cælites occurrunt SS. Virginibus,] præter thronos, qui paucos de suo agmine in occursum nostrum direxerunt. Throni namque ita in Dei præsentia sunt confirmati, ut facile ab eo separari non possint. Sed cum ab angelis in cælum deferremur, ipsi sancti nobis ubique lætantes occurrerunt; vicinius tamen nobis erant, propiusque ad nos accesserunt sacrarum virginum multitudines, atque beatarum matronarum acies, quæ quasi certatim ad nos properantes familiarius nobis adhæserunt. Et cum jam apertis cælis, ab angelis, ceterisque sanctis, qui nobis gaudentes occurrerant, cum ingenti tripudio introduceremur: universi ferme sancti, qui in cælo remanserant, cum summo nobis gaudio occurrerunt; omnia cantibus dulcisonis ac jubilatione replent suavissima, in præsentiam Domini atque in conspectu matris ejus nos gloriose perducunt. Qui nostræ continuo congratulantes victoriæ, jubent angelis, quatenus stolis induamur virginalibus, coronisque adornemur præfulgidis. Introducimur siquidem in mansionem quandam a ceteris virginibus sejunctam, jam ante nobis a Domino præparatam: ubi pariter nos undecim millia virginum, cum perenni sumus jucunditate lætantes.

[35] [et singulis suus assignatur locus.] Juxta autem nos in parte una, meus est sponsus, et B. Papa Cyriacus, cum reliquis sodalibus nostris viris in mansione quadam perlucida, æterna lætitia gaudentes. Ex latere sane uno matronæ sacræ consortes nostræ deputatam sibi habent mansionem ineffabili claritate coruscantem, in qua et ipsæ felici gaudio sunt exsultantes perpetuo. Porro B. Michaël et S. Evangelista Joannes, qui comites individui fuerunt, ac custodes toto itinere nostro exstiterunt, cum pluribus angelorum obsequiis et sanctorum, cum ego fere omnium novissima interimerer, animam meam cum summa lætitia suscipientes, Domino suæque genitrici eam offerunt præsentantes. Hic revera beatus exstat finis virginum beatissimarum undecim millium, sociorumque illarum laudabilis et sanctus: quæ universæ triumphalis necis palmam, perennisque vitæ coronam rosei effusione cruoris adeptæ sunt gloriam, atque cælestis sponsi amplexibus beatis perpetuo associatæ, pro cujus dulci amore patriam, parentes, divitias, atque delitias relinquentes florem virginei pudoris et immaculati mundiciam conservaverunt candoris, ab ipso sane in æternæ beatitudinis thalamum introductæ, perpeti cum eo gaudio jucundantes perfruuntur.

ANNOTATA.

a Intelligit scriptorem Passionis Regnante Domino; cujus vide verba num. 11.

b Solvitur hic (quam bene videant alii) implicatissima quæstio de administratione ecclesiastica Coloniensi, scilicet an Colonia haberet episcopum proprium, an vero Tungrensium aut Trevirensium præsuli subesset; quodsi habuerit episcopum proprium, an huic essent jura metropolitica. De his multum disputatum superiori sæculi, neque nunc inter omnes convenit. Monet hic Crombachius addi in multis mss., puta Weierensi et Ultrajectinæ Carthusiæ: Per biduum quieverunt.

c Hæc in Vitis patrum, et quidem in Vita S. Mariæ Ægyptiacæ, auctore Sophronio et interprete Paulo diacono, leguntur cap. 22 [Ap. Rosweydum, Vitæ Patrum, pag. 390.] .

d Hæc in eadem Vita habes, cap. 26 [Ibid. pag. 391.] .

e Operæ pretium erit hic recitasse unum ex locis, quibus Crombachius, ut Papebrochius ajebat, multo magis incredibilem fecit Passionem S. Ursulæ. Scripsit autem ad hunc locum: Subrogatur in summum pontificem Hilarius: Hic lapis quidam offensionis est cur apertæ falsitatis et cum B. Elisabetha repugnantiæ condemnetur hæc revelatio, nostraque chronologia prorsus destrui videatur: nam Hilarius pontifex, successor Cyriaci, anno 461 pontificatum auspicatus est, demortuo Leone Magno, sub quo Attila Romanum vastavit imperium, ut B. Hermanus favere saltem Attilano tempori credi possit, si nolimus eum penitus id comprobare. Sed expedita responsio: idem qui hic latina voce Hilarius a B. Hermanno, græco et genuino nomine Antheros a B. Elisabeth aliisque nominatur: nam græca vox Ανθηρος latine idem quod Floridus significat, seu Hilarus vel Hilarius. Hæc ille; verum errat bonus vir, quum S. Anterum græce Ανθηρος dictum fuisse credidit; ex lapide sepulcrali, quem supra num. 64 attuli, (ut alia monumenta omittam,) de vera ejus nominis forma constat: dictus scilicet fuit Αντερως, idoli impurissimi nomine. Quum enim tunc nondum prodiissent Benedicti XIV decreta adversus ritus Malabaricos, partim a Patribus Societatis Jesu toleratos, atque his nondum vetitum esset ne christiani, exemplo trium puerorum qui se passi sunt appellari Sidrach, Misach et Abdenago, nomina gentilia, tamquam rem natura sua indifferentem, servarent, idolorum nomina communissima erant; ita ut media fere pars martyrum nomina habuerit quibus aliquidgentilitatis inerat. Sed hæc parum morabantur eos paucos, quibus Crombachii merces adhuc placent: si enim Floridus idem ac Hilarus, quanto magis amoris reciproci deus eis Hilarus habebitur? Immo laudabunt B. Hermannum quod illi monstro Hilarum substituerit.

CAPUT III.
Explicantur difficultates ortæ ex præsentia infantium, adultarum et virorum.

CAP. XXII.

Quandoque inter virginum earumdem sacrarum reliquias et corpora, [Unde fiat ut multi infantes inter SS. Virgines reperiantur;] tam parvula inveniuntur ossa et corpuscula, ut vix trium mensium tempus et spatium a die conceptionis eorum videantur habere. Unde sane plerique titubantes non modice quid ea portendant, sunt admirantes. Super quibus B. Ursula interrogata respondit, dicens: Matronarum aliquæ inter nos exstiterunt, quarum quædam, cum de terra nostra egrederemur, fuerunt prægnantes, noviterque in utero concipientes, amore Christi, et ipsæ nihilominus spe regni cælestis nos secutæ, nobiscum pariter occubuerunt interemptæ. Harum infantes, quæcumque in matrum utero spiritum vitæ habebant, animamque viventem, cum matres occiderentur, licet gladius eos non attingeret, in morte tamen matrum et martyrio, atque in illarum sanguine baptizati, absque dubio ab angelis una cum matribus ad regna cælestia perducebantur. Et hæc est ratio verissima parvulorum, qui cum ceteris inveniuntur robustioribus. Huic capitulo inveniuntur lectorum aliqui refragari, prætendentes illam Domini sententiam, dicentis: Nisi quis renatus fuerit ex aqua et spiritu, non potest salvari. Plures autem abbatum et literatorum, pietatem Domini, ac matrum fidem, atque in Deo dilectionem, puramque illarum confessionem ad martyrium pro Christo sponte properantium commendant, dicentes, eosdem infantes in confessione matrum et sanguine earum baptizatos. Pace dixerim lectorum, quod pietas Christi multum foret dormitans et languida, si pro suo nomine occisos sineret damnari. Sed cum vice quadam ejusdem historiæ et capituli Notarius legentium apud se sententias tacitus revolveret, cælitus illi dicitur: Pro certo scias, quod si infantes in matrum uteris moriantur, damnantur, sed pia illorum erit damnatio. Sed hoc scias, quod si mater pro Christo occidatur, puer in utero matris, confessione matris et sanguine ejus plene cum matre salvatur. Non attendas, inquit, quid magistri super hoc loquantur: nusquam enim divina severitas habet in his, ut damnentur: quia sicut divina justitia ubique se extendit, ut feriens corrigat, ita divina pietas ubique se dilatat, ut salvans subveniat. Item alia vice: Nam sicut divina veritas, ipsaque Dei justitia et severitas ubique sese extendit, quatenus nihil impunitum relinquat, ita ineffabilis ejus misericordia et caritas se ubique dilatat, ut innocentibus misericorditer parcat a.

CAP. XXIII.

[36] Puellæ siquidem parvulæ, quæ inter eas fuerunt, et lactentes, [quod præmium competat his infantibus. Declaratur nullum inter martyres locum fuisse virginibus corruptis] quæ cum virginibus pariter sunt jugulatæ, supra undecim millium numerum reputantur: istæ vero licet inter sanctos Innocentes non maneant, qui sub Herodiana persecutione sunt interemti, præmium tamen innocentiæ ac æternæ beatitudinis cum iis sortiuntur. Adhæc sane quibusdam non modicum ambiguitatis generat, quod tanta multitudo undecim millium virginum dicatur, et non aliqua earum saltem in domo patris sui sub habitu sit virginali corrupta. Dum itaque die quadam harum Notarius stans super his mente revolveret, ecce cælitus cogitationi ejus respondetur: Quia non est ita, ut tu putas, nam integer numerus undecim millium ibi erat virginum b. Cui et alia virgo illustris de illarum numero interrogata dicebat: Erant in terra illarum, ut tu existimas, in quarumdam domo paterna tres aut quatuor juvenculæ, quarum aliqua ex his fuit corrupta, et nudo capite ac virginali habitu incedens, dissimulabat se fuisse corruptam c; sed cum ad id fuisset ventum, ut virgines eligerentur, nutu divino actum est, cælestique providentia gestum, ut vere virgines eligerentur ad B. Ursulam mittendæ, ac corruptæ in domo paterna relinquerentur. Unde accidit, ut plenus undecim millium sacrarum virginum numerus, atque integer foret, et perfectus. Ecce quantum et quale miraculum, ac satis super earum electione admirandum, quod sic tantus virginum numerus absque corruptarum intermixtione eligi potuit ac discerni.

CAP. XXIV.

[37] Accidit sæpe, ut magna corpora inter easdem inveniantur virgines, [Quomodo inter eas repertæ Virgines adultæ.] et robusta. Quorum quædam prædictorum, qui cum illis pariter perimebantur, sunt virorum, quædam etiam matronarum, quarum multæ cum eis martyrizatæ exstiterunt d: quædam vero quarumdam virginum illarum sacrarum. Porro ut quædam virgo sacra de ipsarum numero asserens nuper attestabatur, quod fuerint inter virgines quædam adultæ, ætatisque provectæ, quæ Domino, gloriosæque Matri ejus, virginitatem suam devoverant, se usque ad mortem illibatam servare. Erant præterea inter eas quædam satis perfectæ ætatis, quæ viris exstiterunt desponsatæ, quarum sponsi bellicis intenti negotiis, et morte præventi, sive etiam quidam interempti, sponsas suas reliquerunt intactas: ita enim Dei providentia, qui solus novit, quid de illis sibi foret agendum, nuptiæ illarum sunt dilatæ plurimarum: et hæc est certissima causa corporum robustorum, quæ passim inter ceteras virgines tenellas inveniuntur.

[38] [Viri fuere inter eas.] Personarum sublimium, atque virorum, qui in earumdem virginum beatissimarum fuerunt Societate intererempti, numerus erat aliquantulum plus quam ducentorum: sic enim duobus constat cælitus esse revelatum. Fuerunt etiam inter illas matronæ, quæ de virginum illarum non erant numero, plus quam ducentæ. Licet enim in Passione illarum nulla virorum, qui cum illis erant, fiat mentio præ numerositate virginum et multitudine; tamen quivis hominum, qui sanæ fuerit mentis, facillime intelligens advertet, illas virorum, sicut supra diximus, non potuisse carere obsequio et ministerio, tam navigio, quam pedestri itinere, Romam tendentes. Funiculus, ut quidam ait, triplex difficile rumpitur. Tribus sane cælitus revelatum est, quod virorum quidam in earum fuerunt comitatu, et matronarum; fratri quidam, atque virginibus duabus e. Felicis memoriæ virgo Elisabeth scribit Cyriacum papam cum cardinali Vincentio illarum interfuisse cœtui et societati. Et nos scribimus eumdem papam cum duobus cardinalibus Pontio et Petro, atque cum pluribus adhuc personis, qui eum sequebantur, interfuisse. Binomius siquidem erat unus illorum cardinalium: nam Petrus Vincentius appellabatur.

[39] [Modus conciliandi apparentes contradictiones.] Nec hoc quidquam derogat veritati, quod illa non scripserit plures fuisse cum illo comitatos, et nos plures scripserimus, eum fuisse secutos: ita enim evangelistæ videntur impares inter se, discordantes in pluribus locis. Scribit unus illorum, Dominum quemdam dæmoniacum, in quo erat legio dæmonum, curasse: scribit alter duos de sepulcro processisse, atque a legione dæmonum per Christum curatos. Scribit unus latrones Dominum convitiantes: scribit alter unum solum. Porro virgo Elisabeth prædicta docet plures episcoporum virginibus sacris in eodem itinere fuisse associatos, quod nos satis approbamus. Hic revera beatus exstat virginum finis sacratissimarum undecim millium, sociorumque illarum, sanctus et laudabilis; quæ universæ triumphalis palmam, perennisque vitæ coronam rosei cruoris effusione sunt adeptæ, atque cælestis sponsi amplexibus beatis perpetuo associatæ. Universarum siquidem virginum sanctarum, reginam cælestis Sponsi sui Genitricem imitantes piam, usque ad finem virgines immaculatæ permanserunt, sanguinem suum pro eo fundentes, ab Angelis in cælum suis consortibus sanctis, videlicet virginibus, associandæ perferuntur: ubi felices sponsæ, dulcissimo Sponso summi Patris Unigenito, benedictæ virginis Mariæ dilecto conjunctæ Filio, lætitia inenarrabili, et exsultatione gaudentes æterna, sine fine regnabunt: qui est una cum Matre sua, virginum sanctarum pia et perpeti regina, benedictus in sæcula. Amen.

ANNOTATA.

a Hanc quæstionem post bene multos theologos scholasticos versat Benedictus XIV [De canonizatione SS. lib. III, cap. XV, numm. 4 et 5.] , eamque solvit eodem sensu quo B. Hermannus, docens cum S. Thoma aliisque infantes in utero matris pro Christo occisos eodem titulo esse martyres ac adultos et inter ambo genera id tantum intercedere discrimen quod infantibus non competit aureola seu præmium accidentale, quod est gaudium quoddam de operibus factis quæ habent rationem victoriæ excellentis; quandoquidem in infantibus pugna deest et proin victoria proprie dicta. Qui fuerint abbates aliique literati viri qui faverint sententiæ B. Hermanni, me latet: eos inter Gerlacum, abbatem Tuitiensem, recensetCrombachius; sed minus feliciter, quum jam pridem ante diem obiisset venerabilis ille vir.

b Scriptor Sermonis in Natali non audebat asserere omnes fuisse virgines, et ne quidem omnes feminas.

c Insignis locus de habitu virginum illibatarum in Germaniæ partibus sæculo XII.

d Alia lectio, inquit Crombachius, habet: Multæ cum eis occidebantur maritatæ.

e Fratrem fuisse B. Hermannum et unam ex ambabus virginibus S. Elisabetham Schonaugiensem, res certa; quæ altera virgo, nuspiam proditur. Alludit forte ad Helentrudem Herisiensem. Cfr Comm. præv. § IV.

LIBER SECUNDUS.

EPILOGUS LIBRI PRIMI ET PROOEMIUM SECUNDI.
Quod Notarius hujus Passionis cælitus est admonitus expeditionis SS. Virginum describere.

Ecce in longum extensa est virginum, tuarum, Jesu Christe, novæ historiæ materia, et multo facta est prolixior, quam in ipso scribendi exordio eam putaremus extendi. Testis enim mihi es, Domine, quia vix duorum aut trium foliorum in ipso scribendi initio me consummare seriem existimabam. Nosti etiam, quoniam frequenter contra voluntatem meam ad scribendum multo tædio affectus excitabar. Accidit quoque crebrius, dum stylum apposuissem paginæ, jussus ponere pennam, ignorare me penitus scribendi materiam: sed quemadmodum cum pueris agitur parvulis, cum primum literis sunt imbuendi, ita sæpius nobiscum agebatur; syllabæ, dictiones, commata, versus medietas, integer versus prænominabatur: et hoc pracipue tamen in subsequenti volumine expeditionum earum nobis evenit, ut nimio tædio ferme deficeremus. Sed cum repente religiosissimarum juvencularum, nobilissimarum regum filiarum, et principum admiranda religio tam paganarum, quam Christianarum, earumque laudabilis castæ et arctæ vitæ conversatio, caritatis et abstinentiæ, sobrietatis et modestiæ virtus, totiusque honestatis et fervoris decus nobis cælitus occurrisset, mox omne prorsus tædium ab animo pellebatur. Ita sane fiebat, ut inter spem et desperationem, inter mentis fastidium spiritusque delectamentum, expeditionis illarum seriem consummaremus. Præterea nobis aliquoties accidit, ut impatienti animo menteque parata, pennam ad scribendum aptaremus, en subito cælitus dicebatur: Dimitte: quidquid enim scripseris, totum erit mendacium. Gratanti siquidem corde cælicam admonitionem suscipiens, ilico manum retraxi, otio vacans aliquando per mediam diem, quousque mentis perturbatione sedata, sperata tranquillitas rediret. En quicumque lectorum his, quæ diximus, credere voluerit, credat, neminem allicimus: neque propriam laudem, te Jesu teste, ab hominibus quærimus; scilicet in his, et in cunctis operibus nostris et studiis gloriam tuam, benedictæque genitricis tuæ universorum reginæ laudem amplificari desideramus, ac magnificentiam sanctissimarum virginum tuarum undecim millium, quas miro et ineffabili honore sublimique gloria coram te in cælestibus fulgere fecisti: nos, prout tu dederis et concesseris, magnificamus in terris et glorificamus. Confidimus enim et speramus, quia quicumque debitum nunc honorem impenderint et reverentiam, post hanc vitam gloria et honore donari perenni, perpetuaque beatitudine et gaudio perfrui cum Christo earundem virginum Sponso: nec non matre ipsius regis æterni, sanctarum omnium virginum regina, quæ una cum eodem filio suo in sæcula sit benedicta. Amen. Explicit Deo juvante nova undecim millium passio, earumdem Christi virginum interventu nuper revelata.

ANNOTATA.

a Fuse explicat Crombachius [S. Ursula vindicata, pag. 565 et seqq. et 798.] quomodo hunc secundum librum, diutissime tenebris latentem, tandem repererit. De ejus origine diximus in Commentario prævio § VII. Scribi cœptus est anno 1187, qua driennio post priorem.

b Vocat hunc Prologum Crombachius Epilogum præcedentis libri et quasi proœmium sequentis; et reapse horum locum retinet. Similium Prologorum genus cernere est in Hymnis Abælardi, quos in Patrologia Mignii edendos curavi.

CAPUT PRIMUM.
Quos comites de genere suo adduxerint episcopi.

Incipit liber secundus expeditionis undecim millium virginum, et peregrinationis earum: in quo series narratur earum atque sociarum illarum, matronarum, et sociorum, qui principaliores inter eos fuerunt, anno 1187 revelatus.

CAP. I.

Rex cælestis Jesus Christus, pius SS. Virginum sponsus, [Juvante Deipara, B. Hermannus genealogias maxime hoc libro prosequitar.] piissimæ Virginis Mariæ Unigenitus, virgines suas undenorum millium agmina, episcoporum et regum, atque reginarum societate consolatur et comitatu. Præterea et ducum, comitum ac principum quamplures eis adhærentes profecti sunt cum illis. Denique et filii regum plurimi, juvenes illustrissimi, earumdem virginum fratres, et sponsi cum ipsis pergentes palmam martyrii pro Christo universorum rege adepti sunt. Harum siquidem virginum temporibus regna regum non adeo erant, uti nunc dilatata sunt, nec tam immensa: quoniam in plures divisa fuere tunc temporis reges, qui passim eis principabantur. Nos itaque reginæ cælorum piissimæ instinctu, admonitione simul et exhortatione, quæ fida et fidelis earumdem virginum ductrix exstitit et gubernatrix, episcoporum quinque, qui una cum illis de Anglia proficiscebantur, atque regum et reginarum conversionem, seriem et genealogiam hic descripsimus plurimarum. Adjuncti sunt eis postmodum, Romam pergentibus illincque revertentibus, episcoporum plures, nobilium matronarum et principum. Venerabilis describit Elisabeth virgo Christi devota. Sed de his pauca nos scimus: sic enim divina providit gratia, ut quæ a jam dicta Elisabeth Christi virgine sunt omissa, per nos ceterorum ædificationi profutura pandantur. Porro sacrarum virginum multarum hic generationes et nomina sunt descripta: et hoc cælestis reginæ agitur providentia, quod per universam Christi ecclesiam illarum sunt reliquiæ et corpora dispersa, si quando per aliquem Dei servorum vel ancillarum, nutu Christi et spiritu, earum nomina revelentur, facilius credant, majoremque fidem adhibeant, majore dilectione illas amplexantes. Sed cum fere hoc eodem opere perconsummato orantes investigaremus, si reges universi, duces comites hic descripti forent legitimi: cælitus nobis dicitur, quia etsi nequaquam cuncti legitimi fuissent electi, cum virtute, potentia et nobilitate illis merito exstiterunt comparandi. Deum itaque testamur, qui universarum conscius est conscientiarum, quoniam plura hujus historiæ descripsimus capitula, et quidem invitis injungebantur nobis, seriesque ipsarum et materia sigillatim revelabatur, et uno perscripto, interim aliud, velut coacte, imperabatur cælitus describendum.

CAP. II.

[42] Episcoporum quinque, de Britannia cum virginibus Coloniam proficiscentium, [S. Wilhelmus episcopus cum Jacobo fratre, sorore et nepte,] primo genealogiam narrabimus, ac deinde regum ac reginarum pandemus conversionem. Beatus itaque Wilhelmus episcopus illarum unus consors et consocius, de nobilissima progenitus fuit prosapia, cum ex parte patris, tum etiam ex parte matris, de regali erat stirpe oriundus, vir siquidem strenuus, justitiæque tenax et veritatis. Consobrinus pii regis exstitit virginis Ursulæ patris, atque SS. Virginum cognatus Pinnosæ, Sapientiæ et Margaritæ. Tres namque fratres habuit ac duas sorores. Frater autem ipsius senior Jacobus dicebatur: et hic cum duabus eum sequebatur filiabus, uxore jam mortua. Filiarum sane una Florentina dicta est, et altera Verena. Porro sororum ejus prima Gerasina vocabatur, et hæc cum filia parvula, quæ similiter Gerasina nuncupata est, ambos secuta est fratres. Altera quippe sororum Florentina dicebatur, quæ duas cum eis direxit filias, S. Gelasiam et Florentinam. Alter namque fratrum unam cum illis filiam misit nubilem, quæ Gerasina est appellata. Tertius siquidem illorum duas direxit filias, S. Genovefam et S. Bilonnam. Pater S. Wilhelmi sane fratrumque ipsius magnus erat princeps, filius regis cujusdam: habebat quoque in eodem cœtu virginum cognatas plures: consobrinorum itaque suorum filiæ quædam cum eo mittebantur virgines. Denique trecentas ferme virgines ipse et frater ejus Jacobus, atque soror illorum Gerasina ad sanctam duxerunt Ursulam.

[43] [earumque sponsi Ursulanum exercitum secuti sunt.] Secuti sunt illos et juvenes duo præclarissimi ipsorum consanguinei, nobiles, probi, quorum unus Antonius ducis cujusdam erat filius, qui sponsam habebat in eodem virginum agmine honestissimam comitis unius filiam, quæ Sirapionia vocabatur. Alter vero Sigemundus dicebatur, filius comitis nobilissimi, et ipse sponsam illic habuit magnæ virtutis et probitatis virginem, et hæc dicta est Pionia, de stirpe regali exstitit, avunculum habens regem. Multæ revera virginum in eorum fuere comitatu nobiles valde et elegantes, quæ sponsis erant nobilissimis desponsatæ: super quarum discessu illi mœrore ingenti languebant. Præterea inter ceteras fuerunt quædam virginum illustrissimæ in hoc eodem conventu ejusdem episcopi cognatæ ipsius. B. Chelindris cum sorore Virgilia, filiæ comitis unius præpotentis, quarum mater filia fuit regis cujusdam ditissimi. Filiæ nihilominus Aviti regis boni viri, et honestissimi S. Columba, sororque ipsius B. Cordula, illis adhærentes in earum societate pergebant. Itaque S. Chelindris, atque B. Cordula, cognationis sibi affinitate jungebantur, et de principalibus undecim fuerunt virginibus: quævis illarum millenario præfuit nobiliter, et istæ illustrissimis erant viris desponsatæ: qui multo dolore super earum absentia mœrebant. Habebant et neptes secum, et consobrinas quamplures. Porro S. Agatha, sororque illius B. Agnes nobilissimæ virgines, filiæ sororis S. Columbæ fuerunt, quarum pater rex earum erat inclytus et fortis. Beata vero Agatha sponsum habuit nobilissimum, qui duas sorores in earum habebat collegio virgines, S. Frontoniam et B. Eligendam, decoras et honestas.

CAP. III.

[44] S. Columbanus episcopus homo bonæ conversationis exstitit et laudabilis vitæ: [Secutus est quoque S. Columbanus, S. Ursulæ consobrinus] hic B. Wilhelmi cognatus erat, et tam stirpis generositate, quam morum virtute clarus refulgebat. Denique S. Ursulæ ipsius matertera fuit. Habebat sane ipsa regina mater virginis octo fratres et sex sorores. Primus itaque fratrum Eustachius dicebatur, alter Willebrordus, ac tertius Gilo: de reliquis autem fratribus et sororibus, alias latius tractavimus. Eustachius vero comes erat illustris, tam generis nobilitate, quam animi probitate refulgens, qui duas in comitatu virginum filias habuit, B. Eutropiam fere nubilem, et Bertham quinquennem. Willebrordus siquidem alter fratrum vir strenuus, duas cum eis similiter filias direxit S. Justinam et B. Philomenam. Tertius fratrum Gilo vir fortis, potens, solam cum eis filiam misit, quæ dicta est Adhamara: hæc nempe pulchra erat valde et decora, moribusque optimis adornata, et plus ceteris dilecta; fuit enim nobilis, et comiti quidam in proximis desponsanda. Sororum autem ipsius reginæ una vocabatur Alexandria, sed proprio nomine dicta est Eugenia: ab avo namque suo, qui Alexander dicebatur, et erat rex strenuus et potens, ac multum valens, ista traxit cognomen. Altera quippe sororum Eulalia est appellata. Porro S. Alexandria duos in hoc sancto virginum comitatu filios habuit: quorum unus Columbanus episcopus fuit, et alter Evodius dux inclytus erat, atque valde honestus. Denique Columbanus episcopus vir prudens fuit, magnique consilii, honestæque vitæ, integer erat corpore: nam virgo exstitit, multa vigens castitate. Plurimum sane in illo sacrarum valebat virginum agmine: nunc omnem illas terrorem hortabatur atque tristitiam deponere, nunc ad servandam virginitatis pudicitiam, nunc ad tolerandam pro Christo virginum Sponso martyrii passionem eas sedulus admonebat.

[45] [cum pluribus ex cognatione sua.] Evodius siquidem dux illustris frater ipsius, relictis terris, patria et divitiis, uxore et filiis, cum sola filia virgine Eugenia per matrem et episcopum fratrem secutus est Dominum, cum sacris proficiscens virginibus. Uxor namque ipsius ducissa duræ mentis erat et protervæ, unde illum sequi nolens, quæ post, in brevi cognita ejus morte, alium duxit maritum. B. sane Alexandria, istorum mater, fratrum filiam quoque secum duxit matronam illustrem, comitissam nobilem, nomine Marcellam: hæc autem per omnia tam matri, quam fratribus coæquabatur meritis et virtutibus, virum habens comitem probum et honestum, qui dictus est Joannes, quæ contra ipsius voluntatem est profecta: nam eo multum resistente, vix tandem abeundi licentiam extorsit. Quæ filias secum duas duxit virgines: unam duodennem Cleopatram nomine, quæ moribus erat insignis, et bene composita. Altera siquidem erat parvula, et Pretiosa dicebatur. Pater itaque illarum B. Alexandriæ maritus dux exstitit inclytus et illustris, et Pipinus vocabatur, fraterque fuit regis magni de Britannia Arthuri magnifici et potentissimi: qui jam ante SS. Virginum expeditionem ab hoc mundo migrans transierat. Soror quippe ipsius S. Alexandriæ, S. Eulalia, tres secum filias ducens, sequebatur sororem ac filios ejus. Prima siquidem filiarum ipsius Hodierna est nuncupata, et erat nubilis cuidam comiti desponsata, quæ relicto sponso terreno, sponsum elegit cælestem, B. Mariæ Virginis Unigenitum. Secunda dicebatur Odilia, et tertia Sibilia, quæ matrona fuit illustrissima, et regina nobilissima. Hæc finxit se apud maritum regem invisere matrem, atque ceteros cognatos atque cognatas, ac Ursulam virginem suam consobrinam, et ita instante peregrinationis earum tempore cum eis proficiscitur, regnum contemnens temporale, Christi amore, gloriosæque Matris ejus dilectione, ab eis interminabilem vitæ, et gloriose recipiens coronam. Juvencula siquidem erat vix annorum viginti: nam discessu suo inopinato multorum corda dolore vehementi vulneravit. Dolebat rex ipse maritus ejusdem reginæ super ipsius absentia, mœrebant populi regni sui, imo universi, qui eam noverant, ejus discessum cum lacrymosis vocibus plangebant. Erat enim juvenis ætate, sed mentis intelligentia, atque animi sagacitate, et discretione multa vigebat, omnibus erat amabilis, universis dilecta. Ecce regina hæc adhuc juvencula, omnia contemnens reliquit, ut Christum lucrifaceret. Reliquit terras, regnum et divitias: reliquit maritum regem, atque liberos tres parvulos, masculum unum, duasque puellulas: præterea corpus et animam pro Deo contemnens peregre profecta moritura coronam martyrii pro corona regali concupivit.

CAP. IV.

[46] B. Iwanus episcopus vir nobilis erat, ac filius regis Simeonis illustrissimi principis: [S. Iwanus episcopus adduxit S. Pinnosam] sapiens enim fuit valde, ac boni homo testimonii, castus, et virginitatis adhuc flore decoratus. Avunculus exstitit reginæ matris Ursulæ, et S. Alexandriæ atque B. Eulaliæ. Iste Dei ac martyrii fervens amore, cum sacris profectus est virginibus. Porro virgines in suo comitatu adduxit nobilissimas, elegantes et decoras ad B. Ursulam plusquam quingentas. B. siquidem Pinnosa filia ducis illustrissimi Ludvici Ursulæ virginis patrui in sua erat societate. Et hæc secum adduxit sponsum nobilissimum ducis cujusdam filium juvenem decorum, animique virtute præclarum, nomine Canutum. Hujus mater filia regis erat cujusdam strenuissimi. Habuit hic idem juvenis Canutus fratrem Simeonem probissimum adolescentem, qui B. Cordulæ sponsus exstitit, Pinnosæ virginis cognatæ. Et iste similiter sponsam Cordulam, atque fratrem consecutus est. Porro B. Evodia illustris virgo S. Pinnosæ soror, sequens illam, suum quoque secum duxit sponsum juvenem, comitis unius filium valde honestum et elegantem, qui dictus est Moanander. Adhæsit etiam illis S. Eleutheria earum consanguinea, filia amitæ virginis S. Ursulæ, prudentissima virgo, æquitate severa, et veritatis amatrix, cum suo sponso illustri viro, sagaci, et multum commendabili: qui principis cujusdam magni exstitit filius. Hic Segemundum regem habebat avunculum, materque ipsius filia regis erat unius, nomenque sponsi illius Sicherus dicebatur.

[47] [et alias ex præcipuis,] Tres siquidem virgines istæ S. Pinnosa, Cordula et Eleutheria cum sorore Josippa super omnem exercitum virginum habebant principatum. Atque S. Florentina ipsarum consobrina ex illis erat, magisterium habens: sed in alio hæc fuit comitatu. Multas sane de sua cognatione jam dictæ secum duxerant illustres et decoras virgines. Sequebatur autem B. Pinnosam atque sororem ejus Evodiam adolescens regius, pulcher et decorus, nomine Siphredus, animo valde probus et honestus atque maturus: qui multis præ honestate morum magna exemplo erat tam viris, quam virginibus. Illarum filius avunculi fuit: præterea in earum comitatu magnificus, et filius Sigemundi regis præclarissimi. Hic idem princeps proprio nomine Magnus vocabatur, vir vitæ honestate animique virtute multa vigens: uxorque illius cum illo pergit matrona nobilis, multumque valens, nomine Matrona. Et hæc soror erat Iwani episcopi, mulier prudens et religiosa. Beata siquidem Benedicta virgo prudentissima, ac valde universis accepta, quæ fuit ex undecim principalibus, mille regens virgines, illorum exstitit filia. Habebat sane hic idem princeps cum S. Benedicta quatuor filias, duas virgines S. Sapientiam et B. Illustrem, matronas duas S. Cornulam et B. Prudentiam. Porro S. Cornula tres secum duxit filias, B. Columbam, Ursulam, et Melchiam virgines honestissimas. Altera filiarum Prudentia duxit duas filias Luciam et Euticiam. Aderat in eodem cœtu B. Odilia, virgo sapiens valde, omnique animi virtute conspicua et honesta: et hæc mille præfuit virginibus, una de principalibus undecim existens. Filia siquidem sororis Magni fuit principis jam dicti, optimæ matronæ, filiaque comitis viri prudentis et strenui. Hæc eadem virgo illustris duas secum duxit sorores virgines, S. Juliam et Ursiciam.

[48] [simul cum Magno et Sibaldo pluribusque de eorum familia] Habebat sane hic idem princeps secum probissimum fratrem nomine Sibaldum, fortem, strenuum et decorum: cujus uxor Cleopatra dicta est, et erat filia regis cujusdam, qui ambo secum filiam ducebant parvulam, quæ similiter Cleopatra dicebatur. Sequebantur vero eum duæ sororis virgines B. Formosa et S. Eligentia. Præterea etiam de consobrinis suis septem eum secutæ sunt virgines nobilissimæ. Porro princeps præfatus Magnus tres filios habuit: quorum unus Sigemundus nomine adolescens præclarus secum pergens a multis plurimum diligebatur, ob morum bonorum honestatem. Filiorum namque illius senior unam secum direxit filiam virginem S. Philogenam. Denique fratres isti ambo Magnus et Sibaldus duodecim virgines secum duxerunt, consobrinorum filias et consobrinarum. Quarum tres inter ceteras fuerunt valde prudentes, magnæque virtutis et honestatis, S. Agatha, Emerentia, Immeria, quæ nobilissimis fuere sponsis desponsatæ. Primus itaque illorum dicebatur Evodius, et erat filius comitis unius, et alter ducis cujusdam filius, tertius dictus est Siranus, et hic filius fuit regis cujusdam probissimi. Tres vero juvenes isti, cum sponsarum amore illecti, tum ceterorum, tam juvenum, quam virginum capti exemplo, et contemnentes omnia, secuti et ipsi Dominum cum virginibus proficiscentes. Porro et filius sororis B. Iwani episcopi Selantius, juvenis regius ac valde egregius, morumque honestate præclarus, frater S. Benedictæ virginis præfatæ in alia societate suam sequitur sponsam illustrem Sapientiam filiam patrui Ursulæ, quæ mille quoque præfuit virginibus, una ex undecim principalium virginum magistra, illius amore illectus, atque avunculi Iwani episcopi sororisque ipsius Benedictæ tractus dilectione.

CAP V.

[49] B. Eleutherius episcopus, et ipse similiter vir erat nobilis, [S. Eleutherius, a fratre Eustachio conversus, comitatur hujus filias] ac bonæ conversationis et vitæ, hic per fratrem suum comitem Eustachium conversus efficitur comes itineris, et socius virginum sacrarum. Qui comes sex in illo sacro virginum conventu filias habuit, quarum tres erant virgines, ac tres matronæ nobiliter viris copulatæ nobilibus: prima B. Margarita fuit comitissa: secunda Florentia, cuidam nobilissimo comiti nupta. Tertia Eusebia, quæ uxor similiter exstitit illustrissimi principis, et prædivitis atque potentis. Reliquæ tres fuerunt virgines honestissimæ et sagaces, Deoque devotæ. Harum prima S. Margarita erat virgo illustrissima, et B. Walburgis, atque S. Eleutheria. Tres siquidem virgines istæ tribus illustrissimis viris fuerunt desponsatæ; sed B. Margaritæ, et S. Eleutheriæ sponsi Felix et Euticius, duorum comitum filii sponsarum juncti amore, eas et patrem illarum sequebantur, se et omnia sua relinquentes. Porro ipse comes pater earumdem virginum, cum uxore Sibilia nobilissima matrona, et multum commendabili, sacrarum virginum comites effecti, cum eis profecti sunt. Denique prima filiarum trium matronarum tres cum illis direxit filias, S. Eunomiam, Praxedem et Julittam: secunda duas, Hermolaam et Gertrudem: tertia similiter duas, S. Genovesam et Ermingardem.

[50] [neptes et abneptes] Prædictus sed enim episcopus Eleutherius, fraterque ipsius comes Eustachius, tres fratres habebant honestissimos, valde vero probos, quorum Hardingerus dux fuit illustris, atque alter comes Florentius: tertius Rogerius princeps magnus, magnæque potentiæ, ac vir bellicosus. Quorum primus tres filias misit virgines, S. Pallodoram, Amœnam et Florentiam: atque quarta filiarum ejus nobilis comitissa Hermolaa illas sequitur. Secundus etiam fratrum tres cum illis filias direxit, B. Philomenam, Helprodiam et Helpridiam. Tertius duas, S. Julianam et B. Hermolaam. Tres quoque filios habuit idem comes, Hionam, Florentium, Galonem. Quorum primus comes duas misit filias virgines, quæ præclarissimis fuerunt juvenibus desponsatæ, S. Eunomiam et Filademam. Secundus filius tres cum illis direxit filias, B. Julittam et Floram virgines præclaras, atque tertiam, quæ matrona fuit nobili viro nupta, quæ Philadelphia dicebatur: et hæc cum tribus filiabus sequitur ceteras. Tertius autem filius tres misit filias, S. Veronam, Eutropidam et Illustrem. Habebant quippe tres sorores idem Eleutherius episcopus, et frater illius Eustachius illustres et honestas: quorum una, Gertrudis nobillissima matrona, ducens secum tres filias, cum illis proficiscitur; quarum ista sunt nomina, Margarita, Gelamia, Probantia. Reliquæ vero duæ quinque cum eis miserunt filias virgines: secunda tres filias, Eustragiam, Meldoniam, Principalem. Tertia duas, Præpotentiam et Amantiam.

[51] [et Sibiliæ proximos consanguineos et affines.] Denique mater sex filiarum comitissa Sibilia ducis cujusdam erat filia, quæ duos habuit fratres illustrissimos, et quatuor sorores viris nobilibus nuptas. Unus fratrum dux inclytus et potens duas cum eis misit filias virgines, B. Genelaam et S. Balbinam. Alter Macharius princeps nobilis, bonæque vitæ, vir honestus et multum commendabilis, cum quatuor filiabus istis adjunctus, pergit cum eis, pro Christo se et omnia sua relinquens. Filiarum sane tres virgines fuerunt, et una matrona: quarum nomina sunt hæc: Margareta, Serena, Aleidis, Micronia. Denique sorores quatuor prædictæ, novem filias cum eis miserunt: inter quas B. Justina, Perionia, Regedia et Alstrides, nobilissimis sponsis desponsatæ. Quorum unus Oriones juvenis præclarissimus avum regem habebat. Qui ambo divino inspirati amore, suas sequuntur sponsas, atque sorores quinque honestissimas, quas in eodem virginum cœtu habebant virgines, quarum quatuor fuere viris desponsatæ nobilibus: una sane illarum Tiberia, filium regis cujusdam sponsum habuit. Eutitius itaque B. Philogenæ sponsus, sponsæ tractus amore, illam sequitur, ceteris associatus. Frater B. Euticii, adolescens bonæ indolis, Folquinus nomine, ac multus pro honestate ipsius gratus et amabilis, sponsam nubilem in domo paterna relinquens, Germano adhærebat, cum eo proficiscens. Mater nihilominus eorumdem juvenum Tiburtia comitissa nobilis cum tribus filiabus illis adjuncta sequitur eos, omnia relinquens. Duæ quidem filiarum virgines fuerunt, B. Margarita et S. Tiburtia, tertia juvenis matrona Eusebia nomine, cum matre pergebat, eam sequens. Habebat autem hæc eadem comitissa Tiburtia sororem ducissam, nomine Praxedem, quæ cum sola virgine Europa sorori adjungitur, cum ea et ceteris virginibus proficiscens. Matrona siquidem quædam jam ætate provecta nobilis, quæ dicta est Eustragisilis avia regis cujusdam viri magnifici et divitis, proficiscitur cum illis: ducens et ipsa secum virgines decem filiorum et filiarum suarum, prudens et honesta, magnarumque virtutum femina.

CAP. VI.

[52] Venerabilis Lotharius episcopus vir fuit autenticus et nobilis, [S. Lotharius episcopus comitem se dat] ætate vero juvenis, sed castus erat, multarumque virtutum gratia pollebat. Consobrinus siquidem exstitit regii juvenis, qui B. Ursulæ sponsus erat, patrem habens illustrissimum ducem. Mater sane episcopi soror erat reginæ matris prædicti juvenis. Quæ duos fratres habebat, totidemque sorores. Ipsa vero regina Lotharium nepotem suum episcopum ad beatam direxit Ursulam filii sui sponsam, cum multo virginum comitatu stipatum. Frater siquidem ipsius reginæ senior duas cum eo direxit filias virgines, Daulam et Genovesam. Alter sane solam misit filiam Eusebiam. Sororum autem prima nobilis ducissa, duas misit filias, Symphroniam et Magmaram. Altera similiter duas, Euphrosynam et Procham: harum quædam erant nubiles, et sponsos habebant illustres. Jam dictus episcopus duos fratres habuit, et tres sorores. Prima siquidem sororum tres cum illis filias direxit, Ellederam, Zoyam, Phylædriam. Altera duas, Genovesam et Pallodoram. Tertia unam Pallemoniam, quæ magnæ fuit probitatis virgo et vivacitatis. Hæc autem honestate morum, et animi probitate, multis potuit comparari reginis. Quam filius cujusdam regis, Euphromus nomine, desponsaverat probissimus adolescens, illustris valde, multa vigens animi honestate. Vix enim erat decem et octo annorum: et tamen serius fuit in mente, satis modestus et mansuetus, humilis et pudicus. Hic quippe sponsæ suæ invitatus amore pariter cum ea ad Ursulam pergebat virginem, tres secum ducens virgines sorores, Carpophoram, Eutropiam et Pallodoram: novem præterea virgines consobrinas secum duxit nobilissimas, quarum quædam fuerunt illustrissimis viris desponsatæ. Tres sane fratres habebat: quorum primus tres cum illo misit filias, Serapiam, Nazariam, Eutropiam; alter vero fratrum duas direxit filias, Eleonoram et Eudoxiam. Porro soror ipsius B. Capophora virgo exstitit prudentissima, et vivacis valde animi, atque misericordissimi, omnique probitate virginali conspicua. Quæ pariter cum fratre profecta est: nam multo se invicem amore dilexerunt, uterque sane eorum, magna castitate vigebat; hæc eadem virgo Carpophora una postmodum de principalibus undecim fuit virginibus: nam mille præerat virginibus sibi subjectis. Porro una materterarum ejus Evodia nobilis ducissa, ipsi virgini suæ nepti, fratrique illius Euphromo associatur adolescenti regio: duas secum filias ducens, Sophiam et Mariam. Valde revera istæ sorores duæ fuerunt valentes, multaque prudentia, sagacitate, atque eloquentia, morumque virtute pollentes.

[55] [cardinali Vincentio et 1750 virginibus.] Denique Petrus, qui et Vincentius dicebatur, cardinalis, qui S. Cyriacum secutus est papam, cum sacris virginibus proficiscentem, B. Evodiæ fuit frater, harum virginum duarum avunculus. Hic idem sane cardinalis, cum eamdem sororem suam, filiasque ipsius, ac ceteras virgines, quas in eodem habebat sacro collegio, cognatas esse comperisset, ingenti gaudio repletus, summo illas honore excepit. Præfatus igitur Lotharius episcopus, atque matrona jam dicta, et B. Carpophora virgo, fraterque ipsius adolescens regius, in suo habuerunt comitatu virgines mille septingentas et triginta. Profecta est etiam cum eis nobilis quædam matrona, quæ dicta est Sapientia, cum filiabus duabus illustrissimis virginibus, Benedicta et Juliana. Sane et neptes ejusdem matronæ Sapientiæ, tres filiæ sororis ejus cum ea profectæ sunt, Viventia, Justina et Æmiliana. Venerat quoque cum eis et alia quædam matrona nobilis Evortia de stirpe regia: et hæc secum quinque filias duxit et neptes novem virgines: filiarum autem ejus hæc sunt vocabula, Evortia, Palladia, Ephemeria, Sincera, Alexandria. Erant etiam cognatæ magni ducis Alexandri, et B. Jothæ virginis. Quæ cum ad S. Ursulam venissent, ipsarum mater Evortia illustris matrona mortua est in Domino, et honorifice Deo commendata est anima, atque terræ corpus ipsius. Quod autem episcoporum quinque prædictorum series regibus ac reginis præponitur, hoc suggestione actum est Dominæ nostræ: ita enim ipsa fieri persuasit.

ANNOTATUM.

a Hunc librum in codice Coloniensis abbatiæ,cui prius nomen de Piscina, quæ dein ad S. Cæciliæ translata est et Præmonstratensium gubernabatur legibus, reperit Crombachius.

CAPUT II.
Quem comitatum reges miserint.

CAP. VII.

Regum atque reginarum, quæ in sacrarum virginum comitatu undecim millium fuerunt, [S. Holofernes, S. Ursulæ sponsus, huic Moguntiæ occurrit] revelante Domina nostra, quæ gloriosa universorum regum et reginarum exstat regina, series hic et genealogia describitur. Reges siquidem, relictis terrenis regnis, quorum Deus dulci sua gratia tetigerat corda, filias suas secuti, patriam, terras, dignitates et divitias contemnebant, et cælestia perpetua regna possidere meruerunt. Quorum summus juvenis fuit illustrissimus B. Virginis Ursulæ sponsus, qui ob probitatem morum, animique virtutem, et propter elegantiam corporis et pulchritudinem dictus est Holofernes. Hoc autem nomen nequaquam erat ei proprium. Hic siquidem juvenis communi patris sui regni consilio, a principibus in regem est electus, atque legitime coronatus, qui tamen cum prædictis non est tunc temporis virginibus profectus, sed postmodum divina revelatione admonitus, illis de Roma revertentibus occurrit Moguntiæ. Sponsa namque sua virgo Ursula si in patria remansisset propria, patris sui foret regnum habitura, quia parentes ejus liberis carebant aliis.

[55] [et multæ ex ejus genere virgines ad eamdem mittuntur;] Porro pater ipsius juvenis Holofernis præfatæ virginis sponsi nobilis rex, armis potens et divitiis, quinque fratres habuit, totidemque sorores, quorum quatuor nobilissimis erant conjugibus juncti, quinto adhuc adolescente existente. Unus sane illorum filiam regis cujusdam duxerat in uxorem: sorores etiam nobiliter nuptæ viros habebant præclarissimos. Primus itaque fratrum duas ad B. Ursulam direxit filias virgines, Philippiam et Eunomiam: quarum Philippia multa vigens astutia, virtute et prudentia, sponsum habebat fratrem regis cujusdam: secunda sororum unam misit filiam Nicolittam. Tertia duas, Europam et Nobilianam. Quarta tres misit filias, Euchodiam, Probam et Hiacyntham. Denique hæc prima sororum B. Nicolitta cum eisdem profecta est virginibus, ducens secum filias tres, Nicolittam, Euphrasiam, et Eunomiam. Hæc autem matrona sapiens erat valde, moribusque honesta, unde ductrix fuit totius expeditionis regalium juvencularum, quæ in suo fuere comitatu, et princeps. Reliqui vero fratres tres, quinque direxerunt filias virgines. Præterea et multæ adhuc domicellarum de prosapia regali sunt directæ, illustres valde et præclaræ plusquam ducentæ virgines Holofernis cognatæ.

[56] [nec non aliæ multæ, præfecta S. Lucia; comitatus fuit 1640, ductore episcopo.] Inter ceteras juvenculas mittebantur illustrissimæ siquidem virgines duæ, B. Lucia atque Anastasia, duorum regum filiæ, jam dicti Holofernis consanguineæ, in illa fuerunt expeditione, cum ingenti apparatu et pompa regia. Quarum virgo Lucia postmodum una de principalibus effecta est undecim virginibus, super mille virgines gerens principatum quæ sororem secum habuit puellam nomine Placidam. Virgo sane Anastasia, illustris alterius regis filia, ipsius Luciæ fuit cognata, comes et individua sodalis, quæ duas secum duxit sorores, Eusebiam et Chelindrem. Sancta denique Lucia tres habuit fratres, et unam sororem: quorum illa quinque secum duxit filias, Eumorphiam, Splendidam, Chorindam, Willenam, Porthuram. Porro virgo Anastasia fratrum et sororum filias secum duxit octo, Euchodiam, Venustam, Resindem, Ipochridiam, Lacedomiam, Verenam, Apollineam, Floram. Habebat etiam consobrinorum filias et consobrinarum virgines secum quamplures comitum et ducum valde inclytas juvenculas. In istarum siquidem virginum cœtu fuerunt mille sexcentæ quadraginta virgines. Harum omnino ductor erat episcopus quidam, atque frater regis cujusdam, nec non et B. Nicolitta soror regis supradicta. Episcopus autem et frater regis cum ad virginem pervenissent, relictis ibi virginibus, reversi sunt in regionem suam. Quas omnes cum summo gaudio rex et regina S. Ursulæ parentes exceperunt, honestissime illas tractantes.

CAP. VIII.

[57] Rex etiam alius sancto virginum interfuit sacrarum cœtui, [S. Oliverius junior converlitur a sponsa S. Oliva et proficiscitur] adolescens strenuissimus, multumque commendabilis Oliverius dictus, probissimi regis cujusdam filius, qui similiter Oliverius dicebatur, uxorque illius regina illustris Luminosa. Filius itaque illius rex junior Oliverius, filiam alterius regis nobilissimi, qui Cleopater est appellatus, desponsaverat virginem valde honorabilem, et omni populo acceptabilem, quæ Oliva vocabatur: pulchra nimirum ista erat, elegans facie: sed morum fuit præstantior honestate: quocirca ab universis diligebatur, gratiamque magnam opinionis bonæ omnibus præbebat. Cujus mater Nicostrata dicta est, matrona et regina honestissima, comitis cujusdam filia strenuissimi et hominis optimi. Cleopater autem rex ejusdem virginis Olivæ pater, patruus exstitit regis B. Ursulæ patris vir potens, fortis et probus: atque per omnia illi potuit æquiparari virtute, divitiis et probitate, sed tantæ non erat religionis. Porro ipsa virgo Oliva ipsius filia illustrissima, coram omni principum conventu patris sui et concilio celebriter in reginam est electa, et nobiliter coronata, quia parentes ejus filiis carebant. Habebat tamen sorores duas, quarum major, quæ dicebatur Luminosa, secum ad virginem Ursulam profecta est: nam et ipsa soror virgo erat illustris et decora, multumque commendabilis. Invitata siquidem fuit hæc eadem virgo Oliva et regina a patre virginis Ursulæ venire ad filiam. Denique soror ipsius Luminosa cuidam adolescenti filio regis cujusdam erat desponsata. Cumque postmodum rex junior Oliverius sponsam Olivam pergeret invisere, moramque ipsius, atque absentiam ægre ferret, ab eadem sponsa conversus, patri et matri, terris et regno abrenuncians, peregreque proficiscens, sacrarum virginum socius efficitur.

[58] [cum multis de genere suo et S. Olivæ] Regina siquidem mater Olivæ virginis et reginæ fratres duos habebat, et sorores duas. Quorum unus duas filias cum Oliva virgine direxit, et alter fratrum unam, Pinnosam, Vulturam et Luminosam, virgines honestissimas. Miserunt et alias etiam cum ea virgines quasdam præclaras. Denique soror eorumdem fratrum una solam misit filiam virginem Simeram, bonæ opinionis juvenculam. Inter ceteras siquidem virgines, quæ in illius fuerunt comitatu, virgo Tecla, filia patrui ejusdem Olivæ virginis et reginæ, multa morum honestate, animique virtute ingenti resplenduit. Cujus mater filia erat regis cujusdam potentissimi. Associata est etiam huic Olivæ virgini illustrissima virgo quædam Natalia magni nominis, ac bonæ opinionis, filia regis Arthuri principis magni cum nobilissimo illustrissimarum virginum comitatu. Porro de his duabus B. Virgine Tecla atque Natalia nobili domicella, plura restant congruo loco referenda. Habebat tamen Oliva virgo et regina in suo comitatu proprio, excepta illustris Nataliæ virginis societate, centum quadraginta et duas virgines honestissimas et decoras. Altera tres direxit Silvanam virginem præclarissimam, quæ morum suavitate, animique honestate omnibus exstitit grata: elegans enim forma fuit et nobilis prosapia, quæ nobilissimo juveni cuidam erat desponsata Balduino, ducis cujusdam filio, atque hæc secum duxit duas sorores Eunomiam et Geramiam. Fuerunt præterea in earum comitatu S. Juliana comitis unius filia, illarum cognata, ac B. Sincera virgo nobilissima, earum etiam existens consanguinea, illustres et plæclaræ.

[59] [hujusque patruorum filiabus et S. Fuchelingo.] Rex siquidem, senior Olivæ et Luminosæ virginum pater, quinque fratres habuit et duas sorores, qui universi undecim cum illis direxerunt virgines. Primus itaque fratrum duas misit filias, Eustachiam et Menandram. Secundus solam Alburgem castissimam virginem et bene morigeratam. Tertius duas, Walburgem et Alquinam. Quartus solam Perpetuam virginem præclaram et bonæ opinionis juvenculam. Quintus sane liberis carebat: qui uxoris suæ duas misit sorores Polodoxiam et Gelidoniam. Polodoxia siquidem optimæ indolis domicella erat, virgo casta et prudens, quæ sponsum habebat juvenem nobilissimum ducis cujusdam filium. Hæc omnibus exstitit amabilis præ suavitate morum et honestate. Mater vero illarum optimi principis erat filia ditissimi et præpotentis. Denique soror regis prior duas misit filias, Euticiam et Sacrosam. Secunda solam nomine Lætitiam virginem omnibus adornatam virtutibus, quæ juxta nomen ipsius multos bonæ conversationis suæ exemplo et opinionis lætificavit. Modestissima quippe animo fuit, et verbo, loquens raro; utilibus intenta colloquiis. Ista sponsum habuit adolescentem regis cujusdam filium Fuchelingum nomine, qui sponsæ suæ moribus et virtute per omnia erat comparandus. Porro hic idem adolescens regius, nimio virginis tractus amore, suis omnibus notis, cognatis, parentibus dolorem ejus discessu relinquens, sponsæ suæ adhærens cum illa proficiscitur, martyrque gloriosus efficitur. Qui quum cum sponsa sua, ceterisque virginum sodalibus Coloniæ Hunnorum principi trucidandus præsentaretur, constanti animo tyrannum super sua reprehendit malitia et tyrannide. Qui si in paterno regno permansisset, utique rex esset futurus, legitime coronandus. Denique multum in comitum suorum et virginum conventu, suo profecit exemplo. Sorores equidem duas secum duxit virgines, S. Lucretiam et Helenam puellam parvulam. Ipsa sane Lucretia soror ipsius, multa vigebat virtute, et tam morum honestate, quam generis nobilitate insignis refulgebat. Constantissima vero fuit animo et discreta, fratrique in omnibus comparanda. Quæ sponsum habebat regem cujusdam regis filium, siquidem et ista gravi doloris vulnere suo discessu multos sauciavit.

CAP. IX.

[60] Rex siquidem tertius, qui in earundem virginum sacrarum erat collegio, [S. Crophorus proficiscitur similiter cum magno comitatu.] Crophorus vocabatur, et filius regis exstitit Pinnosi nobilissimi viri et sagacissimi: cujus uxor regina Pallodoxia est nuncupata, matrona nobilis et honesta valde. Horum sane filius illustrissimus juvenis Crophorus prudentissimi fuit animi, probus et honestus, omnique morum probitate ornatus, filiam ducis Harderici principis nobilissimi Cleopatrem nomine duxerat uxorem. Hic cognatus sanctæ fuit Ursulæ et B. Pinnosæ, atque S. Sapientiæ. Porro et ipse Crophorus, uxorque ipsius Cleopatra, ambo, priusquam hæc sacra virginum foret expeditio, biennium ante coram principibus regni patris sui legitime sunt coronati. Quoniam consanguineus erat regis virginis Ursulæ patris, iuvitabatur uxor ejus regina Cleopatra visitare filiam illius, ac ceterarum virginum sacrarum conventum. Venerunt ergo de Australi terræ illius parte cum nobili virginum et juvencularum comitatu, virgines fere ducentas secum habentes. Denique rex ipse et uxor ejus regina, ambo fuerunt Ursulæ virginis parentum consanguinei: ille ex parte patris, et ista ex parte matris: qui dum apud virginem Ursulam, ceterasque ipsius sodales moram facerent, summa jucunditate lætantes, manifeste cognoverunt, evidentissimisque signis viderunt, cælitus illic perpetratis, quoniam a Deo facta sunt omnia, et ipsi divino admoniti responso, consenserunt sancto illi virginum aggregari cœtui. Porro et comitissa quædam nobilis, ipsius regis Crophori cognata, pariter cum ea profecta est, ducens et ipsa virgines in suo comitatu sexaginta: Berengardis enim vocabatur, quæ duas quoque secum filias duxit, quarum una Berengardis, et altera dicta est Lucia, quæ post discessum virginum denuo ad maritum rediit: non enim venit, ut cum illis proficiscens abiret, sed ut ductrix foret regalium juvencularum: dolorem siquidem permaximum et mœrorem hic idem rex juvenis, conjunxque ipsius regina suis post discessum eorum reliquerunt.

CAP. X.

[61] Rex etiam quidam magnificus, animi virtute et morum honestate refulgens, [S. Lucius, conversus per filiam S. Jotham, proficiscitur] nomine Lucius, pater S. Virginis Jothæ præclarissimæ, relicto uni filiorum regno, secutus est universorum regem Jesum Christum per filiam Jotham conversus. Erat enim hæc eadem virgo illustris in numero undecim principalium virginum, prima, sapiens valde, omnique animi virtute adornata resplenduit: et hic duas habuit secum sorores, Geminianam et Justitiam. Hic idem vero rex septem filios habebat, totidemque filias. Quatuor itaque filiarum maritis exstiterunt copulatæ nobilissimis. Reliquæ tres jam dictæ sunt virgines ingenti castitate, prudentia et honestate fulgentes. Porro rex pater illarum a S. Joanne apostolo per visum admonetur, quatenus relictis omnibus Christum sequens, cum sacris proficiscatur virginibus. Denique uxor illius, regina piissima, jam ante ab hoc seculo moriens migraverat. Erat itaque hic idem rex cognatus patris Ursulæ virginis, unde B. Jotha cum suis sororibus invitatur ad cognatam suam venire Ursulam, illamque invisere, ac virginum aliquas ducere secum. Soror etiam istarum virginum una S. Eugenia illustris ducissa, cum duabus filiabus Margarita et Verena proficiscitur cum illis. Quos ipse dux Sicherus nobilis maritus illius divino afflatus spiritu lætus sequitur, omnia relinquens. Reliquæ tres filiæ regis istarum sorores matronæ, quinque cum eis direxerunt filias virgines clarissimas, Eutropiam, Evodiam, Marcellam, Dionysiam, Syntheriam.

[62] [cum comitatu ex genere suo et aliis 330.] Denique septem filii regis, B. Jothæ fratres, novem cum illis filias direxerunt virgines. Primus namque illorum frater rex Illerus, unam direxit filiam nomine Balbinam, virginem valde præclaram, multaque animi virtute præditam. Hanc illustrissimus adolescens Honoratus filius regis cujusdam frater S. Nobilianæ subarrhando desponsaverat: quem illa convertens de milite seculi martyrem fecit et militem Christi. Alter vero fratrum duas misit filias, Mariam et Martham. Tertius etiam duas, Margaritam et Joannam. Reliqui fratres quatuor direxerunt filias, Venustam, Placentiam, Sibiliam et Euphrasiam: quarum quædam nobilibus viris exstiterunt desponsatæ. Regina siquidem Justitia mater illorum, uxor regis Lucii duos habuit fratres, atque sororem unam. Quorum unus Alexander dux egregius et illustris, vir honestus valde, amator religionis et pauperum quinque filias illuc misit. Alter sane fratrum solam direxit, quæ Melliflua dicebatur, quia moribus dulcissima fuit et eloquio: quæ tamen proprio nomine dicta est Balbina. Soror autem istarum unam misit filiam, quæ Symphoriana dicebatur, et erat magnæ indolis et bonæ opinionis ista, multumque ab omnibus dilecta. Filium itaque regis cujusdam habebat sponsum, magnæ probitatis juvenem, qui post discessum virginis multo languebat dolore super illius absentia. De jam dicto Alexandro duce nobilissimo et viro eximio, et super ejus conversione, uxorisque illius alias suo loco post regum seriem tractabimus. Habuit vero rex idem trecentas secum virgines et fere triginta.

CAP. XI.

[65] Rex similiter Clodoveus, totus de partibus illis religiosus, [S. Clodoveus. similiter conversus opera filiæ,] bonæque vitæ existens, cum uxore Blandina bene religiosa valdeque honesta regina, exemplo filiæ suæ Eugeniæ pii Alexandri ducis supradicti uxoris, ipsiusque ducis generi sui exhortatione attracti, regnum Hermolao filio suo relinquentes, viro forti et strenuo, se sacris virginibus Christi associarunt, cum eis proficiscentes. Quatuor itaque filios habebant, et quinque filias, quarum duæ virgines fuerunt, et tres nobiliter nuptæ. Rex sane et regina easdem virgines filias secum duxerunt, Walburgem sanctissimam, et Sabinam Deo et hominibus acceptas. Porro filius eorum rex duas cum illis direxit filias, Sapientiam et Illustrem, honestas valde et decoras: quæ ambæ duobus erant ducibus desponsatæ. Tres sane reliqui, tres miserunt filias, Evodiam, Deponentiam, Salutariam. Prima namque filiarum, duas direxit filias, Evodiam et Clementiam: altera, solam Mariam: tertia duas, Eunomiam et Eracleam. Quarum quædam nobilibus erant viris desponsatæ. Sponsus siquidem S. Clementiæ nobilissimi cujusdam principis filius Eutropius nomine, sponsæ suæ tractus amore, aliorumque juvenum exemplo persuasus, relicto principatu, dignitatisque honore, conventui se virginum sacrarum jungens, cum illis proficiscitur.

[64] [proficiscitur cum 205 virginibus.] Ipse denique rex tres habuit fratres, et duas sorores. Quorum primus dux inclytus, duas misit filias, Europam et Alexandriam. Secundus tres filias direxit, Euchoniam, Silvanam et Historiam. Tertius duas, Ichoniam et Probam. Porro sororum prima, duas misit filias, Plenariam et Euchoniam. Secunda tres, Præclaram, Fulgenam et Eustajam. Quarum Præclara virgo, juxta nomen suum, claruerat nomine ac bona opinione. Fuit quippe in omni morum virtute composita, facieque decora. Hæc siquidem sponsum habuit probissimum, prudentem et honestum, Isichium nomine, regis cujusdam filium, qui sponsæ ejusdem attractus amore et exemplo, per eam secutus est Christum: atque avunculo sponsæ suæ Clodoveo regi pio illustrique reginæ adhærens, cum eis peregre profectus est, corpus et animam pro rege cælesti traditurus. Hic idem juvenis regius, virginem honestissimam sororem secum duxit, nomine Blandulam. Denique et ista a quodam gloriosissimo juvene filio regis cujusdam desponsata est, dotalitiisque nobilibus subarrhata. Porro et aliæ complures de genere et prosapia illius virginis nobilissimæ, cum eo comitantur. In ejusdem autem regis piissimi, uxorisque ipsius reginæ bonæ comitatu, virgines fuerunt ducentæ et quinque.

CAP. XII.

[65] Rex etiam quidam nobilis et virtute insignis Canutus nomine, [S. Canutus cum uxore] una cum uxore Balbina illustri et optima regina, filiorum atque filiarum exemplo attracti, persuasione etiam illorum admoniti, cum sacris virginibus iter arripiunt, dantes prius uni filiorum Carolo regnum. Habebat sane duas filias virgines, Fidem et Floram, omni animi probitate conspicuas, prudentes et honestas valde, secum proficiscentes. Quarum B. Fides nobilissimo cuidam juveni desponsata fuit. Porro sex filias habebant, et quinque filios, quorum duo cum eis pergunt. Urbanus dux illustrissimus et religiosus una cum uxore Cafinea, quæ filia regis erat cujusdam, honestissima matrona. Frater illius juvenis quidam valde probus et commendabilis, nomine Philippus, cum parentum affectu, tum sponsæ suæ Beatricis nobilissimæ virginis illectus amore, associatur eis, cum illis pergens: erat etiam hæc eadem virgo filia ducis strenuissimi viri, juvencula felix, et secundum nomen suum, beataque Beatrix est appellata.

[66] Duxerunt sane rex et regina quatuor secum filias, virgines duas, Fidem et Floram, atque matronas duas, Sperantem et Florentiam. Quarum Florentia duas secum duxit filias, [et aliis multis de domo sua agmini Ursulano se comitem dat.] Pretiosam et Caritatem. Altera solam B. Caritatem. Habebant quippe matronæ istæ maritos principes nobilissimos, et valde honoratos. Filiæ siquidem virgines jam dictæ nobilissimis et illustrissimis erant viris desponsatæ, comitum et ducum filiis. Porro rex Carolus illorum filius nullam cum eis filiam direxit; sed uxor ipsius regina duas cum eis misit sorores, Euphrosynam et Euticiam. Duo vero filii eorum residui quatuor miserunt filias, Justinam, Cordulam, Luciam et Cyprianam. Filiarum una ex his duabus, quæ remanserunt, tres direxit filias, Sperantem, Florentem et Floram: altera duas, Eugeniam et Felicissimam. Consobrinas etiam secum duxerunt virgines tredecim præclarissimas, aliasque quamplures de parentela sua juvenculas, quarum multæ illustribus sponsis nobiliter fuerunt desponsatæ. In comitatu namque suo duxerunt virgines centum septuaginta tres, et quatuor matronas, quarum S. Sperans et Florentia filiæ regis erant Canuti, et duæ cognatæ illius, Eugenia et Felicissima, nobiles matronæ. Harum quævis duas secum habuit filias, Praxedemam, Genovesam, Alexandriam et Polemiam. Sequebatur quoque illos adolescens regius Alexander cognatus illorum filius sororis regis cujusdam cum sororibus tribus, Eugenia, Felicitate, Perpetua. Secutus est eos præterea juvenis quidam Anacho nomine, illorum consanguineus nobilis, cum sponsa sua, quæ Hildegundis dicebatur. Fuit siquidem hæc virgo de stirpe regia, dulcis moribus, honesta valde et decora, ac prudens. Præterea et præclarissimæ fuerunt inter eas virgines B. Berta filia amitæ illorum, et B. Pinnosa filia avunculi eorum, et S. Generosa, Felicitas et Perpetua, prudentissimæ virgines, et multa virtutum gratia valentes, quæ sponsos suos secum duxerunt nobiles valde et præclaros, atque potentes.

CAP. XIII.

[67] Rex etiam quidam Pipinus nomine, de orientali terræ illius plaga erat, [S. Pipinus cum uxore, filio S. Adulpho] uxorque illius illustris Margarita dicebatur. Illustres ambo exstiterunt genere, atque morum nobilitate fulgentes, ingenti etiam Dei amore ferventes, desiderabant et ipsi peregrinari pro Christo, sacrarum virginum associari conventui. Erat autem ipse rex virginis Ursulæ cognatus, atque B. Jothæ atque sororum illius. Habebat nempe quatuor filios, et tres filias, quorum Adulphus nomine rex est electus, atque in regno confirmatus una cum uxore Dionysia illustri regina, quæ religiosis pollebat moribus. Rex siquidem junior Adulphus incredibili Christi ardens dilectione religiosus fuit, et Deo devotus, humilis, pius, mansuetus, misericors, veritatis amator et justitiæ, pauperum atque humilium defensor exstitit, sui fere et totius dignitatis ac regni contemtor. In cibo parcus ac potu, moderatus in vestitu, atque in omni animi virtute conspicuus. Porro duo fratrum illius erant uxorati, sed tertius adolescens Sidonius nomine, honestus valde fuit et virtuosus, morumque probitate multa vigens. Qui alterius regis filiam desponsarat, optimam, rara etiam virtute fulgentem, nomine Præclaram. Rex itaque Adulphus junior duos habuit filios et tres filias, quarum duæ sponsos habebant generosos, fratres germanos, unius regis filios. Rex itaque senior Pipinus a patre simul et a matre invitatus est, reginæ virginis Ursulæ parentibus filias illorum cum virginum agmine sibi dirigere. Qui volentes ipsorum petitioni parere et voluntati, eligunt virgines de regni sui ditione et potestate nobiles atque elegantes Ursulæ virgini mittentes. Accepit autem idem rex Sidonium adolescentem filium suum cum sponsa Præclara virgine præclarissima et amabili cunctis, atque filiam suam virginem Sinceram nomine, commendabilem valde et sagacem: nam virgo erat vivacissimi sensus et ingenii, puræque religionis amatrix, et has cum multis aliis direxit. Porro et sponsum ejusdem filiæ suæ cum ea direxit Eipredium nomine, filium ducis cujusdam, bonis ornatum moribus, et valde probum.

[68] [cum multis consanguineis et affinibus et cum comitatu 260 virginibus iter instituit.] Denique rex Adulphus filius regis tres filias, quas habuit, cum eis misit, Encleticam, Sinceram et Nobilianam. Duo sane fratres residui tres filias direxerunt Pinnosam, Hermolaam et Geminianam, virgines probissimas et valde honestas, quæ illustrissimis fuere viris nobiliter desponsatæ. Duæ siquidem filiæ regis ipsius illustres matronæ Eunomia et Juditta cum illis pergentes tres secum filias duxerunt Hermolaam et Nicolittam sorores, atque Præclaram virginem castissimam et religiosissimam, quæ semper patri restitit duci nobili Euticio atque matri Judittæ, ne marito copularetur. Habebat itaque idem rex quinque fratres et tres sorores. Fratres itaque isti quatuordecim miserunt filias, et tres sorores illius septem direxerunt filias. Porro fratrum suorum quidam duces et comites exstiterunt ac principes magnifici. Fuerunt vero inter easdem virgines quædam majoris nominis et excellentiori genere, et præclaris viris desponsatæ. Ultima siquidem harum Magna dicebatur, quæ magnæ probitatis fuit virgo et honestatis: filia sororis ipsius regis, et hæc sponsum habebat illustrissimum filium regis cujusdam probatissimum. Denique et ipsa illustris Margarita regina duos habuit fratres et septem sorores. Fratres autem ambo septem direxerunt filias: et quatuor sorores novem miserunt filias. Reliquæ vero sorores tres virgines fuerunt, Philadelphia, Philomena et Pallodora: erant etiam istarum quamplures nobiliter illustribus viris desponsatæ. Fuerunt siquidem in illarum comitatu ducentæ sexaginta virgines electæ, exceptis matronis quibusdam ducentibus illas. Cumque postmodum fama felix earumdem virginum undecim millium dulci odore dilataretur, venit ipse pius rex Pipinus cum Adulpho filio rege piissimo, filias suas ac virgines atque B. Ursulam invisere cognatam suam. Qui cum pro certo cognovissent, quod expeditio, hæc a Deo fieret, compuncti et ipsi, unum de filiis regem pro se et pro filio rege Adulpho rex constituit, atque ingenti apparatu revertentes cum uxoribus et multis adhuc virginibus sanctissimæ sacrarum virginum juncti societati, pro Christo omnium rege mortem subire desiderantes, peregre cum illis profecti sunt.

CAP. XIV.

[69] Rex præterea quidam Avitus nomine, vir fortis et potens, [S. Avitus mittit filias SS. Columbam et Cordulam et sexaginta de stirpe sua;] pius et mitis, duas in eodem virginum beatarum conventu filias habebat, S. Columbam et B. Cordulam. Quarum Columba ex his undecim una fuit principalibus, quæ magisterium super universas gerebant virgines, singulæ mille virginibus principantes. Denique sic idem rex vir bonus existens, justitiæ tenax, ac pietatis exsecutor, quinque filios habuit et tres filias. Duæ autem jam dictæ virgines ipsius filiæ cum nobili comitatu virginum patrem præcesserunt ad S. Ursulam proficiscentes. Tertia siquidem filiarum illius major natu, regi quidam nupta, bonæ opinionis exstitit, omnibusque accepta, quæ Agatha dicebatur. Et hæc filias duas cum præfatis direxit sororibus, Agatham illustrissimam virginem, ac sororem ejus Agnetem, piam virginem, mittens cum eisdem filiabus sexaginta virgines, quarum plures de regali exstiterunt prosapia. Beata siquidem Columba, et soror ipsius Cordula, atque neptes illarum jam dictæ, Agatha et Agnes, nobilissimis fuerunt viris desponsatæ, qui multo dolore sauciati, super illarum absentia languebant. Porro duo filiorum regis Aviti fuerunt uxorati, quorum unus filiam regis duxerat cujusdam, et alter ducis filiam illustrissimi. Tres autem reliqui sine uxoribus erant adolescentes. Porro prior filiorum duas misit filias, Eudoxiam et Philomenam. Alter similiter duas, Ursulam et Luciam.

[70] [ejusdem fratres et leviri alias mittunt cum S. Chelindra] Denique ipse rex tres habuit probatissimos fratres et strenuos comites et duces, atque duas sorores nobiliter nuptas. Fratres sane illius septem filias miserunt virgines, quarum quædam nobilissimis exstiterunt principibus desponsatæ. Posterior namque sororum tres direxit filias, Juvenalem, Vlatimalem et Viventiam. Altera duas, Melchydem et Euphrosynam. Ipsa siquidem regina conjunx Aviti regis, mulier pietate plena et misericordia, jam biennio ante defuncta est, multæ virtutis et caritatis matrona humilis existens, atque pauperum amatrix. Hæc nempe fratres duos habuit et septem sorores. Qui universi quatuordecim filias direxerunt virgines nobilissimas, quarum tres majores erant nominis, ac virtute præclariores ceteris, sponsos habentes illustrissimos et decoros. Harum una fuit Eulalia, altera Tiburtia, tertia Macharia dicebatur; sponsi namque duarum virginum istarum, Eulaliæ et Tiburtiæ, duorum erant filii regum, quorum prior Nicolaus, et alter Nicanor vocabatur, qui ambo cum illis peregrinantes proficiscuntur. Porro S. Chelindris virgo præclarissima, comitis cujusdam filia cum sorore Virgilia in hujus virginis Columbæ fuerunt expeditione. Erat enim et illa cognata virginis Columbæ, ducens secum quadraginta virgines: nam et ipsa sapiens valde, casta, et multa probitate animi fuit vigens, atque una de principalibus undecim existens. Denique et ipsa ducem habebat sponsum nobilem et probatum omni virtute juvenem.

[71] [et comitatu 300 virginum, quas inter S. Odilia.] In harum siquidem comitatu trecentæ fuerunt virgines præclaræ, nobiles et decoræ ad S. Ursulam tendentes. Conjunctæ sunt virgines istæ expeditioni B. Wilhelmi episcopi simul pergentes. Rex quippe Avitus instante peregrinationis sanctarum virginum tempore, suorum filiorum uni cælestis regni desiderio regnum terrenum relinquens associatur virginum choris, et cum illis proficiscitur. Hic idem sane rex avunculus beatæ fuit Odiliæ virginis, quæ similiter exstitit una undecim principalium virginum, et hæc duas habens secum sorores, Juliam et Ursitiam, quæ filia fuit potentissimi comitis et boni viri. Sane rex iste multis bonorum morum virtutibus pollens, animique vigens multa probitate, Dominam nostram intimo dilexit affectu, atque circa ejus obsequium tota mentis intentione fervebat. Ecclesiam quippe nobilem in ipsius honorem construxit, multis ditatam honoribus et prædiis: unde ipsa piissima cælorum regina misericordiæ mater perennis, beneficiorum nequaquam immemor sibi ab eo collatorum, materiam Fratri et seriem ista scribenti dedit universa, quæ hic continentur, in corde, et in ore ponens illius. Affinis erat rex iste regi patri Ursulæ virginis, proxima illi consanguinitate junctus.

CAP. XV.

[72] Rex præterea Siranus nomine, dives et inclytus, multaque animi virtute pollens, [S. Siranus mittit filios duos aliosque de domo sua] quinque filios habuit, et totidem filias. Quarum quatuor cum ingenti apparatu, pompaque multa et nobili comitatu ad S. Ursulam diriguntur. Duæ siquidem illarum virgines erant, S. Sibilia et Eugenia; reliquæ duæ matronæ, B. Juliana comitissa et S. Lucia ducissa. Beata vero Juliana comitissa una secum duxit virginem filiam Luciam, et altera ducissa duas, Euphrosynam et Eudoniam. Porro et mater istarum regina Sibilia dicebatur, et erat cognata matris virginis Ursulæ. Filia sane ipsius S. Sibilia una exstitit ex his undecim virginibus, quæ super ceteras erant principales, quæ et ipsa mille præfuit virginibus. Quinta namque filia regis puella fuit absque marito. Filiorum itaque reginæ quatuor erant uxorati, et isti omnes cum illis quinque filias direxerunt virgines, Elpidem, Gelasiam, Fulchiram, Gelasiam et Euphroniam. Ipse autem rex solum habebat fratrem et quatuor sorores, qui universi novem miserunt filias virgines decoras et elegantes: quarum S. Euphronia et Virgulta, atque Carpophora, et Julitta, multa morum honestate vigentes, sponsos habuerunt nobiles. Sponsus sane B. Virgultæ illustrissimus juvenis filius exstitit regis Arthuri strenuissimi et præpotentis atque ditissimi, frater nobilissimæ virginis Nataliæ. Hic idem vero juvenis et prædictæ virginis sponsus Arthurus dicebatur, qui amore tractus sponsæ ipsam sequitur, virginum choris adjunctus sacrarum. Qui sponsus, si in terra remansisset nativa, sine dubio rex erat futurus. Multis revera hic idem juvenis, ac soror ipsius B. Natalia, fuerunt exemplo: nam multa pollebant animi virtute, prudentia, discretione, honestate, elegantia et pulchritudine refulgentes.

[73] [cum comitatu 180 virginum et septem matronarum.] Quid plura? Centum et octoginta virgines in istarum fuerunt societate, ac septem matronæ illustres illarum custodes. Quarum tres cum ad beatam pervenissent Ursulam, relictis ibi virginibus denuo revertebantur. Natalia siquidem virgo præfata in istarum non erat collegio. Quatuor denique matronarum, quæ apud B. Ursulam remanserunt, beata erat Juliana, et soror ejus Lucia, filiæ regis Sirani, atque S. Lupina, nobilissimi cujusdam principis filia, et uxor præclari viri, multumque divitis et egregii hominis: quæ tres secum duxit filias virgines, Eugentiam, Elegantiam et Præpotentiam. Quarta namque matrona fuit cognata virginis Sibiliæ, mulier bona, misericors et devota, Christi pauperibus et egenis multa bona faciens. Et hæc dicta est Serena, uxorque fuit nobilissimi comitis. Denique et ista duas secum duxit filias, Eugeniam et Geminianam. Regina quippe Sibilia, mater virginis Sibiliæ, tres habebat fratres et duas sorores, quæ omnes septem cum eis direxerunt filias, pulchras et elegantes, ac decoras. Ex his quinque sponsos habebant illustres, divitiis opibusque ditatos. Sed cum postmodum ipse rex Siranus Dei admonitus spiritu, filio resignato regno, cum uxore Sibilia regina ad sanctas proficiscens virgines pergeret, duo jam dictarum virginum sponsi, beatarum videlicet Serenæ et Euticiæ, illustrissimi juvenes Falconius et Nitidius, cum eis pergentes pro Christo animas dant et corpora.

CAPUT III.
Ducum profectio et genealogia.

CAP. XVI.

Alexander frater reginæ illustris Justitiæ, dux erat nobilis et inclytus, [S. Alexander dux cum uxore, quinque filiabus et 158 virginibus proficiscitur.] potens et strenuus,consilio prudens, honestate et probitate animi præstans, omni populo acceptus. Avunculus siquidem erat beatæ virginis Jothæ prudentissimæ, regis Lucii filiæ; quæ prima fuit undecim principalium virginum: nam mille præfuit virginibus. Porro uxor ejusdem ducis Eugenia mulier erat christianissima, omniumque virtutum gratia et honestate virum imitabatur. Tres namque filios habuerunt et septem filias, quas summa nutrierunt diligentia, omni castitate et modestia. Filiarum sane duæ in claustro virginum erant et sanctimonialium. Quarum una exstitit abbatissa, femina valde religiosa et virgo magnifica. Altera similiter sanctæ fuit conversationis, cunctis sororibus exemplo existens religionis et speculo. Sorores autem quinque reliquæ patrem et matrem in honestate virtutum et castitate fuerunt imitantes, quarum ista sunt vocabula, Angelina, Mathildis, Symphoriana, Veronia, Hedewigis. Sane illarum duæ fuerunt adultæ, et tres in puellari statu et ætate degentes. Pater vero earum dux illustris Alexander et mater Eugenia nobilissimi regis Clodovei filia virique prudentissimi, Jotham virginem atque sororem suam, neptes honestissimas cum filiabus quinque sequentes, adjunxerunt se virginum sacrarum collegio, cum illis proficiscentes. Præterea et duorum filiorum secum tres duxerunt filias, quorum unus duas misit filias, Ivorittam et Phileriam, alter unam Martinam: multo revera dolore adjacentes ille regiones et subditos suo vulneravit discessu. Erat enim princeps magnificus et valde honestus, plebis sibi subditæ defensor, non sinens milites et prædones violentiam inferre villanis. Habebat siquidem in suo comitatu ad virginem Ursulam proficiscentes centum quinquaginta octo virgines electas.

CAP. XVII.

[75] Leo, dux inclytus et regis Ancharamni potentissimi filius, [S. Leo dux cum sororibus et neptibus] cujus mater illustris regina Martha dicebatur, tres sorores in hac virginum sacrarum societate habebat inclytas et illustres, quarum duæ virgines Eutonia et Euphrasia dictæ sunt. Porro prior illarum acutioris erat ingenii, et virgo multæ probitatis, multaque animi probitate et virtute vigens. Sponsum habebat illustrissimum juvenem, optimis etiam moribus pollentem et probum, filium regis cujusdam, nomine Pipinum; cumque ipsius sponsa ad S. Ursulam mitteretur, valde ei obstitit, ne dirigeretur. Denique et ipse idem regius juvenis duas sorores habuit honestissimas, elegantes et decoras in istarum collegio, Anchiranam et Venustam; quæ nobilissimis desponsatæ fuerunt juvenibus. Itaque filia regis Ancharamni soror ducis Leonis, Euticia dicta, comitem habebat maritum illustrissimum, virumque bonum et honestum: qui duas virgines filias secum ducens, Eudoniam et Amphyteam, cum eis proficiscitur: quarum prior comiti cuidam erat desponsata, virgo illustrissima, siquidem ipse Leo dux, inclytus regis filius, S. Alexandri ducis piissimi fuit consobrinus: ætate quidem juvenis erat, sed probitate mentis ingenti pollebat: juvenis exstitit atque bellicosus, negotiis intentus bellicis, qui regis cujusdam filiam nomine Honestam, magna virtutum gratia pollentem, duxerat uxorem: juvencula quidem erat ætate, sed religiosis et honestissimis moribus pollebat, pia existens, casta et misericors: ipsius enim studio et industria Leo maritus ejus est conversus. Quæ tres sorores in sanctarum virginum collegio habuit virgines, Papiam, Mariam et Resideam: quarum Papia multum erat animo composita, prudens eloquio, et magna morum gratia pollens. Habebat namque sponsum probissimum regis cujusdam filium, Leonis ducis consobrinum. Quem tandem hæc eamdem sponsa ipsius, atque ducis Leonis conjunx Honesta convertentes, quatenus et ipse cum virginibus proficisceretur.

[76] Porro illustris dux Leo virginis Ursulæ et B. Jothæ exstitit cognatus, [cum uxore Honesta] multasque propterea in illo virginum cœtu sacro habuit cognatas et propinquas. Unde uxor illius Honesta ab iisdem virginibus est invitata. Regio apparatu et nobili militum comitatu et virginum venit illas invisere: amitam etiam suam ibi invenit patris sui sororem Euchariam nomine, matronam valde honestam, et illustrem comitissam, cum duabus filiabus Eucharia et Blanditia. Verum cum per octo dies moraretur in lætitia magna gaudens et exsultatione, atque in tam stupenda virginum sacrarum et admiranda societate jucundaretur: nimirum et ipsa S. Spiritus ardore succensa illarum comes effici desiderat et socia: quæ cum moram faceret, Leo dux ipsius maritus cum amore conjugis tractus, tum etiam novitate opinionis bonæ earumdem virginum, quæ itaque dulcis et felix spargebatur, captus, insequitur illam. Quo cum pervenisset, summaque lætitia omnes reperisset gaudentes, peregrinationem quoque pro Christo illas cerneret tanto affectu desiderantes, insistente conjuge, sororibus, cognatis, amicis, flectitur animo: dans fidem cum illis proficiscendi, revertitur cum Honesta uxore ad iter dispositum se præparaturus. Sed cum jam tempus instaret profectionis universarum, congregata multarum virginum acie nobilissimarum, dux illarum factus, sanctarum conjungitur agminibus, una cum Honesta uxore honestissima et multum commendabili: quæ licet legitime coronata non foret, tamen diebus jucunditatis suæ, utpote filia regis, et uxor regii mariti, coronam gestabat in capite. Hæc omnia velut stercora pro Christo, universorum rege, reputans dereliquit.

[77] [et 335 virginibus sequitur S. Ursulam.] Habebat sane idem dux Leo in suo comitatu virgines trecentas triginta quinque, atque matronas quinque, quæ illarum fuere ductrices et custodes: quarum duabus revertentibus, tres remanserunt, Euticia filia regis comitissa illustris, et S. Gertrudis cujusdam principis uxor, atque B. Gyafridis cum duabus filiabus Geminiana et Beatrice virginibus: habebant vero et ipse dux Leo, uxorque ipsius S. Honesta secum consobrinas et neptes honestissimas, inter quas sancta fuit Anacleta, virgo illustrissima, amabilis multum, morumque suavitate et virtutum gratia valde commendabilis. Ista filia fuit amitæ Leonis ducis, cujus mater erat illustris ducissa et ditissima: tres enim sorores secum habuit virgines, quarum una fere adulta prudentis erat animi, nomine Sophia: reliquæ duæ Sapientia et Chelindris dicebantur. Ipsa siquidem Anacleta prudentissimo juveni filio principis cujusdam fuit desponsata, qui multum illius obstitit viæ, ne mitteretur: dilexit etiam Dominum toto corde et animo, matremque ipsius Dominam nostram intimo dilexit affectu. Beatum etiam Joannem Evangelistam sincera mente dilexit. Porro et soror ejus Sophia similiter sponsum habuit illustrem, comitis unius filium. Erant præterea in hac eadem societate virginum quamplures præclarissimæ, sponsos habentes nobilissimos et valde præclaros.

CAP. XVIII.

[78] Dux etiam quidam Sincerus, Iwani regis fortissimi et potentissimi filius, [S. Sincerus cum filia et aliis consanguineis et assinibus,] cujus mater regina Gyslah dicta est, cum uxore Sibilia, in earumdem virginum fuit comitatu sacrarum. Habebat etiam solam secum filiam, nomine Thasim, puellam decennem. Fratres quoque habebat quinque et tres sorores, quarum duæ virgines Anna beatissima et Amata, devotæ, prudentes, castæ, omnique suavitate morum erant ornatæ: quæ contra suam voluntatem sponsis exstiterunt nobilissimis desponsatæ: quorum unus virginis Annæ sponsus erat regis cujusdam filius, et alter Amatæ sponsus filius fratris cujusdam regis fuit ducis cujusdam. Denique juvenes hi duo earumdem virginum sponsi duarum, quatuor sorores in hac eadem societate habebant Donatam et Pretiosam (quæ filiæ regis fuerunt) atque Eleutheriam ac Vedastem sorores, quæ filiæ ducis exstiterunt fratris ipsius regis, et istæ similiter illustribus sponsis erant desponsatæ.

[79] [cum neptibus et Richaro, instigante] Tres siquidem fratrum ducis Sinceri filiorum regis Iwani erant uxorati, et duo absque sororibus adolescentes illorum trium fratrum. Primus tres misit filias virgines, Aldegundem, Mobiliam et Præclaram: alter duas, Mobiliam et Devotam: tertius solam Odiliam. Porro soror fratrum istorum tertia filia regis Iwani Methildis vocabatur, et erat regina optimi regis Oswaldi uxor et ditissimi: matrona in omnibus honesta, bonæque coversationis et vitæ optimæ, Dei atque pauperum amatrix existens, ipse siquidem rex maritus ipsius piissimus in omni virtute et bonitate conjugi reginæ comparabatur. Erat sane humilis, religiosus, mitis, misericors, et totius honestatis amator: tres namque filias virgines direxerunt ad Ursulam virginem, Eunomiam, Præclaram et Eudoniam. Habebant præterea tres filios nobiliter uxoratos, quorum medius Richarus filiam habuit conjugem ducis unius nomine Melchiam, qui ambo religiosissimæ conversationis fuerunt. Nam patri Oswaldo religionis honestate comparari potuerunt. Tandem divinitus inspirati, relictis dignitatibus, divitiis et honoribus, cum sola filia Placida abeuntes, virginum se sacris choris associarunt.

[80] [uxore Sibilia, est profectus cum 230 virginibus.] Dux autem Sincerus regis filius per Sibiliam uxorem conversus est: uxor itaque ipsius Sibilia mulier fuit prudentissimi ingenii, atque sagax valde, quæ cognatam in cœtu virginum habebat nomine Præclaram, virtutis magnæ virginem; et hæc filia regis erat Elpronii, Sibiliæ avunculi, multoque sese invicem fuerunt amore diligentes: hæc vero ab illa invitata, simul et a parte virginis Ursulæ evocata venit cum duce marito invisere Ursulam beatam ipsius cognatam, atque jam dictam virginem Præclaram, aliasque quamplures in illarum collegio consanguineas et virgines, et matronas. Quo dum paucis diebus moram facerent, cum divini amoris instinctu, tum virginum sacrarum admonitione et exemplo persuasi, cum et nobilissimorum juvenum exhortationibus admoniti, consenserunt ire cum illis, atque universas mundi divitias, omnesque seculi delicias spernentes peregre profecti sunt: pro amore Christi se et sua relinquentes. Fuit sane uterque illorum tam dux Sincerus, quam uxor Sibilia virginis Ursulæ cognatus. Porro hic idem dux cum duabus suis sororibus Anna et Amata præclaris virginibus venit, atque cum nobilissimo virginum conventu supradictarum et aliarum multarum remansit, illis adhærens; secum plus namque quam ducentæ quinquaginta virgines venerunt in suo adductæ comitatu: quarum plus quam quinquaginta de regali exstiterunt oriundæ prosapia, virgines honestæ, elegantes et decoræ, multaque pompa adornatæ fuerunt refulgentes.

CAPUT IV.
Genealogia feminarum de comitatu S. Ursulæ.

CAP. XIX.

Regina nobilis et inclyta mater Ursulæ virginis octo fratres habebat, [Matris S. Ursulæ fratres, sorores] et sex sorores: quorum Maurisus episcopus atque comes Nicolaus, et Gerasina Siciliensis regina ex parte patris, de matre altera illius erant fratres. Pater itaque ejusdem reginæ Gelasius nomine, prima ipsius uxore mortua, quæ filia erat regis de Sicilia, utpote princeps fortis, magnus et inclytus filiam duxit strenuissimi regis Alexandri viri probissimi et valde honesti nomine Sibiliam; de qua sex genuit filios, et sex filias. Gelasium et Alexandrum, et Magnum, Eugeniam quæ Alexandria vocabatur, Marcellam, Eulaliam, Euticiam, Gerasinam, et Victorinam. Porro Gelasius fratrum horum unus erat; princeps præclarus erat et robustus: cujus uxor de stirpe fuit regali oriunda, magni comitis Hilderici filia, quæ dicta est Hildelina. Hic idem Gelasius junior ex ea tres genuit filios et sex filias. Denique tres ipsius filii quinque filias virgines ad Ursulæ nuptias direxerunt, decoras valde et honestas. Quarum tres optimis exstiterunt desponsatæ juvenibus et nobilibus. Margarita, quæ speciosissima fuit, multumque decora et amabilis, Mobilia honestissimæ conversationis et vitæ erat laudabilis. Meandra virgo sapiens fuit, optimis pollens moribus, reliquæ duæ erant puellæ, prædictarum siquidem sex filiarum. Horum fratrum sororum duæ virgines erant, et quatuor matronæ honestissimis copulatæ maritis. Itaque duæ jam dictæ ad Ursulam mittebantur garrulæ, procaces et linguosæ, quæ multum sæpe sua superfluitate verborum socias gravabant turbantes. O quam indecens est signum in juvenculis et juvenculabus, in adolescentibus et virginibus domicellis præsumptio mentis et obduratio cordis! Per linguæ procacitatem et animi proterviam, animæ virginitas perditur et integritas mentis. Unde si facultas daretur, occasio atque opportunitas, facillime castitas corporis, integritas et virginitas carnis violata perderetur. Bonum signum, ait Seneca, est in adolescente verecundia.

[82] [aliæque consanguineæ et affines.] Ceterum sorores earumdem virginum duarum non laudabilium honestæ quæcumque matronæ novem filias miserunt virgines: quarum quædam puellæ fuerunt necdum nubiles. Quinque autem ex his erant adultæ, præclarissimis viris desponsatæ. Harum prima Margarita sagacissimæ fuit mentis, et ingeniose prudens, quæ valde decora; alia Prudentia, omnibus erat amabilis et accepta, præ multa animi sui virtute et suavitate; modesta fuit in verbis, moderata in moribus, composita in gestibus. Tertia Amantia, et ipsa nihilominus viguit multa morum honestate et gratia. Quarta Melandria, speciosa fuit ac mente composita, ac sagacis animi. Quinta super omnes erat prudens atque devota, multumque orans et psalmos jugiter habebat in ore, Dominumque frequenti meditatione gestabat in corde: ista in habitu, verbis et gestibus, religionis exemplum atque honestatis cunctis præbebat. Prudentia siquidem dicebatur ista, et Iwana: Istæ quinque virgines a B. Ursula exstiterunt multum dilectæ. Alexander fratrum reginæ secundus fortis erat robore, potens, inclytus et dives. Hic filiam regis cujusdam duxerat uxorem Benignam nomine, optimam matronam, animo pacatam, semper ad pacem maritum ac ceteros, quos potuit, instigantem. Porro et illi tres filios genuerunt et septem filias, quarum quatuor virgines Ursulæ mittebantur. Verena virgo honestissima et multæ intelligentiæ ac prudentiæ fuit, magnumque locum inter principaliores ac prudentiores habuit, propter multam animi sui probitatem. Secunda sororum Verenia, et tertia Jeronia, quarta Illustris. Quatuor sane virgines istæ optimam matrem imitantes, animo fuere constantes, in omni honestate et probitate virginali vigentes, universis gratæ exstiterunt et acceptæ. Omnes denique viris erant desponsatæ nobilibus: sorores namque tres maritis copulatæ illustribus, septem cum illis filias miserunt, quarum tres puellæ fuerunt, et quatuor nubiles. Porro tres filii præfati principis Alexandri quatuor filias direxerunt virgines, et unam matronam prudentem valde et honorabilem nomine Metildem.

CAP. XX.

[83] Tertius nempe fratrum reginæ matris Ursulæ Magnus dicebatur, [Materteræ S. Ursulæ seu sorores matris ejus,] et paucas misit virgines: quia nequaquam multa probitate vigebat, ignavus siquidem erat corde, satisque stolidus mente, a ceteris fratribus et cognatis degenerans exorbitavit, potationibus et ventri deditus erat, cujus vestigia uxor fœda sequebatur, mulier proterva et linguosa. Potest aliquis lectorum mirari, quare quorumdam per nos vitia detegantur, cum in serie virginum sanctarum virtutes illarum et probitates debeant propalari, quod et fecimus, et adhuc facturi sumus: non enim a nobismetipsis loquimur; sed hæc quæ spiritu Dei cælitus nobis suggeruntur, ea pandendo scribimus, et notando. Nunc prædictarum sex sororum seriem tangemus: quarum prima fuit B. Eugenia, quæ cognominata est Alexandria, propter multam morum bonorum probitatem, animique virtutem, quæ regem Alexandrum avum suum magnæ virtutis virum et probitatis imitabatur. Qualis ista fuerit, satis ostendimus, cum seriem ipsius atque filiorum ejus B. Columbani episcopi sapientis viri, fratrisque illius Evodii ducis inclyti virtutem, et S. Marcellæ piissimæ sororis ipsorum comitissæ describeremus. Porro et S. Eulalia soror ejusdem Alexandriæ ducissæ, matrona nobilis animo et virtute, cum duabus filiabus Hodierna et Odilia virginibus honestissimis, ac tertia Sibilia viginti annorum matrona et regina sorori adhærens Christum sequitur regem verum. Hæc eadem siquidem Sibilia regina fuit, magnæ virtutis et opinionis matrona.

[84] [quam B. Hermannus Marcellam, S. Elisabetha Dariam vocat, plures quoque mittunt filias.] Denique Marcella sororum una, mater Ursulæ reginæ, nequaquam infructuosa exstitit, filiam enim misit Ursulam, quæ caput, princeps et ductrix totius virginum sanctarum fuit exercitus. Hanc siquidem reginam domina Elisabeth alio vocat nomine: binomia sane erat, eadem Marcella regina. Euticia quarta mulier fuit religiosissima, Dominum timebat, et hominem propter Deum reverebatur. Sapiens siquidem erat, valde modesta, clemens et honesta, maritum etiam habebat virum nobilem, sed edacem et vini multi potatorem, quem tamen illa frequenti admonitione et pia ex parte magna emendatum correxit; qui filios habebant duos, et novem filias, quinque autem ex his virgines erant, et quatuor matronæ viros habentes honestos: filiæ namque virgines mittebantur, quarum quædam honestate multa præditæ matrem imitabantur. Præterea et quatuor sorores illarum quinque direxerunt filias virgines: unus sane fratrum uxoratus, duas misit filias virgines. Quinta siquidem sororum reginæ Gerasinæ nobiliter nupta filio regis cujusdam nobiliter se gerens honestate præcipua vivebat. Ista quinque filios habuit totidemque filias, qui universi novem filias miserunt virgines. Sexta vero sororum Victorina mulier erat præclaræ conversationis et honestæ, et multum orans, atque in lectione assidua. Hæc maritum habebat illustrem, comitis Sigebaldi filium, juvenem strenuum, fortem et probum, qui tres habentes filias, solam direxerunt virginem infra annos puellam nomine Placidam.

CAP. XXI.

[85] B. Oliva virgo dulcissima, et regina illustrissima, nobilissima regis Antipatri filia, [S. Oliva cum S. Fideana,] qui patruus erat virginis Ursulæ patris, regi Oliverio, nobili multum et juveni, fuit desponsata, uti jam supra in serie regum habetur descriptum. Hæc ad virginem Ursulam cognatam suam cum nobilissimo virginum comitatu venit invitata. Venit præterea cum ea Fideana ducis cujusdam Herdingi nobilissimi filia, cujus illustrissima mater matrona nomine Fida regis unius erat filia. Porro eadem virgo Fideana ingenua exstitit generis nobilitate, ingenua quoque multum erat mentis et animi generositate, atque universis, qui eam noverant, bonæque opinionis ejus famam audierant, commendabilis valde et accepta. Cognata siquidem ejusdem Olivæ fuit reginæ, et proprio nomine Fideana dicebatur. Quæ tres secum duxit sorores, duas virgines Placentiam et Placatam: quarum prior illustrissimum sponsum ducis cujusdam filium habuit. Tertia namque sororum, quæ secum gradiebatur, Methildis vocabatur, matrona nobilis et honesta comitissa, solam secum ducens filiam virginem Endaram nomine, juvenculam valde præclaram, sponsum habentem nobilissimum principis cujusdam magni filium, qui Eucharius dicebatur: iste autem cum amore sponsæ illectus, tum divina inspiratione admonitus, cum tribus sororibus, Anna, Cleopatra et Juliana: nec non et cum novem virginibus cognatis suis, aliisque quam pluribus sacrarum virginum cœtui associatus, cum illis proficiscitur. Harum denique virginum quædam præclarissimæ fuerunt, præclaros habentes sponsos. Porro virgo præfata nobilis Fideana, fere quadraginta secum virgines ducebat illustres et generosas, atque decoras.

[86] [S. Thecla aliisque multis comitatur S. Ursulam.] Præterea in comitatu Olivæ virginis et reginæ, quædam venit virgo nobilissima nomine Tecla, quæ et probitate morum, animique virtute, ac generis nobilitate virgini Olivæ comparari potuit: nam filia patrui ejus erat, ipsius etiam collega fidelis. Pater itaque virginis Teclæ Reformius vocabatur, et erat frater regis Antipatri, Olivæ patris, princeps nobilis et honoratus: qui jam ante ex hoc sæculo migrans obierat; et mater Anacleta filiam sequitur Teclam, cum Oliva proficiscens. Porro hæc eadem Anacleta, virginis Teclæ mater, filia cujusdam exstitit inclyti regis. Fuit etiam cum prædictis virginibus, et illustrissima virgo Natalia, nobilis valde, cum suarum virginum collegio associata, regis Arthuri filia potentis et magnifici, de qua loco suo latius, ut dignum est, tractabitur. Denique rex idem Arthurus, duos fratres habebat, quorum unus episcopus dicebatur Benedictus, et alter Pipinus, dux egregius et nobilis, B. Alexandriæ maritus existens, virginis Ursulæ materteræ, illustrissimæ et multum valentis matronæ. Pater quippe dux idem fuit B. Columbani episcopi, fratrisque illius Evodii ducis nobilissimi, atque sororis illorum S. Marcellæ optimæ comitissæ. Tres siquidem fratres illi, rex et duo reliqui, sororem habebant egregiam nomine Zaphirinam, quæ multum erat honesta, commendabilis, et vitæ bonæ, comitis Rogerii, viri prudentis et honesti uxor existens. Tres filias ex illarum sacro habuerunt cœtu virgines, Benignam, Nicolittam, Zoyam: quarum Benigna virgo per omnia fuit honesta, prudens, animique virtute insignis, cunctis amabilis, specie decora, moribus dulcis et affabilis. Hæc autem sponsum habuit nobilissimum Dagobertum, regis cujusdam filium, tres sane sorores istæ, cum pluribus adhuc virginibus, ad Ursulam virginem sunt directæ. Beatam namque Benignam sponsus illustris ipsius Dagobertus insequitur, gratia Dei inspiratus, et ipse sacrarum virginum una cum nobili sua sponsa societati aggregatus, cum illis peregre proficiscitur.

CAP. XXII.

[87] Cumque Frater, harum visionum notarius, vice quadam orationi et precibus insisteret, [B. Hermanno revelatur se accepturum S. Olivæ reliquias] vidit corpus quoddam aperto sepulcro supinatum jacere, coronamque auream in capite illius. Super quo Frater admiratus, sciscitans a Domina nostra quæsivit, quidnam ista portenderent. Cui misericordiæ mater respondens ait: Nonne ante annos quatuor, virginis cujusdam Olivæ tibi corpus est promissum? Ecce hæc eadem virgo est, cujus tu corpus habebis; regina siquidem erat, coronam in capite gestans; adhuc, inquit, sub terra latet sepulta: sed tu corpus habebis illius. Super quo Frater gavisus adhuc evidentius scire cupit, si certa foret visio; a sacris virginibus quærit, quæ fuerit illa Oliva, cujusque sit stirpis et conditionis; cui B. Cleopatra, S. Marcellæ comitissæ filia, respondit, dicens: Pater Olivæ virginis ejusdem Cleopater dictus est, et erat patruus regis Ursulæ patris, cujus mater Nicostrata dicebatur insignis regina. Qui cum filios non haberet, desponsabat illam Oliverio juveni quidam probissimo, regis senioris Oliverii filio. Cleopater autem, Olivæ virginis pater, regni sui principes convocans, ambos coronavit: tam sponsum filiæ, quam ipsam sponsam. A die vero desponsationis illius celeberrimæ plusquam trium mensium defluxerat spatium, quo jam in brevi erat legitimo connubio ducenda. Interim convocantur virgines, ad S. Ursulam virginem dirigendæ. Tunc et Oliva virgo et regina venit cognatam ejus visitare, ipsius nuptiis volens interesse; quæ nobili comitum stipata conventu, adduxit secum virgines fere trecentas. Insecutus est eam postmodum sponsus ejus rex Oliverius, ducens et ipse de regni sui ditione adolescentulas et virgines fere trecentas.

[88] [et caput S. Theclæ. Utriusque item historia retegitur et sanctitas scriptoris magnifice extollitur.] Hic vero idem Frater, cum alia vice orans sanctam nominaret Olivam, adstitit illi virginum quædam dicens: Quotiescumque beatam nominaveris Olivam, statim nominabis et Teclam juxta illam. Et quæ est, inquit, illa Tecla; et si tu es eadem Tecla? Sum, ait illa: nam S. Oliva mea fuit cognata et collega, et non erat mulier, quam tanto diligerem affectu. Tu habiturus es corpus illius, similiter et caput meum: sed scias, nequaquam quia ab invicem separari facile volumus, vix unquam in vita sumus ab invicem sequestratæ, unde nec in morte separamur. Adhæsi namque lateri ejus, cum interficeretur jaculo, et ego interempta gladio occubui. Scias, inquit illa, pro certo, quia ex quo civitas tua fundata est, numquam monachus eam intravit, qui tantum in ea profecerit, quantum tu profecisti, et adhuc proficies. Thesaurus enim te magnus exspectat et pretiosus, tam martyrum sanctorum, quam virginum sacrarum. Tu sane nos in terris juxta posse tuum exaltas, et nos tamen in terris, quam in cælis juxta nostrum posse exaltabimus. Sed tu nostra nequaquam indiges exaltatione, quoniam Domina nostra, quam tanto diligis affectu, et jam exaltavit, atque adhuc in miro modo exaltabit. Cumque hic idem Frater hæc scribens notaret, ipsa virgo Tecla cum pluribus illi adstitit virginibus, ponens hæc verba in ore ipsius. Aderat et Oliva rogans, ne ipsa et B. Tecla ab invicem separentur.

[89] [Discit quoque se caput S. Sinceræ possidere.] Adhuc virgo Tecla subjungens ait: Cumque ego et mater mea ad B. Ursulam pergeremus, quædam etiam cognata nostra nobilis matrona nobiscum venit, quæ dicta est Elisabeth, cum tribus filiabus, quarum una cum Elisabeth, juncta erat matrimonio, sed reliquæ duæ fuerunt virgines, Sincera et Nicolitta. Tu autem scias pro certo, quoniam caput S. Sinceræ habes cognatæ meæ virginis nobilissimæ. Præterea te scire volo, quod corpus quod habes virginis Julianæ, quæ et ipsa mea est consanguinea, multumque mihi est affinis. Pater itaque ipsius, patris erat consobrinus mei, comes illustris et valde valens. Denique et ipsa sororem nobiscum habebat, nomine Teclam, quæ ambæ illustres exstiterunt, et bonæ conversationis, atque cum summo desiderio martyrii palmam subierunt. Beata siquidem Juliana et S. Sincera cum sororibus suis S. Olivæ virginis et reginæ proximæ fuerunt cognatæ.

CAP. XXIII.

[90] Natalia virgo beatissima, elegans et decora, tam morum honestate nobilis et inclyta, [S. Natalia, filia alterius Arthuri quam de quo fabulatus est Galfredus, cum 308 virginibus,] quam generis prosapia illustris et generosa. Regis Arthuri erat filia Britannici et hominis magnifici, hæc cum nobilissimo virginum comitatu venit a patre virginis Ursulæ invitata, quatenus et ipsa filiæ illius nuptiis interesset. Rex itaque pater Ursulæ consanguineus erat regis Arthuri, B. Nataliæ patris. Trecentas sequidem et octo secum duxit virgines, et matronas nobiles septem, sub quarum disciplina virgines erant et custodia. Licet hic idem Arthurus rex fuit magnus, potens et fortis, non fuit tamen ille bellicosus rex, de quo tanta in historia Britonum narrantur a: erat tamen illi proxima consanguinitate conjunctus. Uxor namque Isenbaldi fratris Nataliæ virginis S. Porphyria, regis cujusdam filia nobilissimi et præpotentis, cum ea comitabatur, relinquens omnia. Beata sane Porphyria duas secum duxit filias virgines valde præclaras, Eusebiam et Jotham, sponsos habentes nobiles. Porro et B. Natalia Philippi ducis uxor magnifici, quasi consobrina erat prædictæ virginis Nataliæ, pariter illi associata secum comitabatur, sequens eam cum tribus filiabus, Egera, Hermolaa, Ermina. Quarum hæc prudentissima virgo et multum commendabilis sponsum habuit illustrem filium regis cujusdam. Præterea et comitissa nobilis ipsius Nataliæ virginis consanguinea, quæ dicebatur Helena, venit cum ea, filias duas secum ducens, Helenam et Elisabeth. Similiter et Euphemia nobilis matrona, de regali existens prosapia illius cognata, cum sola filia Hodierna illam sequebatur. Sancta itaque virgo Natalia una secum duxit sororem Octoniam, atque duas filias sororis suæ Perpetuam et Gerburgem parvulam. Sanctam quoque Agnem fratris sui filiam, ac ducis avunculi sui filias Liburtiam et Adelinam secum ducebat. Præterea et S. Gibonia illustris virgo et cognata ipsius et collega dilectissima, cujusdam magni principis filia, et viri optimi, atque B. Simenia virgo valde omnibus amabilis, unius comitis filia, eusdem Nataliæ virginis consanguinea, cum ea venerunt.

[91] [multisque cognatis et affinibus Ursulanæ societatis fit consors.] Denique et sorores duæ ipsius materteræ filiæ illi adhærentes cum ea profectæ sunt, Florentia et Flora. Porro et S. Benedicta et soror illius Euphrosyna, ipsius Nataliæ cognatæ nobilissimæ: nec non et B. Brigida, Euphemia et Eulalia, secutæ sunt illam: sorores etiam duæ unius materteræ ipsius, B. Benigna atque Illustris, virgines præclaræ, necnon et S. Euphrosyna ipsius cognata, comitis cujusdam nobilissimi filia, cum ea sunt profectæ. Harum quamplures sponsos habebant nobilissimos, comitum et ducum filios, divitiis multis ditatos. Præterea et Gyramanus puer præclarissimus quidam sedecim annorum, filius avunculi ejusdem virginis Nataliæ, immenso illius tactus amore, illam sequebatur: pergens cum ea elegantissimus et decorus valde. Hic idem puer eundo Romam et redeundo illi adhæsit, pariterque cum illa trucidatus occubuit: filius siquidem illustrissimi erat principis et ditissimi, nam sororem parvulam in illo habebat comitatu, Placidam nomine. Porro quidam episcopus cum tribus viris nobilibus et matronis quibusdam virgines ducentibus venit cum egregio apparatu, et sumptibus, muneribus et donativis ingentibus, qui cum ad S. Ursulam venisset, ingenti gaudio sunt ab ea excepti; sed cum viderent nuptias differri, relictis ibi virginibus et matronis quibusdam redire nolentibus, episcopus cum paucis reversus est in regionem suam. In ejusdem virginis Nataliæ societate trecentæ fuerunt virgines, sexaginta quinque, exceptis matronis quibusdam nobilibus.

CAP. XXIV.

[92] Inter ceteras virgines undecim millium, Joannis nobilissimi principis fuit filia Elisabeth, [S. Elisabetha cum avunculo S. Cæsario episcopo Meldensi] devotissima virgo, de stirpe regia, honestæ conversationis et vitæ, timens Deum ac diligens valde. Quæ cum multis animi floreret virtutibus, præcipue tamen, et super omnia ipsam omnium Dominam virtutum, matrem misericordiæ Mariam, et sanctarum virginum reginam toto corde et affectu dilexit. Porro et mater ipsius Elisabeth dicta est, nobilis matrona, et præ honestate morum cunctis erat amabilis et gratiosa. Denique et ipsa Dominam nostram plurimum diligens, filiam docuit, quatenus eamdem cæli reginam, totius gratiæ matre m præ omnibus diligeret, eamque jugiter in corde haberet et memoria. Multas præterea, præ amore Dominæ nostræ, pauperibus et egenis eleemosynas largiens erogabat, devota. Beatus sane Meldensis episcopus Cæsarius, vir honestissimæ vitæ, totiusque virtutis et probitatis amator, matris hujus matronæ fuit frater, qui Romæ ipsis virginibus est adjunctus, passionisque earum factus est socius. Habuit etiam hæc eadem matrona sorores quinque nobiliter nuptas, quarum una ducis Helvidii uxor fuit, virginis Ursulæ patrui: pater hic idem erat ducis Helvidii junioris, qui cum beatis profectus est virginibus, ducens uxorem secum et filias duas, S. Spem et Euphrosynam virgines præclarissimas.

[95] [cum sponso aliisque multis abit.] Beata siquidem Elisabeth virgo illustris et præfata, et genere nobilissima exstitit et morum virtute, sponsum habuit illustrissimum strenuissimi regis Herderici filium, ingenti probitate conspicuum. Cum virgines ubique ad B. Ursulam eligerentur mittendæ, venit et ista jam a cognatis suis S. Spe et sorore ipsius virginibus evocata, pulcherrimo virginum comitatu stipata. Quinque namque habuit fratres, quorum quivis filiam unam secum direxit, Eustorgiam, Resindem, Amabiliam et Florentiam. Denique virgo præcipua constantior fuit ceteris et virtuosior, majorisque famæ et nominis, prudens fuit et astuta, ac morum probitate refulgens insigni. Habebat præterea sponsum nobilissimum regis cujusdam filium, adolescentem probissimum. Quædam et ceterarum sponsis exstiterunt nobilissimis desponsatæ. Virgo itaque Elisabeth sorores duas habuit matronas, comitissam unam et alteram ducissam, quarum prior tres secum filias misit, Eleutheriam, Boninam et Florentiam; altera sane duas. Floram et Elpridem. De consobrinis suis secum duxit virgines septem illustres, Genovesam, Vulturam, Amabiliam, Cleopatram, Despondeam, Electam, Amarantiam, quarum quædam nobiliter fuerunt viris nobilibus desponsatæ. Habuit et virginem secum collegam suam et cognatam, comitis cujusdam filiam, castam, et verbo et gestu modestissimam, quæ proprio nomine Modesta dicebatur. Et ista plures secum duxit virgines consanguineas, neptes et consobrinas, atque sororem parvulam nomine Peregrinam. Beatam sane virginem Modestam mater secuta est nobilis matrona, quæ Peregrina vocabatur, ducens secum sororem matronam, quæ strenui erat animi, fortis et constantis, quæ dicebatur Elledera, et hæc duas ducebat filias, Sinceram et Elisabeth. Siquidem virgines istæ Elisabeth et Modesta virginum aciem habebant centum nonaginta, decem minus ducentis. Erat autem Cæsarius episcopus supradictus, et soror ipsius mater B. Elisabeth virginis, de nobilissima regum Francorum oriundi prosapia.

[93] [Pietas B. Hermanni in Deiram.] Quicumque ergo præfatæ virginis Elisabeth corpus habuerit, sciat se magnum habere thesaurum, Dominæque nostræ cælorum reginæ dilectum. Ipsa denique sanctarum virginum regina, Genitrix Christi pia, Fratri ista scribenti, et nomen virginis, et genealogiam illius sponte revelatam, verbaque in ore posuit scribentis. Quam et miræ testabatur esse sanctitatis virginem. Ubi vero corpus habeatur virginis ejusdem, penitus ignoramus: præsens autem capitulum exhortatione piissimæ cælorum reginæ constat esse conscriptum: quæ sibi pure famulantibus semper et ubique misericordissimo affectu, utpote mater misericordiæ, misericorditer succurrit, juvando, justificando, confirmando et glorificando illos exaltat. Beati sunt ergo, qui tibi sunt pura mente servientes, domina virtutum, unica spes et salus omnium, perennis es vita ferventi tibi corde et affectu famulantium. Quæ una cum Filio, universorum creatore et domino, in sæcula sæculorum sis benedicta, Amen. Amen dicat omnis spiritus, laudans te et glorificans.

CAP. XXV.

[94] Virgo Christi Lucia sororque ipsius Germana de nobilissima fuerunt Francorum prosapia: [S. Lucia filia comitis Flandrensis,] quarum pater comes exstitit terræ Flandrensis, princepsque magnificus: Gundefridus enim dicebatur, et ex parte matris de Anglia fuit natus, multique terræ illius reges et principes ejus cognati fuerunt, ex parte vero patris nobiliores Francorum principum proxima illi consanguinitate pertinebant. Erat et regis illustrissimi virginis Ursulæ patris consanguineus, uxor siquidem illius Theodora vocabatur, et erat de nobiliore Saxonum stirpe oriunda, mulier bona et fidelis matrona, humilis, pia et mitis, multa denique morum honestate insignis refulgebat. Tres sane filios habebant et quinque filias, sed filiorum nullus erat uxoratus, quoniam adhuc ætate adolescentes exstiterunt. Filiarum itaque duæ nobilissimis copulatæ maritis, quarum una filio regis erat in matrimonium juncta, et altera duci nobilissimo, reliquæ tres exstiterunt virgines, B. Lucia et Germana, sed quinta adhuc puella fuit parvula. Cumque in diversas partes terræ et regna rex pater Ursulæ mitteret, virgines convocari nobiles, invitatus est et iste comes filias suas dirigere.

[95] [cum sorore S. Germana et sponsis et triginta virginibus,] Pater utique istarum utpote nobilis princeps, fortis et dives, cum ingenti apparatu et nobili ornatu, illustrique virginum comitatu, ambas illo direxit filias, fuerunt nempe sponsis desponsatæ generosissimis: quorum sponsus Luciæ Saphyrus dicebatur: et alterius sororis virginis dictus est Adamans. Fratres quidem erant Germani, unius nobilissimi principis filii, qui ambo sponsarum dilectione juncti, ductores illarum sunt effecti, ad Ursulam virginem illas ducentes. Porro filiæ duæ comitis prædicti harum virginum sorores matronæ illustres, Andolphia et Blasilla, cum tribus suis filiabus, Germana, Blasilla et Felicitate comitantur: tum eis custodes virginum efficiuntur et ductrices. Sponsi sane virginum Luciæ et Germanæ de regali existentes prosapia triginta virgines adduxerunt illis addentes: quarum tres sorores illorum erant Nicolitta, Suffragia et Adwigis, illustrissimæ virgines: duæ quippe illarum sponsos habebant præclaros. Præterea inter easdem habebant consobrinas septem: harum duæ Rigildis et Aleidis præclaræ virgines, nobilissimis viris exstiterunt desponsatæ juvenibus regiis; prædictæ namque virgines Lucia et Germana complures de sua consanguinitatis parentela secum duxere juvenculas elegantes et decoras, quarum quatuor, Aleidis, Residis, Prothera et Nicolitta, multa animi virtute erant refulgentes, magnaque morum honestate insignes, quæ nobilissimis viris desponsatæ exstiterunt.

[96] [cum matre S. Theodora et aliis multis fit S. Ursulæ socia.] Quorum duo filii regum fuerunt, mater vero Luciæ et Germanæ comitissa illustris Theodora maximæ fuit virtutis matrona, honesta valde et misericors, cum septem nobilibus matronis associatur illis, ducens et secum materteras et cognatam suam virginem nobilissimam, illustrissimi ducis Brabantini principis filiam, nomine Gyanam cum regio apparatu et regalibus ornamentis decoratam; quæ sexaginta in suo comitatu habuit virgines electas: hæc eadem Gyana virgo præclarissima, sapiens erat multum, animoque constans et fortis, pudica, totiusque honestatis gratia insignis: fama nihilominus bonæ opinionis illius jam in multas respersa pervenerat regiones. Quam dux Saxonum illustris et magnificus, dotalitiis regiis subarrhando desponsaverat, atque infra quatuor mensium spatium legitimo illam connubio erat ducturus in conjugem. Sed cælesti virginum Sponso, Virginis Mariæ Unigenito præveniente, cælestibus dotalitiis subarrhatur. Igitur ignorante sponso, Saxonum duce potentissimo, cum sodalibus suis Flandrensis comitis filiabus, præclaris virginibus, atque cum nobili earum matertera discessit. Proficiscitur præterea cum illis virgo illustrissima, nobilis et decora filia avunculi ejus Iwana nomine, cum decem virginibus, et ista sponsum habuit probissimum, adolescentem ingenuum, de genere regio progenitum. Denique illustrissimi comitis filiæ duæ Hymwanensis regionis præclarissimæ virgines Isamia et Herdara illis adjunguntur: quarum prior nobilissimo ducis cujusdam erat filio desponsata. Virgo siquidem quædam nobilissima, hujus Iwanæ collega et cognata, nomine Sibonia, valde honesta et magnæ virtutis, ei adhærens proficiscitur cum ea: quæ similiter plures secum duxerunt virgines de sua ditione existentes. plusquam quingentæ virgines electæ in earum omnium societate Anglicum mare transeuntes ad Ursulam Christi virginem felici navigio felices sunt profectæ. Despoliatæ sunt regiones istæ virginibus suis nobilioribus, quas longo post tempore luctu flebili defleverunt: si autem scissent parentes illarum, quia denuo non forent reversuræ, nequaquam eas sivissent abire.

CAP. XXVI

[97] Dorothea virgo et virtute animi nobilis et generis prosapia fuit insignis; [SS. Dorothea et Lucia sorores] hæc erat illustrissimi regis Dorothei filia, et Luciæ nobilis reginæ, qui regno Normannorum principabantur. Regina siquidem ista comitis erat Flandrensis consobrina, beatarum virginum Luciæ et Germanæ illustrissimarum ex parte patris. Denique jam dicta filia regis Dorothea sororem habuit nomine Luciam, virginem similiter omni morum virtute præclaram. Porro filius regis cujusdam juvenis honestissimus, Dorotheæ virginis exstitit sponsus: nam uno ante anno priusquam sacra foret virginum sanctarum expedito, nobili more regalibus illam dotalitiis subarrhando desponsarat. Erat virgo hæc eadem ex nobilissima Francorum, Anglorum, Flammensium et Normannorum principum oriunda progenie: elegantissima quippe fuit pulchritudine, ita ut vix ulla aliqua virginum aut feminarum specie comparari et elegantia posset: præterea et virtute animi, morumque honestate et suavitate ita erat composita, ut nihil ei videretur in ulla deesse gratia virginali. Quocirca sponsus ipsius, regis filius, multis urgebatur amoris stimulis, vehemensque sui pectoris eam ignis inflammans, accelerare nuptias persuasit: sed cælesti consilio et divinæ dispositioni quis obviare potest? Dei siquidem actum est providentia, ut aliis intervenientibus causis et negotiis, dulcium nuptiarum negotia impedirentur optata. Soror equidem ipsius virgo Lucia nobilis, elegans, honesta et decora, elegantissimum sponsum quoque habuit juvenem et decorum, omnique honestate præditum et refulgentem, de regali ortum prosapia, nomine Sicharum, illustrissimum ducis cujusdam filium.

[98] [evocatæ a SS. Ursula Pinnosa et Sapientia,] Cumque tempus instaret per universas regiones, regna et provincias in Anglia virginum coadunandarum, excitæ sunt nihilominus et istæ, et evocatæ a suis cognatis virginibus, Ursula, Pinnosa et Sapientia, quarum patres consanguinei fuerunt regis Dorotheæ patris et Luciæ. Pater itaque virginum earumdem rex regem constristare nolens et reginam parentes Ursulæ, elegit virgines ex regni sui ditione nobilissimas, honestas et decoras, suis associans eas filiabus. Porro rex hic idem solum habebat filium puerum, et filiam matronam prædictarum sororem filiarum, viro nobilissimo et duci optimo copulatam, quæ duas cum eis direxit filias virgines, Elmoidam et Spretianam. Habebat sane tres fratres et duas sorores, quorum tres filias misit primus, Hermolaam, Erdelaam et Eudoniam. Secundus duas, Eustochiam et Amœnam. Tertius duas similiter, Evioram et Virgiliam, harum quædam nobilissimis fuerunt viris desponsatæ valde illustribus sponsis. Porro sororum prima duas direxit filias, Eustochiam et Virgineam. Altera vero sororum solam misit filiam Alquinam. Sponsus namque virginis Luciæ sororis S. Dorotheæ, tres illi adduxit sorores, duas virgines Armingeram et Ermoniam. Tertia quippe illustris exstitit matrona, nobilissimo viro nobiliter copulata, quæ Adela dicebatur, quæ solam duxit filiam Eimoniam virginem probissimam et sagacem, illustrissimo juveni desponsatam.

[99] [cum comitatu 119 virginum se viæ dant.] Centum siquidem atque decem et novem in harum comitatu virgines fuerunt electæ, nobilesque valde et decoræ, ac quatuor matronæ virginum earumdem custodes et ductrices, apparatu sane regio et nobili pompa exstiterunt adornatæ, atque ingenti gaudio ad virginem Ursulam proficiscentes, ab ea et a ceteris virginibus secum degentibus honorifice excipiebantur. Filius itaque regis Dorotheæ virginis sponsus, super sponsæ suæ absentia plurimum languens, fere usque ad mortem nimio sauciatus dolore deficit. Sicharus autem B. Luciæ sororis ipsius illustris sponsus, assupmtis secum virginibus multis et nobilibus, sponsam suam insequitur, illius amore attractus. Arbitrabatur nimirum ipsam sororemque ipsius Dorotheam ac ceteras virgines cum illis proficiscentes peractis nuptiis reducere: sed secus accidit, illaqueatus est profecto et ipse aliorum juvenum, quos ibi reperit, persuasione captus virginumque et reginarum exemplo irretitus, patriam, terras, parentes, delicias et divitias relinquens, sponsæque suæ adhærens, suisque sodalibus peregre proficiscitur, corpus et animam pro Christo universorum rege traditurus.

CAP. XXVII.

[100] Beata virgo Nestoria illustrissima, et genere nobilissima, [S. Nestoria cum sororibus,] virtuteque morum et suavitate exstitit insignis. Pater itaque virginis hujus Eusebius, dux inclytus, fortisque robore et potentia. Mater quippe illius Ægidia vocabatur, et erat filia magni regis Walliorum Hunerici, prædivitis et potentis: soror siquidem fuit jam dicta virgo Nestoria, B. Eleutheriæ virginis et Josippæ, ex parte patris, quæ filiæ fuerunt amitæ virginis Ursulæ: erat vero B. Nestoria ætate sororibus junior, sed animi virtute nequaquam inferior. Sancta denique Eleutheria illustrissima virgo, soror ipsius super omnem virginum exercitum post B. Ursulam principatum habebat: de primis quarta existens. Porro tres istæ sorores præclarissimis viris desponsatæ fuerunt. Sponsus namque Nestoriæ illustris erat et inclytus, regis cujusdam filius, adolescens pulcherrimus, magna morum virtute pollens, nomine Simeon. Hæc eadem sane virgo Nestoria in comitatu sororum suarum non fuit: nam magno virginum agmine stipata nobilium, postea ad Ursulam tendens illas insequitur. Beata siquidem Jotha, prima ex principalibus undecim virginibus, ac soror ipsius S. Geminiana consanguinitate illi proxima sunt conjunctæ.

[101] [cum S. Jotha et Angelo hæc scripta probantibus, et 145 virginibus comites fiunt S. Ursulæ.] Unde et eadem Regia virgo Jotha optimi regis filia, primo Fratrem hujus historiæ notarium exhortando monebat, quatenus et prædictæ virginis Nestoriæ seriem describeret. Aderat et ei nihilominus Angelorum unus, qui earumdem virginum exstiterat ductor, monens ut ea notaret, et dicens: Quia cetera, quæ de ipsis scripsisti virginibus, vera sunt. Habebat hæc sane virgo in comitatu suo inclytas virgines et nobilissimas centum quadraginta quinque. Sequebatur præterea illam adolescens Simeon sponsus illius, atque frater ejus adolescens probissimus et bonæ indolis nomine Alphæus. Virginum itaque illam sequentium quædam consobrinæ ipsius fuerunt, avunculorum filiæ, et materterarum, plures etiam cognatæ et sodales carissimæ: inter quas B. Pinnosa virgo quædam, et Nestoria, atque Virginea, atque Illustris, Sapora, Sephronia, et Balbina exstiterunt illustres, majorisque opinionis. Tres etiam juvenes præclarissimi B. Virgineæ et Illustris atque B. Saporæ sponsi eas postmodum subsecuti ad beatam proficiscentes Ursulam, cum illis pergebant pro Christo exulantes, cum quibus mater S. Balbinæ pergens filiæ adhærebat.

CAP. XXVIII.

[102] Axpara consobrina regis Holofernis Ursulæ sponsi, [S. Axpara cum filiabus et sororibus] fuit filia sane materteræ illius, gloriosissimi regis Authmari, et Luciæ multum nobilis reginæ exstitit filia. Hæc autem Axpara commendabilis regina et ducissa, de commendabili prosapia fuit oriunda, et præ morum suorum virtute, atque eximia qua pollebat honestate, cunctis cara exstitit et accepta. Septem siquidem fratres habuit et duas sorores. Porro regem maritum habebat nobilem valde et illustrem, et quinque ex eo genuit filias et tres filios. Filiarum namque illius tres fuerunt virgines, Rubetha, Lucia et Godelviach. Prima vero Rubetha cuidam erat duci desponsata. Lucia sane regem legitimum sponsum habebat et coronatum, juvenem illustrem. Tertia parvula infra annos fuit. Cumque virgines dato decreto ubique nobiles adunandæ colligerentur in regno patris Ursulæ sponsi, regnisque finitimis, Axpara regina et ducissa illas colligens, elegit et probavit mittendas et refutandas. Erat siquidem hæc eadem matrona in mariti sui regno regina, atque illic unde fuit oriunda illustris ducissa. Denique dignitas optime per eam gubernabatur: virilis itaque fuit animi, magnæque intelligentiæ et ingentis sapientiæ, atque honestatis, et summæ moderantiæ: constans enim erat animo, et in omnibus prudentissima, quæ duas direxit filias, Rubetham et Luciam, contradicentibus illarum sponsis: filiæ vero illius duæ reliquæ matronæ fuerunt honestissimæ viris copulatæ præclarissimis atque principibus magnis, quarum nomina sunt hæc: Juliana et Julitta. Quævis namque illarum duas direxit filias virgines: Juliana misit Genovefam et Prudentiam: Julitta misit Chelindrem et Cleopatram. Harum prior Chelindris multa morum virtute vigebat, sponsum habens illustrem regis cujusdam filium.

[103] [et multo comitatu proficiscitur,] Filiorum sane illius primus tres misit filias virgines, Euphrodiam, Thelindrem et Apollam. Euphrodia siquidem virgo exstitit speciosissima, prudens et honesta, omnique morum probitate decorata. Hæc sponsum habebat nobilissimum, atque in omni refulgentem honestate, Folquinum nomine, Folquini magni regis filium. Quem illa pulchritudinis suæ zelo, specieique laqueo, morumque ipsius suavitate cepit, illaqueavit, et convertit, secum ducens gloriosum martyrem fecit. Duo namque filiorum illius reliqui, liberis carebant. Quorum unus adolescens et alter puer. Supradictæ siquidem illius filiæ nobiles matronæ, Juliana et Julitta cum matre proficiscuntur. Fratres denique ipsius Axparæ reginæ et ducissæ filias direxerunt octo virgines et duas matronas nobiles ad custodiam virginum. Primus itaque illorum rex, qui pro patre fuit regnaturus, duas misit filias, Luciam et Axparam, decentissimas virgines, atque multum honestas, quæ ambæ præclarissimis exstiterunt sponsis dote magna subarrhatæ, inter easdem octo virgines: beata siquidem Rubetha et S. Anacleta multa viguerunt animi honestate et virtute. Sorores sane ejusdem Axparæ reginæ, Athlea et Liburgis, cum quinque filiabus abierunt sequentes Christum, matremque ipsius, cælorum reginam, per sororem Axparam ducissam et reginam: quarum prior Athlea duas duxit filias Euchoniam et Protheam: altera Liburgis tres, Annibalem, Luciam et Chimæram.

CAP. IX

[104] Habuit secundo in suo comitatu Axpara regina consobrinam moribus et genere nobilissimam, [S. Anchira, cum quatuor filiabus, 1232 virginibus,] multaque animi virtute pollentem, Anchiram nomine, ducissam honorabilem, multumque insignem, prudentia et directione præcipua vigentem. Hæc quatuor filias secum ducens proficiscitur cum sacris virginibus, tres siquidem illarum virgines erant, et una matrona: Quarum hæc sunt nomina: prima dicta Prochdea, secunda Hiacyntha, tertia Sophia: quarta matrona Penechia: et hæc duas secum duxit filias Feneam et Prodieham virgines honestas. Porro de sua stirpe et prosapia istæ duæ illustres matronæ Axpara regina et Anchira illius cognata, honorabilis ducissa, multas duxerunt nobiles virgines regales, elegantes, tam genere quam moribus honestas, illustres et præclaras, valdeque conspicuas. In suo itaque comitatu virgines habebant ad Ursulam proficiscentes mille ducentas et triginta duas: universæ quippe virgines, quæ ex parte regis et reginæ, Holofernis Ursulæ sponsi parentum, mittebantur, per has duas matronas Axparam reginam, et Anchiram ducissam sunt electæ et probatæ nuptiis regalibus dignæ.

[105] Erat præterea in illarum societate B. Lucentia virgo illustrissima, [et cum S. Lucentia aliisque Ursulanum iter instituit.] nobilissimi comitis Placidi filia, cujus mater Eleutheria dicebatur, et erat de prosapia regali, cognata regis patris Ursulæ sponsi, fuit et cognata sæpe dictæ Axparæ reginæ et S. Anchiræ illustris ducissæ. Denique et S. Lucia filia regis præclarissimi et B. Natalia, regis etiam cujusdam filia, illius exstiterunt cognatæ. Hæc eadem Lucentia matrem propriam convertit, eamque secum duxit, ac martyrem fecit ex ea preciosam. Habebat sane sponsum illustrem valde et nobilem, nomine Zachariam, qui post discessum illius multo dolore languens mœrebat. Fratres itaque quatuor habuit et quinque sorores, quarum unam secum duxit, Euparam nomine, virginem formosam et bonæ indolis juvenculam. Fratrum sane illius uxorati tres, septem cum ea filias direxerunt virgines: quarum una Lucentia vocata honorabilis erat virgo, atque in cunctis honestissima, omnique virtutum decore ornata, magnæque opinionis existens juvencula, et hæc præclarissimo fuit desponsata juveni nobilissimo. Erat etiam cum ista soror ejus Praxedes virgo juvencula. Porro sorores supradictæ Lucentiæ, Placidi comitis filiæ, tres matronæ fuerunt, præclaris copulatæ viris: quarum quævis cum illa virgine direxit filiam Euchariam, Eusthodiam et Mellifrodicam. Denique et Praxedes virgo illustrissima, quædam illius cognata, secum profecta est, matrem relinquens nobilissimam, et sponsum refugiens honestissimum juvenem et decorum, Christi efficitur sponsa. Matertera præterea illius videlicet et Lucentiæ virginis, matrona nobilis et præclara, soror matris ejus cum duabus filiabus, Pinnosa et Hirmegarde, cum eis proficiscitur: quæ dolo maritum decipiens nobilissimum duosque filios ejus, non reversura discedit: cujus maritus super conjugis absentia nimium dolens languebat. Erat enim mulier prudentissima, magnæ virtutis et consilii matrona: binomia sane fuit, quia Eusebia dicebatur et Præclara. Siquidem hæc eadem Eusebia et soror ejus Eleutheria comitissa mater Lucentiæ virginis consobrinæ exstiterunt præfatæ Axparæ reginæ et ducissæ illius materteræ filiæ b.

ANNOTATA.

a Videtur hinc constare B. Hermannum legisse Galfredi Monumetensis libros.

b Cum tandem ad finem secundi libri RevelationumB. Hermanni venisset Crombachius, universi agminis recensionem instituens, hæc disserit: Comitatus fuit (S. Anchiræ) 1232. His addi possunt 5370 ex cap. 6 et 7. Consurget numerus virginum, quas Ætherius sponsus misit, 4602. Reliquæ vero virgines, aliis in capitibus recensitæ, invitatu S. Ursulæ parentum et agnatorum vel agnatarum videntur præcipue accessisse. Ex parte igitur S. Ursulæ hoc in libro circiter 5214 numerantur virgines convenisse, ita ut numerus virginum hoc libro descriptus totus sit circiter 9816: desiderantur ergo 1184. Unde has petemus, ut undecim chiliades conficiantur? Quod si dotalibus ex pactis medium uterque sponsorum numerum colligere exercitus parthenici debuit (quod vetus insinuat historia), restabant a sponso virgines 898, a S. Ursula 286 supplementi loco conscribendæ. Sed id supplementum facile et cum usura reperit Crombachius non tantum in Anglia; verum etiam in Dania, Germania, Belgio, Sicilia, Græcia etc. Sed quibus hanc incredibilem credulitatem videre libet, ii adeant ipsum Crombachium.

NOMINA VIRGINUM ET MARTYRUM ALIORUMQUE,
Quæ in revelationibus S. Elisabethæ et B. Hermanni continentur: præsertim in libro ejus secundo: nam cum e libro primo citantur, duo sunt appositi numeri, prior librum, alter caput designans: cum e secundo, sola capita numerantur. Capita ubique notantur secundum pristinam divisionem.

Ursula virgo et martyr Coloniæ Agrippinæ (S.)
XI millia virginum et martyrum Coloniæ Agrippinæ

AUCTORE CROMBACHIO.

Adamans f. principis	25
Adela f. D. cum f. Eimonia	26
Adelina V. f. ducis avunculi Nataliæ	23
Adhamara V. f. Gilonis, fr. Dariæ	3
Adrianus decennis f. Gerasinæ	Elis. 15
Adulphus rex cum uxore Dionysia	13
Adwigis V. f. principis	25
Adwigis ducissa mater S. Cordulæ	1.8
Adwigis uxor Herwici D. cum 3 fil.	1.4
Ægidius rex cum uxore Helena et 2 fil.	ibid.
Æmiliana V. soror Viventiæ	6
Ætherius rex Britanniæ sponsus S. Ursulæ	1.7
Agatha V. f. Agathæ	14
Agatha f. R. Aviti, mater Agathæ	ibid.
Agathya V. cum sponso Evodio	4
Agnes V. f. Agathæ f. regis Aviti	14
Agnes V. neptis R. Arthuri	23
Albina V. soror Emerentianæ	Elis. 15
Albina V. soror Juliæ	1.4
Alburgis V. cognata Olivæ reginæ	8
Aldegundis V. neptis R. Iwani	18
Aleidis V. f. Macharii principis	5
Aleidis V. consanguinea Luciæ Flandrensis	25
Aleidis V. consanguinea sponsi Luciæ Flandr.	ibid.
Alexander filius regis sororis	12
Alexander dux cum uxore Eugenia et 5 fil.	16
Alexandria V. f. Evortiæ	6
Alexandria V. neptis Clodovei ex fr.	11
Alexandria V. f. cognatæ R. Canuti	12
Alexandria uxor D. Pipini cum 3 fil.	3
Alphæus fil. regis, frater Simeonis	27
Alquina V. cognata Olivæ reginæ	8
Alquina V. neptis R. Dorothei ex sorore	26
Alstrides V. neptis Sibiliæ ex sorore	5
Amabilia V. consanguinea Elisabeth	24
Amabilia V. neptis Elisabeth ex fratre	ibid.
Amantia V. neptis Eustachii ex sorore	5
Amantia V. neptis Gelasii ex fil.	191
Amarantia V. consanguinea Elisabeth	24
Amata soror D. Sinceri	18
Ambrosius subdiaconus	1.18
Amœna V. f. Hardingeri D.	5
Amœna V. neptis Dorothei R. ex fratre	26
Amphytea V. f. Euticiæ	17
Anacho sponsus Aldegundis	12
Anacleta V. f. fratris Axparæ	28
Anacleta V. filia amitæ Leonis D.	17
Anacleta uxor Reformii cum fil. Tecla	8
Anastasia V. f. R. consanguinea Ætherii	7
Anchira ducissa cum 2 fil.	29
Anchirana V. fil. regis	27
Andolphia f. com. Flandr. cum filiabus	24
Angelina V. filia Alexandri et Eugeniæ	16
Angelina V. abbatissa filia eorumdem	ibid.
Anna V. soror D. Sinceri	18
Anna V. f. Magni principis	21
Anna uxor Helvidii cum 2 fil.	24
Annibal V. f. Liburgis ducissæ	28
Antonius f. D. sponsus Sirapioniæ	2
Apolla V. neptis Axparæ ex filio	28
Apollinea V. neptis Anastasiæ	7
Apollonia V. f. consobrini Ætherii	6
Armingera V. f. f. ducis	26
Arthurus f. R. Arthuri	15
Athlea soror Axparæ reginæ	28
Avitus rex pater Cordulæ et Columbæ	14
Aurea V. f. Gerasinæ reg. Siciliæ	Elis. 15
Aurelianus comes	ibid.
Axpara V. neptis Axparæ ex patre	28
Axpara regina	ibid.
Babila V. f. Gerasinæ	Elis. 15
Balbina V. f. D.	5
Balbina V. fil. Illeri R.	10
Balbina Melliflua V.	ibid.
Balbina V. consanguinea Nestoriæ	27
Balbina uxor Canuti regis	12
Beatrix V. f. D.	ibid.
Beatrix V. f. Gyafridis	17
Benedicta V. chiliarchis f. magni principis	4
Benedicta V. f. Sapientiæ	6
Benedicta V. cognata Nataliæ	23
Benedicta reg. Suavorum cum 2 fil.	1.8
Benigna V. chiliarchis cum 4 sororibus	1.6
Benigna V. soror materteræ S. Nataliæ	23
Benigna V. f. Zaphirinæ	21
Berengardis V. f. Bereng.	9
Berengardis comes, mater Bereng.	ibid.
Bertha V. f. Eustachii fratris Dariæ	3
Bertha V. f. amitæ Alexandri	12
Bilonna V. neptis ex sorore Wilhelmi episc.	2
Blandina uxor R. Clodovei	11
Blanditia V. f. Euchariæ comitissæ	17
Blandula V. f. regis	11
Blandula V. f. comitis	1.5
Blasilla V. neptis comitis Flandrensis	25
Blasilla f. comitis Flandr. cum fil.	ibid.
Bonifacia V. f. Bonifacii R.	1.8
Bonifacius rex cum filia	ibid.
Bonina V. neptis Elis. ex sor.	24
Brigida V. consanguinea Nataliæ	23
Cæsarius episcopus Meldensis	24
Cæsarius miles	Elis. 3
Cafinia f. R. uxor Urbani D.	12
Calistus diaconus	1.18
Canutus rex cum Balbina ux.	12
Canutus sponsus Pinnosæ	4
Caritas V. f. Claræ reginæ	1.8
Caritas V. fil. Florentiæ	12
Caritas V. soror Sperantis	ibid.
Carpophora V. chiliarchis	6
Carpophora V. neptis R. Sirani	15
Chelindris V. chiliarchis	14
Chelindris V. soror Anastasiæ	7
Chelindris V. cognata Leonis	17
Chelindris neptis Axparæ ex filia	28
Chimæra V. f. Liburgis ducissæ	ibid.
Chorinda V. neptis Luciæ	7
Christianus subdiaconus	1.18
Clara regina eleemosynaria	1.8
Claudius diaconus	1.18
Clemens episcopus Britanniæ	Elis. 13
Clementia V. chiliarchis	1.6
Clementia V. neptis R. Clodovei	11
Cleopatra V. fil. Marcellæ	3
Cleopatra V. f. Cleopatræ et Sibaldi	4
Cleopatra V. f. magni principis	21
Cleopatra V. consanguinea Elisabeth	24
Cleopatra V. neptis Axparæ ex filia	28
Cleopatra coronata uxor Crophori R.	9
Cleopatra f. R. uxor Sibaldi	4
Clodoveus rex cum uxore Blandina	11
Columba V. chiliarchis f. R. Aviti	14
Columba V. f. Cornulæ	4
Columbanus episcopus f. Alexandriæ	3
Constantia V. f. Dorothei R.	1.8
Cordula V. una 4 principalium, f. comitis	1.4
Cordula V. f. R. Aviti	14
Cordula V. neptis R. Aviti	12
Cornula f. magni principis cum 3 fil.	4
Crophorus R. cum Cleopatra regina	9
Cypriana V. neptis R. Canuti	12
Cyriacus papa romanus	1.8
Dagobertus f. R. sponsus Benignæ	21
Daria mater S. Ursulæ	Elis. 15
Daula V. f. avunculi Ætherii	6
Demetria mater sponsi Ætherii	Elis. 11
Deponentia V. neptis R. Clodovei	11
Despondea V. consanguinea Elisabeth	24
Devota V. neptis R. Iwani	18
Dionethus Maurus pater S. Ursulæ	Elis. 6
Dionysia V. neptis Lucii regis	10
Dionysia uxor Adulphi R.	13
Donata V. f. ducis	18
Dorothea V. f. regis Dorothei Norw.	26
Ebina V. fil. Harderici et Ursulæ	1.4
Eimonia V. f. Adelæ ducissæ	26
Eipredius f. D. sponsus Sinceræ	13
Egera V. f. Nataliæ ducis	23
Electa V. consanguinea Elisabeth	24
Elegantia V. f. Lupinæ	15
Elemora V. neptis regis	6
Eleutheria V. f. comitis Eustachii	5
Eleutheria V. f. ducis	18
Eleutheria V. neptis Elisabeth ex sorore	24
Eleutheria V. e 4 principalibus	4
Eleutheria comitissa mater Lucentiæ	29
Eleutheria f. D. Eusebii soror Nestoriæ	1.8
Eleutherius episcopus frater Eustachii com.	5
Eligenda V. soror sponsi S. Agathæ	2
Eligentia V. soror Formosæ	4
Elisabeth V. f. D. Frisonum	1.8
Elisabeth V. f. Helenæ comitissæ	23
Elisabeth V. filia Elisabeth princip.	24
Elisabeth V. f. Ellederæ	ibid.
Elisabeth cognata Olivæ cum 3 fil.	22
Elisabeth uxor Joannis principis	24
Elledera V. f. consobrinæ Ætherii	6
Elledera soror Peregrinæ cum 2 fil.	24
Elmoida V. neptis Dorothei R. Norm.	26
Elpis V. f. filii reginæ Siciliæ	15
Elpris V. neptis Elisabeth ex sorore	24
Emerentia V. cum sponso ducis filio	4
Emerentiana V. f. com. Aureliani	Elis. 15
Encletica V. f. regis Adulphi	13
Endara V. f. Mathildis comitissæ	21
Ephemeria V. f. Evortiæ	6
Erdelaa V. neptis Dorothei R. Norm.	26
Eraclea V. neptis R. Clodovei	11
Ermina V. f. Nataliæ ducissæ	23
Ermonia V. f. ducis	26
Eucharia V. neptis Lucentiæ ex sorore	29
Eucharia V. filia Euchariæ comitissæ	17
Eucharia cum 2 filiabus	ibid.
Eucharius f. principis magni	21
Euchodia V. f. amitæ Ætherii	7
Euchodia V. neptis Anastasiæ	ibid.
Euchonia V. neptis Clodovei r. ex fratre	11
Euchonia V. neptis Clodovei r. ex sorore	ibid.
Euchonia V. f. Athleæ ducissæ	28
Eudomia V. f. r. Oswaldi	18
Eudomia V. neptis Dorothei r. Norm.	26
Eudonia V. f. r. Nicomedis	1.8
Eudonia V. f. Luciæ filiæ Sirani r.	15
Eudonia V. f. Euticiæ sororis Leonis	17
Eudoxia V. neptis regis Aviti	14
Eudoxia V. neptis regis	6
Eugenia V. f. r. Nicomedis	1.8
Eugenia V. neptis regis	12
Eugenia V. f. ducis Evodii M.	3
Eugenia V. f. r. Sirani	15
Eugenia V. f. Serenæ	ibid.
Eugenia V. neptis r. Canuti	12
Eugenia V. f. soror Sibiliæ	1.6
Eugenia uxor d. Sicheri cum 2 fil.	10
Eugenia uxor Alexandri d.	16
Eugenia cognata r. Canuti	12
Eugenius princeps Romanus, comes Cyriaci	1.18
Eugentia V. f. Lupicinæ	15
Eulalia V. soror Sapientiæ	1.4
Eulalia V. f. sororis uxor Aviti regis	14
Eulalia V. consanguinea Nataliæ	23
Eulalia V. soror Dionethi r.	1.4
Eulalia soror Dariæ cum 3 fil.	3
Eumorphia V. neptis regis	7
Eunomia V. neptis r. Clodovei	11
Eunomia V. f. Nicolittæ	7
Eunomia V. f. materteræ Olivæ	8
Eunomia V. f. Hionæ comitis	5
Eunomia V. cognata Ætherii	7
Eunomia V. f. Margaritæ	5
Eunomia V. f. r. Oswaldi	18
Eunomia f. r. Pipini cum filia	13
Evodia V. soror Pinnosæ	4
Evodia V. neptis Lucii regis	10
Evodia V. neptis r. Clodovei ex fil.	11
Evodia neptis r. Clodovei ex filia	ibid.
Evodia ducissa cum 2 fil.	6
Evodius dux fil. Alexandriæ	3
Evodius nepos r. sponsus Agathyæ	4
Evortia V. f. Evortiæ stirpis regiæ	6
Evortia cum 5 fil.	ibid.
Euphemia V. consanguinea Nataliæ	2.3
Euphemia cum fil. Hodierna	23
Euphrasia V. f. r. Ancharamni	17
Euphrasia V. f. filii r. Lucii	10
Euphrasia V. f. Nicolittæ	7
Euphrodia V. f. consobrini Ætherii	6
Euphrodia V. neptis Axparæ ex filia	28
Euphromus f. r. sponsus Palamoniæ	6
Euphronia V. f. filii reginæ Sibiliæ	15
Euphronia V. neptis Sirani r.	ibid.
Euphrosyna V. f. Luciæ r. Sirani filiæ	ibid.
Euphrosyna V. f. sororis uxor Caroli r.	12
Euphrosyna V. f. d. soror Benignæ	1.6
Euphrosyna V. f. amitæ Ætherii	6
Euphrosyna V. f. consobrini Ætherii	ibid.
Euphrosyna V. f. sororis Aviti r.	14
Euphrosyna V. cognata Nataliæ f. com.	23
Euphrosyna V. soror Benedictæ	ibid.
Euphrosyna V. soror Spei f. Helvidii	24
Europa V. f. Praxedis ducissæ	5
Europa V. f. amitæ Ætherii	7
Europa V. neptis r. Clodovei ex fratre	11
Eviora neptis Dorothei r. Norman.	26
Eusebia V. f. Porphyriæ	23
Eusebia V. f. annunculi Ætherii	6
Eusebia V. soror Anastasiæ	7
Eusebia soror Eleutheriæ matris Lucentiæ	29
Eusebia f. Eustachii com. uxor principis	5
Eusebia maritata f. Tiburtiæ	ibid.
Eustachia V. f. ducis, soror Benignæ	1.6
Eustachius comes cum 6 filiabus	5
Eustaja V. neptis r. Clodovei ex sorore	11
Eustochia V. cognata Olivæ reginæ	8
Eustochia V. neptis Dorothei r. Norm.	16
Eustochia V. neptis ex filia r. Dorothei	26
Eustodia V. neptis Lucentiæ ex sorore	29
Eustorgia V. neptis Elisabeth ex fratre	24
Eustora regina cum r. Bonifacio	1.8
Eustemia V. f. r. Nicomedis	ibid.
Eustragia V. neptis Eustachii ex sorore	5
Eustragisilis avia regis cum 10 nepotibus	ibid.
Euticia V. neptis reginæ Sibiliæ	15
Euticia V. soror uxor Caroli r.	12
Euticia V. f. Prudentiæ	4
Euticia V. fil. sororis r. Cleopatri	8
Euticia f. r. Ancharamni cum 2 fil.	17
Euticia soror Leonis ducis	ibid.
Euticia f. r.	ibid.
Euticius f. comitis	5
Euticius f. Tiburtiæ comitissæ	ibid.
Eutonia V. f. r. Ancharamni	17
Eutropia V. f. Eustachii fratris Dariæ	3
Eutropia V. neptis regis	6
Eutropia V. filia r.	ibid.
Eutropia V. f. Lucia r.	10
Eutropia V. f. r. soror Carpophoræ	1.6
Eutropida V. f. Galonis	5
Eutropius f. M. principis	11
Eupara V. soror Lucentiæ	29
Falconius sponsus Serenæ	15
Felicissima V. neptis Canuti r.	12
Felicissima cognata Canuti r. cum 2 fil.	ibid.
Felicitas V. neptis regis	ibid.
Felicitas V. consanguinea r. Canuti	ibid.
Felicitas V. neptis com. Fland.	25
Felix f. comitis	5
Fenea V. f. Penechyæ	29
Fides V. f. r. Canuti	12
Fideana V. filia d. Hertingi	21
Filadema V. f. Hionæ comitis	5
Firmindina dicta Constantia	Elis. 13
Flora V. f. materteræ Nataliæ	25
Flora V. neptis Elisabeth ex sorore	24
Flora V. filia com. Florentii	5
Flora V. neptis Anastasiæ	7
Flora V. f. regis Canuti	12
Flora V. neptis Canuti r.	ibid.
Florens V. neptis r. Canuti	ibid.
Florentia V. f. Hardingeri d.	5
Florentia V. f. materteræ Nataliæ	23
Florentia V. neptis Elisabeth ex fratre	24
Florentia V. neptis Elisabeth ex sorore	ibid.
Florentia V. ex principalibus 4, f. Ægidii r.	1.4
Florentia f. r. Canuti cum 2 fil.	12
Florentia f. c. Eustachii cum 2 fil.	5
Florentina V. soror Ætherii	1.18
Florentina V. f. Jacobi principis	2
Florentina V. neptis r. ex sorore Jacobi	ibid.
Florentius S. R. E. archidiaconus	1.18
Florinus D. f. sponsus Placentiæ	1.4
Focatus frater Claudii diaconi	Elis. 10
Foilanus episcopus Lucensis	Elis. 9
Folquinus f. r. Folquini	28
Folquinus f. Tiburtiæ comitis	5
Formosa V. soror Eligentiæ	4
Frontonia V. soror sponsi Agathæ	2
Fuchelingus r. f. sponsus Lætitiæ	8
Fulchira V. f. filii Sibiliæ reginæ	15
Fulgena V. neptis r. Clodovei ex sorore	11
Gelamia V. f. Gertrudis	5
Gelasia V. f. Jacobi sororis	2
Gelasia V. f. filii reginæ Sibiliæ	15
Gelasia V. f. filii ejusdem Sibiliæ	ibid.
Gelidonia V. f. principis filiæ	8
Geminiana V. soror Jothæ	10
Geminiana V. neptis r. Pipini	13
Geminiana V. f. Serenæ comitissæ	15
Geminiana V. fil. Gyafredis	17
Genelaa V. f. ducis	5
Generosa V. stirpis regiæ	12
Genovefa V. f. fratris Wilhelmi episcopi	2
Genovefa V. f. avunculi Ætherii	6
Genovefa V. f. consobrinæ Ætherii	ibid.
Genovefa V. f. Eusebiæ fil. Eustachii com.	5
Genovefa V. f. cognata R. Canuti	12
Genovefa V. consanguinea Elisabeth	24
Genovefa V. neptis Axparæ ex fil.	28
Geramia V. f. materteræ Olivæ reginæ	8
Gerasina V. neptis Wilhelmi episc. ex fratre	2
Gerasina V. fil. Gerasinæ	ibid.
Gerasina soror Jacobi cum fil. Ger.	ibid.
Gerasina regina Siciliæ cum 5 liberis	19
Gerasina soror uterina Dariæ dubium sitne M.	20
Gerburgis V. neptis R. Arthuri	23
Germana V. soror Luciæ Flandrensis	25
Germana V. neptis harum	ibid.
Gertrudis V. f. Florentiæ	5
Gertrudis soror Eustachii cum 3 fil.	ibid.
Gertrudis uxor principis	17
Giramanus puer f. principis	23
Godelviach neptis ex filia Axparæ	28
Gyafridis cum 2 fil.	17
Gyana V. f. ducis Brabantini	25
Hardericus comes cum uxore Ursula	1.8
Hectoria V. f. consobrini Ætherii	6
Hedewigis V. f. Alexandri et Eugeniæ	16
Helena V. f. R.	14
Helena V. f. Helenæ comitissæ	23
Helena comitissa cum 2 filiab.	ibid.
Helena uxor Ægidii regis cum 2 filiab.	1.4
Helpridia V. f. Florentii comitis	5
Helprodia V. f. Florentii comitis	ibid.
Helvidius dux junior cum uxore Anna	24
Herdera V. f. com. Hymwanensis regionis	25
Herengardis cum 2 fil.	1.18
Hermegardis V. f. materteræ S. Lucentiæ	29
Hermingardis V. f. Eusebiæ	5
Hermolaa V. f. Hardingeri D.	ibid.
Hermolaa V. f. Florentiæ	ibid.
Hermolaa V. f. Rogeri principis	5
Hermolaa V. neptis regis Pipini ex filia	13
Hermolaa V. neptis r. Pipini ex filio	ibid.
Hermolaa V. f. Nataliæ ducissæ	23
Hermolaa V. neptis r. Dorothei ex fratre	26
Herwicus frater Dionethi cum 3. fil.	1.4
Hiacyntha V. fil. amitæ Ætherii	7
Hiacyntha V. f. Benedictæ reg. Suavorum	1.8
Hiacyntha V. f. Anchiræ reginæ	29
Hildegundis V. stirpis regiæ	12
Historia V. neptis r. Clodovei ex fratre	11
Hiwana cognata Gyanæ	25
Hodierna V. f. Eulaliæ	3
Hodierna V. f. Euphemiæ	23
Hodierna V. f. Hodiernæ r.	1.8
Hodierna regina Norwendorum cum fil.	ibid.
Honesta uxor Leonis ducis	17
Honoratus f. r. sponsus Balbinæ	10
Jacobus patriarcha Antiochenus	Elis.9
Jacobus nepos regis cum 2 filiabus	2
Ichonia V. neptis r. Clodovei ex fratre	11
Ieronia V. f. Alexandri fratris Dariæ	19
Illustris V. f. Galonis	5
Illustris V. f. Magni principis	4
Illustris V. f. regis Hermolai	11
Illustris V. soror Benignæ	23
Illustris V. consanguinea Nestoriæ	27
Illustris V. f. Alexandri fratris Dariæ	19
Immeria V. cum sponso	4
Inducta V. soror Clementiæ	1.6
Joanna V. f. filii Lucii regis	10
Joannes princeps, dubium sitne martyr	24
Josippa V. soror Eleutheriæ	27
Josippa V. f. Josippæ	1.4
Josippa soror Dionethi, uxor Eusebii	ibid.
Jotha V. chiliarchis f. Lucii r.	10
Jotha V. f. Porphyriæ f. r.	23
Ipochridia V. neptis Anastasiæ	7
Isamia V. f. comitis Hymwanensis	25
Isichius f. r. sponsus Præclaræ	11
Juditta f. r. Pipini cum filia	13
Julia V. f. r. Polycarpi, soror Polodoxiæ	1.8
Julia V. soror Ebbinæ	1.4
Julia V. soror Odiliæ	4
Juliana V. f. Rogerii principis	5
Juliana V. f. r. soror Sibiliæ	1.6
Juliana V. f. Sapientiæ	6
Juliana V. f. comitis	8
Juliana V. f. Magni principis	21
Juliana V. f. com. cognata Olivæ reg.	22
Juliana V. f. com. soror Clementiæ	1.6
Juliana V. f. Gerasinæ reg. Siciliæ	Elis.15
Juliana uxor principis, f. Axparæ	28
Juliana f. r. Sirani cum fil.	15
Julitta V. f. Margaritæ	5
Julitta V. f. Florentiæ comitis filii	ibid.
Julitta V. neptis r. Sirani	15
Julitta uxor principis f. Axparæ	28
Justina V. f. Willebrordi fratris Dariæ	3
Justina V. neptis Sibiliæ ex sorore	5
Justina V. soror Viventiæ	6
Justina V. neptis r. Canuti	12
Justinus subdiaconus	18
Justitia V. f. R. Lucii, soror Jothæ	10
Ivoritta V. neptis Alexandri	16
Juvenalis V. f. sororis r. Aviti	14
Iwanus episcopus, avunculus Dariæ	4
Killianus diaconus	1.18
Lacedomia V. neptis Anastasiæ	7
Lætitia V. f. sororis r. Clodovei	8
Laurentius rex	1.8
Leo dux, f. r. Ancharamni cum ux. Honesta	17
Liburtia V. f. d. avunculi Nataliæ	23
Liburgis soror Axparæ reginæ	28
Lotharius episcopus	6
Lucentia V. f. Eleutheriæ	29
Lucentia V. neptis ex fratre Lucentiæ	ibid.
Lucia V. f. Berengardis comitis	9
Lucia V. f. Liburgis	28
Lucia V. f. Prudentiæ	4
Lucia V. f. R. soror Sibiliæ	1.6
Lucia V. chiliarchis, f. R.	7
Lucia V. neptis R. Canuti	12
Lucia V. neptis R. Aviti	14
Lucia V. neptis R. Sirani	15
Lucia V. f. com. Flandrensis	25
Lucia V. f. Axparæ	28
Lucia V. f. R. fratris Axparæ	ibid.
Lucia V. f. R. Normann.	26
Lucia f. R. Sirani, uxor ducis cum fil.	15
Lucius rex pater Jothæ.	10
Lucretia V. f. R. soror Fuchelingi	8
Lucretia decennis f. R. Lucretiæ	1.8
Lucretia regina cum 2 reginis	ibid.
Luminosa V. soror Olivæ	8
Luminosa V. fil. avunculi Olivæ	ibid.
Lupina f. principis cum 3 fil.	15
Macharia V. f. sororis uxoris Aviti regis	14
Macharius princeps cum 4 fil.	5
Magmara V. f. ducissæ	6
Magmorach regina a Laurentio R. adducta	1.8
Magna V. neptis regis Pipini	13
Magnus princeps cum uxore et 4 fil.	4
Manander f. com. sponsus Evodiæ	ibid.
Marcella V. neptis Lucii regis	10
Marcella f. Alexandriæ cum 2 fil.	3
Marculus episcopus Byzantinus	Elis.9
Margarita V. f. Eustachii comitis	5
Margarita V. f. Gertrudis	ibid.
Margarita V. f. Macharii principis	ibid.
Margarita V. f. Tiburtiæ comitis	ibid.
Margarita V. neptis R. Lucii ex filio	10
Margarita V. f. Eugeniæ ducis	ibid.
Margarita V. neptis Gelasii	19
Margarita V. neptis ejusdem ex filio	19
Margarita uxor Pipini R. cum 7 liberis	13
Margarita f. Eustachii com. cum 3 fil.	5
Maria V. neptis R. Lucii ex filio	10
Maria V. f. ducissæ	6
Maria V. neptis R. Clodovei	11
Maria V. soror Honestæ ducis	17
Martha V. neptis Lucii R. ex filio	10
Martina V. neptis Alexandri D.	16
Matrona uxor Magni principis cum 4 fil.	4
Mathildis V. f. Alexandri D.	16
Maurisus episcopus Lavicanus	19
Meandra V. neptis Gelasii ex filio	ibid.
Melandria V. neptis Gelasii ex filio	ibid.
Melchia uxor Recharii cum fil.	18
Melchia V. f. Cornulæ	4
Melchis V. f. sororis Aviti R.	14
Metildis fil. Alexandri principis	19
Metildis f. D. Hardingi cum filia	21
Meldonia V. neptis Eustachii ex sorore	5
Mellifrodica V. neptis Lucentiæ	29
Menandra V. cognata Olivæ reg.	8
Micronia f. principis Macharii	5
Mobilia V. f. D. soror Benignæ	1.6
Mobilia V. neptis R. Iwani ex filio	18
Mobilia V. neptis ejusdem ex filio alio	ibid.
Mobilia V. neptis Gelasii ex filio	19
Modesta V. f. com. cognata Elisabeth	24
Natalia V. f. R. Arthuri	23
Natalia uxor D. Philippi cum 3 fil.	ibid.
Nazaria V. neptis regis	6
Nestoria V. f. D. Eusebii	27
Nestoria V. consanguinea Nestoriæ V.	ibid.
Nicanor f. R. sponsus Tiburtiæ	14
Nicolaus f. R. sponsus Eulaliæ	ibid.
Nicolitta V. f. amitæ Ætherii	7
Nicolitta V. f. Zapherinæ	21
Nicolitta V. f. Elisabeth	22
Nicolitta V. f. principis	25
Nicolitta V. consanguinea Luciæ Flandr.	ibid.
Nicolitta V. neptis Pipini R. ex filia	13
Nicolitta V. f. Nicolittæ, soror Euphrasiæ	7
Nicolitta mater Nicolittæ, amita Ætherii	ibid.
Nicostratus princeps Romanus	1.18
Nitidius sponsus Euticiæ	15
Nobiliana V. f. amitæ Ætherii	7
Nobiliana V. f. regis Adulphi	13
Nobiliana V. f. R. soror Honorati	10
Octonia V. putatur f. R. soror Nataliæ	23
Odilia V. chiliarchis, f. comitis	4
Odilia V. Eulaliæ sororis Dariæ	3
Odilia V. neptis R. Iwani ex fil.	18
Oliverius R. sponsus Olivæ	8
Oliva V. regina coronata, sponsa Oliverii	7
Oliva uxor Residi regis Danorum	1.7
Oriones avum habens regem	5
Osanna V. f. ducis Rogerii	1.5
Palladia V. f. Evortiæ	6
Pallemonia V. f. consobrinæ Ætherii	ibid.
Pallodora V. f. Hardingeri D.	5
Pallodora V. f. consobrinæ Ætherii	6
Pallodora V. f. R. soror Carpophoræ	ibid.
Pallodora V. soror reginæ Margaritæ	13
Pantulus episcopus Basileensis	Elis.6
Papia V. soror Honestæ ducis	17
Penechya f. Anchiræ cum 2 fil.	29
Peregrina V. f. Peregrinæ	24
Peregrina comitissa cum 2 fil.	ibid.
Perionia V. neptis Sibiliæ	5
Perpetua V. cognata Olivæ reg.	8
Perpetua V. neptis regis cujusdam	12
Perpetua V. consanguinea Canuti R.	ibid.
Perpetua V. neptis R. Arthuri	23
Philadelphia V. soror Margaritæ reg.	13
Philadelphia neptis Eustachii com. cum 3 fil.	5
Philædria V. f. consobrinæ Ætherii	6
Phileria V. neptis Alexandri	16
Philippia V. cognata Ætherii	7
Philippius f. R. Canuti	12
Philogna V. neptis Magni principis	4
Philogena V. sponsa Eutichii comitis	5
Philomena V. f. Willebrordi	3
Philomena V. f. Florentii com.	5
Philomena V. neptis R. Aviti	14
Philomena V. soror reg. Margaritæ	13
Pinnosa V. f. D. Ludvici patrui S. Ursulæ	4
Pinnosa V. f. avunculi R. Olivæ	8
Pinnosa V. f. avunculi Alexandri	12
Pinnosa V. neptis R. Pipini	13
Pinnosa V. consanguinea Nestoriæ	27
Pinnosa V. f. materteræ Lucentiæ	29
Pionia V. stirpis regiæ	2
Pipinus rex cum uxore Margarita et 7 liberis	1.7
Placata V. f. D. Herdingi	21
Placentia V. f. filii Lucii R.	10
Placentia V. f. D. Herdingi	21
Placentia V. f. Ægidii regis	14
Placida V. soror Luciæ f. R.	1.5
Placida V. f. Thelindris	1.4
Placida V. soror Giramani	23
Placida V. f. Richardi D.	18
Placida V. f. Victorinæ	20
Plenaria V. neptis R. Clodovei ex fratre	11
Polemia V. f. cognata R. Canuti	12
Polodoxia V. f. Polycarpi R.	1.8
Polodoxia V. sponsa f. D.	8
Pontius episcopus cardinalis	Elis.9
Porphyria R. f. cum 2 fil.	23
Porthura V. neptis Luciæ	7
Præcipua V. neptis Elisabeth ex fratre	24
Præclara V. neptis Clodovei R. ex sorore	11
Præclara V. neptis Pipini R.	13
Præclara V. f. R. Oswaldi	18
Præclara V. f. R. Elpronii	ibid.
Præclara V. neptis R. Iwani	ibid.
Præclara V. sponsa Sidonii	19
Præpotentia V. neptis Eustachii ex sorore	5
Præpotentia V. f. Lupinæ	15
Praxedema V. f. cognatæ Canuti R.	12
Praxedes V. soror Lucentiæ	29
Praxedes V. cognata Lucentiæ	ibid.
Praxedes V. neptis com. Eustachii	5
Praxedes ducissa cum fil.	ibid.
Pretiosa V. f. R.	18
Pretiosa V. f. Marcellæ	3
Pretiosa V. f. Florentiæ	12
Principalis V. neptis Eustachii ex sorore	5
Proba V. f. amitæ Ætherii	7
Proba V. neptis Clodovei R. ex fratre	11
Probantia V. f. Gertrudis	5
Procha V. f. amitæ Ætherii	6
Prochdea V. f. Anchiræ	29
Prodicha V. f. Benechyæ	ibid.
Prothea V. f. Athleæ	28
Prothea V. consanguinea Luciæ Flandrens.	25
Prudentia V. neptis Gelasii ex filiabus	19
Prudentia V. neptis Gelasii ex filiabus	ibid.
Prudentia V. neptis Axparæ ex filia	28
Prudentia f. M. principis cum 2 fil.	4
Recharus f. R. Osswaldi cum uxore et fil.	18
Refridus rex Danorum cum uxore Oliva	1.7
Regedia V. neptis Sibiliæ ex sorore	5
Residea V. soror Honestæ ducis	17
Residis V. consanguinea Luciæ Flandrens.	25
Residis V. f. R. Corthaniæ de Hibernia	1.8
Resindis V. neptis Anastasiæ	7
Resindis V. neptis Elisabeth ex fratre	24
Resindis regina Hiberniæ cum 2. reginis	1.8
Rigildis V. regiis stemmatis	25
Rubetha V. f. Axparæ	28
Rubetha V. f. fratris Axparæ	ibid.
Sabina V. f. Clodovei R.	11
Sacrosa V. soror Cleopatri R.	8
Salutaria V. neptis Clodovei R.	11
Saphirus f. Principis	25
Sapientia V. chiliarchis	1.4
Sapientia V. soror Luciæ	1.5
Sapientia V. f. Claræ reginæ	1.8
Sapientia V. f. Magni principis	4
Sapientia V. f. Hermolai R.	11
Sapientia V. f. consanguineæ Leonis	17
Sapientia nobilis cum 2 fil.	6
Sapora V. consanguinea Nestoriæ	27
Selantius nepos R. Simeonis	4
Sephronia V. consanguinea Nestoriæ	27
Serapia V. neptis R.	6
Serena V. neptis Sibiliæ reginæ	15
Serena V. soror Sapientiæ	1.4
Serena V. f. Macharii principis	5
Serena uxor comitis cum 2 fil.	15
Sibaldus f. R. Sigemundi	4
Sibilia V. chiliarchis, f. Sirani R.	15
Sibilia V. soror Benignæ	1.6
Sibilia V. f. filii Lucii regis	10
Sibilia regina filia Eulaliæ	20
Sibilia reg. uxor Sirani R.	15
Sibilia uxor Sinceri	18
Sibilia uxor Eustachii com. cum 6 fil.	1.5
Sibonia V. f. Magni principis	23
Sibonia V. cognata Iwani comitis	25
Sicharus f. D. cum 3 sororibus	26
Sicherus dux cum uxore Eugenia	10
Sicherus sponsus Eleutheriæ	11
Sidonius f. R. Pipini	13
Sigemundus f. Magni P.	4
Sigemundus sponsus Pioniæ	12
Silvana V. f. materteræ Olivæ R.	8
Silvana V. neptis Clodovei R. ex sorore	11
Silvaria V. f. consobrini Ætherii	6
Simera V. materteræ Olivæ reginæ	8
Simenia V. f. comitis	23
Simeon R. f. sponsus Nestoriæ	27
Simeon sponsus Cordulæ	4
Simplicius episcopus Ravennas	Elis.12
Simphoriana V. f. sororis Justitiæ	10
Simphoriana V. filia Alexandri	16
Simphronia V. f. amitæ Ætherii	6
Sincera V. f. Evortiæ	ibid.
Sincera V. f. consanguinea Olivæ	8
Sincera V. f. regis Pipini	13
Sincera V. f. regis Adulphi	ibid.
Sincera V. f. Elisabeth	22
Sincera V. f. Ellederæ	24
Sincerus dux cum uxore Sibilia	18
Sintheria V. neptis Lucii R.	10
Siphredus adolescens regius	4
Siranus rex cum uxore Sibilia	13
Siranus f. R. sponsus Immeriæ	4
Sirapionia V. sponsa Antonii D.	2
Sophia V. f. ducis	17
Sophia V. f. Benedictæ Reginæ	1.8
Sophia V. f. ducis	6
Sophia V. f. Anchiræ ducis	29
Sperans V. neptis Canuti R.	12
Sperans f. Canuti R.	ibid.
Spes V. soror Euphrosynæ	24
Splendida V. neptis Luciæ	7
Spretiana V. neptis Dorothei R.	26
Suffragia V. f. principis	25
Thasis V. f. Sinceri D.	18
Tecla V. f. Reformii principis	21
Tecla V. soror Julianæ	22
Thelindris V. neptis Axparæ ex filio	28
Theodora comitissa Flandr. cum 4 fil.	25
Tiberia V. sponsa filii regis	5
Tiburtia V. f. Tiburtiæ comitissæ	ibid.
Tiburtia V. f. sororis Aviti R.	14
Tiburtia comitissa cum 5 liberis	5
Vedasta V. f. D.	28
Venusta V. f. Lucii R.	10
Venusta V. neptis Anastasiæ	7
Venusta V. f. R.	17
Verena V. f. Jacobi principis	2
Verena V. neptis Lucii R.	10
Verena V. f. Alexandri fratris Dariæ	19
Verenia V. f. Alexandri fratris Dariæ	19
Verenia V. neptis Anastasiæ	7
Verona V. f. Galonis	5
Veronia V. f. Alexandri	16
Victoria V. f. Gerasinæ	Elis. 15
Vincentius presbyter cardinalis	Elis. 7
Virgilia V. soror Chelindris	14
Virgilia V. neptis Dorothei R. ex sorore	26
Virginea V. neptis Dorothei R.	ibid.
Virginea V. consanguinea Nestoriæ	27
Virgulta V. neptis Sirani R.	15
Viventia V. f. Sapientiæ	6
Viventia V. f. sororis Aviti R.	14
Vlatimalis V. soror Viventiæ	ibid.
Urbanus dux f. R. Canuti cum uxore Cafinea	12
Ursitia V. soror Odiliæ	4
S. Ursula V. Regina
Ursula V. fil. Cornulæ	4
Ursula V. neptis Aviti R.	14
Ursula uxor Harderici cum 3 fil.	5
Vultura V. f. avunculi Olivæ reg.	8
Vultura V. consanguinea Elisabeth	24
Walburgis V. f. Eustachii com.	5
Walburgis V. cognata Olivæ reg.	8
Walburgis V. f. Clodovei R.	11
Wilhelmus episcopus	2
Willena V. neptis Luciæ	7
Zaphirina soror R. Arthuri	21
Zoya V. f. Zaphirinæ	ibid.
Zoya V. f. consobrinæ Ætherii	6

PASSIO S. URSULÆ,
Auctore Galfredo Monumetensi.
Excerpta ex ejusdem Historia regum Britanniæ, lib. V, capp. 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18 et 19, secundum editionem Giles.

Ursula virgo et martyr Coloniæ Agrippinæ (S.)
XI millia virginum et martyrum Coloniæ Agrippinæ

BHL Number: 0000

AUCTORE GALFREDO MONUMETENSI

[Senescente Octavio, Britanniæ rege, accersitur ex Italia Maximus ut filiam regis sponsam simul cum regno accipiat;] Denique a senio confectus [Octavius], disponere populum volens, quæsivit a consiliariis suis, quem post ipsius fata in regem de progenie sua erigere affectassent? Unicam tantum filiam habens, filio caruerat, cui regimen patriæ permitteret. Fuerunt itaque qui laudabant ut filiam suam alicui nobilium Romanorum cum regno maritaret, ut pace fruerentur firmiori. Alii vero censebant Conanum Meriadocum, nepotem ejus, in solium regni initiandum: filiam vero alicui alterius regni principi cum auro et argento copulandum. Dum hæc inter ipsos gererentur, accessit Caradocus Cornubiæ dux, consiliumque dedit ut Maximianum senatorem invitarent, filiamque ei cum regno donarent, et sic perpetua pace fruerentur. Erat autem ei pater Britannus: quia Leoninus Constantini avunculus, de quo superius mentionem feceram b, ipsum genuerat. Matre vero et natione Romanus, ex utroque sanguine regalem ferebat procreationem. Idcirco pacis stabilitatem promittebat, quia sciebat illum, et ex imperatorum genere, et ex origine Britonum jus in Britanniam habere. Cum itaque tale consilium dedisset Cornubiensium dux, indignatus est Conanus, regis nepos, qui omni nisu in regnum anhelabat, totamque curiam propter talia turbavit. At Caradocus cœptis suis desistere nolens, misit Mauricium filium suum Romam, ut ea Maximiano c indicaret. Erat ipse Mauricius magnæ et pulcræ staturæ, magnæque probitatis atque audaciæ: et qui ea quæ indicabat, armis, si contradictio fieret, et duello probabat. Qui ut Maximiani præsentiam adivit, ab illo ut decebat receptus est, et supra commilitones honoratus. Erat tunc maxima inquietudo inter ipsum Maximianum, et duos imperatores Gratianum, fratremque suum Valentinianum, quia passus fuerat repulsam de tertia parte imperii quam petebat. Ut ergo vidit Mauricius Maximianum ab imperatoribus oppressum, eum in hæc verba effatur: “Ut quid Gratianum times, Maximiane; cum tibi pateat via qua ei imperium eripere poteris? Veni mecum in Britanniam insulam: et regni diadema possidebis. Octavius enim rex et senio et languore gravatus, nihil aliud desiderat, nisi ut aliquem talem inveniat, cui regnum suum cum filia donet. Masculina namque prole caret, consiliumque a proceribus suis quæsivit, cui unicam filiam suam cum regno copularet, et ut affatui qui ejus parerent heroes, decreverunt ut tibi concederetur regnum et puella, et direxerunt me ad te, ut id tibi notificarem. Si igitur mecum veniens inceptum istud perfeceris, auri et argenti Britanniæ copia, multitudine etiam bellicosorum militum ibidem manentium, Romam valebis redire, expulsisque imperatoribus eam subjugare. Sic enim egit Constantinus cognatus tuus, pluresque reges nostri qui imperium ascenderunt.”

[2] [Maximus, in Britanniam appulsus, caute pugnam cum Conano vitat.] Acquiescens igitur verbis ejus Maximianus Britanniam petivit, petendo Francorum urbes subjugavit: subjugando aurum et argentum coacervabat: milites undique sibi associabat. Postmodum Oceanum mare ingressus, in portum Hamonis secundis velis applicuit. Cumque id regi nuntiatum esset, expavit stupore vehementi, existimans hostilem exercitum supervenisse. Vocato igitur Conano nepote suo, jussit eum omnem armatum militem insulæ colligere atque hostibus obviam procedere. Collegit itaque Conanus omnem regni juventutem, venitque ad portum Hamonis, ubi tentoria sua Maximianus erexerat. Qui ut tantæ multitudinis adventum comperit, maximis angustiis cruciabatur, quia ignorabat quid faceret. Paucioribus namque catervis comitatus, dubitabat et virorum multitudinem et audaciam, quia de pace nullam spem habebat. Convocatis igitur majoribus natu et Mauricio, dicere præcepit, quid contra talem adventum agendum foret? Cui Mauricius: “Non est nobis cum tot bellicosis militibus pugnandum, nec ea de causa venimus, ut Britanniam prælio subjugaremus. Pax roganda est et hospitandi licentia, donec animum regis sciamus. Dicamus nos missos esse ab imperatoribus, eorumque mandata Octavio deferre, et calidis verbis populum istum mulceamus.” Cumque id omnibus placuisset assumpsit secum duodecim canos proceres sapientiores ceteris, et olivæ ramos in dextris habentes: venitque Conano obviam. Videntes igitur Britones viros reverendæ ætatis, et olivam in pacis signum gestantes, eis honorifice assurgunt et viam patefaciunt, ut ducem liberius adeant. Mox illi in præsentia Conani Meriadoci stantes, eum ex parte imperatorum et senatus salutaverunt, dixeruntque Maximianum missum ad regem Octavium, ut mandata Gratiani et Valentiniani eidem portaret. Ad hæc Conanus: “Non decebat tantum virum inglorium sine commilitonibus incedere: præsertim cum propter Romanam potentiam, et propter actus avorum suorum pluribus regibus odiosus habeatur. Nam si raro comitatu incederet, fortassis ab inimicis reipublicæ perimeretur. Pace venit, pacemque petit, quod ex actu ipsius credi decet. Ex quo namque applicuimus, sic nosmet ipsos habuimus, ut nemini injuriam intulerimus. Expensam nostram ut gens pacis fecimus, quia necessaria ementes, nihil vi cuipiam subripuimus.” Cumque hæsitasset Conanus, an prælium committeret: accessit Caradocus dux Cornubiæ: accesserunt cæteri proceres, et dissuaserunt Conano post hanc petitionem bellum ingerere. Qui licet dimicare maluisset, depositis armis, concessit eis pacem. Duxitque Maximianum Londonias ad regem, et rem ordine manifestavit.

[3] [Consentit Octavius in filiæ matrimonium; hinc bellum oritur inter Conanum Meriadocum, qui id quoque ambiebat, et Maximum.] Tunc Caradocus Cornubiæ dux, assumpto secum Mauricio filio suo, jussit astantes semoveri: regemque in hæc verba adivit: “Ecce quod longo tempore desiderabant qui fidelitati tuæ veriori affectu obedientiam servant, disponente Deo, successibus tuis accessit. Præceperas namque proceribus tuis consilium dare, quid de filia tua, quid de regno tuo tibi agendum foret: cum tua ætas in tantum his diebus repugnet, ut populum tuum diutius gubernes. Alii itaque censebant diadema Conano nepoti tuo tradendum, filiamque tuam alicubi digne maritandam: timentes civium exterminationem si alterius linguæ princeps superveniret. Alii concedebant regnum filiæ, et alicui nostræ loquelæ nobili, qui tibi post obitum succederet. Major autem pars laudabat, ut ex genere imperatorum mandaretur aliquis, cui nata cum diademate donaretur. Promittebant enim firmam et stabilem pacem inde proventuram, si Romana potestas ipsos protegeret. Ecce ergo tibi dignatus est Deus istum subvectare juvenem, et ex Romanorum genere, regalique prosapia Britonum creatum, cui filiam tuam meo consilio maritare non differes. Quamquam autem illud abnegares, quid juris tibi contra illum in regnum Britanniæ fieret? Constantini etenim consanguineus est, et nepos Coel nostri regis, cujus filiam Helenam d nequimus abnegare hereditario jure regnum istud possidere.” Cumque hæc retulisset Caradocus, acquievit ei Octavius, communique consensu ilico regnum Britanniæ cum filia sua illi donavit. Quod videns Conanus Meriadocus, indignatus est ultra quam exprimi posset: secessitque in Albaniam, et exercitum colligere vacavit, ut Maximianum inquietaret. Multitudine ergo consociata, præterivit Humbrum flumen, quasque provincias ultra et citra depopulans. Quod cum Maximiano nuntiaretur: collecta tota fortitudine sua, festinavit obviam ire: et cum illo præliatus est, et cum victoria rediit. Nec tamen deficiebat Conanus, sed resociatis catervis, destructioni provinciarum imminebat. Redibat ergo Maximianus, et commissis præliis quandoque cum triumpho, quandoque superatus revertebatur. Denique cum alter alteri maximum damnum intulisset, concordiam annuentibus amicis fecerunt.

[4] [Maximus Armoricam invadit, novum regnum conditurus;] Emenso deinde quinquennio, superbivit Maximianus propter infinitam auri et argenti copiam quæ illi quotidie affluebat: paravitque navigium maximum, omnemque armatum militem Britanniæ collegit. Non sufficiebat ei regnum Britanniæ, quin affectaret Gallias subjugare. Ut ergo transfretavit, adivit primitus Armoricum regnum, quod nunc Britannia dicitur, et populum Gallicum, qui inerat, debellare incepit. At Galli duce Inbalto, obviam venientes, pugnam fecerunt contra illum: sed in majori parte periclitati fugam inierunt. Ceciderat namque dux Inbaltus, et quindecim milia armatorum, qui ex omni regno convenerant. Ut ergo tantam cladam ingessit Maximianus, maximo fluctuavit gaudio, qui interitu tot virorum sciebat patriam leviter deinde subdendam. Vocavit ergo Conanum ad se extra turmas, et paulisper subridens ait: “Ecce unum ex potioribus Galliæ regnis subjugavimus. Ecce spem ad cetera habere possumus. Festinemus urbes et oppida capere; antequam rumor hujus periculi in ulteriorem Galliam evolans, universos populos ad arma provocet. Nam si istud regnum habere poterimus, non hæsito quin totam Galliam potestati nostra subdemus. Ne pigeat te ergo, regnum Britanniæ insulæ mihi cessisse, licet possidendi eam spem habuisses, quia quicquid in illa amisisti, tibi in hac patria restaurabo, promovebo te etenim in regem hujus regni, et erit hæc altera Britannia, et eam ex genere nostro, expulsis indigenis, replebimus. Patria namque fertilis est segetibus: et flumina piscosa sunt, nemora perpulcra, et saltus ubique amœni. Nec est uspiam, meo judicio, gratior tellus.” Ad hoc inclinato capite grates egit Conanus, promisitque se fidelem in obsequio ejus mansurum donec viveret.

[5] [Redonum oppidum capiunt Britanni et maximam ibi edunt stragem;] Post hæc convocatis catervis iverunt Redonum, ipsamque eodem die ceperunt. Audita namque Britonum sævitia, peremptorumque casu, diffugerant cives cum festinatione, mulieribus relictis atque infantibus. Exemplo ipsorum fecerunt ceteri per urbes et per cetera oppida, ita ut facilis aditus Britonibus pateret. Qui quocumque intrabant, interficiebant quicquid erat masculini sexus, solis mulieribus parcentes. Postremo cum universas provincias penitus ab omni incola delevissent, munierunt civitates et oppida militibus Britanniæ et promontoria in diversis locis statuta. Sævitia igitur Maximiani, per ceteras Galliarum provincias divulgata, timor nimius quosque duces, et quosque principes invadebat: ita ut nullam aliam spem nisi in votis diis solvendis haberent. Diffugiebant itaque ab omni pago ad civitates et oppida et ad quæcumque loca quæ tutum præstabant refugium. Maximianus ergo sese timori esse comperiens, majorem resumit audaciam: exercitumque suum profusis donariis augere festinat. Quoscumque enim aliena captare callebat, sibi associabat, et nunc auro, nunc argento, ceterisque muneribus illos ditare non cessabat.

[6] [Maximus impletæ Armoricæ Britannis militibus præficit Conanum Meriadocum, et ipse, Gallia Germaniaque subacta, sedem suam Treviris collocat;] Exin tantam multitudinem collegit, quantam existimabat sibi sufficere posse ad omnem Galliam subjugandam. Distulit tamen sævitiam suam paulisper ulterius ingerere, donec sedato regno quod ceperat, ipsum Britannico populo replevisset. Fecit itaque edictum suum, ut centum millia e plebe in Britannia insula colligerentur, qui ad eum venirent. Præterea triginta millia militum, qui ipsos intra patriam, qua mansuri erant, ab hostili irruptione tuerentur. Cumque omnia perpetrasset, distribuit eos per universas Armorici regni nationes: fecitque alteram Britanniam, et eam Conano Meriadoco donavit. Ipse vero cum ceteris commilitonibus suis, ulteriorem adivit Galliam, gravissimisque præliis illatis eam subjugavit, necnon et totam Germaniam in omni prælio victoria potitus. Thronum autem imperii sui apud Treveros statuens, ita debacchatus est in duos imperatores Gratianum et Valentinianum, quod uno interempto, alterum ex Roma urbe fugavit.

[7] [Conanus petit sibi a Dionoto, rege Cornubiæ, filiam Ursulam, et militibus suis alias mulieres;] Interea inquietabant Conanum Armoricosque Britones Galli atque Aquitani, crebrisque irruptionibus sæpissime infestabant. Quibus ipse resistens, et mutuam cladem reddebat, et commissam sibi patriam viriliter defendebat. Cum autem ei cessiset victoria, voluit commilitonibus suis conjuges dare, ut ex eis nascerentur heredes qui terram illam perpetuo possiderent. Et ut nullam commixtionem cum Gallis facerent, decrevit ut ex Britannia insula mulieres venirent, quæ ipsis maritarentur. Direxit itaque nuncios in Britanniam insulam ad Dionotum regem Cornubiæ, qui fratri suo Caradoco in regnum successerat, ut curam hujus rei susciperet. Erat ipse nobilis et præpotens: et cui Maximianus insulæ principatum commendaverat, dum ipse prædictis negotiis intenderet. Habebat autem filiam miræ pulchritudinis, cui nomen Ursula, quam Conanus super omnia exoptaverat.

[8] [11,000 nobiles et 60,000 plebeiæ, Armoricam versus navigantes, vento pelluntur ad ostia Rheni et a Pictis et Hunnis cæduntur. Hi dein vastant Britanniam majorem, donec vincantur a Gratiano municipe.] Dionotus igitur, viso Conani nuncio, volens mandatis ejus parere, collegit per diversas provincias nobilium filias, numero undecim millia: de ceteris ex infima gente creatis sexaginta millia: et omnes intra urbem Londoniæ convenire præcepit, naves quoque ex diversis littoribus jussit adduci; quibus ad prædictos conjuges transfretarent. Quod licet multis in tanto cœtu placuisset, tamen pluribus displicebat, quæ majori affectu et parentes et patriam diligebant. Nec deerant forsitan aliquæ, quæ castitatem nuptiis præferentes, maluissent in qualibet etiam natione vitam amittere, quam hoc modo divitias exigere. Quippe diversas diversa juvarent, si optatum suum ad affectum ducere quivissent. Parato autem navigio, ingrediuntur mulieres naves, et per Tamensem fluvium maria petunt. Postremo cum vela versus Armoricanos divertissent, contrarii venti in classem insurrexerunt, et in brevi totam societatem dissipant. Periclitabantur ergo naves intra maria, in majori parte submersæ: quæ vero totum periculum evaserunt, appulsæ sunt in barbaras insulas, et ab ignota gente sive trucidatæ sive mancipatæ. Inciderant siquidem in nefandum exercitum Guanii et Melgæ, qui jussu Gratiani nationes maritimorum et Germaniæ dira clade opprimebant. Erat autem Guanius rex Hunnorum, Melga vero Pictorum, quos asciverat sibi Gratianus, miseratque in Germaniam, ut eos qui Maximiano faverent, inquietarent. Per maritima ergo sævientes, obviarunt prædictis puellis in partes illas appulsis. Inspicientes igitur earum pulchritudinem, lascivire cum eis voluerunt: sed cum abnegavissent puellæ, in eas ambrones irruerunt, maximamque partem sine pietate trucidaverunt. Deinde nefandi Pictorum et Hunnorum duces Guanius et Melga, qui partibus Gratiani et Valentiniani favebant, cum didicissent insulam Britanniæ ab omni armato milite vacuatam, iter festinatum versus illam direxerunt: associatisque sibi collateralibus insulis, in Albaniam applicuerunt. Agmine igitur facto invaserunt regnum quod rectore et defensore carebat, vulgus irrationabile cædentes. Abduxerat enim secum Maximianus (ut prædictum est) omnes bellicosos juvenes qui reperiri potuerant: inermesque colonos atque inconsultos reliquerat. Quos cum prædicti Guanius et Melga compererunt minime resistere posse, stragem non minimam facientes, urbes et provincias, ut ovium caulas, vastare non cessabant. Cum ergo tanta calamitas Maximiano nunciata fuisset, misit Gratianum municipem cum duabus legionibus, ut auxilium subvectaret: qui ut in insulam venerunt, præliati sunt cum prædictis hostibus, et acerrima nece affectos ipsos in Hiberniam fugaverunt. Interea interfectus fuit Maximianus Romæ ab amicis Gratiani et Britones quos secum duxerat, interfecti sunt et dissipati: qui evadere potuerunt, venerunt ad concives suos ad Armoricam, quæ jam altera Britannia vocabatur.

ANNOTATA.

a Ante narravit Galfredus Octavium, ducem Wisseorum, post Constantini Magni ex Britannia discessum, insurrexisse in proconsules Romanos, quibus insulæ regimen permissum fuerat, ipsisque interfectis, solio fuisse potitum; post a Constantino missum fuisse S. Helenæ, matris suæ, avunculum, nomine Trahern; a quo victum Octavium et in Norwegiam fugatum; sed hujus insidiis brevi prope Londonias occisum Trahern; quo accepto nuntio, rediisse Octavium in Britanniam et regnum ab illo tempore usque in dies Gratiani et Valentiani feliciter obtinuisse. Hæc meras fabulas esse non est quod moneam; neque sequentia meliora sunt. Non tamen est quod singula confutem; in infinitum disserendum foret. Quod ad rem nostram attinet, satis de Galfredi narratibus diximus in Commentario prævio § XI. Sicui vero libet veram historiam de rebus Britannicis hujus ævi legere, adeat Tillemontium [Memoires des Empereurs, Histoire des Bretons, tom. VI, pag. 187 et seqq.] .

b Supra, scilicet cap. 8, vocatur Leolinus et S. Helenæ, quam origine Britannam fuisse voluit Galfredus, avunculus dicitur et a Constantino Magno, e Britannia discedente, Romam adductus.

c Intelligitur Maximus, qui post ob arreptum imperium Tyrannus dictus est.

d S. Helena iterum intelligitur, quæ cap. 6 filiafuisse traditur Cœl, ducis Kærcolvin, id est Colecestriæ, et victo Ascleprodoto, regni diademate insisigniti. Ita Galfredus.

GLORIA POSTHUMA SS. URSULÆ ET UNDECIM MILLIUM VIRGINUM ET MARTYRUM.

Ursula virgo et martyr Coloniæ Agrippinæ (S.)
XI millia virginum et martyrum Coloniæ Agrippinæ

BHL Number: 4151, 8441, 8443, 8445, 8596

AUCTORE V. D. B.

§ I. De basilicæ Ursulanæ Coloniensis antiquitate et fatis.

[Basilicam, in loco in quo SS. Virgines pro nomine Christi sanguinem suum fuderunt, ædificatam, restituit Clematius, ut ex titulo novimus:] De gloria posthuma sanctarum undecim millium virginum dicturi, initium facimus ab explicando cultu, quem in ipso sepulturæ loco adeptæ fuere. Si Crombachio aliisque, quibus SS. Elisabethæ et Hermanni Revelationes aliaque id genus loco historiæ fuerunt, fides adhibenda foret, ab origine nil incompertum esset aut obscurum, sed clara omnia et in meridiana luce posita. Verum enimvero id genus placitorum tam exiguæ auctoritatis sunt apud ipsos eruditiores Colonienses, ut frustra operam collocare viderer, si vel minimum me iis detineri paterer. At vitandus non minus excessus oppositus. Si enim passim audias viros, etiam non indoctos, de rebus Ursulanis disserentes, cultum SS. Virginum sæculo denum XII, quum magna pars ossium levata est et fabulosæ Revelationes conscriptæ, adolevisse disces; quæ antea facta sint jacere in tenebris; monumenta nulla esse aut fere nulla. Quam hæc falsa sint, jam intelligere fuit ex his quæ in Commentario prævio retulimus. Verum his contenti esse nolumus; adeoque tantam hic afferemus aut saltem indicabimus monumentorum copiam, quanta de paucis admodum antiquioribus Sanctis exstat; neque hæc recentia; sed pleraque omnia sæculo XI anteriora. Sed hanc rem jam agamus. Supra in Commentario prævio § XXV ex retectione sepulcrorum, quæ anno 1640 facta est, intelleximus quanta reverentia primum sepultæ fuerint SS. Virgines. Insuper in loco, ubi sanctæ virgines pro nomine Christi sanguinem suum fuderant, (verba sunt tituli de quo mox,) circa id tempus ædificata est sanctorum corporum custos ecclesia, ut eam appellat auctor Sermonis in natali. Hæc incensa, ut idem testatur; sed aliquanto post a fundamentis restituta curis Clematii, viri clarissimi. Quæ postrema nituntur titulo lapideo, de quo modo et qui etiamnum superstes est et choro templi Ursulani calceinsertus [Fr. Vill, Guide dans l'Église de Sainte Ursule à Cologne, pag. 23 et seq.; cfr Crombach, S. Ursula vindicata, pag. 982.] . Accipe hunc titulum: DIVINIS FLAMMEIS VISIONIBVS FREQVENTER ADMONITVS VT VIRTVTIS MAGNÆ MAIESTATIS MARTYRII CÆLESTIVM VIRGINVM IMMINENTIVM EX PARTIBVS ORIENTIS EXHIBITVS PRO VOTO CLEMATIVS V. C. DE PROPRIO IN LOCO SVO HANC BASILICAM VOTO QVO DEBEBAT A FVNDAMENTIS RESTITVIT. SI QVIS AVTEM SVPER TANTAM MAIESTATEM HUIVS BASILICÆ VBI SANCTÆ VIRGINES PRO NOMINE XRI SANGVINEM SVVM FUDERVNT CORPVS ALICVIVS DEPOSVERIT EXCEPTIS VIRGINIBVS SCIAT SE SEMPITERNIS TARTARI IGNIBVS PVNIENDVM.

[2] [quem nil impedit sincerum esse visiones de quibus in eo fit mentio:] Hunc ego titulum et sincerum habeo et omnium, quæ de Coloniensibus virginibus supersunt documenta, antiquissimum. Ejus enim prior pars, quæ a DIVINVIS FLAMMEIS VISIONIBVS usque ad RESTITVIT excurrit, recitatur in Sermone in natali; adeoque sæculo IX seu etiam ante tantæ jam erat antiquitatis ut non amplius ab omnibus intelligeretur, seu potius ut diversæ jam de ejus significatione sententiæ (quemadmodum aperte tradit Sermonis auctor) circumferrentur: manifestum indicium, tantum jam a posito lapide elapsum fuisse temporis spatium ut memoria gestorum Clematii interea perire potuerit. Neque aliquid in hoc titulo occurrit quod ab illius ævi moribus abhorreat. Imprimis usitatissimum fuisse ut in titulis, non secus ac in diplomatibus, indicaretur ob quam causam aliquid fieret, conveniunt omnes et innumera testificantur monumenta. Re quidem vera nullum ego novi præter præsens Coloniense monumentum, quod antiquum sit et sincerum et cui simul inscriptum sit templum fuisse conditum aut restauratum propter cælitus habitas visiones; verum nullum etiam inveni quod ad templum ullum pertineat, quod feratur Deo jubente aut visionibus invitante exstructum. At hæc visionum memoria titulum falsum esse ostendit et fictitium! Parum æquum id judicium. Siquis enim ita animo comparatus est ut omnes visiones totidem figmenta habeat, equidem cum eo non disputabo, sed ad opera remittam in quibus fuse de hoc argumento adversus incredulos agitur. At parum saltem fidendum id genus narrationibus; facile enim fieri potest ut quis putet sibi cælestia ostenta visa esse, quum nil aliud quam phantasiæ ludibria internis mentis oculis conspexerit. Modestior hæc animadversio; sed cavendum tamen ne generali suspicione omnia subvertantur.

[3] [quum negari non possit multas cælestes visiones revera fuisse;] Quis enim prudens in dubium revocet visionem quæ Cartusiæ condendæ viam stravit? Quis nihili faciat visiones quæ in Actis passionis SS. Perpetuæ et Felicitatis leguntur, quibus quæ prænuntiabantur, paucis diebus post impleta cernere erat? Quis flocci faciat visiones quibus, teste S. Victore Vitensi, persecutio Vandalica sæpius prænuntiata est? Eas inter non una quæ visio flammea dici potest: Nam ferme ante biennium, inquit S. Victor [Hist. persecutionis Vandalicæ, lib. II, cap. 6, pag. 26 et seqq. edit. Ruinartii.] , quam fieret (persecutio), vidit quidam Fausti ecclesiam solito in ornatu fulgentem, cereis quoque fulgentibus, palliorumque velamine ac lampadibus rutilantem; et dum lætaretur candore tanti fulgoris, subito, ait, luminis illius concupiscibilis exstinctus est fulgor… Alius conspexit rugiente cælo atque turbato sulphureas nubes ingentes lapides jaculari: qui lapides dum cecidissent in terram plus accendebantur et majoribus flammis ardebant, atque intrantes in penetralia domorum, quos invenerant incendebant; qui autem vidit, ait, quia cum se in quodam cubiculo abscondisset, miseratione divina ad eum flamma non potuit pervenire. Et ut de Tertulliano aliisque taceam, quis vanas imagines habeat quas S. Cyprianus sæpius viderit et quibus frequenter et quæ agenda sibi essent aut patienda præsciverit? Sane fuerunt etiam tunc temporis qui hæc riderent, ita ut scripserit beatus Carthaginensis præsul [Epist. LXIX, ad finem; Opp. pag. 266, edit. Baluzii.] : Quamquam sciam somnia ridicula et visiones ineptas quibusdam videri, sed utique illis qui malunt contra sacerdotes credere quam sacerdoti; et quidem quæ continuo accidebant, plenam sacerdotum Dei visis fidem faciebant, quemadmodum ex historia satis constat.

[4] [cæterum, etiamsi putatitiæ essent, nil obstarent.] Profecto quæ prodigii rationem habent, singulari auctoritate confirmanda sunt, quum ordinario rerum usu et consueta Dei ordinatione non nitantur, neque proin illa eis insit verisimilitudo, quæ ex ipso ordine naturali sponte enascitur. At licet hæc ita sint, ubi nil est quo impediamur quin eis addamus fidem, difficilior ille fuerit qui hoc solum nomine quod visiones sunt, non maxima testium auctoritate stabilitæ, eas omnino negligendas esse ducat. Quocirca quum quæ titulus Coloniensis de visionibus contineat plane non abhorreant ab his quæ aliquando facta fuisse Vitæ Sanctorum et Historia ecclesiastica perhibeant [Cfr Index Annalium Baronii et Raynaldi, v° Visiones.] , nil est cur hæc rejiciamus; quod si tamen alicui libeat acriorem censorem agere, ad summum licebit ei æstimare Clematium hæc sibi videre visum esse et divinarum visionum loco habuisse quas phantasia ipsa sibi creaverat imagines. Utrumlibet eligatur, nil hinc patitur titulus: quod unice hoc loco contendimus.

[5] [Confirmantur verba tituli ex partibus Orientis, pro voto, de proprio, CV;] Quod additur ex partibus Orientis venisse Clematium, mirum plane non est, quum mos esset, si quid ab aliis quam inquilinis fieret, titulis inscribere id a peregrinis factum esse, notata aliquando patria regione, civitate, tribu, vico, via; aliquando generalioribus adhibitis verbis: satis fuerit in memoriam revocasse titulum Remi et Archontiæ, fratris et sororis, QVI NATIONE GALLA … VNA DIE MORTVI PARITER ET TVMVLATI SVNT. Dictio pro voto innumeris inserta inscriptionibus; neque rara de proprio aut alia similis; siglæ V. C. quibus virum consularem significari perhibet auctor Sermonis in natali, alii multo melius virum clarissimum significari ajunt, passim quoque obviæ: quæ omnia simul videre est in sequenti titulo, quod olim in S. Joannis de Laterano musivo opere exstabat:

AVLA DEI HÆC SIMILIS SYNAI SACRA IVRA FERENTI
VT LEX DEMONSTRAT QVÆ FVIT EDITA QVONDAM
LEX HINC EXIVIT MENTES QVÆ DVCIT AB IMIS
ET VVLGATA DEDIT LVMCN PER CLIMATA SECLI
FLAVIVS CONSTANTIVS FELIX V. C. MAGISTER
VTRIVSQVE MILITIÆ PATRICIVS ET CON. ORD.
ET PADVSIA EIVS FŒMINA VOTI COMPOTES
DE PROPRIO FECERVNT.

C. Fab. Flavius Constantius Felix, Valentiniani III ex altera uxore Placidia pater, consul ordinarius fuit annis 414, 417 et 420; ita ut ad unum ex his tribus annis pertineat illa inscriptio [Cfr Ciampini, de sacris æditiciis a Constantino M. extructis, pag. 16; l'Art de vérifier les dates, tom. I. pag. 556.] .

[6] [item in loco suo;] Neque est quod hæreas ad hæc verba loco suo: quum enim passim tituli rationem habeant diplomatum, hinc omnia brevibus iisdem inscripta legere est quæ chartis fusius inscribi solebant: quod autem in diplomatibus non secus ac in historiis sæpius non omitteretur in cujus loco, domo, villa, vinea ædificata esset basilica aut monasterium, non est quod moneam. Id autem fiebat ne aliquid de beneficii memoria periret, vel ne propter leges de non ædificando in alieno fundo ulla injuria irrogaretur novo ædificio. Clematius itaque aut incensi templi locum, ab aliis ante occupatum, sibi coemerat, aut certe licentiam adeptus erat renovandæ basilicæ: quæ res solebant in titulis exprimi dictionibus: In loco coempto, concesso, accepto, impetrato, adsignato, aut magis generalibus in loco proprio, suo etc. Neque hæc in privatis tantum structuris observabantur, verum etiam in publicis: exempla abundant.

[7] Vetitum ne alia in basilicam inferantur cadavera ibique sepeliantur convenit quoque cum illius ævi moribus. [similiter vetitum ne cadavera inferantur;] Ecce exemplum a Fabrettio [Inscriptiones, pag. 737.] acceptum:

AVR. SATURNINVS. DIAC. SIBI. ET
AVR. VENERIÆ. DVLCISSIMÆ
CONI *. DE. PROPRIO. SIBI. FECERVNT
ROGO ET PETO OMNEM CLERVM
ET CVNCTAM FRATERNITATEM VT NVLLVS
DE GENERE VEL ALIQVIS IN HAC SEPVLTVRA
PONATVR.

Neque satis habebant precibus amovere homines ne aliena corpora inferrent sepulcris; sed pro more, qui gentilibus et hebræis quoque fuit communis, omnigenis diris eos avertebant. Accipe a Jacutio duas id genus formulas [Christianarum antiquitatem specimina quæ in vetere Bonusæ et Mennæ titulo … illustrantur, pag. 40.] :

MALE. PEREAT. INSEPVLTVS
IACEAT. NON. RESVRGAT
CVM. IVDA. PARTEM. HABEAT
SI. QVIS. SEPVLCRVM. HVNC
VIOLAVERIT.

NEMO SVVM VEL ALIENVM CADAVER
SVPER ME MITTAT QUOD SI HOC PRÆ
SVMPSERIT SIT MALEDICTVS ET IN
PERPETVVM ANATHEMATE CONSTRICTVS.

Alias formulas dabit idem Jacutius. Quod si opponas has prohibitiones ad sepulcra spectare, ecce aliquam quæ ad basilicam S. Petri Perusinam pertinet [Mai, Scriptt. Vett. nov. Collectio, tom. V, pag. 99.] :

MEMMIVS SALVSTIVS
SALVINVS DIANIVS VS
BASILICAM SANCTORV
ANGELORVM FECIT IN
QVA SEPELLIRI NON LICET.

Sed de sepulturis in basilicis inferius.

[8] [et demum vocabula majestas, et imminentium.] In Coloniensi titulo vox majestas bis occurrit, mira significatione et inexspectato loco. At nedum id falsisatis indicium sit, sinceritatis probum testimonium est. A sæculo enim II aut saltem III adhibitum fuit id vocabulum ad significandum quidquid in quibusvis religiosis rebus eximium esset; ita ut, quo minus vera ejus intelligeretur significatio, tanto pronior esset ejus usurpatio: græco verbo μεγαλειοτης respondebat [Cfr Glossarium Cangii, v° Majestas.] . Imminentium, quod in Sermone in natali legitur, non vero minentium quod edidit Villius, idem est ac instantium, urgentium; quo sensu jam a Tertulliano libro de Pœnitentia, cap. 6, adhibitum est [Cfr idem opus, v° Imminet.] . Sensus porro universæ inscriptionis hic videtur esse: Clematius, vir clarissimus, frequenter admonitus divinis flammarum visionibus, quæ tamquam virtutes et prodigia erant, patrata a Deo ad glorificandum martyrium sanctarum virginum petentium ut ædes suæ restaurarentur, adeoque ex Orientis partibus Coloniam transgressus, pro voto quo se obstrinxerat, de proprio in pristino cœmeterio, cujus ædicula incendio perierat et quod Franci aliive occuparant, ipse vero denuo acquisivit, hanc basilicam a fundamentis restituit. Si quis autem in tam augusta basilica, ubi sanctæ virgines pro nomine Christi sanguinem fuderunt, corpora alia deposuerit quam virginum seu monialium quæ hic habitant, sciat se sempiternis tartari ignibus puniendum.

[9] [Certo non noscitur quando restaurarit Clematius basilicam.] Ex hac itaque inscriptione constat jam ante Clematii adventum illic stetisse basilicam, quales passim in cœmeteriis antiquis reperire erat; hanc basilicam multum fuisse passam, scilicet ab incendio, a Francis forte civitatem occupantibus excitato; et tandem eam a Clematio a fundamentis fuisse restitutam. De his quidem dubium nullum moveri posse videtur; at quo tempore hæc a Clematio facta restauratio? Cernitur ibidem sepulcrum cujusdam S. Viventiæ, quam Pippini Heristaliensis filiam esse volunt et de qua in opere nostro jam disputavit Henschenius [Act. SS. tom. II Martii, pag. 604 et seqq.] ; atque in uno latere hujus mausolæi legitur hæc inscriptio:

CLEMATIVS HOC TEMPLVM A° 462 RESTAURANS IN EO ALIORVM CORPORVM SEPVLTVRAM SUB PŒNA VETVIT;

at recentior est hic titulus (ut indicatur vel solo anno Christi, sive arabicis, sive latinis literis scriptus fuerit), quam ut fidem faciat. Multo etiam recentior alia inscriptio [Vill, Wegweiser in der Kirche der H. Ursula, pag. 25.] :

TEMPORE S. SEVERINI EPISC. COLON. BASILICA S. VRSVLÆ ET SS. VIRGINVM RESTAVRATA EST PER CLEMATIVM KLEINGEDANK DE MOMMERSLOCH VBIO-ALEXANDRINVM VIRVM: HINC EST MONVMENTVM.

Placuit scilicet aliquando patriciis viris Coloniensibus genus suum connectere cum viris, quorum sanctitatem aut nomen singulari esset Coloniæ veneratione. Aliud nullum suppetit argumentum quo accurate annus determinetur.

[10] [probabiliter tamen sub annum 500 et certe ante sæculum VII,] Conjecturis itaque indulgendum est; atque ego quidem putem sub annum 500 Clematium ex Oriente venisse Coloniam ibique restaurasse sanctarum virginum basilicam. Quamquam enim clarissimatus omni ævo fuit notus, ut apud Moronium [Dizionario di erudizione ecclesiastica, v° Chiarissimo.] videre est, siglæ tamen VC non semper fuere intellectæ, ut vel ex Sermone in natali constat, ubi in virum consularem mutatæ fuere; neque putem in Gallia ullum earum post sæculum V vestigium superesse. Huc accedit quod Clematii, quorum ætas innotuit, sæculo IV aut V vixerint, ut alibi jam monuinus. Stylus præterea implicatus et difficilis, qui in illo titulo observatur, facile ad id ævum reduci potest. Verum quidcumque de his conjecturis aut divinationibus statuat lector, nequaquam ambigendum est quin ante sæculum VII basilicam Ursulanam restituerit Clematius.

[11] [ut ex his quæ S. Cuniberto, ibidem sacris operanti, acciderunt colligere est.] Etenim in Vita S. Cuniberti, qui circa annum 623 ad Coloniensem cathedram evectus est [Cfr Mörckens, Conatus chronologicus ad catalogum episcoporum, etc. Coloniæ, pag. 42.] , hæc leguntur [Ap. Surium, Vitæ Sanctorum, ad 12 novembris, pag. 275, edit. 1618.] : Quadam die dum singulare redemptionis nostræ mysterium et solum infirmitatis nostræ remedium plenus Deo super mensam dominicam in basilica sanctarum Virginum immolaret, adstans clerus et populus vidit columbam splendidissimam primum hac et illac per omnem ecclesiam circumvolitando vagari, deinde pontificis insidere capti: mox deinde reversum et juxta tumulum cujusdam virginis, stupentibus simul et mirantibus universis qui aderant, ab omnium oculis elapsam. Acclamatum est confestim ab omnibus vere dignum hunc esse qui ministraret Domino sacerdotem, felicem fore ecclesiæ pastorem: sequuntur alia nonnulla, quibus pateat hæc ad initium episcopatus S. Cuniberti spectare. Porro nostri non interest quærere prodigiosa hæcne fuerit columba an naturalis; sitne commentum populare an proba traditio; (quamquam aperte fatebor mihi hanc historiam plane veram haberi et solummodo naturam columbæ incertam esse); sed id animadvertamus oportet sæculo IX, quo hanc jam scripto servatam fuisse S. Cuniberti Vitam statim ostendemus, scriptori Coloniensi prudenti nec inerudito indubium fuisse ineunte sæculo VII seu ducentis annis ante Ursulanam basilicam exstitisse, ibique accidisse rem singularem, quod prodigiosum omen fuisse videbatur; eademque persuasa fuisse populo, quandoquidem ea ex traditione orali retulerit biographus. Quodsi hæc non considerentur singillatim, sed junctim cum titulo, superius illustrato, facile cernitur quantum ambo documenta sese invicem confirment; ita ut certum sit (quæcumque demum de S. Cuniberti Vita, seorsim inspecta, sententia ineatur) initio sæculi VII jam exstitisse in Coloniensi suburbio S. Ursulæ basilicam.

[12] [Ostenditur Vitam S. Cuniberti, quo hæc capiuntur, scriptam fuisse non solum ante annum 890,] Sed promissis, quæ modo faciebamus de inquirenda ætate Vitæ S. Cuniberti, satifaciendum jam est. Alii eam sæculo VII scriptam volunt [Cfr Crombachius, S. Ursula vindicata, passim.] ; sed coævæ Vitæ solent accuratiores esse et res diligentius expositas continere. Melius æstimavit eruditus presbyter Floss [Allgemeines Kirchenlexikon von Aschbach, v° Ursula.] eam non fuisse scriptam ante sæculum IX; quo tardius etiam scriptam eam sibi videri divit Oscar Schade [Die Sage von der heiligen Ursula, pag. 14.] . Equidem Schadio consentire non possum, quum ad finem illius Vitæ hæc legantur: Completisque demum feliciter quadraginta villicationis suæ annis, pridie iduum novembris perveniens ad diem lucis hujus extremum, creatori suo ditandum bonis omnibus reddidit spiritum. Corpus autem ejus, sicut vivens præceperat, positum est cum magna gloria in ecclesia sancti Clementis, quam ipse construxerat: regnante Domino nostro Jesu Christo, qui vivit et gloriatur in sempiterna sæculorum sæcula. Amen. Ex quibus verbis planum est scriptam fuisse hanc Vitam priusquam e terra levaretur beatissimi præsulis corpus; quod ab Hermanno I, qui anno 890 Coloniensem cathedram cleri populique suffragio adeptus est, initio sui pontificatus factum fuisse novimus. Susatum, inquit Morckens [Series episcop. archiep. etc. Coloniens. pag. 70.] , corpore S. Cuniberti effosso et istuc translato, ab iniquis et injustis invasoribus duello defendit et obtinuit, auxitque mœnibus: (Susatum autem, vulgo Soest, ab anno 1821 non amplius diœcesis Coloniensis pars est, sed Paderbornensis [Cfr Binterim et Mooren, Die alte und neue Erzdiözese Köln, tom. I, pag. 306.] ).

[13] [verum etiam ante an. 843.] Videmur et altius conscendere posse: quum scripta est S. Cuniberti Vita, templum S. Clementis nondum suum posuerat nomen ut S. Cuniberti assumeret; atqui anno 852 id ei nomen jam erat, ut constat ex Lotharii imperatoris alibi jam indicato diplomate, dato XVIII Calendas februarii anno Christo propitio regni Lotharii gloriosi regis XI, indictione XV. Eo enim confirmans ordinationem Guntharii Agrippinensis ecclesiæ gubernatoris, qui statuerat ut deinceps canonici servirent in sancta matre ecclesia et in ceteris monasteriis quæ ad eumdem episcopatum et ecclesiam sancti Petri pertinebant, inter ea recenset monasterium quoque sancti Cuniberti [Ap. Würdtwein, Nova subsidia diplomat. tom. IV, pag. 24.] . Certum itaque sit ante medium sæculum IX jam literis fuisse mandatam S. Cuniberti Vitam; quanto autem tempore ante quis dixerit? Satis autem est eam legisse ut continuo appareat eam fabulatoris non esse opus, sed viri qui quæ vulgo de S. Cuniberto tradebantur et doctioribus probabantur sedulo collegerit. Quæ tamen res sufficiens non videtur ut ei plenam auctoritatem conciliet, sed tantum ut nihili non fiat, quin etiam ut facile admittatur aliquid veri subesse iis etiam locis quæ minorem fidem inveniant. Sed ex hoc diverticulo in viam redeamus.

[14] [Utrum templum, a Clematio restitutum ad hanc usque diem exstet?] Controversia est an id ipsum templum, quod restituit Clematius, adhuc exstet, seu potius pars sit hodierni templi. Re quidem vera R. D. Vill, de antiquissima parte agens: Nullæ sunt, inquit [Wegweiser zur Kirche der II. Ursula in Köln, pag. 25.] , inscriptiones quibus qua ætate exstructum sit templum innotescat. Modus, quem vulgo Romanum (Romanische Bauart, style Roman) dicunt et secundum quem navis media et ambæ laterales ædificatæ sunt, id temporis spatium sapit quod inter exiens sæculum XI et iniens XIII lapsum est. Neque alia est sententia omnium fere scriptorum qui recentius scripserunt de hoc templo. Architectus Coloniensis Weyer [Sammlung von Ansichten … in Köln, p. 63, ed. 1827.] æstimat id exstructum fuisse a S. Stephano, qui anno 1002 imperatorio diademate caput cinxit; sed non alio videtur niti argumento quam quod statua ejus deaurata juxta altare S. Annæ collocata est. Verum his nequaquam movetur cl. v. Bartholomæus Du Mortier, jam alibi a me laudatus: cujus judicium tanto pluris faciendum est quo majorem posuit operam in investigandis originibus templi cathedralis Tornacensis: quorum studiorum fructus etsi omnes non probarint, nemo tamen est qui neget clarissimum virum sagacitatis eximiæ dedisse signa atque ea omnia accurate perscrutatum fuisse quæ ad ædificia ecclesiastica primorum temporum pertinent. Hic itaque, nulla ratione habita testimoniorum quæ modo ex S. Cuniberti Vita, ex Sermone in Natali et ex Clematii titulo supra dedimus; quin etiam me percunctatus quo ævo vixisset Clematius, cujus nomen in Passione Regnante Domino apud Surium lcgerat; sed ea tantum recogitans quæ oculis suis Coloniæ inspexerat; nullus dubitavit partem templi antiquissimam sæculo VI aut VII constructam censere. Id templum, inquit in literis ad me datis, (navem intelligo) omnes habet characteres, quos ego ad illud tantum tempus referre possum. Cernuntur enim ibi portæ geminæ, altera viris, altera aperta fœminis: quas reperire tantum est in templis antiquissimis, puta in Tornacensi B. Mariæ Virginis, in Hierosolymitano et Arelatensi. Reperitur etiam ibidem duplex narthex, alter usui virorum, alter fœminarum destinatus. Demum omnia architecturæ elementa, columnæ scilicet, capitella, abaci, tori aliaque id genus ævum Merovingicum sapiunt. Neque ulla uspiam memoria est hanc ecclesiam dejectam fuisse, licet a medio sæculo nono abundent documenta; quin etiam licet accurate sciatur quando reliquæ partes additæ fuerint. Verum alii viri, rei archæologicæ etiam peritissimi, qui Coloniense S. Ursulæ templum examinarunt, nequaquam probant hæc asserta. Affirmant enim inter Rhenum et Mosellam complures esse ecclesias sæculi XI et XII, quæ portas geminas et duplicem narthecem habeant; præterea architecturæ elementa Coloniensis templi eisdem videntur omnino sæculum XI aut XII sapere: ita ut eadem de hoc templo exsurgant dubia quæ de Tornacensi. Deinde exeunte sæculo IX videtur id templum, non secus ac alia Coloniensia, plurima damna a Normannis perpessum; ita ut facile sæculo X renovari debuerit. Sed ad alia veniamus.

[15] [Circa annum 1135 accedit chorus S. Cordulæ, postea fornix et turris.] Paulo ante annum 1135 Ursulanæ Basilicæ porticus vel nova absis et quidem prope turrim, oppositaque choro præcipuo, accessit. Ea per Reginbernum, canonicum S. Petri Coloniensem, solum elaborata fuit. Atque ibi anno 1135, indictione XIII, Bruno secundus aram consecravit. Diploma ex quo hæc certa sunt infra dabimus. In eo mentio fit de monasterio S. Lamberti: de quo uti et de porticu S. Cordulæ hæc notat Crombachius: Distinguit Bruno, inquit [S. Ursula vindicata, pag. 788.] , a porticu S. Cordulæ, quam postea chorum S. Cordulæ video ab annis fere quadringentis fuisse nominatum, ipsum monasterium S. Lamberti, seu chorum templi primarium, in festo S. Lamberti dedicatum; unde appareat tunc quoque refectum fuisse hunc chorum. Postea fornix imposita templo et exstructa turris [Vill, Wegweiser, etc. pag. 25.] .

[16] [Ante medium sæculum XVII Stravius, Cranius aliique idem templum] Ineunte sæculo XVII ædificatus perpulcher chorus stylo quem vulgo gothicum appellamus, et additæ alæ septentrionalis et meridionalis [Ibid. loc. cit.] . Multa alia quoque tunc accesserunt ornamenta; de quibus Gelenius, anno 1645 librum suum edens, sic scripsit [De Magnitudine Coloniæ, pag. 335.] : Ad nostra tempora venio. Templi restaurandi primam occasionem dedit Polona femina, nomine Ursula, quæ centum fere imperiales ad dealbandam ecclesiam submisit. Postea reverendissimus et illustris D. Georgius Paulus Stravius, Joppensis episcopus, suffraganeus Coloniensis ejusdemque collegii canonicus, aram principem opere magnifico splendidoque construxit, totam auro venustavit, nobili pictura martyris virginis Ursulæ decoravit anno 1640 [Crombach, pag. 1144.] . Anno 1642 Stravii exemplum secutus D. Joannes a Crane, qui olim evangelicorum placita secutus erat [Vill, Wegweiser. pag. 33.] , sacræ cæsareæ majestatis legatus, sepulcrum S. Ursulæ virginis nobili sacello longiuscule in vineam usque porrecto exornavit, pavimentum tessellis marmoreis Pariis nigrisque variegavit; et, ara veteri S. Nicolai diruta, (in cujus meditullio vitrum cum sanguine adhuc fluido et carne Sanctarum Virginum continebatur) novam elegantem et concinnam excitavit, eodem sanguine novæ pariter aræ incluso. Hinc in summo hoc altari legitur: DEO OPT. MAX. VIRGINI MATRI S. NICOLAO EP. AC S. VRSVLÆ PATRONÆ. Infra autem: IOANNES CRANE SAC. CÆS. MA. CONSILIARIVS IMPERIALIS AVLICVS ET VERENA HEGEMIHLERIN CONIVGES F.F. ANNO M. DC. XLIII [Ibid. pag. 34.] . Sacravit id altare Stravius die 12 Octobris anni 1642 [Crombach, pag. 1144.] . Idem generosus dominus, pergit Gelenius, pro suo in S. Ursulam incredibili affectu et pietate antiquam cameram auream ob angustias ejus et fuliginem, parietibus et hierothecis inductam, laxavit, augustiori sacrario recens ædificato. Aram loci marmoream, addit Crombachius [S. Ursula vindicata, pag. 1144.] , episcopus Joppensis, Georgius Paulus Stravius, S. Alexio et S. Ursulæ propterea consecravit, quod hujus ædificationis occasione necesse fuerit altare S. Alexii diruere, dote translata.

[17] [mirum in modum ornarunt:] Mausolæum quoque marmoreum splendidissimum, in cujus superficie jacet ex marmore albo perpulcra S. Ursulæ statua, ornatu regio et columba ad pedes sedente, suis quoque sumptibus Cranius sculpendum curavit a J. F. W. Lentz, cujus ibi adscriptum nomen. Hæc quoque alia adscripta [Vill, Wegweiser, pag. 33 et 34.] : SEPVL CHRVM S. VRSULÆ INDICIO COLVMBÆ DEDECTVM IONNES CRANE SAC. CÆS. MAI. CONSILIARIUS IMP. AVLICVS ET MARIA VERENA HEGEMILERIN CONIVGES HOC VIVO MARMORE INCLUDI FECERUNT A° 1659; ita ut vetus S. Ursulæ sepulcrum intra id mausolæum nunc lateat. Hujus figuram in fronte editionis Gallicæ et Germanicæ libelli sui de S. Ursulæ templo edidit R. D. Vill. Septemdecim annis ante, anno scilicet 1642, absoluta nova ara sumptibus doctoris Cornelii Silling. Sic de ea Gelenius [De Magnitudine Coloniæ, pag. 336.] : Cum altare medium in navi templi, prope igressum chori, prospectum ad aram principem impediret, collegium S. Ursulæ, remoto eo et valvis amotis adeoque et ligneis clathris, ferreis præmunivit chorum et illustrem fecit: ara proxime choro admota et [S. Cruci], S. Cuniberto [et S. Leonardo] consecrata; proxime quam, intra chorum rudera visuntur aræ veteris, ad quam S. Cunibertus faciens, indice columba, reperit corpus S. Ursulæ; quam aram exornandam suscepit clarissimus U. J. doctor Cornelius a Silling. De indicio illius columbæ dicetur inferius: id unum hic observamus rudera hujus aræ aliquale testimonium forte visum iri numquam penitus destructam fuisse ipsam navem, intra quam sita erat.

[18] [turris incendium; præsens status, Reliquiæ.] Anno 1680 fulmine incensa fuit turris; quæ non sola partim in cineres redacta est, sed pars templi quoque damna passa. Hujus rei memoria servata est picta tabula, quam in sacristia hodiedum cernere est. Cæterum templum, tot nominibus venerandum, nunc ruinas trahit; adeoque ne omnino collabatur, propera restauratione præcavendum est [Vill, Wegweiser, pag. 25.] . Faxit Deus ut ne Colonienses patiantur tam celebre, tamque vetustum monumentum perire! Quæ cimelia habet id templum accurate recenset R. D. Vill [Guide dans l'Église de Sainte Ursule, pag. 32 et seqq.] . In camera aurea, cujus superficies sexcentis sexaginta pedes extenditur et quæ quadraginta est alta, crania Ursulanarum virginum servantur, vario modo ornata, septingenta septuaginta octo; quæ inter cranium S. Ursulæ, pretiossimo diademate exornatum. Aliæ quoque ejusdem sunt reliquiæ, puta ejus annulus sponsalitius, fragmenta vestium, sagitta martyrii instrumentum, brachium ejus dextrum, pes et reticulus. In ipso templo ad altare maximum in feretro ex ære deaurato, cujus imago ante alterum Crombachii tomum expressa est, et quæ ædiculæ formam habet, servatur S. Ursulæ corpus et in altero S. Ætherii;præterea in reliquiariis capsis seu potius byssinis tegumentis mille et octo sunt crania; insuper in chori ambitu, aliæ multæ reliquiæ spatium occupant pedes octoginta longum, decem altum, duos latum; et aliæ demum clauduntur novemdecim sepulcris, quæ inter S. Cyriaci e regione cameræ aureæ. Plura dabit R. D. Vill.

[Annotata]

* conjugi

§ II. Fata monasterii Coloniensis SS. XI millium virginum a sæculo VI usque ad annum 922, quo introductæ fuere canonissæ.

[Ex solo vocabulo basilica,] Postquam hujus templi historiam, quantum licuit, explicuimus, prima occurrit quæstio, fueritne ab initio basilica monasterialis, an cœmeterialis tantum. Obscurum non nihil id argumentum et implexum satis: paucis tamen respondere conabimur. Imprimis, si civitates patriarchales excipias (Romam intelligo, Alexandriam, Antiochiam et forte Hierosolymam) una tantum intra mœnia civitatum episcopalium ecclesia erat [Cfr Examen historicum et canonicum, p. 139.] ; sed circumcirca erant posita alia templa, quæ vulgo basilicæ dicebantur. Has omnes in Galliis fuisse monasteriales censuit Mabillonius [De antiquit. S. Dionysii, Opp. posthuma, tom. II, pag. 355.] scribens: Optime probatum fuit a D. Valesio in sua contra D. de Launoy de basilicis dissertatione basilicam sexto et septimo sæculo apud Gallos semper significasse monachorum ecclesiam: cathedrales et parochiales ecclesias appellatas ecclesias. Hæc ille. Re quidem vera ostendit Valesius plures basilicas reapse monasteria fuisse; adeoque videri rarius id nomen datum fuisse ecclesiis cathedralibus, datum tamen aliquando [Discept. de basilicis, cap. 2, pag. 11, edit. Paris, 1657.] ; atque ipse Mabillonius alibi [Annales Ord. S. Benedicti, lib. VII, num. 7, tom. I, pag. 161.] non tam affirmate locutus est; et certe promiscue ecclesiæ et basilicæ eædem aliquando dicuntur ædes sacræ [Acta SS. tom. VII Octobris, pag. 932.] . Insuper considerandum est præter monasteriales et cathedrales (quibus junge parochiales) ecclesias, oratoria fuisse, capellas et ædiculas cœmeteriales; de quibus nil profecto dixit Valesius: adeoque ne cogitasse quidem videtur num, ut Romæ (de qua re dubitari nequit) cœmeteriales ædiculæ basilicæ nuncupabantur, sic quoque in Galliis eadem appellatione ornarentur idem ædicularum genus. Et quidem Flodoardus, loquens de priscis templis christianis Remensibus, aperte basilicas cœmeteriales distinguit a monasteriis his verbis [Hist. Remensis, lib. IV, cap. 38.] : Plures denique apud nos quondam sanctorum fuere basilicæ, sed et monasteria infra vel circa Remensem hanc urbem, quæ modo non haberi probatur; eæque suburbanæ basilicæ tot erant numero ut porta, qua ad illas ibatur, basilicaris diceretur, seu basilicarum porta: quod autem cæmeteriales erant, constat ex sepultura S. Balderici, in ecclesia seu basilica S. Mariæ extra muros civitatis Remorum condita [Cfr Acta SS. tom. VII Octobris, pag. 914, 915 et 918.] . Ex hoc itaque capite quod ecclesia S. Ursulæ tum in recitato titulo tum in S. Cuniberti Vita basilica vocatur, nequaquam colligi posse videtur eam ab initio monasterialem fuisse.

[20] [neque ex apposito sanctarum virginum, sed ex licentia sepeliendi ibidem virgines collata cum vocabulo basilica, colligitur templum Ursulanum ab initio fuisse monasteriale.] Neque juvat eam in eadem Vita dici basilicam sanctarum virginum: sane sæpius moniales dicuntur sanctæ virgines, ut in hoc SS. Bovæ et Dodæ Vitæ loco [Ibid. ad 24 Aprilis, cap. 1, num. 5.] : Gregeque sanctarum virginum inibi collocato; sed in Vita S. Cuniberti basilicam sanctarum virginum idem valere ac basilicam S. Ursulæ et Sociarum liquet ex Clematii titulo hæc capiente verba: Hujus basilicæ ubi sanctæ virgines pro nomine Christi suum sanguinem fuderunt; neque minus ex his quæ in Commentario prævio num. 264 disputavimus, ostendentes sanctas virgines, ubi de Coloniensibus agitur, easdem esse ac undecim millia virginum et utramque dictionem synonymam esse. Atque hæc, ut ne fucum facere velle videremur. At si hæc argumenta parum habeant roboris, aliud indicium latet in Clematii titulo, quo virgines seu moniales ibidem degisse significetur. Non enim vetuit Clematius ne quis omnino in basilica sepeliretur; sed exceptis virginibus dixit: quæ non aliæ esse possunt quam moniales quæ ibidem habitarent: ut supra num. 8 vertimus in titulo Clematii. Quæ si conjungas cum ordinaria hoc tempore vocabuli basilicæ significatione, ita crescit argumenti vis, ut nil ei deesse videatur.

[21] [Videntur moniales eo reductæ ante annum 852, quo ibidem etiam constituti canonici.] Manifestum itaque est ex titulo Clematii et S. Cuniberti Vita, inter se collatis, jam sæculo VI illic fuisse puellare asceterium. Quum autem conscriptus est Sermo in natali, diceres non amplius ibidem exstitisse. Auctor enim, licet historiam Ursulani templi conscribere velle videatur, ne minimum quidem verbum profert unde conjiceres monasterium tunc ibidem fuisse. Verumtamen exstabat anno 852, ut ex sæpius citato Lotharii diplomate quo confirmavit ordinationem Guntharii, Coloniensis episcopi, de monasteriis urbanis et suburbanis. Guntharius videlicet, clero S. Petri in memorata Agrippinensi civitate consistente et reliquis sanctæ ecclesiæ fidelibus communi consensu parique voto ordinaverant atque solemniter roborando statuerant ut deinceps canonici in eadem sancta matre ecclesia seu et in ceteris monasteriis, tam infra ipsam civitatem quam quæ et extra, quæ ad eumdem episcopatum et ecclesiam S. Petri pertinere noscebantur: id est monasterium martyris Christi Gereonis et sociorum ejus, sed et monasterium S. Cuniberti, MONASTERIUM BEATARUM VIRGINUM, necnon et ecclesia S. Pantaleonis, quæ ad thesaurum et luminaria ejusdem matris ecclesiæ pertinere dignoscebatur, sed et hospitale inibi ob pauperum receptionem constructum, deinceps absque alicujus sumptuum indigentia perennibus temporibus consistere quivissent. Quæ quum medio mense Januario anni 852 probasset Lotharius, substituti fuere presbyteris sæcularibus qui antea puellare hoc monasterium in spiritualibus administrabant alii presbyteri qui regulam canonicam, illo ævo a potestate ecclesiastica et regia tantopere commendatam, sequebantur.

[22] [Anno ante destructum non fuerat id asceterium a Normannis,] Volunt [Cfr Eckhartus, de rebus Franciæ orientalis, tom. II, pag. 415; Mörckens, Series Chronolog. episcop. Coloniensium, pag. 64. etc.] anno antequam hæc fierent a Normannis occupatam fuisse Coloniam et cæsis civibus penitus devastatam; qua occasione multum passa fuerit Ursulana basilica non secus ac reliquæ. Verum scriptorem novi neminem probum et antiquum satis, qui tradiderit anno 851 Coloniam usque venisse Normannos. Re quidem vera in Chronico S. Martini Coloniensi [Ap. Pertz, Monumenta Germaniæ, tom. II, pag. 214.] legitur, regente Heyniano qui ab anno 817 ad 849 abbatiale et aliquando etiam episcopale pedum tenuit, destructum fuisse monasterium S. Martini a Normannis; quo referunt quæ in Annalibus Xantensibus [Ibid. pag. 229.] aliisque monumentis ad annum 852 traduntur: Ferrum paganorum incanduit; nimius ardor solis; et fames subsecuta est et pabula animalium defecerunt; et pastus porcorum exuberans: unde apud Colonienses chronographos legere est Normannos hujus penuriæ auctores fuisse. Verumtamen hæc non placent; nam Chronicum S. Martini Coloniense, quamquam maximam partem ex bonis fontibus haustum, recentius est [Cfr ibid. pag. 214.] quam ut solum fidem faciat; dein Annales Xantenses, nedum faveant, obstant omnino ne admittamus anno 851 aut sequenti vastatam fuisse Coloniam. Sane ad annum 851 tradit [Ibid. pag. 229.] Nordmannos in Fresia et circa Rhenum fluvium nocuisse; sed ex aliis Chronicis novimus vastationes has fuisse factas in insula Batavica et aliis vicinis locis [Cfr D. Bouquet, tom. VII. pag. 68 et 153.] ; quin etiam, quum propius Xantum accederent Normanni et majora monasterio crearent pericula, non omittebat hæc annotare Xantensis annalista: et quidem, quum prius Xantense vastassent illi cœnobium quam Coloniam usque pertingerent, hanc tot nominibus memorandam irruptionem indicasset clarissime, quemadmodum ad annum 864 fecit, quo a barbaris incensum est et direptum monasterium [Ap. Pertz, pag. 230 et 231.] .

[23] [sed detrimenla gravissima passum anno 881.] Omissa itaque hac fabula, ad annum 881 deveniendum est, quo Colonia truculentissimo habita modo. Hoc nempe anno altera Normannorum turma Rheni ostia ingressa erat, sed brevi abire coacta. Altera felicior. Etenim eodem anno mense novembrio duo reges Normannorum, Godefridus et Sigefridus, cum inæstimabili multitudine peditum et equitum consederunt in loco, qui dicitur Haslon * juxta Mosam. Et primo quidem impetu finitima loca depopulantes Leodium civitatem, Trajectum castrum, Tungrensem urbem incendio cremant. Secunda incursione Ribuariorum finibus effusi, cædibus, rapinis ac incendiis omnia devastant. Coloniam Agrippinam, Bunnam civitates, cum adjacentibus castellis, scilicet Tulpiacum, Juliacum et Nuisam igne comburunt. Post hæc Aquis Palatium, Indam, Malmundarias et Stabulaus monasteria in favillas redigunt. Hæc Annales Mettenses [Ap. D. Bouquet, tom. VIII, pag. 63.] . Quæ ad Coloniam spectant Annales Fuldenses paulo luculentius tradunt [Ibid. pag. 40.] : Agrippinam Coloniam et Bunnam civitates cum ecclesiis et ædificiis incenderunt; qui autem inde evadere potuerunt, sive canonici, sive sanctimoniales, Moguntiacum fugerunt, thesauros ecclesiarum et sanctorum corpora secum portantes. Nequaquam itaque dubitandum quin anno 881 Ursulanum asceterium, non secus ac reliqua pia Coloniensia instituta, plurima a Normannis detrimenta acceperit.

[24] [Hermannus, Coloniensis archiepiscopus, monasterio in Gerritsheim ab Hungaris incensos transfert moniales] Sed licuit hæc ineunte proximo sæculo nonnihil resarcire, pluribus a nonnullis collatis beneficiis: sed an redierint eædem moniales quæ id prius incolebant mihi incertum et minus probabile. Certe vacasse videtur anno 922, quo ab Hermanno Coloniensi archiepiscopo in illud introductæ sunt Gerritzheimenses sacræ virgines, quarum cœnobium, anno 870 ad orientem Dusseldorpii fundatum [Binterim et Mooren, die alte und neue Erzdiözese Köln, tom. I, pag. 89 et 223.] , incenderant Hungari, anno 917 et 922 ipsum Rhenum transgressi [Cfr Dussieux, Essai historique sur les invasions des Hongrois en Europe et spécialement en France, pag. 32 et 34.] . Partem Hermanni diplomatis dedit Hermannus Fleien [Ap. Lippeloo, Vitæ SS. tom. IV, pag. 779 et seqq.] , alteram partem Crombachius [S. Ursula vindicata, pag. 777 et 778.] ; quin tamen ambo simul integrum dederint. Utramque partem, quum plus non liceat, accipiat lector, et prius quidem eam quam dedit Fleienus: Qui loca sacra rationabiliter gubernat, eisque famulantibus, stipendia augmentando deliberat, remunerationem in futuro sibi præparat: ideoque in nomine sanctæ et invividuæ Trinitatis, ego Hermannus sanctæ Coloniensis ecclesiæ divina opitulante clementia archiepiscopus, omnibus sanctæ matris ecclesiæ filiis ac filiabus præsentibus et futuris scilicet notum fieri volo, quia exusto per Ungaricam tyrannidem monasterio in loco Gerritsheim nuncupato in honorem sancti Salvatoris et sanctæ Mariæ sanctique Hypoliti martyris constructo, cunctisque et ipsius venerabilis abbatissæ Lacsuindæ * omniumque honorabilium sororum divinitus utique sibi subjectarum habitaculis specialibus sibi profecto et communibus pari modo flammivomis consumptis incendiis, mancipiis interfectis et captivatis atque in exilium ductis, omnibusque quæ habuere direptis; ipsa etiam prænominata Deo devota abbatissa una cum sanctimonialibus sibi unanimiter adhærentibus sororibus ex improviso et subitaneo Ungarorum impetu mortis periculum formidando Coloniensis civitatis confugia adeuntibus, nullumque per omnia in præfato loco castellum, vel aliud quodcumque tutamentum habentibus, ut in Dei omnipotentis famulatu, veluti propitia divinitate in primis cœperunt, permanere mererentur, per amicorum probabilium interventum monasterium sanctarum virginum extra muros Coloniæ erectum ad laudationem Dei et sanctæ Mariæ ac ipsarum undecim millium virginum sibi a nostra concedi mediocritate devote proposcerant, ea pro certa ratione quo se cum sibi subjectis omnibus sub patrocinium ac defensionem primitus Christi Domini ac almi patroni nostri Petri, necnon et sub alas pastoris ejusdem sanctæ Coloniensis ecclesiæ cum ipsius præfati martyris reliquiis submittendo quidquid prædii vel hæreditatis sive ex traditione Gerrici bonæ memoriæ viri, vel quidquid post ejus obitum ab aliis religiosis viris sive fœminis traditum fuisset sine diminutione totum et ad integrum ad altare S. Petri infra Coloniam honorifice in principali loco fundatum spontanea contraderent voluntate suscepturæ.

[25] [in Ursulanum monasterium, ea conditione ut Gerritsheimium, quantum fieri posset, redintegraretur] Item e contra per hujusmodi traditionem quidquid bonorum traditione virorum seu honestarum mulierum ad ecclesiam sanctarum tradebatur virginum, et sic perpetualiter Domino largiente in eodem sub regulari constitutione degendo loco utrumque suis usibus deputatum sine ulla possiderent contradictione, minime tamen ea intentione, quo illud monasterium in memorato loco constructum, ubi antea divinis invigilabant laudibus, sine cura omnino relinqueretur: sed aliquatenus illic prout congruum visum fuerit relictis sororibus cum presbytero missarum solemnia et omnem canonicum cursum, cum aliarum frequentia supplicationum quotidie explerent. Quæ audientes, earumque calamitatibus ex animo compatientes, sanctum quoque locum, ubi tot preciosarum Christi corpora quiescunt, summopere procurare nitentes, consultu fidelium nostrorum tam clericorum idoneorum, quam etiam laicorum nobilium, juxta earum petitionem et nostrorum suggestionem vota suscepimus, et martyris Christi Hypoliti reliquias super altare almi Petri ponentes in conspectu totius circumstantis populi ejus se humiliter subdidere dominio, omnia ipsorum usibus communiter deputata, Ewerwini advocati sui manu in medio posita, secundum subscriptam submittentes sententiam, tali itidem tenore.

[26] [et ut electionem abbatissæ e corpore suo liberam servarent moniales:] Quatenus eadem Lanchuind *, quæ instanti præest abbatissa tempore, omnibus vitæ suæ diebus sine alicujus objurationis impulsu præfixo utatur privilegio, postque ipsius, cum Dominus voluerit, decessum liberum omnimodis electionis suæ habituræ arbitrium, inter se illam quæ optima, et in sanctimonalibus vitæ proposito devotissima tunc temporis inventa fuerit, cum consensu atque consilio reverendi antistitis, quicumque illis temporibus jam dictæ præesse sacræ videbitur sedi, ab infantia secum multam ac regularem atque monasterialis vitæ norma bene instructam, ex nobili progenie ortam, in abbatissæ sibi præferre honore. Nec ullus unquam successorum nostrorum aliquam cujuslibet famulationis in eisdem ancillis Dei potestatem sibimet vendicare præsumet, nisi tantum paterno affectu sanctarum precum exercitia. Nec suæ cognationis vel familiaritatis abbatissam, contra earum voluntatem ejus præpositionem attentet, sed ipsarum electio atque petitio cum adjutorio primi pastoris, sanctissimi Petri apostolorum principis, firma in omnibus munitaque permaneat. (Hoc loco interjiciuntur bona et curles monasterio assignata; et illis enumeratis, pergit in fundatione his verbis.)

[27] [quæ omnia solitis comminationibus confirmantur.] Hæc omnia et superius comprehensa cum omnibus ad hæc jure pertinentibus domibus, ædificiis, silvis, campis, pascuis, aquis aquarumve decursibus, ingressibus et exitibus cunctisque appendiciis, omnia et ex omnibus, totum et ad integrum de jure nostro, in jus et dominationem præfatæ ecclesiæ, et sanctimonialibus sororibus ibidem Deo sanctisque virginibus rite famulantibus tradimus atque transfundimus ea, pro certa conditione, quatenus illic perpetualiter in divinis laudibus pro animæ nostræ remedio, omniumque supra nominatorum virorum vel feminarum, augmenta capiendo proficiant. Si quis vero quod fieri minime credimus, si nos ipsi, quod absit, aut ullus successorum nostrorum, seu quælibet alia opposita vel extranea persona, qui contra hanc donationis chartam venire tentaverit, et eam infregerit, aut immutare voluerit, primo iram Dei omnipotentis ac sanctæ Mariæ atque earumdem sanctarum undecim millium virginum incurrat, et a liminibus ipsius sancti loci excommunicatus appareat, et insuper veniat super eum lepra Naaman et sic marcescat in radice, ut non florescat in palmite, et si aliquid exinde repetit nullo unquam tempore evindicare prævaleat, et adhuc pro totius rei firmitate inferat, eum constringente socio fisco, juxta legum decreta auri libras quinque et argenti pondera viginti, ne factum nostrum irrumpere valeat, sed præsens traditionis charta omni tempore firma stabilisque permaneat, cum stipulatione subnixa. Actum publice Colonia civitate, regnantibus christianisissimis regibus Carolo et Henrico, Indictione X, tertio idus Augusti in Dei nomine feliciter. Erat is annus 922, quo Carolus Simplex Galliæ et Henricus Auceps Germaniæ potiebatur, et Hermannus ecclesiæ Coloniensi adhuc præsidebat, anno tantum 925 tertio idus Aprilis vita functus.

[28] [Referuntur donationes quæ antea Ursulano monasterio factæ fuerant.] In lacuna, quam sponte in hoc diplomate fecit Fleienus, recitabat Hermannus nomina virorum et feminarum qui de templo virginum quam optime erant meriti, ajebatque inter cætera, teste Crombachio: Reliqua vero loca et familiæ nostræ aliorumque piorum virorum, seu feminarum, quibus divina hoc pietas inspiravit, donatione addita acquisivimus sane atque tradidimus, coram beatæ memoriæ Conrado rege, ipso pariter tradente, ac regali majestate nobiscum pariter firmante, in pago Momacensi in villa Burgedestat ecclesiam in honore S. Mariæ dedicatam mansa 28 etc. Item in Vinzerum ecclesiam unam cum duobus mansis. In Flaradeshim mansos duos etc. Præterea addidimus ad eumdem venerabilem locum in loco Zummerdesielde nuncupato in pago Winckesfeldensi curtem dominicatam cum duabus terris salaritiis, et cum 12 mansis, cum mancipiis utriusque sexus, et cum omnibus illuc jure pertinentibus. Et infra redit ad Conradum: Insuper tradidit prænominatus memorabilis rex Conradus Bopardiensem ecclesiam unam cum ecclesiasticis signis et libris atque omni sacerdotali ministerio, cum horreo et torculari. Subdit de regina: Etiam tradidit regina in pago Tulpiacensi in villa Nivenheim. Nec prætereunda illustris viri Vassi donatio, quæ virginum undecim millium meminit: Præterea tradidit nobilissimus Vassus post finem vitæ suæ quidquid in pago Juliacensi, in marca vel villa Pirna ex traditione Lintelbigiæ sanctimonialis feminæ sibi traditum esset, in usus parentum suorum, et in ipsius jam fatæ honorabilis feminæ, ejusque patris vel matris eleemosynam, id est curtem cum casis dominicatam, et ecclesia, atque terra salaritia, cum mansis quinque, illo excepto prædio, quod eidem domini regis Caroli collatione donatum est (quod ad S. Gereonem donandum disposuit) ad vestituram ejus, quod ad SS. undecim millium virginum famulatum delegavit, ad suæ commemorationis offertorium singulis annis modii duo de triticea farina se daturum spopondit.

[Annotata]

* Hasselt.

* Lantswindæ

* Lantswind.

§ III. Donationes et alia quæ ad statum temporalem pertinent usque ad sæculum XII.

Quinquennio post nova huic asceterio collata dona ab Alswino nobili viro ejusque conjuge Ada, ut ex diplomate Wichfridi, Coloniensis archiepiscopi, quod ex autographo edidit Reiffenbergius [Compte-rendu des séances de la commission royale d'histoire, tom. VIII, pag. 272.] . Ecce illud cum suppletis ex editione Lacombletii [Urkendenbuch fur die Geshichte des Niederrheins, tom. I, pag. 47 et 48.] lacunis: [anno 927 Alfwinus et ejus conjux multa donant monialibus sanctarum virginum,] Ille caducis rebus præsentis sæculi feliciter utitur, qui sibi ex his æterna comparat præmia. [Sciens quod Christus Dominus noster non in tantum conspicit muneris quan[ti]tatem in quantum devotionis offerentis]; ideo ego in Dei nomine Alfwinus ac dilecta conjunx mea Ada ad ecclesiam sanctarum virginum quæ est extra muros Coloniæ civitatis publice constructa, ubi vir venerabilis Wichfridus, gratia Dei archiepiscopus, præesse videtur, pro animæ nostræ remedio, et pro æternæ mercedis intuitu nec non et propriæ nostræ recordationis debito, donamus nostram proprietatem et in proprium tradimus [ac de jure nostro in jus et dominationem illius ab hodierna die transfundimus, ut hæc eadem proprietas sanctis sororibus Domino die noctuque fideliter famulantibus omni tempore proficiat in augmentis perpetualiter in Dei nomine possidenda] hoc est curtem unam sitam in Kuningessundere *, in comitatu Everhardi comitis, in villa Birgides-Statt * dicta, cum casis diversis, cum terra salaricia, pratis, campis [silvis, pascuis, aquis aquarumve decursibus, viis et inviis, exitibus et reditibus, quæsitis et inquirendis], omnibusque rebus ad eamdem curtem juste legitimeque pertinentibus; cum mansis XXX totidemque mancipiis utriusque sexus ea inhabitantibus, quorum hæc nomina sunt [Ruothgoz et uxor ejus Ruotwich, Hupolt, Rateri et uxor ejus, Frithegart cum filiis III, Sigithrud et filius et ejus Rantalach, Heribolt, Warburch, Routhrud, Waldrat, Nitzo, Folcolf, Criemilt, Eugila, Imma, Focko, Thiedo, item Waldrat, Wanburch, item Ruothwich, Unano, Boagrat, Garaman, Werinbrat, Wielant, Hugibrat]; et cum duabus partibus ecclesiæ inibi constructæ et census exinde proveniendi, ac terra salaricia, pratis, vinea, et mancipiis ad eam pertinentibus, nominibus his Hezo, Alfgart cum filiis suis. Jacent autem ipsæ XXX mansæ in subtersignatis locis, in præfata villa Birgides-Statt viij, præter terram salariciam [in Clopheim IV, in Ersinesheim * IIII, in Wickara * IIII præter terram salariciam] et ecclesiam quæ ibi constructa est, de qua annis singulis ad censum solvendi sunt sol. XV; in pago Achgowe appellato in comitatu Kuonradi comitis, in villa Blitgeres-Wilere viij, præter terram salariciam.

[30] [usufructu sibi reservato.] Hæc itaque omnia prælibata ego supra memoratus Alfwinus et dilecta conjunx mea ad antedictam ecclesiam sanctarum virginum, ut jam dictum est, tradentes, fuit nostra postpetitio ut sanctimoniales ibi constructæ * nobis ea in beneficium præstarent cunctis diebus vitæ nostræ, quod et fecerunt ea videlicet ratione, ut ipsa tantum usualiter possideremus, et ne haberemus potestatem alicubi vendere nec condonare, nec per ullum ingenium de parte sæpe memoratæ ecclesiæ abstrahere, et ad censum exinde annis singulis ad missam S. Martini sol. V de argento persolveremus; et post nostrum quandoque de hac luce discessum cum omni melioratu et superaugmentatione illuc iterum reverterentur. Et ut hæc quidem præstaria firmior stabiliorque manere possit, rogavimus hanc cartam inde conscribi, manuque nostra subtus illam firmavimus, manibusque bonorum et probabilium testium subter nominatorum firmari fecimus. Signum Alfwini et Adæ, dilectæ ejus conjugis, qui hanc cartam donationis et præstariæ fieri rogaverunt. Signum Wichfridi archiepiscopi; signum Everhardi comitis; signum Adalhardi comitis. Scripta iiij id. martii ab Heriberto presbytero atque cancellario et anno dominicæ incarn. DCCCCXXVII ann. vero Henrici gloriosi regis viiij. Actum publice in civitate Wormatiæ in Dei nomine feliciter. Amen.

[31] [Quomodo fieret ut, licet abundasse videantur illæ moniales, reapse egenæ essent:] Verum quum Alfwinus et Ada rerum, quas donarant, non secus ac illustris vir Vassus, usumfructum penes se retinuissent, hinc parum proficiebant Ursulanæ moniales. Re quidem vera, præter ecclesias, curtes aliquot aliasque terras, ab imperatore Conrado et Hermanno archiepiscopo quadraginta quatuor mansos acceperant, quorum singuli ad minimum duodecim bunnaria seu jugera cepisse censendi sunt [Ducange, Glossarium, V° Mansus, Carpentier, Supplementum, V° Mansus.] , universim vero hectara 673, aut potius (quum sæculo X singulis mansis bunnaria viginti aut hectara viginti quinque cum dimidio assignare liceat [Cfr Guérard, Cartulaire de l'abbaye de Saint-Père de Chartres, tom. I, prolégomènes, num. 22.] ,) hectara 1122. Verum quum maxima tunc esset in his administrandis difficultas, passim magnis oneribus essent gravata bona domicalia et exigua essent locationis pretia aut census [Id. Statistique de Palaiseau à la fin du règne de Charlemagne, in opusculo: Essai sur le système des divisions territoriales de la Gaule, pag. 186 et seqq.] , ita ut longe minor redituum pars in manus possessorum veniret: (vide de hoc argumento Rev. D. Tostium in Historia abbatiæ Casinensis, quæ ditissima olim videbatur, licet vix sibi sufficeret; et Bruxellis etiamnum exstat puellare monasterium, quod insigni baronia dotatum fuerat, sed tam exiguo commodo ut, dum ea frueretur, nedum aliquid utilitatis ex hac fundatione perciperet, quotannis ducenta florena addere de suo deberet reditibus, quibus scabini aliique id genus homines stipendiarentur;) quum, inquam, ex tanta mansorum copia non magna emolumenta haberent Colonienses moniales, tanta premebantur penuria ut propter stipendii inopiam vagarentur et divinum officium remisse peragerent. Quodsi id mirum videatur, oculos conjiciamus in diploma, uno sæculo posterius. Hermannus II, Coloniensis archiepiscopus, anno 1043 dedit S. Severini monasterio quasdam res proprietatis suæ: hoc est, inquit [Lacomblet, Urkundenbuch für die Geschichte des Niederrheins, tom. I, pag. 111.] , IIII mansa, in villa Ohtenethinc dicta, jacentia, libram unam persolventia; atque in Saxonia, in villa Berenberg dicta VI mansa, quæ emi erga militem Frethericum, Cobbonis filium, nonaginta libris, iterum libram unam persolventia; insuper cum communi consilio meorum fidelium, tam laicorum quam clericorum de ecclesiæ rebus mansum unum addere curavi, in villa Kestenich dicta jacens, libram dimidiam aut vini carratam persolvens. Ex quo loco patet nonaginta librarum fœnus vix unam fuisse libram, et undecim mansorum reditus libras fuisse duas cum dimidia. Atqui singulæ libræ pendebant francis 87, et duæ cum dimidia francis 217, 50; et si eodem valore æstimes 44 mansos, hæc dederint annuatim libras 10 seu francos 870. Ast sæculo decimo pecuniæ potentia octies circiter major erat quam quæ nunc est [Cfr de his omnibus Leber, Mémoires sur l'application de la fortune privée au moyen-âge, in Mémoires présentés par divers savants à l'académie royale des inscriptions et belles-lettres, première série, tom. I, pag. 230 et seqq.] , ita ut, quo pondo nunc unus tritici saccus emitur, tunc eodem octo emisses, adeoque quadraginta quatuor mansorum aut 880 hectarorum terræ arabilis reditibus non plus facere poterant Colonienses moniales quam quæ nunc præstare possumus annuo censu francorum 6960: quæ pecunia fere impendenda est sartis tectis templi publici et solemniter agendis divinis officiis.

[32] Et quoniam id argumentum neque utilitate caret neque singularitate, [alia paradoxa de reditibus bonorum sæculo IX.] atque hinc intelligere est quomodo monasteria, quæ remotis illis temporibus egena erant, deinceps quum ordo politicus nonnihil immutatus est et melior et facilior facta est bonorum administratio, absque ulla novorum mansorum accessione ditissima facta sint; placet aliud addere exemplum quo constet necesse fuisse ut, quæ nunc immanis videretur, possiderent fortunam, ne cum paupertate luctandum sibi esset. Concilium Aquisgranense anni 816, canone 122, statuens quæ mensura potus et cibi danda esset canonicis, communem vitam agentibus: Communi voto, inquit [Labbe, Concilia, tom. VIII, col. 1592.] , communique consensu sacro conventui statuere placuit, ut in omnibus locis, majoribus scilicet et minoribus, accipiant singuli canonici per singulos dies quatuor libras vini. In locis vero ubi majores facultates sunt ecclesiæ, verbi gratia, tria aut quatuor, aut certe octo et eo amplius millia mansi (mansorum), si eadem rego V in iferax fuerit, accipiant per singulos dies quinque libras vini, si tamen sterilitas impedimento non fuerit temporis. Si vero vinifera plene non fuerit, tres libras vini et tres cervisiæ. Et si penitus vini ferax non fuerit, accipiant libram vini et quinque libras cervisiæ. In mediocribus enim locis, mille aut mille quingentos, vel certe duo millia mansos (mansorum) habentibus, si regio (ut præmissum est) vini ferax fuerit, quatuor libras vini: et si plene vini ferax non fuerit, duas libras vini, et tres potus ex diversis materiis confecti. Quodsi etiam vini ferax minime fuerit, quatuor libras memorati potus, et libram vini accipiant. Porro in minoribus locis, ducentos aut trecentos mansos habentibus, accipiant duas libras vini. Quod et si eadem regio (ut jam dictum est) vineis caruerit, tribuantur eis tres libræ cervisiæ, et, si facultas suppetat, libra vini. Fac majora loca a triginta fratribus et decem pueris habitata fuisse; mediocria a viginti fratribus et quinque pueris; parva a decem fratribus et duobus pueris: hæc sæculo IX locupletia censebantur monasteria quæ sexaginta, octoginta, centum et sexaginta millia hectarorum possidebant; mediocria, quæ viginti, triginta aut quadraginta millia habebant; egena, quæ quatuor aut sex millibus tantum potiebantur. Addidisse-juverit libram canonicam Aquisgranensem ex citato canone 122 et ex canone 13 ejusdem concilii pro monialibus, comparatis cum capite 39 Regulæ S. Benedicti, videri quartam fuisse partem libræ Benedictinæ; hanc autem sesquilibram Romanam [Cfr Martene, Commentarius in Regulam S. Benedicti, pag. 516 et 517.] : ita ut in ditioribus capitulis pro prandio simul et cœna litrum fere vini daretur; in aliis capitulis minus pro cujusque facultate. Sed quamquam hæc a rebus monasterii S. Ursulæ non omnino aliena sint (observabatur enim in eo Aguisgranensis Regula, ut inferius patefiet), in viam tamen redeundum est.

[33] [Anno 927 Wichfridus, Coloniensis archiepiscopus, propter reverentiam XI millium SS. Virginum inibi requiescentium nonnulla eis donat.] Quum itaque moniales asceterii SS. Virginum, licet multis mansis dotatæ, ita pauperes essent ut mendicato vivere deberent, eodem anno 927, quo Alfwinus et Ada, nonnulla etiam eis contulit Wichfridus, Coloniensis archiepiscopus, cujus diploma ex autographo edidit, quem supra laudabam, Reiffenbergius. Ecce id quoque [Compte-rendu des séances de la commission royale d'histoire, tom. VIII, pag. 294.] : In nomine sanctæ et individuæ Trinitatis. Wichfridus divina opitulante clementia Coloniensis archiepiscopus. Noverit omnium sanctæ Dei ecclesiæ fidelium præsentium scilicet et futurorum industria, qualiter nos divina inspiratione admoniti venerabilibus sororibus, quæ in ecclesia sanctarum virginum Deo die noctuque fideliter deserviunt, aliquid ex nostro ad illarum refectionem addere curavimus: nobis namque inquirentibus compertum est, illas in quotidiano victus sui alimento magnum habuisse dispendium. Non enim ignoramus quod ad peragendum divinum officium tanto minus desudabant, quanto majorem cibi penuriam sustinuerint, et quod ab illis unum non exigetur, si alterum subtrahitur. Unde juxta consensum communeque consilium nostrorum fidelium tam clericorum quam laicorum propter amorem Domini Salvatoris, propterque reverentiam undecim millium sanctarum virginum inibi requiescentium, nec non et propter nostri recordationem, concessimus eis habendam ad augmentationem illarum præbendæ ecclesiam Sanctæ Mariæ proxime statutam, post obitum Ruithberti presbyteri, scholaris videlicet magistri, qui ipsam nunc jure beneficiario tenet, cum omnibus rebus ad se pertinentibus, id est ecclesia in honorem sancti Desiderii confessoris prope constructa LX jugeribus per circuitum illius in suburbanis jacentibus, et manso dimidio in villa Niele habito. Insuper etiam cum altera ecclesia in villa Bozilesthorf nuncupata fundata, et suis appenditiis, hoc est ædificiis, terra sallaricia, præter jurnales X ex quibus solidus unus solvetur; cum duobus etiam mansis servilibus, de quibus solidi V reddentur; cum tribus aliis quorum ij jacent in Walathorpe, tertiam in villa Lunrike, de ipsis autem tribus solidi xiiij annis singulis provenient. Famuli ea incolentes in mense Junio de capitibus suis solidum unum persolvent. Uxores autem illorum denarios V ad missam S. Martini dabunt: præterea quoque cum vj vinearum particulis circa Riogomagam jacentibus et arpennuis ij et dimidio in Gunderespumere sitis; cum silva etiam speciali ad porcos XX juxta supra nominatam villam Walathorpi, et manso dimidio juxta castellum Julicham. Hæc omnia sæpe memoratis sanctimonialibus ex nostro addere curavimus, quatenus propter stipendii inopiam usquam vagari occasionem non haberent. Sed ut potius victum necessarium habentes in Dei cultu absque ullo impedimento devote perseverare possent. Et ut hujusce nostræ auctoritatis largitio firma stabilisque in perpetuum maneat, jussimus hanc cartam inde conscribi, manuque nostra subtus illam firmavimus manibusque testium probabilium roborari fecimus. Signum domini Wichfridi archiepiscopi qui hanc cartam fieri jussit.

Signum Odilonis prepositi.	Signum Alurici presbyteri.
Erfgisi presbyteri.	Adilini id.
Thrudwici id.	Gauberti id.
Alberti id.	Engilberti id.
Gerberti id.	Gerhardi id.
Wanonis id.	Ruethberti id.
Hildelberti id.	Thiedrici id.
Henwardi id.	Adalhardi id.
Meginolfi id.	Engilgeri.
Trancolfi id.	Gerberti.
Wolfhardi id.	Uroldi.
Reginoldi vicedomini.	Thiedonis.
Rathberti.	Olhberti.
Eiquini.	Heriradi.
Everwini.	Mathfridi.
Hildiboldi.	Wolfridi.
Hathageri.	Heimerici.
Beroldi.	Witarii.
Ruothpoldi.	Luitberti.
Almarici.	Salethonis.

Data iiij kal. Augusti et scripta ab Heriberto presbytero atque cancellario anno dominicæ incarn. DCCCCXXVII, an. vero Heinrici gloriosi et invictissimi regis VIIII, indict. XV, in Dei nomine feliciter. Amen.

[34] [et alia anno 927 aut 929;] Neque hic stetit Wichfridi liberalitas. Anno Henrici aucupis IV, initio regni ducto, non ab anno 919, ut supra, sed ab anno 923 vel 925, (triplex enim æra in chartis occurrit,) aliud dedit diploma cujus partem edidit Crombachius [S. Ursula vindicata, pag. 780.] , integrum Lacombletius [Urkundenbuch für die Geschichte des Niederrheins, tom. I, pag. 50 et 51.] : In nomine sanctæ et individuæ Trinitatis. Noverit omnium Dei ecclesiæ fidelium præsentium scilicet et futurorum industria, qualiter nos diligenter perscrutari jubentes de congregationibus singulis monasteriorum in circuitu curæ nostræ divinitus commissorum, quam in divinis ferverent, et doctrinæ insisterent, nec non si eis victualia ad peragendum die et nocte ecclesiasticum beneficium abundarent, an non; nostris enunciatum est auribus, quod sanctimonialibus ad sanctas virgines Domino devote, studioseque famulantibus, panis alimentum per singulos annos deficeret. Unde nostris fidelibus clericis et laicis in unum coadunatis, juxta illorum commune consilium, dedimus illis ecclesiam, quæ in villa Kelse nuncupata constructa habetur, [cum terra salarica et omni decimatione et quatuor mansis, tribus in eadem villa, uno in villa quæ vocatur Wudesheim sito [Binterin et Mooren, die alte und neue Erzdiözese Köln, tom. I, pag. 197; Lacomblet, tom. I, pag. 50.] ; et] hæc omnia sicut ad nostrum opus habuimus, præfatis sanctimonialibus concessimus habenda, ut ob eleemosynam et memoriam nostri ibi proficiant incrementis perpetualiter, in Dei nomine ad possidendum, et ut ultra propter alimenti defectum occasionem derelinquendi officium divinum non habeant; sed magis voluntate in eo die nocteque perseverent. [Quocirca hanc chartam describi jussimus manuque propria similiter cum aliorum plurimorum probabilium testium subter descriptorum (ea nomina omissa sunt) manibus muniri ac corroborari decrevimus; quatenus ab hodierna die ac deinceps firma et inconvulsa in perpetuum perseveret. Siquis autem ea infringere vel emutare voluerit, divina mox ultio eum digna afficiat plaga ac insuper omnipotentis Dei simul et omnium sanctorum iram habeat.] Actum publice in ecclesia sanctarum virginum 16 Kalend. Augusti anno gloriosissimi regis Henrici IV. Heribertus presbyter et cancellarius.

[35] [item anno 941.] Aliquot annis post copiosis his largitionibus nova dona adjecit Wichfridus sequenti diplomate, edito a Crombachio [S. Ursula vindicata, pag. 780 et 781.] : Wichfridus divina annuente clementia sanctæ Coloniensis ecclesiæ archiepiscopus. Noverit omnium sanctæ Dei ecclesiæ fidelium industria, qualiter nos superna inspiratione admoniti, cum consensu fidelium nostrorum tam clericorum, quam laicorum, de rebus domini nostri almi Petri, ac ejus sanctæ matris ecclesiæ, venerabiles sorores in ecclesia sanctarum virginum extra muros civitatis Coloniæ publice et honorifice constructa, Deo die nocteque devote ac religiose famulantibus, alimoniam sui victus augmentando ampliavimus, dedimus, atque illis de jure nostro in jus et donationem illarum transfudimus in villa nostra, quæ Engelstat nominatur, in pago Wormacensi, in comitatu Leonardi comitis, curtem unam cum casa, diversisque aliis ædificiis, cum terra salaritia, et mansis XXX cum mancipiis cunctis utriusque sexus ea incolentibus, cum arpennis XX, cum omnibus cultis et incultis, etc. quatenus, ab hodierno die et deinceps pro animæ nostræ remedio ibi proficiant in augmentis perpetualiter in Dei nomine ad possidendum. Actum publice in præfata sanctarum undecim millium virginum ecclesia IX Kalendas Decembris. Anno gloriosissimi regis Ottonis VI ind. XIV. Ego in Dei nomine Heribertus presbyter, atque cancellarius scripsi hanc chartam anno incarnationis domini nostri Jesu Christi 941.

[36] [S. Bruno legatum facit ad SS. Virgines,] S. Bruno, Ottonis Magni frater, imperii Germanici columen, Wichfrido, circa Julium anni 953 successit: vir ad omnia summa natus, eloquio præcipuus, philosophicis scientiis excultissimus, bellica gloria nulli secundus: nam regnum Lothariense, non imperio tantum universo, sed infulæ adjecit Coloniensi maximam partem. Idem tamen quod mireris sanctitatis eximiæ laude claruit, cujus vitam Surius et decessores nostri ad 11 octobris recensuerunt, a coævo luculenter scriptam, quam Ægidius Gelenius in Hierotheca S. Engelberti etiam illustravit et nuperius novis curis in Monumentis Germaniæ edidit Pertzius. Is in testamentariis tabulis meminit Ursulani templi, quod in legato suo recepto more, ad sanctas virgines nominat: sic enim ait: Ad sanctas virgines vasa duo, candelabra duo, pallia duo, cortina, tapete unum, scamnalia duo, ipsis vero sanctimonialibus auri libræ decem mensale.

[37] [et Warinus multa largitur.] Eodem sæculo Warinus vixit et floruit circa annum 980: qui similiter captus religione loci, et insigni pietate virginum illic Deo militantium, multa largitus est: confirmat numerum undecim millium, vocat martyres, testes temporis sui præpositos et alios adjungit hoc modo [Ibid. pag. 781.] : Quisquis divinitus inspiratus aliquid sibi refrigerii solatium fore prospexerit, qualiter inconvulsum et durabile ad notitiam posterorum fiat, consulto opus est. Ideo ego in Dei nomine Warinus divina præveniente gratia Coloniensis metropolios, licet nullis suffragantibus meritis, infulatus archiepiscopus, trado et transfundo in memoriam decessorum nostrorum archiepiscoporum, quasdam ecclesiæ nostræ res, usui nostro quotidiano habitas, ut nostra etiam intersit, ad ecclesiam SS. XI millium virginum, et martyrum extra muros Coloniæ civitatis honorifice in Dei honorem constructam, ad continuanda ejusdem ecclesiæ luminaria, ad restauranda tecta, ad sustentandas etiam custodum vires, inibi circumspecte et solerter pernoctantium, scilicet ecclesiam in honorem XII apostolorum constructam, cum IIII mansis et dimidio in villa Gunderstorp dicta sitis: mancipia quoque XVII, et in suburbio juxta dictam ecclesiam mansum dimidium cum IIII territoriis, appenditiis infra urbem habitis. Insuper etiam ut in processu temporis Dei servitium in præfato SS. Virginum monasterio vigilantius, instantiusque suppleatur, trado ad victualia sanctimonialium ibidem Deo egregie pro viribus militantium curtem dominicatam in villa Ossendorp. Meminit ibidem etiam parochiæ S. Columbæ et concludit: Si quis successorum nostrorum hanc donationis chartam infringere, aut diminuere, quod absit, in aliquo attentarit, audiat vocem terribiliter minantem: Mihi vindicta, ego retribuam. Signum Warini archiepiscopi. Signum Evergeri vicedomini (fuit is successor ejus) signum Ruochberti præpositi, Aichfardi presb., Virduni præpositi, Dissonis præpositi, Gerardi, Godefridi, etc. Ego Mullibertus indignus et peccator hanc traditionis chartam scripsi.

[38] Mitto quæ hoc loco dicenda forent de S. Adelheide, Geldriæ comitis filia et Ursulani parthenonis aliquando incola; mitto item quæ S. Heribertus, Coloniensis præsul in sanctarum virginum honorem peregit; ut diploma recitem Richezæ, reginæ Poloniæ, quo se suosque posteros cultui earumdem obstrinxit, annuo censu pacto viginti librarum; [Liberalitatem quoque in Ursulanum asceterium manifestat Richeza, regina Poloniæ,], in templi archivo id reperit Crombachius [S. Ursula vindic. p. 859 et seq.] : In memoriam et laudem sanctissimæ et individuæ Trinitatis, omniumque sanctorum Dei. Quamplurimi Dei fidelium ecclesiis dedicari se de suis rebus a Deo collatis sibi, et præstitis effecerunt, hoc autem vel ob amorem futurorum bonorum, seu metum infernalium tormentorum, quibus condigne remunerandi, prout gesserunt, * sive malum, cum venerit, qui venturus est, actus cujuscumque nostrum *: quod ego Richeza sæpe animo volvens, et mutua confabulatione cum amicis meis disserens, insuper animata a domino archiepiscopo Piligrimo, cum essem ingenua, deliberavi esse ancilla, et sub tributo. Quia vero post pusillum facillime quocumque casu obliviscimur, quod hodie factum fuerat, manuscripto petii fieri memoriale, quatenus sic sit manifestum tam futuris, quam præsentibus Christi fidelibus, quomodo vel quo facta sim sub tributo. Ego enim Richeza, alicujus cupida cum essem patrocinii ab insurgentibus in me, archiepiscopum Piligrimum advocatum feci in omnibus, nullo excepto, exclusove, donans me in urbe Colonia ad sanctas virgines ea professione, videlicet, quatenus singulis annis persolverem duas denariatas ceræ et ut mei posteri sint ejusdem conditionis: post obitum etiam id statui, ut detur ad altare supradictarum virginum mea pretiosa vestis, seu meorum successorum, videlicet, quæ fuerit elaborata nendo vel texendo, nec deinceps sumus ulli conditioni subditi, sed nostri sumus liberi arbitrii. Ad hanc meam traditionem testes idonei præsentes fuerunt, quorum subscripta tenentur nomina: archiepiscopus Piligrimus, comes Cathelo frater ejus, Idelolphus præpositus.

[39] [anno 1035, ut ex stabilita chronologia archiepiscoporum Coloniensium palefit.] Hæc acta ante VIII kal. Sept. anni 1035, quo obiit Piligrimus [Cfr Mörckens, series, epp. Coloniensium, p. 87 et seqq.] . Richezam enim, cui regni habenæ post mortem mariti Micislæ II creditæ fuerant, sed quæ ob pravum gubernium cum filio Casimiro ad Conradum imperatorem confugere debuerat, in Saxoniam atque hinc Coloniam adulto dicto anno venisse certum est. At, inquies, Piligrimus, Coloniensis præsul, qui Richezæ donationem accepit, VIII kal. Septembris anni 1037 obiit [Gallia christiana nova, tom. III, col. 657 et 659.] . Plane error hic est. Exeunte quidem anno 1045 currebat Hermanni II, ejus successoris, episcopatus annus nonus, ut ex clausula Theodorici cujusdam chartæ constat [Lacomblet, tom. I, p. 112.] : Anno dominicæ incarnationis MXLV, indictione XIII, II kal. Januarii, anno vero regni gloriosissimi regis Henrici VI, et Hermanni S. Coloniensis ecclesiæ archipræsulis venerandi episcopatus VIIII. Atque secundum hæc forte corrigendum est alterum Hermanni diploma [Ibid. pag. 111.] , quo narrat se in S. Severini monasterii dedicatione, anno 1043, indictione XI, et III regni junioris Heinrici regis atque VIII præsulatus sui nonnulla contulisse hujus asceterii fratribus: quæ acta sunt publice ante cornu ipsius altaris, cum Romam ibi ante præibat sexto idus septembris. Etenim hæc corrupta sunt, quum a mense Junio anni 1043 cucurrerit Henrici regni annus IV [Cfr l'Art de vérifier les dates, tom. II, pag. 15.] ; ita ut legendum forte sit: IIII regni junioris Heinrici regis atque VII præsulatus mei. Considerandum enim Hermannum annos suos numerasse ab ordinatione sua, quæ, teste Sigeberto, anno 1037 facta est.

[40] Bezechæ, sanctimonialis Coloniensis, donatio, necnon S. Annonis et aliorum pietas jam commemoranda esset; sed præplacet de eis inferius suis locis agere. [Alia confert anno 1080 Sigewinus archiepiscopus invocans Sanctas Dei, scilicet XI millia virginum.] Quum Sigewinus, cui vivens S. Anno infulas Colonienses prædixerat, hac circa annum 1079 dignitate auctus fuisset, sequenti anno omnem suam erga undecim millia virginum pietatem explicuit, sequenti dato diplomate [Crombach, S. Ursula vindicata, pag. 786; Lacomblet, Urkundenbuch, tom. I, p. 149.] : In nomine sanctæ et individuæ Trinitatis. Sigewinus, cooperante gratia Spiritus Sancti, licet indignus Coloniensis ecclesiæ archiepiscopus. Cum incerto fugientis sæculi, et brevi teneamur spatio, solicitos nos esse oportet, ac in futuro remedium aliquod nobis providere; et quia humanæ fragilitatis occasione peccatum adjicimus supra peccatum quotidie, optimum est et salubre sanctos Dei et patronos nostros cum precibus, cum facultatibus nostris implorare, quatenus eorum interventu Dei misericordia nos liberare dignetur a tanto peccati contagio, et expeditiores suo reddere servitio. Ob felix itaque tale remedium apud Deum nobis impetrandum, sanctas Dei scilicet XI millia virgines nobis in auxilium invocantes, notum esse cupimus cunctis Christi nostrisque fidelibus, qualiter iisdem sanctis virginibus, dedimus ad supplementum scilicet abbatissæ, in præbenda sororibus danda, pro interventu et servitio intimo ejusdem loco domnæ Mectheldis abbatissæ, quidquid novalium nostris in temporibus erutum fuerit, in termino ecclesiæ S. Dionysii in Lunricho *. Huic traditioni testes aderant Huprecht præpositus, capellani Gerardus, Gero *, Hermannus, Joannes, Hezel, Reginaldus, Gerardus, Wilhelm, Fridericus *. Laici vero Huprecht, Giselbertus. Facta est autem traditio ista anno 1080, indictione VI * V idus Novembris episcopatus nostri anno secundo, in basilica prædictarum virginum.

[41] [Tempore S. Annonis mancipia S. Ursulæ eorumque posteri offerunt annue ceram duorum denariorum.] Anno 1039 Fredericus cathedram conscendit Coloniensem seditque in ea usque ad medium annum 1137; cujus tempore quædam reperta sunt et solemniter elevata translataque in varias orbis regiones SS. Virginum corpora divinitus indicata: et S. Norbertus, olim archiepiscopi hujus familiaris et domesticus, cælesti comperit admonitione locum reliquiarum ejusdem partheniæ sodalitatis; quibus et aliis compluribus a Friderico donatus, Belgium et Franciam decoravit: unum hujus archiepiscopi facinus ad jura basilicæ S. Ursulæ defendenda non est prætermittendum. Invaluerat exemplo Richezæ reginæ consuetudo Coloniæ mancipandi se servitio SS. Virginum cum omni posteritate: quem in finem annuum censum ad earum altare sub divinis offerebant: cum hæc mancipia niterentur alii sacrilego plagio emancipare, Friderici hujus sententia reducta sunt in sanctam servitutem. Rem ipsam, inquit Crombachius [S. Ursula vindicata, p. 787.] , lubet ex Ms. pervetusto codice transcribere: quo cultus illius antiquitas firmius stabiliatur: Temporibus S. Annonis archiepiscopi Bertolphus presbyter, et filia sua Enesa tradiderunt Heriburgam et ejus posteritatem ecclesiæ sanctarum virginum, quæ est in Colonia, tali constitutione, ut annis singulis duas denariatas ceræ pro capitali censu illuc persolverent: post mortem autem vestis, quæ operatione propriarum manuum suarum esset confecta, persolveretur. Postea tempore Friderici archiepiscopi quidam Berelbinus nomine ex parte mulieris piæ volens hæc mancipia ecclesiæ subripere, Walburgim, Weresonem, Terzerardi, Richmodin, Theodoricum, Helvicum, Meregardum, Hardungum, Walburgim, Richmodim, quod rectori ecclesiæ ac suo votum fecerunt: ex quo factum est, ut inter se utrique taliter convenirent, ut Christianus, qui prædictum censum recipere consueverat, jurejurando hunc ecclesiæ retinuit: et abbatissa, Guadegilt, et Heresuint custos ecclesiæ prædicto juramento hoc ita esse confirmarent; comes autem Gerardus judex illorum postremo etiam jurejurando, uti prædicti fecerant, sanctis virginibus sua mancipia detinuit: quæ omnia archiepiscopus Fridericus sua sententia hoc modo stabilivit, ut quicunque Dei adversarius postmodum hæc sanctis virginibus abstrahere conaretur, a Deo omnipotente, beatoque Petro, et sanctis virginibus æternaliter damnaretur.

[42] [Bruno II consecrat altare S. Cordulæ et confirmat hujus altaris dotem.] Friderico Coloniensium archiepiscopo, fatis sublato, suffragiis communibus Bruno comitis de Altena filius subrogatur. Is cultus S. Cordulæ virginis insignis propagatur fuit. Nam cum Ursulanæ basilicæ porticus vel absis potius nova accessisset, in ea constructum altare S. Cordulæ consecravit: quod Regnibernus metropolitanus canonicus dotavit, cujus superest instrumentum authenticum, hoc tenore [S. Ursula vindicata, pag. 787 et 788; Lacomblet, Urkundenbuch, tom. I, p. 213.] : In nomine Sanctæ et individuæ Trinitatis. Quia sicut præsens ecclesia a Christi fidelibus defenditur, ita ab infidelibus impetitur; idcirco statuta nostri temporis ad notitiam futurorum transmittere curavimus. Siquidem ego Bruno secundus Dei misericordia sanctæ Coloniensis ecclesiæ archiepiscopus in porticu ecclesiæ SS. Virginum altare quoddam dedicavi; ut vero sanctimonialibus illic devote famulantibus aliquod temporale subsidium exhibeatur, ut qui altario deserviunt, de altario vivant, consilio et auxilio Regniberni canonici S. Petri ad idem altare dotandum 20 solidos Coloniensis monetæ contradidi, ex quibu sin villa Greverode, quæ est in parochia Walda, persolvantur ad Vincula Petri 12 solidi de decima, quos abbatissa Gepa consensu sororum et Regniberni ad augendam dotem dictialtaris a quodam Rudolpho ministeriali SS. Virginum, qui eas in beneficio possidebat, quadam commutatione, una videlicet præbenda redemit. De tribus cameris in parochia S. Columbæ 5 solidos, sic tamen ut in Purificatione S. Mariæ 30 denarii, et ad Vincula S. Petri reliqui solvantur. De domo quadam juxta claustrum sanctimonialium 21 denarii solvantur in die SS. Virginum; de Wevelinnekhoven undecim denarii de decimis in festo S. Cordulæ exhibeantur. Ex his vero 20 solidis 40 denarii in dedicatione ejusdem altaris congregationi dispensentur: totidem in festivitate S. Cordulæ. Quinque vero solidi ad duo luminaria singulis noctibus, unum ad altare prædictum, alterum in monasterio S. Lamberti erogentur. In anniversario autem Reginberni, per quem solum hæc omnia elaborata sunt, ob memoriam suæ devotionis 20 denarii sub hac discretione distribuantur: quatenus ex illis sacerdotibus ibidem commorantibus quinque; et ad luminaria disponenda, veluti fieri solet in anniversariis abbatissarum, alii quinque; et sororibus, pro qualicumque consolatione quæ eis placuerit decem contingant. Præterea 5 solidos presbiter unus ex confratribus prædicto altario deserviens accipiat; qui etiam, electione sororum et dono ipsius abbatissæ, statutos reditus procuret et suscipiat. Huic etiam procuratori 20 denarios qui supersunt ad supplementum constituimus, ut ne quid in supradictis cameris labefactetur restaurando, simul et universos reditus præfatos colligendo, diligenter provideat et constitutis temporibus sine querela dispenset. Ut autem hæc traditio firma permaneat, hanc inde cartam fieri jussimus, anno dominicæ incarnationis MCXXXV, indictione XIII, eorumque qui testes aderant nomina subscribi, Arnoldus præpositus S. Petri. Hugo decanus. Arnoldus præp. S. Andreæ. Thiedericus præp. SS. Apostolorum. Gerhardus abbas S. Pantaleonis. Albanus abbas S. Martini. Walterus abbas de Gladebach. Widego capellarius. Thiepoldus, Gerhardus, Rudolfus capellani. Walraven dux, Gerhardus comes de Juleche. Adolfus comes de Saphenberg. Goswinus de Heimesberch. Heinrich de Alpheim ministerialis S. Petri. Thidricus de Ulft ministerialis. Lambertus de Palmeresheim ministerialis. Ministeriales SS. Virginum Rudolfus, Thiedricus, Rudolfus. Ne quis autem futurorum hanc assertionem nostram infringere moliatur, banni nostri auctoritate et sigilli impressione confirmare curavimus. De porticu et ara S. Cordulæ deque monasterio S. Lamberti nonnulla supra num. 15 animadversasunt.

[43] [Anno 1159 Adrianus IV confirmat bona Sanctarum Virginum.] Anno 1155, quum magna opera cæpit impendi exhumandis sanctarum virginum corporibus, Ursulano parthenoni præerat Gepa, Reinoldi paulo post creati Coloniensis archiepiscopi soror. Fuit illa in Deum et sanctorum cultum religiosa, bona ecclesiæ suæ, quæ fuerant abalienata, sollicite investigavit, et solerter restituit, voluitque sedis apostolicæ defensione communiri: eam illi Reinoldus, tunc in Italia Friderici Barbarossæ grammateus, ab Adriano IV obtinuit: quam is paucis ante mortem suam mensibus eidem Gepæ libenter impertiit hac bulla, qua vetustissima templi nominatio toties repetita confirmatur [Crombach, S. Ursula vindicata, p. 788.] : Adrianus Episcopus servus servorum Dei, dilectis in Christo filiabus Gepæ abbatissæ ecclesiæ sanctarum virginum, ejusque sororibus tam præsentibus, quam futuris canonice instituendis in perpetuum. Dicatis Deo virginibus, quæ spretis connubiis maritalibus, ac relicto mundo ac pompis ejus, se totas contulerunt in obsequium conditoris, et sub religionis habitu, et proposito voluntatis, mortificata carne, accensis lampadibus, cum Christo Domino ad cæleste convivium satagunt introire, nostrum convenit adesse præsidium, et contra mundanorum fluctuum tempestates apostolicum munimen impendi, ut apostolica tuitione vallatæ, ab omnibus reddantur securæ molestiis, et in Christo se recuperare lætentur opem, quam in sæculo perdiderunt. Eapropter in Christo dilectæ filiæ, vestris justis postulationibus clementer annuimus, et præfatam ecclesiam, in qua divino mancipatæ estis obsequio, sub beati Petri, et nostra protectione suscipimus, et præsentis scripti traditione communimus: statuentes, ut quascumque possessiones, quæcumque bona eadem ecclesia in præsentarium juste et canonice possidet, aut in futurum concessione pontificum, et largitione regum vel principum, oblatione fidelium, seu aliis justis modis præstante Domino poterit adipisci, firma vobis, et ipsis quæ post vos successerint, et illibata permaneant. Enumeratis deinde bonis subdit: Decernimus ergo, ut nulli omnino hominum liceat præfatam ecclesiam temere perturbare, aut ejus possessiones auferre, vel ablatas retinere, minuere, seu quibuslibet vexationibus fatigare; sed illibata omnia et integra conserventur, earum, pro quarum gubernatione et sustentatione concessa sunt usibus omnimodis proficua, salva sedis apostolicæ autoritate, et diœcesani episcopi canonica justitia: si qua igitur in futurum ecclesiastica secularisve persona, hanc nostræ constitutionis paginam sciens contra eam temere venire tentaverit, secundo, tertiove commonita, nisi præsumptionem suam digna satisfactione correxerit, potestatis honorisque sui dignitate careat, reamque se divino judicio existere de perpetrata iniquitate cognoscat, et a sanctissimo corpore et sanguine Dei ac Domini redemptoris nostri Jesu Christi aliena fiat: atque in extremo examine districtæ ultioni subjaceat. Cunctis autem eidem loco sua jura servantibus, sit pax Domini nostri Jesu Christi, quatenus et hic fructum bonæ operationis percipiant, atque apud districtum judicem præmia æternæ pacis inveniat, Amen. Ego Adrianus catholicæ ecclesiæ episcopus. Ego Georgius Sabinensis episcopus. Ego Hubaldus Hostiensis episcopus. Ego Bernardus Portuensis et S. Rufinæ episcopus. Ego Gualterus Albanensis episcopus. Ego N. presbyter cardin. tit. S. Crucis in Jerusalem. Ego Iacinthus diacon. cardin. S. Mariæ in Cosmid. Ego Guido presbyter card. tit. S. Calisti. Datum Laterani per manum D. Hermanni D. Papæ subdiaconi, et scriptoris X Kal. Junii, Indict. VII. Anno Incarnationis Dominicæ 1159. Pontificatus D. Adriani papæ IV anno V.

[44] [Anno 1168 Hillinus, archiepiscopus Trevirensis, adjudicat SS. Virginibus duas partes decimæ in Reinse.] Ea tempestate Trevirensem metropolim regebat Hillinus. Is anno 1152 Alberoni successerat, quem præcipua quædam animi moderatio, præstans philosophiæ, ceterarumque disciplinarum scientia: sed inprimis insignis in Deum cælitesque religio commendabat. Cum Fridericus Barbarossa anno 1160 ad schisma dirimendum e Germania episcopos accersivisset, et Hillinus jam itineri se accinxisset morbo correptus subduxit se, ne schismate pollueretur, et Confluentiæ substitit; ubi conventus a Gepa, Reinoldi tum Coloniensis archiepiscopi sorore, pro decimis oppidi Rhens diœcesis Trevirensis, obtinuit Hillini pium et religiosum diploma pro jurium ecclesiæ sanctarum virginum defensione [Crombach, S. Ursula vindicata, pag. 789 et 790; Lacomblet, Urkundenbuch, tom. I, pag. 276 et 277.] : Hillinus Dei gratia Trevirorum humilis minister et servus ecclesiæ sanctarum virginum in Colonia in perpetuum. In eo sumus loco licet indigni auctore Domino constituti, ut unicuique jus suum debeamus conservare, et quo possumus munimine, quia in modico plerumque fundatur occasio malignandi, confirmare. Eapropter dilecta in Christo soror G. abbatissa SS. Virginum in Colonia de petitione vestra, quam benigne suscipere dignum judicamus, ecclesiæ, cui præsse et prodesse cognoscimini, duas partes decimæ in villa Reinse, et pastori tertiam partem, ut de cetero totius ambiguitatis scrupulus tollatur de medio, auctoritate qua nos possumus, et debemus in perpetuum confirmamus. Ab hac vero solvendæ decimationis universitate dominicalem terram, quæ vulgariter dicitur Manelberg *, ipsi ecclesiæ sanctarum virginum excipiendam decernimus, statuentes, ut siqui ejusdem loci parochiani aliquid de prædicta decima sibi usurpare contenderint, et ipsi vel aliaquæ aliæ personæ ecclesiasticæ, secularesve hanc nostræ confirmationis paginam scientes ei contraire tentaverint, indignationem omnipotentis Dei, et beatorum apostolorum Petri et Pauli, et sanctarum virginum incurrant, et quousque resipuerint, a christiana communione alieni fiant. Huic confirmationi interfuerunt testes, quorum nomina hæc sunt: Petrus archidiaconus Tullensis, et ecclesiæ Trevirensis custos; Rupertus vicedominus S. Mariæ in Palatiolo præpositus; Reginerus capellanus, ecclesiæ Trevirensis canonicus; Conradus, Theodorus *, Gerardus, Fridericus capellani; de laicis Walterus camerarius, Ludewicus dapifer. Actum est hoc et datum Confluentiæ anno incarnationis dominicæ 1160. Indictione VIII. Regnante gloriosissimo Imperatore Friderico, anno regni ejus IX, imperii vero V, pontificatus nostri nono, prænominatæ ecclesiæ sanctarum virginum Gepa venerabili abbatissa providentiam gerente, Rodelbino * magistro scholarum S. Florini, pastore ecclesiæ de Reinse existente et consentiente. Ita, quem iter aggressum morbus in via detinebat, dum sanctarum virginum cultui et juribus intendit, is pene solus inter Germaniæ archiepiscopos a schismatis contagio liberatur: sic enim de eo Bambergensis episcopus apud Radevicum coævum scribit ad Everardum Salisburgensem itidem dissentientem, Arelatensis, Viennensis, Lugdunensis, et Bisuntinus episcopi, per literas et nuncios consenserunt. Solus Trevirensis de regno nostro superest in parte illa de numero archiepiscoporum, qui non consenserint, ejus tamen suffraganei omnes consenserunt.

[45] [Quam præclare ex illis elucescit SS. Virginum cultus.] Alia multa præterea diplomata recitat Crombachius: sed quum origines hujus cœnobii tantum illustrandæ videantur, atque eæ maxime partes, quibus constet cultum SS. Virginum Coloniensium non clancularium fuisse (ut multi sibi persuadent) ante medium sæculum XII, quo generalis reliquiarum elevatio facta est, sed splendidum, solemnem et multis diplomatibus confirmatum; hic sistendum arbitror, id unum monens ex sequentibus chartis constare sæculo XII exeunte gravi cum penuria adhuc conflictasse moniales sanctarum virginum; quod ordinarium et commune illarum nomen, addito interdum Coloniensium seu in Colonia, erat. Sed jam iter nostrum relegendum et quærendum prius quæ instituta et leges sequerentur hujus domus incolæ.

[Annotata]

* Königssondern

* Birstat?

* Ersheim.

* Witkert.

* constitutæ.

* [sive bonum]

* [discussurus]

* Longerich

* Bero?

* Thiederich

* V?

* Maneverch L. c.

* Thedericus.

* Rudewino.

§ IV. Fata varia disciplinæ et constitutionis canonissarum sanctæ Ursulæ.

[Quæ canonici, ineunte sæculo IX maxime introducti,] Ante annum 852, quo canonicos introduxit Guntharius Coloniensis archiepiscopus in beatarum virginum monasterium. jam monasticam illic disciplinam observatam fuisse, videtur certum; quum ibidem, ut ex contextu satis patet, vox monasterium non pro qualicumque ecclesia, sed pro monastica sede significanda usurpetur. Incolerentne viri an mulieres, ex apertis testimoniis definiri nequit; sed longe verisimilius est constitisse ibidem moniales, quum secus, quando istuc introductæ sunt anno 922 Gerritzheimenses moniales, perrexissent viri præcipuum occupare locum; quem penes eos nequaquam fuisse brevi manifestum erit. Præterea primitus ad hanc basilicam degisse virgines seu moniales ex Clementi titulo num. 21 ostendimus. At quas leges servavere primævæ illæ moniales? An S. Columbani regulam, an S. Benedicti? An syllogen quamdam quæ sanctorum Patrum instituta seu regula dicebatur? Hæc in medio relinquere debemus, divinandi licentia asserta lectoribus. Canonicorum leges probe notæ. Sequebantur ii statuta Aquisgranensia, anno 816 condita de quibus pauca animadvertemus, maxime Largium [De ordine canonicorum regularium, pag 309 et seqq.] secuti. Teste Joanne Sistaricensi in charta anni 812 [Ap. Mabillonium, de re diplomatica, lib. VI.] , erant illo ævo plerisque locis regulares canonicæ, in quibus canonicus ordo plenissime servabatur a clericis canonicis atque ab episcopis, qui devote ac religiose cum sibi subditis canonicam tenebant institutionem [Præf. concil. Aquisgranensis anni 816 ap. Labbe, Concilia, tom. VII, col. 1308; Monumenta ecclesiæ Viennensis, ap. Baluzium, Capitul. reg. tom. II, Act. vett. cap. 23, 34, 27, 114, etc.] . Tunc etiam imperatori Ludovico Pio persuasum fuit religionem canonicam, quæ sic a multis servabatur, olim ab omnibus clericorum congregationibus susceptam, deinceps quoque servari oportere. Itaque pius imperator statuit ubique imperii Gallici clericos canonicos auctoritate sua ad claustrum revocare et canonicæ religioni in cœnobiis addicere. Sed quoniam canonicam institutionem, ut quæ non privati cujuspiam legislatoris proprium opus sit, sacris canonibus ac sanctorum patrum dictis, actisque apostolorum, seu aliarum sanctarum scripturarum documentis passim consignatam reperit, inde in animum induxit canonicorum regulam unam excerpendam esse, ut iis maxime prosiceret, a quibus forte ob tarditatem ingenii seu inopiam librorum sparsim digesta comprehendi non possit. Præcipuam in colligenda hac regula operam navasse dicitur Amalarius Metensis ecclesiæ diaconus [Ap. Ademarum Chabanensem, in Chronico ad an. 816.] ; tametsi eamdem tot ecclesiasticorum virorum vigilanti studio congestam esse pronunutiet ipsa synodus Aquisgranensis.

[47] [communia haberent cum monachis] Valde fusa est hæc regula, utpote integra sanctorum patrum loca continens atque eo maxime spectans ut clericorum vita pia sit et decora. Multa in ea præcipiuntur quæ monachis communia sunt et canonicis, nonnulla satis diversa: præcipua tantum attingenda. Art. 142, 143, 144 et 145 statuitur ut quamvis canonicis proprias licitum sit habere mansiones, hæ tamen intra claustrum sint, quod plane interdictum sit feminis; et ut eligatur frater probabilis vitæ, cui officium sit portam canonicorum competenti tempore claudere ac reserare, ut nulli per eam nisi per licentiam aditus pateat intrandi aut exeundi; dein ut quotidie ad collationem veniant, et in refectorio pariter reficiantur; quibus etiam in refectorio comedentibus et religiose silentium tenentibus continuatim legatur lectio; præterea ut in dormitorio, nisi quem infirmitas detinuerit, omnes dormiant; qui vero infirmi sunt, occupent mansiones suas, ita tamen ut debeat a prælato mansio infirmorum et senum intra claustra canonicorum fieri, ut qui suam forte non habent in eadem suam aptissime possint tolerare imbecillitatem; insuper ut mox, ut signum datum fuerit, ad ecclesiam omnes sestinato veniant et horas canonicas non negligenter, sed cum omni religione pariter celebrent; præceptum etiam ut singuli, juxta capacitatem suam, diversarum artium erudiantur disciplinis, ut nullus in collegio canonico inutilis appareat, nec vota fidelium otiosus commedat; art. 155 erga pueros, qui nutriuntur vel erudiuntur in congregatione canonica, instantissima adhibenda custodia commendatur; quam ob causam in uno atrii conclavi commorentur sub custodia fratris qui sit probatissimus senior; art. 121 et 122 declaratur quod in hac societate, seclusa personarum acceptione, una debet cibi et potus qualitas esse; demum ut in proposito suo perseverent, gravissimis inculcatur verbis art. 85: qui semel in clero deputati sunt, aut monachorum vitam expetiverunt, statuimus, neque ad militiam, neque ad dignitatem aliquam venire mundanam: aut hoc tentantes et non agentes pœnitentiam, quominus redeant ad hoc quod propter Dominum primitus elegerunt, anathematizari. Obedientiæ lege constringebantur quoque canonici, et prælatos habebant, quos, ut art. 139 legitur, præpositos vocari usus obtinebat; atque oportebat, quemadmodum art. 138 dicitur, ut hi de congregatione sibi commissa tales eligerent boni testimonii fratres, in quibus onera regiminis secure possent partiri. Hos inter veniebat cellerarius, cujus officium art. 140 explicatur, et hospitalarius, qui quam curam pauperibus exhibere deberet, art. 144 docebatur. Art. 43, 44 et 45 stabilitas in eodem loco præcepta canonicis. De castitate servanda nil est quod moneam, quum hæc res per se pateat. Atque hæc omnia canonici, legibus Aquisgranensibus subditi, communia habebant cum monachis.

[48] [quæ ab his diversa.] Sequentia vero illis erant propria. Quamquam vi professionis suæ monachi pars cleri censerentur adeoque professio monastica loco subdiaconatus aliquando haberetur [Cfr Examen historicum et canonicum de sæcularium et regularium clericorum juribus et officiis, p. 150.] , alia tamen omnino erat initiatio; una scilicet ordinaria clericorum, altera communis monachorum. Dein monachi ad ordines sacros non promovebantur, nisi quum foras ad parochias et diœceses regendas emitterentur, aut quantum necesse esset ad officia ecclesiastica conventualia; contra ex art. 97 communis conditio canonicorum erat sacris occupari ministeriis. Art. 125 reprehensibilis et ecclesiastica emendatione dignus dicitur usus, quod canonici contra morem ecclesiasticum cucullas, quibus solis monachis utendum est, induant; sed art. 124 præcipitur ut vestem et calceamenta vel lectualia ex moderato et competenti habitu habeant, nec nitida nimium, nec abjecta plurimum. Vix ulla canonicis, præter ecclesiastica (de quibus cfr art. 68 et 69), imposita jejunia, secus omnino quod ad monachos attinet; atque his quoque præcepta perpetua a carnibus abstinentia, dum earum usus per art. 63 et 65 canonicis est licitus. Sed paupertatis aut proprietatis ratio imprimis diversa. Permittebantur scilicet canonici per art. 120 rerum proprietatem servare, et præter cibum et potum, omnibus communem, certa ab ecclesia stipendia accipere, quæ in usus suos pro voluntate sua converterent; placuit tamen art. 89 ut episcopi, presbyteri, diaconi vel quicumque clerici, qui nihil habentes ordinantur, et tempore episcopatus vel clericatus sui agros, vel quæcumque prædia nomine suo comparant, tamquam rerum dominicarum invasionis crimine teneantur, nisi admoniti in ecclesia eadem ipsa contulerint. Si autem ipsis proprie aliquid liberalitate alicujus vel successione cognationis obvenerit, faciant inde quod eorum proposito congruit. Quod si a suo proposito retrorsum exorbitaverint, honore ecclesiastico indigni, tamquam reprobi, judicentur. Nihilominus art. 120 laudantur, qui nec suas, nec ecclesiæ velint habere possessiones, stipendia scilicet et forte præbendas, et jubentur prælati horum necessitatibus providentissima gubernatione de facultatibus ecclesiæ subvenire.

[49] [Quæritur essentne vere religiosi.] Quæritur autem utrum ii, qui id vitæ institutum sequebantur, religiosi dicendi sint seu canonici regulares. Qui omnem proprietatem abdicabant, eos profecto religiosos fuisse quis neget? Habebant enim propositum seu firmum statum, vi cujus obedientiæ, castitatis et omnimodæ paupertatis legibus obligabantur, eumque ab ecclesia agnitum: quæ sola ad religiosum statum requiri consentiunt præstantissimi canonistæ et theologi. An vero alii, qui bona sua conservabant atque ad id tantum obligabantur ut mediocriter ex iis viverent atque in iis dispensandis a suo proposito retrorsum non exorbitarent, etiam religiosi et canonici regulares dicendi sint, obscura quæstio est. Certe id eis nomen difficilius competeret secundum præsentem ecclesiæ disciplinam, qua jure ordinario nemo religiosus habetur, nisi omnem proprietatem abdicarit, aut saltem usum liberum. Verum enim vero olim non eædem erant leges: sufficiebat enim vestem pullam induere cum animo segregem a mundo ducendæ vitæ, ut quis religiosus atque etiam monachus esset [Cfr Examen historicum et canonicum, pag. 16 et seqq.] ; et certe antiquiores monachos, ipsum Antonium, Hilarionem [Cfr. Commentarius de S. Hilarione, supra, pag. 32.] aliosque priscos patres cernimus de rebus suis absque ullius licentia, etiam testamento, disponentes; et satis videtur fuisse ut ne avaritiæ essent dediti et mediocre vitæ genus ducerent. Hanc qui amplectuntur opinionem, certe consentire debent omnes canonicos, Aquisgranensibus capitulis institutos, vere fuisse regulares seu religiosos; qui autem negent, ii ut aliter de iisdem sentiant oportet: adeoque omnia pendent a definitione status religiosi, maxime ab iis quæ sunt de paupertate. Porro quum Aquisgranenses leges conditæ fuere, nata nondum erat theologia scholastica, cujus pars non minima posita est in disputando de rerum definitionibus; unde fiebat ut sæculo IX, X et XI parum aut nihil versaretur id argumentum: canonicorum institutio optima habebatur et Evangelio nixa; de monachorum conditione præclare etiam sentiebatur: sed nil quærebatur ulterius. Ast ne videar hæc in suspenso relinquere, paucis aperiam ipse meam sententiam: et quidem quum plurima ex Vitis Patrum loca considero; quum libros Salviani de avaritia volvo; quum testamenta multa veterum sanctissimorum monachorum et monialium de bonis patrimonialibus verso; quum decreta lego, quæ etiamnum vigent de hereditatibus adeundis per religiosos, promotos ad episcopatum; quum responsa congregationum Romanarum et facultates concessas religiosis, quos turbo proxime præteriti sæculi ex claustris ejecerat, perpendo; atque hæc omnia fieri video, salva substantia voti paupertatis: equidem mihi in animum inducere nequeo omnem proprietatem pugnare cum essentia hujus voti, etiam solemnis; aut per id votum religiosum incapacem fieri omnis proprietatis. Re quidem vera proprietas hæc nunc per ecclesiæ leges et ordinum religiosorum regulas interdicitur; quæ de jure ordinario sancte servandæ sunt. At quis dubitet quin in his ut in aliis ecclesiæ legibus locus esse possit epikeiæ, v. g. ubi necessitas ita agendum esse suadet propter legum civilium immutationem? Certe vulgaribus parœmiis traditur: “Necessitas non novit legem;” et: “Prius est vivere et dein philosophari.” Verumtamen aperte simul fatendum est, quum solemnitas votorum plerisque theologis et jurisconsultis videatur de jure esse ecclesiastico, ecclesiæ præpositis jus esse declarandi vota nulla, porro emissa, solemnia fore, nisi religiosi omnis proprietatis incapaces fiant: quale tamen decretum generale nullum hactenus, multo minus ante sæcula decem, latum fuisse novimus. Atque hæc de statu canonicorum Aquisgranensium; quæ etiam ad canonissas spectant.

[50] [Ex capitulis Aquisgranensibus describitur canoissarum vitæ status] Venio jam ad virginum Coloniensium instituta. Has quoque canonicas seu canonissas fuisse, Aquisgranensibus legibus institutas, plane certum est. Nec recentioribus tantum temporibus hanc vitæ formam observarunt, sed ab eo tempore, quo Gerritsheimenses in S. Ursulæ monasterium introductæ sunt. Quid vero ante factum sit, latere in tenebris diximus. Atque illa jam manifesta facienda sunt, initio ducto ab ipsis Aquisgranensibus regulis. In prologo autem vocantur eæ canonissæ sanctimoniales canonice degentes, eisque deinde illa omnia præcipiuntur quæ superius monachis et canonicis communia fuisse diximus, nisi quod de stabilitate in eodem loco issdemque observationibus nulla uspiam fit mentio; ita ut cum antistitum bona venia ad aliam religiosam domum transire possent. Sed quæritur an perpetuæ castitatis voto obstringerentur seu an, relicta canonicali domo, matrimonio jungi eis liceret. Nequaquam licuisse manifestissimum est. Art. 6, 7 et aliis dicuntur sponsæ Christi; art. 9 ob amorem Christi castimoniæ se dicavisse; art. 8 vinculum continentiæ et virginitatis arripuisse; art. 10 se castimonialis nominis professione Domino devinxisse; art. 12 ob amorem Christi sanctimoniali proposito in una societate se vivere proposuisse et alia id genus. Accipiebant itaque virginum velum, quod art. 10 velamentum corporis, videlicet peculiare, appellatur; et ibidem vestibus nigris ex lana indutæ fuisse perhibentur, quibus velum capitis tantum intelligitur, quum reliquæ lineæ et quidem albæ essent, ut inferius apparebit. Porro art. 5 monebantur ut vestimentorum habitum nec nimis abjectum, nec notabiliter pomposum aut periculose elegantem habere consuescerent; hunc ipsæmet, nisi infirmæ essent, conficiebant; quamobrem jubebantur art. 13 abbatissæ (hoc enim præpositarum nomen) ut darent etiam eis annis singulis lanam et linum, e quibus sibi conficerent necessaria indumenta. Cæterum non secus ac canonici interdiu habebant mansiunculas privatas, noctu dormitoria communia; carnibus vescebantur et vino; quin etiam per art. 21 licitum erat Deo dicatis canonice viventibus vernulas secum famulandi gratia in monasteriis habere; et quidem unaquaque habebat suas, et cavebatur tantum ut non amplius quam necessitas exigit sibi ad serviendum congregarent. Omnibus idem potus dandus et cibus, art. 13; eleemosynarum oblationes inter omnes æqualiter devidendæ, eodem articulo; et alia ut in canonicis.

[51] [et maxime paupertatis forma,] Quod spectat ad paupertatem, erant etiam, ut art. 13 legitur, quæ nihil proprium habere vellent et quibus misericorditur studerent abbatissæ necessaria quæque præbere; omnibus vero hæc erant statuta art. 9: Providendum est his quæ ob amorem Christi castimoniæ se dicaverint et in collegio sanctimonialium se admitti postulaverint, ut res suas, antequam monasterium ingrediantur, ita sapienter prudenterque deliberent atque disponan, ut ad vitam tendentes æternam, nullam earum occasione patiantur perturbationem. Proinde si aliqua sanctimonialium res suas proprias ecclesiæ ita contulerit ut nihil ex his sibi proprium vindicare, sed tantum rebus sustentari velit ecclesiæ, huic sufficienter in congregatione stipendia lagiantur necessaria. Si autem ecclesiæ eas tradiderit et usufructario habere voluerit, quæstor ecclesiæ, utpote ecclesiæ, defendat. Quod si eas ecclesiæ conferre noluerit, abbatissa et ceteris sanctimonialibus conniventiam adhibentibus, committat eas per scriptum publice roboratum aut propinquo aut alio (alii) cuilibet bonæ fidei amico, qui eas jure fori defendat. Secundum hanc igitur constitutionis formam sanctimoniales suas proprias res deliberent et disponant, et aut servis aut certe aliis, quibus illis libuerit, eas ad procurandum, sibique fideliter earum fructus administrandum commendent: quoniam ante ingressum monasterii cuncta, ut præmissum est, rationabiliter illis disponenda sunt, ut, remota quarumlibet forensium rerum occupatione, suum liberius et quietius possint custodire propositum.

[52] [cujus exemplum hic datur ex diplomate quod 1047 Bezecha,] Hujus imperfectæ paupertatis exemplum dabit diploma Bezechæ, ultimæ ancillarum Christi in congregatione sanctarum virginum XI millium, anno Christi 1047 confectum et a Crombachio [S. Ursula vindicata, pag. 783 et 784.] et a Lacombletio [Urkundenbuch, tom. I, pag. 113.] editum: Oportet unumquemque hominem semper esse paratum ad omne opus bonum, qualiter cogitando et operando terrena despiciat: et caduca hujus sæculi, ut inveniat propitio Deo indulgentiam et misericordiam de peccatis suis, et apud retributorem bonorum operum veniam consequi mereatur. Ideo ego in Dei nomine Bezecha, ultima ancillarum Christi in congregatione sanctarum undecim millium * Virginum Dei, per manum advocati mei Kristiani de Lomundesheim dono a die præsenti, seu trado de jure meo in jus et dominationem ecclesiæ sanctarum virginum, in aquilonari parte extra muros Coloniensis civitatis constitutæ, ubi vir venerabilis Hermannus secundus præesse videtur, pro remedio animæ meæ, seu parentum meorum, quidquid prædii hereditarii possidere videor in pago Bonnensi, in comitatu Sickonis, in villa Walathorp, videlicet lætilem mansum I, habentem jurnales LX, cum vineis appendiciis, solventem ipsum mansum solidos X singulis annis, insuper et vinum quod de appendiciis vineis provenire poterit; ea utique ratione, quatenus præfatum prædium, diebus vitæ meæ, sub usu fructuario possideam; post meum autem quando Deus voluerit discessum, cum omni emelioratu aut amplificatione res præfatæ absque ulla diminutione, ad supra nominatum sanctarum virginum monasterium valeant reverti: eo modo, quatenus nulla abbatissa, vel aliqua præposita persona congregationis in ipso monasterio habeat ullam potestatem, in ipsis rebus alicui dandi, aut præstandi, sed secundum petitionem meam electio sit in ipsis monialibus ejusdem monasterii, cuicumque sororum suarum velint supradictas res a me traditas sub manu tantum, et conscientia suæ abbatissæ, quæ tunc temporis ibidem præesse videbitur, taliter commendare, ut quidquid inde usus fructus provenire poterit, sanctimonialibus ibidem Deo famulantibus, in eleemosynam meam, seu parentum meorum provenire possit, non in computatione constitutæ stipendiæ suæ: sed tantum, ut dixi, pro remedio animæ meæ tribuatur. Sed quia patres antiqui, et statuta eorum sanxerunt, quod et nobis pro futuris temporibus conservare oportet, ut quicumque de rebus suis propriis, ad loca sanctorum, vel ad necessaria Deo famulantium aliquid donare, vel firmare voluerint, hoc coram testibus, per scripturarum seriem omnimodo plenius debeant obligare, ideo ego ipsa Bezecha, pro posse meo non acquievi, quoadusque hanc ipsam paupertatis meæ, sive voluntatis meæ traditionem coram domino venerabili Herimanno secundo dignæ memoriæ, cum testibus idoneis confirmavi, ideoque eam ejus sigillo feci subtus notari. Actum hoc Coloniæ publice in monasterio sanctarum undecim millium Virginum anno incarnationis Dominicæ MXLVII, indict. XV, anno VI Henrici regnantis et imperantis. Signum Æzelini domnicati præpositi. Signum Isaac domnicati decani. Signum Hezelini præpositi. Signum Thederici præpositi. Signum Erimfridi præpositi. Signum Wolmari præpositi. Signum Heinrici palatini comitis. Signum Thederici comitis. Signum Kristiani comitis. Signum Gerbardi comitis. Signum Roperti advocati. Signum Willerii camerarii.

[53] [Habitæ tamen sunt canonissæ vere religiosæ.] Ex his itaque patet omnem bonorum proprietatem ab canonissis illis abdicatam non fuisse, sed cautum tantum ne earum administratione impedirentur a custodiendo liberius et quietius suo proposito. Redit hic itaque quæstio, quam paulo supra de viris proponebam, essentne canonissæ veri nominis religiosæ. Sane passim dicuntur in Aquisgranensibus decretis sanctimoniales; habitatio monasterium appellatur; de proposito, seu de proposito sanctæ religionis, quod in re monastica tantumdem valet ac nunc vota religiosa, sæpius mentio fit; abbatissæ ducatum sanctæ religionis art. 7 præbere jubentur, et passim ita de iis fit sermo ut alibi de veri nominis monialibus: unde affirmandum videatur Patribus Aquisgranensibus persuasum fuisse nihil in eis defuisse quæ ad statum religiosum necessario requirantur. At si quis ita hunc statum definiat ut omnem bonorum aut redituum liberum usum excludat, ab Aquisgranensibus Patribus dissentiat oportet; nam certe non minus sanctimonialibus illis quam canonicis indultum dare et accipere, proprias res et ecclesiæ cum humilitate et justitia habere, quemadmodum cap. 115 regulæ virorum traditur.

[54] [Hæc capitula observata fuisse in monasterio SS. Virginum demonstratur ex Vita] Porro non temere a nobis assertum fuisse Ursalanas sanctimoniales Aquisgranensibus legibus rectas fuisse constat ex fundationis diplomate, superius recitato, in quo legimus Gerritzheimenses moniales specialia et communia, quum in prima adhuc sede degerent, habuisse; quod institutum canonissis proprium erat; sed multo clarius idem liquet ex Vita S. Adelheidis, Megingozi comitis filiæ. Hæc enim ut in ejus Vita, a Berta moniali coæva conscripta, traditur [Act. SS. tom. I Februarii, pag. 715.] , nondum transcensis annis puellaribus, adeoque priusquam animal esset rationale et quum vix dulcis præsignare posset infantia quantæ probitatis futuræ ætas exornanda esset præstantia, in monasterium Coloniense sanctarum virginum subiit suave jugum Domini secundum regularem institutionem S. Hieronymi. Porro regularem hanc institutionem S. Hieronymi eamdem esse ac regulam canonissarum Aquisgranensem, facile consentiet lector, si oculos conjecerit in Aquisgranensis concilii librum II, qui est de institutione sanctimonialium. Exordium enim ibidem ducitur a S. Hieronymi scriptis; adeoque primum caput est excerptum ex epistola Hieronymi ad Eustochium, secundum ejusdem ad Demetriadem excerptum, tertium item ejusdem ex epistola ad Furiam; quin etiam hæc sequentium capitulorum fundamentum sunt et basis.

[55] [S. Adelheidis, quæ illic educata fuit ab anno circiter 960,] Educanda porro tradita est S. Adelheidis in Coloniensi parthenone ibique subiit suave jugum Domini secundum institutionem S. Hieronymi seu Aquisgranensem circa annum Domini 960; ut ex sequentibus colligitur. Cum scilicet Godefridus frater ejus processisset in robur virile, imperatorem, Bohemos cum exercitu adeuntem, est comitatus honorifica suorum militia omnique bellico apparatu heriliter stipatus; ubi factus belligerator insignis et fortis, meruit accipere victoriam gloriosæ mortis [Ibid. pag. 716.] . Quæ anno 976 acciderunt, quum imperator Otto II in Bohemiam profectus est, debellaturus Henricum ducem Bavarorum, qui illic cum suis copiis apud Bolezlavum, Bohemorum ducem, manebat [Cfr Thietmari Merseburgensis Chronicum ap. Pertz, Monumenta Germaniæ, tom. III, pag. 760.] . Ast hac occasione Godefridi et S. Adelheidis parentes uni Deo deinceps famulari statuentes, in loco, qui Vilika dicitur et ad dextram Rheni e regione Bonnæ situs est, templum honorabile Domino erexerunt a fundamentis, illud decenter prædiorum vel mancipiorum cumulantes supplementis… Tunc in prædicto loco adunata virginum sedulitate, a quibus divina excolerentur servitia, filiam a monasterio sanctarum virginum redimentes prædiis, tradiderunt illi curam regiminis [Act. SS. tom. I Februarii, pag. 716.] . Atque hæc ante finem anni 983, quo obiit Otto II, et verisimilius antequam mense septembri anni 980 idem imperator Italiam petivit. Constat saltem ex diplomate Ottonis III, dato XV kal. februarii anni 987, a Megingozo et Gerbirga conjuge sua monasterium, in loco qui Vilike dicitur, pii parentis Ottonis imperatoris augusti auctoritatis consensu constructum fuisse [Lacomblet, Urkundenbuch, tom. I, pag. 74.] . Verum quum S. Adelheidi cura regiminis tradita est, aperte dicitur a biographo adhuc juvenis fuisse [Act. SS. tom. I Februarii, pag. 716.] ; quæ si conferas cum iis, quæ supra vidimus de puerili ejus ætate qua Coloniensibus monialibus addita est, facile cernere erit sanctissimam virginem parthenonem Coloniensem ingressam esse circa annum 960 atque tum ibi S. Hieronymi seu Aquisgranensem institutionem fuisse in usu.

[56] [et quæ eadem instituta in parthenonem Villicensem introduxit, postea tamen ea mutans cum Benedictinis.] In Villicense monasterium usus et consuetudines, quas Coloniæ didicerat, transtulit S. Adelheidis. Ast optassent parentes ut regulam S. Benedicti amplecteretur; unde quum pugna aliqua orta fuerit, quam descripsit Berta biographa, est unde paulo clarius discamus quæ Coloniensium monialium esset conditio. Quum itaque rogassent Megingozus et Gerbirga ut, mutato habitu, monachicæ conversationis subiret vitam, S. Adelheidis, quia adhuc juvenis cultum vestium suæ religioni congruentium multum concupivit, humili responsione illorum petitioni contraivit, affirmans Deum non quærere coacta servitia, sed quod voluntarii cordis simplex offert munditia: quæ verba non significant liberum fuisse S. Adelheidi, cononica vita deserta, ad sæculum redire; sed Deo non placere vim quam vehementioribus precibus ei inferre videbantur parentes, eam ad vitam monasticam et perfectiorem amplectendam impellentes. De hac vi intelligenda coacta servitia, quibus opposuit pia virgo voluntarii cordis munditiam. Quod enim sui juris non erant, sed per canonicæ religionis leges incorporabantur capitulo seu monasterio virgines, id institutum professæ, et proin id pro arbitrio deserere non poterant, vel ex hoc solo liquet capite, quod S. Adelheidis a monasterio sanctarum virginum prædiis redimenda fuit, ut posset ad Villicensem ejusdem generis domum transire. Quo patet canonissas illas non secus ac monachas vere servas Dei habitas fuisse, quæ non magis quam mancipia suo arbitrio relictæ essent: qua in re etiamnum consistit solemnitas professionis religiosæ. Porro quum aliquot annis post diem obiisset mater Gerbirga, alia sensa paulatim iniit S. Adelheidis et cœpit reputare qualiter ad monasticam religionem pervenire posset. Voluit itaque experire si forte sufficere posset ad subeundam regulam B. Benedicti. Quocirca quotidianæ refectionis hora, spretis carnibus ceterisque variis et exquisitis alimentis, monachilis edulii tantum contenta est alimentis. Lineis etiam indumentis foris nitebat ad oculos hominum, subtus autem laneæ vestis asperitate se afflixit propter Deum, edomans corpus nobilis et mollis naturæ ad sufferendam institutionem legis duræ. Hæc quum per annum esset experta, vitam monasticam introduxit in Villicensem parthenonem: hoc quibusdam subditarum nolentibus, sed retro sæculum abeuntibus, illa vehementer condoluit. Ex quibus omnibus facile colligere est vitam canonicam satis facilem fuisse, (nam ipsa S. Benedicti regula nequaquam severa est;) videri tamen nil defuisse ex iis quæ illo ævo ad professionem religiosam requirerentur.

[57] Quando autem introductum fuerit ut liceret canonissis abire e monasterio et pro libitu nuptias contrahere obscura res est et incerta habens initia. [An per plura sæcula Ursulanæ canonissæ castitatem professæ fuerint.] Traditur quidem Henricus Auceps, qui ab anno 918 ad 936 regnavit, primus fundasse capitula quæ nobilibus puellis paterent; idque ab eo fuisse factum ut refugium esset filiabus militum qui, adversus Hungaros bellantes, in acie ceciderant; iisque canonissis liberum fuisse asceteria sua deserere et maritis se matrimonio dare [Art de vérifier les dates, tom. II, pag. 10.] . Sed excipe ea de re Leibnitzii censuram: Si Engulhusio, quem secuti fuere Maurini, ait [Annales imperii, tom. II, pag. 446.] , credimus (quem tamen exaggerare apparet). Henricus inter alia bene acta fundavit in Germania ultra viginti ecclesias abundanterque dotavit pro dominabus sæcularibus, quæ canonicæ nominantur, utentes habitu canonicorum regularium ordinis S. Augustini, nullam tamen profitentes religionem (id est nullo se voto obstringentes), quæ nubunt in Domino, quando volunt. Inventæ sunt autem hujusmodi institutiones (ut addit idem) pro sustentatione nobilium puellarum, quarum parentes pro fide Christi cum infidelibus pugnantes ceciderant, quas inter Quedlinburgense, prudentum virginum dictum, rex voluit eminere. Hæc ille. Sane in antiquo Saxonico carmine Everhardi de Gandeshemensibus rebus, quod tomo scriptorum nostrorum Brunswicensium tertio extsat, ejusdem appellationis vestigium apparet, ubi Quedlinburgenses vocat witte en gude vrawen, candidas a veste, bonas a vertute. Cæterum voto illic abstinuisse et libertatem exeundi retinuisse haud facile reperietur. Hactenus Leibnitzius. Et quidem Gottfridus Christianus Voigt in Historia Quedlinburgensis parthenonis [Geschichte des Stifts Quedlinburg, tom. I, pag. 86.] aperte profitetur sibi non constare ante Lutheranas rerum conversiones ullam umquam Quedlinburgensem canonissam monasterium sæculo mutasse et ad nuptias transiisse, aliaque deinde confutat quibus nonnulli statuere voluerunt religiosæ vitæ legibus moderatas non fuisse illas puellas. Duplex itaque opinio est: alii volunt instituta canonissarum sæcularium sæculo X orta esse; alii sæculo XVI, neque aliunde quam ex regularium canonissarum cœnobiis, in quibus fides et disciplina religiosa præsidentium negligentia pessum iverat.

[58] [Exeunte sæculo XII et certe ineunte XIV canonissæ sæculares factæ sunt.] Sed putem mediam inter utramque sententiam viam tenendam esse; scilicet omnes canonissas initio fuisse regulares, sed per disciplinæ corruptionem plures ex eis factas esse sæculares et nubendi licentiam introductam; multo tamen ante sæculum XVI. Equidem crediderim exeunte sæculo XII sanctarum virginum moniales ad conditionem canonissarum sæcularium deflectere cœpisse (cfr n. 67); et certe anno 1244 institutum earum non amplius habebatur religio (cfr n. 71); adeoque ineunte sæculo XIV sæcularis jam facta erat earum ecclesia, ut constat ex hac diplomatis parte [Ap. Crombach, pag. 1012.] : Ego Hermannus de Lindeberg armiger notum esse cupio me recepisse a V. D. abbatissa sæcularis ecclesiæ sanctarum XI millium virginum decimam sui bladi sitam in campis Juliacensibus ad sex annos. Datum anno 1317: ubi vocabulum sæcularis refertur ad ecclesiæ, non autem ad abbatissæ, quippe quæ illo saltem ævo debebat castitatem professa esse; item in testamento condito circa annum 1334 [Ibid. pag. 1013.] : Nos Aleidis D. G. secularis ecclesiæ sanctarum XI millium virginum in Colonia etc.; similiter in diplomatibus sequentium annorum [Ibid. pag. 1014, 1015 et seqq.] occurrunt dictiones abbatissa, canonica, capitulum sæcularis ecclesiæ sanctarum XI millium virginum. Quo tempore canonissæ Ursulanæ vendebant etiam domus suas claustrales aut pro annuo censu locabant personis quæ erant bonæ famæ: cujus rei insigne specimen exstat, ad annum 1338 referendum [Ap. Crombach, pag. 503 et 504.] . Porro canonissæ, ut loquitur Concilium Coloniense anni 1536 [Ap. Hartzheim, Concilia Germaniæ, tom. VI, pag. 300.] , sæculares ob id appellantur, quod perpetuæ castitatis ac reliqua vota monastica non emittant. Neque hæc corruptela Coloniæ tantum irrepserat, sed passim in Germania et vicinis regionibus vigebat aliquanto ante medium sæculum XIII, ut ex Jacobo de Vitriaco constat. Hic enim postquam docuit quomodo ex canonicis regularibus sæculares facti essent, sic pergit universam earum miserrimam conditionem describens [Historia Occidentalis, cap. 31. pag. 347 et seqq. edit. 1596.] : Ad imitationem et exemplum prædictorum canonicorum in partibus Hannoniæ et Brabantiæ, et in quibusdam Teutonicorum et Alemannicorum provinciis quædam sunt mulieres, quas canonicas sæculares seu domicellas appellant. Non enim moniales nominari volunt, sicut canonici sæculares monachi non dicuntur. Hæc siquidem adeo personas accipiunt, quod nonnisi filias militum aut nobilium in suo collegio volunt recipere, religioni et morum nobilitati sæculi nobilitatem præferentes. Purpura autem et bysso, et pellibus griseis et aliis jocunditatis suæ vestibus induuntur, circumdatæ varietatibus cum tortis crinibus et ornatu pretioso circumamictæ ut similitudo templi, gaudentes cum gaudentibus, liberales valde et hospitales. Pellibus autem agninis quantumcumque subtilibus et delicatis utuntur… Clericorum autem et puellarum et juvenum servorum etiam sibi ministrantium cinctæ obsequio, in domibus propriis honorifice et splendide epulantur; nec desunt mensis eorum consanguinei, in primo gradu sibi propinqui, quos cognatos suos appellant. In dormitorio autem juxta ecclesiam suam de nocte quiescunt… Facile eis conceditur causa recreationis et relevationis in domibus propriis aliquanto tempore remanere, vel amicos et propinquos suos equitando visitare. Sunt autem in eisdem ecclesiis pariter canonici sæculares, in diebus festis et solemnibus ex altera parte chori cum prædictis domicellis canentes… Similiter et in processionibus compositæ et ornatæ: canonici ex una parte et dominæ ex alia parte concinentes procedunt. Quædam autem ex ipsis, postquam diebus plurimis de Christi patrimonio vixerunt, relictis præbendis et ecclesiis, carioribus sibi personis matrimonio copulantur, filiosque et filias procreantes matresfamilias efficiuntur. Aliquas autem ex earum congregatione vidimus, quæ saniori usæ consilio, … sumpto Cisterciensis ordinis habitu, ad magnum perfectionis cumulum pervenerunt. Quam plures etiam inter eas commorantes agnovimus, quæ cum omni humilitate et castitate salutem animarum suarum studiose procurantes, tanto Deo magis acceptabiles exstiterunt, quanto in igne positæ non arserunt.

[59] [Canonici videntur plerumque quini fuisse;] Postquam itaque in pristinas sanctarum virginum monasterii leges inquisivimus, nonnulla specialia indicemus oportet. Quot initio essent canonici, quot canonicæ, nuspiam, ni fallor, legitur. Verumtamen anno 1080 sequentes viri videntur canonici fuisse et sacris operati in sanctarum virginum monasterio: Humbrecht, præpositus, capellani Gerhard, Bero, Hereman, Johan, Hezel, Regenold, Gerhard, Wilhelm, Thiederich. Hæc enim occurrunt nomina ad calcem supra relati diplomatis, quod Sigewinus dicto anno, V idus novembris in basilica sanctarum virginum condidit; neque illo tempore ulli alii capitulo Coloniensi videtur quispiam præpositus fuisse nomine Humbrecht [Cfr Gallia Christ. tom. III, col. 716 et seqq. et Lacomblet, Urkundenbuch, tom. I, pag. 415 et seqq.] . Postea interiit id præpositi nomen, si tamen certo exstitit; adeoque inter testes chartæ, quam anno 1171 Philippus, Coloniensis præsul, de emptione alodii cujusdam confieri voluit, sequentes tantum veniunt [Ap. Crombach. S. Ursula vindicata, pag. 791 et 792.] : Adam, presbyter, sanctarum virginum canonicus, Egilolphus, Gerlinus, Theodoricus ejusdem ecclesiæ canonici. Dicuntur iidem fratres in diplomate, quod anno 1174 Philippus, Coloniensis archiepiscopus, et Gepa, in ecclesia sanctarum virginum abbatissa, conscribendum curarunt [Ibid. pag. 794.] . Hoc vero nomen eis in concilio Aquisgranensi jam assertum; sed postea placuit eis dominis dici: contra quem usum nonnihil invehitur Eckardus [Historia Franciæ orientalis, tom. II, pag. 681.] . Ineunte sæculo XVII canonici erant numero quinque [Winheim, Sacrarium Agrippinæ, pag. 78.] ; idemque numerus perseverabat anno 1647, quum Crombachius suum absolvit opus [Ap. Crombach, pag. 1144.] .

[60] [Canonissarum numerus varius, donec ad sex redactus est.] Eodem tempore dicebantur adhuc canonissæ sorores [Ibid. pag. 794.] , olim eis in Aquisgranensi quoque synodo datum nomen; adeoque totus conventus fratres et sorores appellabantur [Ibid. pag. cit.] ; sed eodem anno et quidem in eodem anni 1174 diplomate sororibus jam placebat dominarum nuncupatio, quam canonissæ sæculares singulariter amasse monuit supra Jacobus de Vitriaco. Tunc abbatiale pedum tenebat Clementia, cujus maximum profecto studium positum fuit in augenda sæculari honestate, quæ ante eam introducta jam fuerat, ut inferius constabit. Penes moniales universarum rerum, si excipias sacramentales, administratio. Hinc numquam in antiquioribus diplomatibus, raro autem in recentioribus, puta in diplomate anni 1176 [Lacomblet, Urkundenbuch, tom. I, pag. 324.] et 1202 [Ap. Crombach, pag. 796.] , sermo fit de consensu fratrum, sed tantum de consensu omnium dominarum aut sororum totius capituli [Ibid. pag. 794.] . Laborabant scilicet ibidem fratres primis sæculis et stipendia merebant, capellanorum vice fungentes; sed postea mera facta sunt beneficia absque ullo fere onere: unde intelligitur quare feminæ præcipuas haberent partes. Dum sæculum XII adolesceret, erant in Ursulano monasterio ad minimum quadraginta moniales; sed ante medium idem sæculum suppressæ sunt præbendæ duodecim, et nonnullæ aliæ venditæ et donatæ, et anno 1188 emissæ fuerunt pauperes aliquot sorores: unde factum fuit ut tunc in parthenone remanserint hæc nomina: Clementia abbatissa, Irmidrudis decana, reliquæ sorores seu dominæ altera Clementia, Friderundis, Mabilia, Melindis, Gertrudis, Sophia, Euphemia, Beatrix, Elisabeth, Christiana, Jutta, Beatrix, Constantia, Benedicta, Ida, Heilewigis, Agnes, Hewigis et Friderunis [De Coloniæ magnitudine, pag. 546.] , universæ viginti et una; triennio vero post solum septemdecim [Ap. Crombach, pag. 795.] . In diplomate anni 1202 [Ibid. pag. 796.] recensentur tantum abbatissa et novem sororum nomina et quinque virorum qui canonici fuisse videntur; et in diplomate anni 1207 [Ibid. pag. cit.] , abbatissa, sex nomina sororum et quatuor virorum; sed præcipuas tantum moniales indicari vel inde constat quod rem peragi non earum lantum consensu, sed et capituli subditur: ita ut sex illæ habendæ sint quæ choro inserviebant [Cfr ibid. pag. 795.] et quæ sæculo XVII ineunte canonissæ illustres dictæ fuere et ad minimum comitissæ esse debebant [Winheim, Sacrarium Agrippinæ, pag. 78.] . Baronissam tamen videbimus, quæ etiam abbatissa electa est. Aliæ moniales inferioris subsellii paulatim desierunt. Jam pauca de præbendarum natura.

[61] [Præbendarum varia ratio, et sæculo XII initium datum destructioni vitæ communis.] Quum per Aquisgranensis synodi decreta triplex intra ejusdem monasterii muros monialium genus esset, aliarum omne proprium abdicantium, aliarum reservantium sibi usum fructum, aliarum demum proprietatem et usum fructum, sola administratione viro extraneo concredita: facillimæ profecto hæ paupertatis leges nequaquam obstabant ne præbendæ beneficiorum rationem haberent; atque hæc reapse præbendarum species videtur ab initio exstitisse, et quidem eo modo ut nonnullæ moniales ab his præbendis excluderentur. Certe inter canonicos, secundum art. 120 regulæ, erant qui non suas tantum, sed ecclesiæ etiam facultates habebant, dum alii, licet omnem proprietatem non abjecissent, ecclesiæ non haberent possessiones; quæ possessiones seu facultates ecclesiæ nil aliud esse possunt quam præbendæ canonicales. Quod ad moniales attinet, iis non secus ac viris, omnibus eadem ex eleemosynis assignata portio; necessaria lana et linum data, ex quibus vestes sibi conficerent; panis etiam et potus præscripta certa mensura; reliqui cibi communiter sumpti. Sed præter hæc alia eisdem tribuebantur, quum commendetur art. 13 regulæ puellaris ut iis, quæ nil proprium habere volebant, necessaria quæque præterea concederentur; quod aliis nequaquam faciendum innuitur; sed eis aliunde hæc sibi acquirenda, scilicet ex præbendis, nisi forte sibi servassent bona propria. Verumtamen Coloniæ usque ad finem sæculi XII, nisi abbatissæ præbenda excipienda sit, singulis præbendis non assignabantur reditus ex certis bonis, sed meræ portiones erant redituum, qui ex communibus bonis percipiebantur; anno autem 1202 decanæ præbenda a communibus bonis separata est: quo exemplo porta aperta fuit ad constituendas singulas præbendas in certis bonis. Paulatim, quæ reliqua de communi vita supererant vestigia, deleta. Dormitorium et cœnatio communis sæculo XII et XIII adhuc in usu, dein sublata [Crombach, pag. 794.] . Renovata tamen sæpius sæculo XVI communis dormitorii lex [Cfr Hartzheim, Concilia Germaniæ, tom. VI, pag. 645, 750, etc.] . Sed non diuturno effectu. Reliqua non minus male composita; atque eo res exeunte sæculo XVI devenerat in sanctæ Ursulæ collegio nobilium virginum, ut quemadmodum Lindanus, Ruremundensis episcopus, ad Baronium anno 1585 scribebat [Martyrologium Romanum, edit. Rosweidi, pag. 446, ad 21 Oct. in notis.] , una vix aut altera superesset sanctimonialis, lutheranismo eas ad thalanos maleblandos a suavissimo Christi jugo abliciente: nec mirum: vix enim biennio ante apostata Truchsesius de Walburg a Coloniensi sede depositus fuerat: sed paulatim meliorem deinde faciem parthenon induit.

[Annotata]

* millium deest ap. Lacomblet.

§ V. Abbatissarum catalogus et præcipua gesta.

[Abbatissæ Lantsuinda, Mehtheldis, Heizzecha, et Guadegilt, quarum gesta explicata superius.] De abbatissis S. Ursulæ, ait Dionysius Sammarthanus [Gallia Christiana nova, tom. III, col. 772.] , vix quidquam nobis suppetit; ac dein tria tantum recitat nomina. Quidni aspexit saltem diplomata, numero conspicua, quæ edidit Crombachius et alii? Hanc lacunam, quantum licebit, conabimur implere. Quum Gerritzheimio, ab Hungaris incenso, Coloniam confugere moniales seu canonissæ ibique anno 922 sanctarum virginum monasterium, extra muros Coloniæ erectum, adeptæ fuerunt, abbatissa eis præerat Lantsuinda. Quæ continuo post successerint latet in tenebris. Sed anno 1080, die 9 Novembris, quum Sigewinus, Coloniensis archiepiscopus, sanctis virginibus dedit ad supplementum scilicet abbatissæ in præbenda sororibus danda, quidquid novalium suis in temporibus erutum fuerit in termino sancti Dionysii quod est in Lunreko, abbatissa erat Domna Mehtheldis. Gerritzheimense monasterium restituendum esse neque a sanctarum virginum prorsus separandum vidimus supra num. 25; hinc anno 1106, die 9 Januarii, Heizzecha, in Gerichesheim et apud sanctas virgines Coloniæ tunc temporis abbatissa, impetravit a Friderico I, Coloniensi archiepiscopo, ut in Gerichesheim advocatus tria tantum quotannis haberet placita, eique in unoquoque placito quatuordecim tantum solidi solverentur [Lacomblet, Urkundenbuch, tom. I, pag. 173.] . Dum Fridericus I ab anno 1099 ad 8 Kalendas Novembris anni 1131 Coloniensem occuparet cathedram, Guadegilt, abbatissa et Heresuint custos ecclesiæ sanctarum virginum erat. Ille autem statuit ut decem mancipia, quæ tempore S. Annonis Bertolfus presbyter et filia sua Enesa dederant, pergerent annis singulis duas denariatas ceræ pro capitali censu illic persolvere; post mortem autem vestis, quæ operatione propriarum manuum suarum esset confecta, persolveretur. Fusius id monumentum supra recitatum est.

[63] [Sæculo XII præsunt duæ Gepæ, quarum posterior ex comitibus de Dassel.] Veniunt dein duæ ejusdem nominis abbatissæ Gepæ; quæ quo anno sibi invicem successerint latet, uti etiam ex quo genere prior orta sit; posterioris contra domus probe cognita est. Porro prior Gepa anno 1135 consensu sororum et petitione Reginberni, canonici S. Petri Coloniensis, ad augendam dotem altaris, quod Bruno, Coloniensis præsul in novo porticu ecclesiæ sanctarum virginum dedicaverat, a quodam Rudolfo, ministeriali sanctarum virginum, qui decimas in villa Greverode beneficio possidebat, quadam commutatione, una videlicet præbenda, redemit. Diploma Brunonis hac de re supra num. 42 dedimus; quo multa alia explicantur. Ad priorem etiam Gepam spectare videtur diploma, quo Robertus Gladbacensis abbas anno 1170 statuit ut fructus beneficii cujusdam in ecclesia apud Hude (Oedt) constituti patribus Gladbacensibus cederet, ea de causa ut octava paschæ in cappis celebraretur et anniversarium pie memoriæ domne Gepæ abbatissæ SS. Virginum Coloniæ in plena memoria haberent [Ibid. pag. 306.] . Hæc tum jam decennium et forte ultra obiisse videtur; adeoque quum anno 1160 Hillinus, Trevirensis episcopus, ecclesiæ SS. Virginum in Colonia duas partes decimæ in villa Reinse asseruit et G. venerabilis abbatissa prænominatæ ecclesiæ providentiam gereret; ut in diplomate, quod num. 44 edidimus, fusius legitur; hæc Gepa videtur posterior fuisse et quidem soror Reinaldi, qui ab exeunte anno 1159 usque ad 19 Kal. Septembris anni 1167 Coloniensem sedem occupavit. Hæc ex nobilissimo genere comitum de Dassel (quod oppidum est Westphaliæ) progenita: similes enim natales legibus, fundationis diplomati insertis, conformes erant; in quibus quippe juberentur moniales unam ex suis ab infantia secum multam ac regularem atque monasterialis vitæ norma bene instructam, ex nobili progenie ortam, in abbatissæ sibi præferre honore.

[64] [Hæc rem temporalem bene procuravit,] Dum autem hæc basilicæ sanctarum virginum præsideret, recruduit sub annum 1162 controversia jam pridem agitata inter Machabæiticum conventum et Ursulanum [Cfr Gelenius, de admiranda magnitudine Coloniæ, pag. 537 et seq.; Crombach, S. Ursula vindicata, pag. 790 et seq.] ; de qua inferius. Actuosissimæ naturæ videtur fuisse hæc abbatissa; præterquam enim quod adversus Machabæiticas moniales, quantum potuit, singularem domus suæ laudem et gloriam tuita est, anno 1169 Alberonem, sacerdotem de Kentenich judicio vicit; quocirca voluit Philippus, Coloniensis archiepiscopus, literis publicis constare decimam præfatæ ecclesiæ ad præbendam congregationis SS. Virginum ita libere pertinere ut quicumque pastor in eadem ecclesia fuerit de terra et quadam decimatione sibi specialiter adsignata, censum episcopalem [et] servitium archidiaconi suo tempore absque omni contradictione persolveret: nec aliquando omnino ab abbatissa vel congregatione requireret. Duas autem, sic pergit, partes luminarium ecclesiæ nocturnalium abbatissa administrare debet; tertiam vero sacerdos procurabit. Eadem Gepa et universus conventus, inita pactione pro 112 marcis ad tenuitatem præbendarum supplendum, per manus advocati sui Wilhelmi comitis Juliacensis acquisiverunt ecclesiæ tres mansos cum molendino in Emmichove a Rheinoldo de Olpe ejusque uxore Kunegildi [Ap. Crombach, pag. 791.] ; quæ confirmavit Philippus, Coloniensis præsul: atque hic idem, quia in ecclesiæ sanctarum virginum Coloniensium stipendiis præbendarum tenuitatem magnam invenerat, concessit anno 1172 ejusdem loci venerabili abbatissæ Gepæ, ut silvam quam Coloniensis parthenon habebat in parochia Maræ auctoritate sua extirparent et terram arabilem inde facerent; quum vero ejusdem terræ decima ratione novalium archiepiscopalis juris esse dignosceretur, ipsam quoque ad supplementum præbendarum eis in perpetuam possessionem tradidit [Ibid. pag. 792.] . Porro his laudibus hanc abbatissam prosequitur Crombachius [Ibid. pag. cit.] : Obiit sequenti, ut reor, anno Gepa: hoc nomine felicior omnibus ante se loci abbatissis, quod novem illis annis etiam præfuerit, quibus Deus Opt. Max. multa SS. Virginum millia mundo, cum magnis prodigiis declaravit: viderit in iisdem innumera martyrii signa, decorarit congruis ornamentis, et per orbem terrarum distribuerit, ut cultus SS. Virginum latius propagaretur. Eadem multum ecclesiæ profuit, ut latifundia deperdita, vel alienata recuperarentur. Instruxit ædificiis: plurima de suo comparavit, et acquisivit ecclesiæ: auxit stipendia canonicorum et canonicarum, instrumentum sacrum mirifice vasis argenteis, vestibusque sacris exornavit. Denique quamplurimas anni festivitates, ut solemnius peragerentur, lautis stipendiis donavit.

[65] [sed spiritualem satis neglexit.] Verum ego quidem vehementer dubito an singularibus laudibus prosequenda sit Gepa de Dassel. Ea enim abbatissa, nisi jam sub altera Gepa rerum facies conversa fuerit, introducti sunt in monasterium sanctarum virginum mores nequaquam religiosi. Quocirca in libro IV Visionum S. Elisabethæ, cap. 4, hæc leguntur: Simili modo posuit Deus in labiis meis verba hæc in tempore alio: Quædam parva scintilla emissa de sede magnæ majestatis et vox tonans in os cujusdam vermiculi hominis, clamat ad sorores sanctarum virginum in Colonia, dicens: Filiæ meæ sunt quasi derelictæ, et evanuerunt in vanitatibus suis: et sicut arundo, quæ a vento movetur huc atque illuc, sic sunt filiæ meæ in omnibus viis suis, dicit Dominus. Sanguinem sanctorum meorum, qui effusus est in terra, calcat pes vester; et sub pedibus vestris sunt qui vos accusant coram me dicentes: Quare non vindicas nos, Domine sabaoth, quia gens ista non reveretur nos, et in multis pauci sunt, qui nos honorant, qui magna sustinuimus propter te, sed calcat nos terra cum genere suo. Ecce, filiæ, maculastis lectum meum, in quo requiescere debueram cum sanctis meis: redite ad cor, et recordamini quomodo præcesserunt vos antecessores vestræ, et cum omni humilitate et castitate amaverunt sponsum suum cælestem; imitatæ sunt etiam in morte sua, ideo coronantur et accipiunt palmam. Convertimini a viis vestris, et sequimini eas et estote paratæ, ut quando veniet sponsus vester et pulsabit ad ostium vestrum, confestim aperiatis ei et introducatis eum ad cor vestrum: certe si placuerit ei esse ibi, dabit vobis locum nominatum in regno suo, quod vobis præstare dignetur, qui nunc est et semper erit, et regni ejus non erit finis. Atque hæc ad Ursulanas moniales scripsit Schonaugiensis Virgo: unde hæc in libro V, cap. 8, inter epistolas, divina (ut ajunt) inspiratione scriptas, reperiuntur. Quo anno visa et literis mandata sint, non satis constat, certe inter annum 1156, quo magis cœpit S. Elisabetha de S. Ursula occupari et annum 1164, quo diem obiit supremum.

[66] [Clementia, quæ successit, multa in præbendis, in anno gratiæ etc. mutat;] Utrique Gepæ successit Clementia, quæ omne etiam studium posuit in curandis et augendis præbendis. Confirmavit imprimis seu etiam extendit non nulla acta Gepæ de Dassel, eodem spectantia. Hæc scilicet, considerans fratrum ibi laborantium stipendia in vino minus sufficere, cum consensu omnium dominarum totius capituli, quæ minus sufficiebant, suppleverat; quod anno 1174 Clementia ratum habuit. Gepa dominabus quoque, per licentiam absentibus, pietatis et misericordiæ intuitu, id indulserat ut vinum suum, quod totum abbatissæ debebatur per decem absentiæ suæ septimanas, et si minori spatio abessent, sibi retinerent. Extendit hanc concessionem Clementia, ita ut dominæ omni absentiæ suæ tempore vinum suum sibi obtinerent, ea tamen lege ut, quod ipsa hinc amitteret, sibi a conventu suppleretur: plurimum his concessionibus legem de claustro incolendo solutam fuisse quis non videt? Jam Gepa annum gratiæ, a conciliis Coloniensi et Trevirensi tantopere deinde improbatum [Cfr Du Cange, Glossarium latinum, V° Annus gratiæ.] , induxerat; ita scilicet ut mortui præbenda integrum annum vacaret et interea reditus vivis cederent: triginta diebus annum illum auxit Clementia; quæ omnia anno 1174 probavit diplomate Philippus I Coloniensis præsul. Biennio post, confirmante eodem Philippo, Clementia sanctarum virginum abbatissa totusque conventus ad supplementum tenuitatis præbendarum suarum ex communi consilio ecclesiæ suæ conquisierunt pro duodecim marcis liberum allodium, videlicet mansum unum, a Conrado de Asmundeslo et Winrico fratre ejus et Alstradi, uxore Conradi [Crombach, pag. 794.] . Eodem anno 1176 pactio inita cum Wernero de Monticulo, cive Coloniensi, qua monasterium aliquando bona sua recuperavit. Hic propter devotionem et fidelitatem, quam ecclesiæ sanctarum virginum gessit, a fratribus et sororibus ejusdem capituli promeruerat ut in fratrem ab eis assumeretur, et licet laicus esset, stipendium tamen unius præbendæ acciperet. Qui etiam ab eadem ecclesia beneficiatus erat bonis feodalibus et bonis censualibus, quæ vulgo leengut et lazgut dicuntur. Cum autem procedente tempore idem Wernerus prole careret et majori devotione atque dilectione ecclesiæ traheretur, ipse una cum uxore Gertrude prædicta bona omnia tam feodalia quam censualia sub tali forma conditionis addixit et assignavit, ut tam ipse quam uxor sua Gertrudis ea omni tempore vitæ suæ possiderent et fructus inde pro arbitrio suo perciperent; post utriusque vero mortem ipsa præscripta bona omnia ad ecclesiam redirent; ita quod nullus hæredum sive præfati Werneri sive uxoris suæ Gertrudis quicquam juris in eis obtineret. In compensationem Wernero et uxori pro amborum vitæ tempore nova assignata præbenda, quæ penes Clementiam abbatissam erat. Hæc denuo confirmavit Philippus archiepiscopus [Lacomblet, Urkundenbuch, tom. I, pag. 324.] .

[67] [sorores pauperes inde emittit, unde Sammaximianus Coloniæ conventus ortus est;] Invenit Clementia aliam etiam viam, qua rem domesticam sui monasterii egregie promoveret, sed spiritualem (meo judicio) magis magisque pessumdaret. Non procul a sanctarum virginum parthenone, in cujus jus et rem transierat, distabat S. Maximini templum. Porro anno 1188 cum licentia Clementiæ per Dei misericordiam abbatissæ et totius conventus ejusdem loci ad ecclesiam S. Maximini et omnem locum ad eamdem spectantem ob honorem Domini Salvatoris et sanctissimæ Matris ejus libere dimissæ sunt pauperes aliquot sorores et pia consideratione accepta libertate * ecclesiæ adjutæ [Gelenius, de admiranda Coloniæ magnitudine, pag. 546.] . His assignata aliqua dos, sed certe minor quam præbendæ qualescumque, quibus ante fruebantur. Favit tamen eis magis Deus quam majoribus suis; ita ut vitam canonicam, suscepta etiam regula S. Augustini, observare perrexerint, dum Ursulanæ dominæ ab ea prorsus desciverint. Et quidem, quum Sammaximiana colonia vere regularis fuerit, hinc novum exsurgit argumentum quo constet Ursulanum parthenonem tunc temporis regulare adhuc institutum fuisse. Sed verisimiliter pauperes illæ inde translatæ, ut reliquæ deinde sequerentur sæcularium canonissarum instituta.

[68] [alia mutat in præbendis.] Sequentibus annis, quum schisma Fridericianum ejurasset Philippus archiepiscopus et tamen ipsius imperatoris gratia domi bellique validissimus factus esset et imperialibus partibus formidandus, contra Coloniensem ecclesiam domini imperatoris offensa exsurrexit, ut in diplomate Clementiæ abbatissæ legitur. Hinc nonnulli sibi res ecclesiarum vindicare ausi fuere; neque ex hac tantum causa verum etiam ex grandine et impositis a Coloniensi et Trevirensi præsulibus contributionibus nonnihil reditus Ursulani attriti. Quocirca, ne conventus, inquit [Ap. Crombach, pag. 974 et 795.] , gravem querimonia dignum pateretur defectum, præbendam meam D. Gotscalco ejusque conjugi Richildi, filioque Wilhelmo ad decem annos cum omni integritate stipendiorum exposui, certa pecuniæ ratione percepta. Neve miretur lector quod Clementia duas abdicet præbendas; sex penes se initio habebat, ut ex sequenti ejus scripto constat [Ibid. pag. 795.] : D. Gepa felicis memoriæ, in ecclesia nostra abbatissa, ob multiplicem defectum duodecim præbendas in usus suos retinuit. Qua defuncta, et alia, quæ etiam Gepa dicta est, substituta, per ordinationem domini archiepiscopi et priorum sex ei ad supplementum defectus concessæ sunt, et aliæ sex illis, quæ in choro servirent, collatæ sunt. Ego vero Clementia in ejus dignitatis sollicitudine, licet indigna, per manum Dei assumpta, easdem sex præbendas retinui. Ex his postquam duas abdicasset, curavit sibi XIV Kal. Maji anni 1192 quatuor reliquas, quas bonæ memoriæ Philippus archiepiscopus prædecessori suæ et sibi ad supplendum præbendarum defectum et curtes monasterii restaurandas concesserat, auctoritate apostolica Cælestini III confirmari [Ibid. pag. cit.] .

[69] [reliqua ejus de rebus temporalibus cura.] Anno 1202, quo Ungelo, unus de fidelibus, majori securitate et diligentiori cura laboraret in curte quadam in Germrode, quam ipse, quum sterilitate et bellorum calamitate in miserum statum redacta esset, cœperat restaurare, eam eidem colono, uxori et posteris jure hæreditario concessit Clementia, constituta annua aliquot malderorum tritici pensione; quæ singula maldera seu maltra claustralis mensuræ unum modium cum duobus trientibus capiebant [Cfr ap. Cangium, Glossarium, V° Maltra, additiones anni 1733.] . Quoniam vero, sic pergitur in diplomate [Ap. Crombach, pag. 795 et 796.] , usque ad hoc tempus decana nostra nullos aut indivisos habebat reditus, placuit nobis et toti conventui atque immutabiliter statutum est ut prædicta maldera decana recipiat. Biennio post novi reditus additi decaniæ; sed superius jam aliquid de singularium præbendarum erectione diximus. Obiit Clementia anno 1203 [Ibid. pag. 1125.] . Eam laudat Crombachius [Ibid. pag. 796.] quod turbulentissimis temporibus multum de sibi debitis reditibus libenter remisit, ut augeret stipendia congregationis. Eadem in ecclesias et ædificia restauranda multum impendit pecuniæ. Utinam, quæ sub utraque Gepa pessum iverat, regularem disciplinam restaurasset, nedum magis magisque vitam communem abolevisset!

[70] [Gesta Euphemiæ et Fraterundis.] Clementiæ successit Euphemia; cui, quum juvencula adhuc esset, virgines duæ Ursulanæ loca sepulturæ suæ manifestasse feruntur; quæ postea reperta Heisterbacum ab illa missa fuisse perhibet Cæsarius [Illustrium miracul. et histor., lib. VIII, cap. 86, pag. 637 et 638, edit. 1599.] , scriptor coævus. Eadem anno 1207 subscripsit fundationi, quam Wilhelmus, canonicus ad sanctas virgines, fecit pro festo omnium sanctorum solemnius celebrando [Crombach, pag. 796.] . Quum circa annum 1222 dialogos suos de illustribus miraculis scriberet Cæsarius [Lib. X, cap. 48, pag. 765.] , ante paucos annos defuncta erat Euphemia [Ibid. lib. VIII, cap. 86, pag. 637.] , et successerat Benedicta; inter quam et S. Engelbertum, anno 1216 Coloniensem archiepiscopum creatum, orta est controversia super hominibus quibusdam, Ludvico scilicet de Hagane et suis sororibus et materteris, quos hic Coloniensi ecclesiæ pertinere dicebat, et ipsi abbatissæ seu ecclesiæ jure censuali attinere asserebat; sed abbatissa cum suo conventu de voluntate et assensu prænominati Engelberti coram ministerialibus sculteto et scabinis de Kempena juste et rationabiliter homines obtinuit prænominatos [Ap. Crombach, pag. 796 et 797.] . Post Benedictam abbatissa creata est Frederundis. quæ anno 1229 collatis aliquot bonis novum parthenonem de Piscina Coloniensem sub regula S. Norberti juvit, et mense augusto anni 1234 idem beneficium præstitit Brigidiano puellari asceterio in Marienforst prope Bonnam. Neque res sui monasterii neglexit; quas quippe mense Junio anni 1238 obtentis a Conrado, electo archiepiscopo Coloniensi, decimis novalium in Oisendorp auxerit, et plura anno sequenti statuerit et contulerit ad incrementum sustentationis totius collegii, quo magis floreret divinus cultus [Ib. pag. 798 et 799.] . Alia mitto.

[71] [Tempore Elisæ duplicatur annus gratiæ;] Elisam, inquit Crombachius [Ib. pag. 799.] , post. Friderundem præfuisse docent vetustæ subscriptiones. Primam ejus mentionem anno 1241 reperi: quo contulit Abelino apothecario, beneficiali jure, novalia quædam in Oisendorp. Ejus tempore Conradus archiepiscopus ob varios bellorum tumultus, coactus est caritativum subsidium ab ecclesiis postulare: vicissim gratus et munificus, ut monstrant ejus litteræ templo SS. Virginum collatæ de secundo anno gratiæ: qui quis esset supra indicavimus, num. 66. Conradus D. G. S. Coloniensis ecclesiæ archiepiscopus dilectis in Christo Elisæ abbatissæ, et conventui ecclesiæ SS. Virginum in Colonia, salutem in Domino. Cum vos nostris compatiendo necessitatibus, et damnis de vestra mera liberalitate, et voluntate spontanea decimam fructuum præbendarum vestrarum, et præsentis anni vicesimam in nostrum subsidium donare decreveritis, nos vestræ benevolentiæ gratam vicissitudinem rependere cupientes, vobis indulgemus, ut præter annum gratiæ, quem hactenus habere consuevistis, unum annum gratiæ singulæ bonorum, sive moriamini in claustro vestro in statu, in quo nunc estis: sive religionem intraveritis, a tempore istius nostræ concessionis, tam vos, quam successores vestræ in perpetuum obtineatis: ita quod decimam, et vicesimam dantes, quidquid de fructibus præbendarum vestrarum anni gratiæ vobis concessi sive per nos, sive per fideles vestros fuerit ordinatum, ratum et firmum permaneat. De successoribus vero, quia decimam et vicesimam non dederunt, ita statuimus, ut omnes fructus anni gratiæ sequentis cedant integraliter ad usus ecclesiæ, et vestris successoribus similiter annum gratiæ concedimus, sub forma præscripta districte præcipientes, prædictam nostram concessionem sive indulgentiam sub pœna excommunicationis jam latæ inviolabiliter in perpetuum observari. Datum Coloniæ anno 1244 mense Julio. Observationae dignum est jam tum canonissarum institutum non amplius habitam fuisse religionem; verumtamen vix propterea liberum eis erat redire ad sæculum et vulgo vocabant tantum præbendæ per obitum canonissarum aut transitum ad religionem.

[72] [præbenda datur feminæ laicæ;] Eadem forte bellorum tempestate, nisi paulo citius malis, indulsit Elisa cuidam, præcipua quadam veneratione sanctas virgines prosequenti, quidquid ad vitæ sustentationem annuo stipendio canonissis tribuebatur; id enim religiosum ducebatur, et ad fovendam in cælites pietatem opportunum, eorum quasi familiaribus accenseri: Elisa abbatissa totusque conventus SS. Virginum in Colonia. Cum Sophia relicta vidua Gerardi affectuose a nobis sæpius postulasset, ut fructus unius præbendæ sibi ad tempus vitæ suæ venderemus: quia durante guerra inter R. P. nostrum Conradum Coloniensem archiepiscopum ex una parte, et ducem de Limburg, et alios complices ex altera, curtes ecclesiæ nostræ incendiis, rapinis et exactionibus adeo essent devastatæ, ut propter defectum stipendiorum non possent diutius subsistere aliquatenus in eodem, nos pensato affectu, quem prædicta Sophia circa nostram ecclesiam gerere videbatur: ex hoc insuper spe concepta, videlicet, quod eadem bona fide promisit, quod modis omnibus ecclesiæ nostræ intendere debeat promotioni, unius fructus præbendæ pro certa summa pecuniæ de consensu communi sibi vendidimus, quoad vixerit percipiendos: ita videlicet, ut in pane, vino, denariis, annona, et omnibus, quæ sunt de corpore et præbenda, tantum singulis annis percipiat, quantum in ecclesia personaliter servientes percipiunt annuatim: post obitum suum annum gratiæ nihilominus habitura.

[73] [FF. Prædicatores faciunt] Florebant eo tempore Coloniæ Patres Dominicani: præsertim cum Albertus M. ibidem philosophiam profiteretur: iidem cultum sanctarum virginum concionibus promovebant. Quam ab causam trecenta sodalitatis hujus corpora dono collegii et antistitæ obtinuerunt: [collegium Ursulanum particeps bonorum operam;] eidem ut se patres vicissim gratos exhiberent, anno 1246 in comitiis generalibus Argentinensibus congregationi toti sanctarum virginum, id flagitanti, communionem bonorum Ordinis totius obtulerunt diplomate: quod recitat Crombachius [S. Ursula vindicata, pag. 800.] . Manet hodie, addit ille idem, singularis unio dictorum patrum cum collegio Ursulano. Id premebatur illo tempore magna rerum necessariarum penuria, et ut antea insinuatum, vix utritu consueto divina peragi valuerint: ideo obtentis sedis apostolicæ indulgentiis, et assumptis sanctarum virginum reliquiis, non provinciam tantum Coloniensem, et sedes ejus suffraganeas: sed et extra eam varias Germaniæ diœceses eleemosynarum corrogandarum gratia peragrarunt: magna frequentia populorum, ad decenter augusteque reliquias excipiendas religioso cum apparatu se effundente. Duorum hac super re episcoporum Paderbornensium mandata, tota diœcesi publicata, recitavit Crombachius [Ibid. pag. 692 et 693.] . Prius dedit Bernardus anno Domini 1247, feria II post Misericordia Domini, seu II Dominicam post Pascha; alterum Simon anno Domini 1267, feria II post Jubilate, seu III Dominicam post Pascha. Sed de his infra.

[74] [parochia Kelsensis unitur eidem collegio;] Ut ecclesiam Ursulanam pressam inopia sublevaret Conradus archiepiscopus anno 1248, IV Kalendas Septembres eidem parochiam Kelsensem, in qua jus patronatus obtinebat abbatissa, univit diplomate, quod edidit Crombachius [Ibid. pag. 800.] et Lacombletius [Urkundenbuch, tom. II, pag. 174 et 175.] . Anno sequenti confirmavit eamdem unionem sedis apostolicæ potestate, cujus legatione fungebatur: quod operæ pretium fuerit adnotare: Conradus Dei Gratia S. Coloniensis ecclesiæ archiepiscopus et apostolicæ sedis legatus. Cum nos ad preces dilectæ in Christo Elisæ abbatissæ, et capituli ecclesiæ sanctarum virginum Coloniensum, ecclesiam de Kelse, de consensu viri venerabilis loci archidiaconi majoris præpositi Coloniensis propter piam et rationabilem causam ipsis concesserimus, ac sustentationem in dicta ecclesia Deo servientium, nos eamdem concessionem nostram ratam haberi volentes, et ab omnibus inviolabiliter observari: ipsam autoritate legationis nobis a sede apostolica concessa confirmamus, et excommunicamus omnes contradicentes, et impedientes tam pium et laudabile factum nostrum, et omnes qui se præmissis opponere, aut ea infirmare moliuntur. Actum anno Domini 1249 IV Idus Aprilis. Interea Henricus de Vienna, major præpositus, electus est Trajectensis episcopus, obtento sedis apostolicæ privilegio reditus beneficiorum suorum percipiendi, quorum administrandorum in parochia Kelsensi potestatem tunc fecit abbatissæ Elisæ, ut literæ probant, anno 1251 datæ. Et idem ipse quadriennio post his fatetur patentibus: Henricus de Vienna D. G. Trajectensis electus majorque in Colonia præpositus et archidiaconus, cum D. Papa de sedis apostolicæ benignitate consueta nobis gratiam fecerit specialem, ut omnia nostra ecclesiastica beneficia, ante nostram confirmationem habita, ad certum tempus retinere, vel habere possimus, nos etiam aliis gratiam facere volentes, ecclesiam nostram de Kelse, quæ a V. P. ac D. N. Conrado archiepiscopo de nostro et capituli majoris consensu est ecclesiæ sanctarum virginum Coloniensium adunita in augmentum præbendarum, et ad sustentationem Deo servientium ibidem concessa, liberaliter resignavimus ad petitionem dilectæ nobis abbatissæ, et conventus ejusdem, reservantes nobis fructus ejusdem ecclesiæ, sicut nobis sunt ad certum tempus a D. Dapa concessi et confirmati. Datum Coloniæ anno 1253, V kal. Aug.

[75] [componitur lis cum comitibus Juliacensibus, advocatis collegii Ursulani;] Fuerunt Juliacenses comites multo tempore collegii Ursulani advocati; quæ occasio videtur exstitisse, ut Elisa Walramum comitem repetundarum apud Conradum egerit: is satisfecit oblatis fidejussoribus nobili viro D. Ottone de Wilkerode, Godefrido Rufo de Angersdorf, Gerardo Aquensi de pondo. Actum Coloniæ in præsentia D. Coloniensis archiepiscopi in suo palatio anno Domini 1255 in die Lamberti episcopi et martyris. Eadem Elisa biennio post cum a diœcesis Moguntinæ inquilinis non levia damna pertulisset, cum Gerardo Moguntino electore feliciter litem composuit; qui in diplomate morem recenset veterem, vindictam cælitum cultu reliquiarum supplici expetendi: Gerardus D. G. S. Moguntinensis sedis archiepiscopus. Notum vobis esse volumus: quod super quæstione, quam habent contra nostros homines D. Abbatissa et conventus ecclesiæ sanctarum virginum in Colonia, de XXIII vini vasis et rebus aliis, per nostros homines, apud Laynstein ablatis, ita inter nos et ipsas convenit etc. Ea adjecta conditione, quod si aliquo eorum terminorum in solutione defecerimus, eædem abbatissa et conventus, humiliationem reliquiarum et imprecationes contra nos facere poterunt etc. Præterea promittimus bona fide, quod ipsas in bonis suis in districtu nostro, et alias ubi poterimus, promovebimus, et injuriatoribus earumdem nobis subditis cum requisiti fuerimus, eis justitiam faciemus. Actum præsentibus Ottone de Everstein, Burchardo de Waldenberg, comitibus, Siffrido præposito de Runckel, nec non et Ulrico cantore Majoris, Joanne de Rennenberg S. Andreæ, Henrico ipsius SS. Virginum canonicis, actum in domo D. Udalrici, vigilia Pentecostes. Anno Domini 1257. Eodem anno litem aliam Elisa cum curione ad SS. Indulgentias feliciter composuit: in ejus tractatione hoc se modo nominat: Ego Elisa D. G. Abbatissa SS. undecim millium virginum Coloniens. Sequentium abbatissarum nomina tantum, quæ innotuerunt, indicabinus.

[76] [Reliquæ abbatissæ usque ad medium sæculum XVII.] Successit Elisæ Friderinis circa annum 1269, quæ in controversia quadam appellavit ad sedem apostolicam. Post Friderinem venit Elisabeth, pro cujus memoria soror ejus Aleidis, canonissa item sæcularis in sanctarum XI millium virginum, duo dedit maldera circa annum 1334. Successit Peyronetta seu Pernetta ex comitibus de Arnsberg, cujus diplomata ab anno 1337 ad 1366 partim a Crombachio recitantur [Ap. Crombach, pag. 801.] . Juxta Catalogum ms. abbatissarum S. Ursulæ, quem ad manum habeo, successit anno 1371 Greta seu Margareta de Isenburg, cujus primum diploma, quod indicat Crombachius [S. Ursula vindicata, pag. 504, 1014, 1015 et 1016.] datum est anno 1374; ultimum, anno 1379 [Ibid, cap. 1016.] . Irmgardis de Isenburg Margaretæ occupavit locum, ejusque nomen legitur in diplomatibus ab anno 1384 ad 1391 [Ibid. loc. cit.] ; verum id munus gessisse usque ad annum 1398 legitur in præcitato catalogo. Ibidem die 23 Septembris anni 1486 obiisse dicitur Agnes de Wede, abbatissa ad S. Ursulæ et 1 Julii anni 1499 Margaretha von Westerburg, quæ illi successerat. Margarethæ locum occupavit Agnes von Dauhn, comitissa in Falkenstein, electa anno 1501 in festo Inventionis S. Crucis; obiit die 14 Octobris anni 1534. Quæ successit Justina von Lugffen [Ibid. loc. cit.] , comitissa in Bulingen, decessit anno 1572, die 19 Februarii. Post venit Margareta, comitissa in Hohengeroltzeck et Sultz, quæ requievit die 10 Novembris anni 1602. Vacavit dein abbatialis sedes usque ad annum 1604, quo electa est Margareta, comitissa de Isenburg Grensaco; mortua anno 1607. Ejus loco electa est Joanna Helena, baronissa de Stauffen, quæ diem obiit anno 1638, die 2 Octobris. (Crombach [Ibid. pag. 1143.] habet: die 30 Octobris.) Ejus loco electa est eodem anno die 9 Novembris Erica Cristina ex comitibus de Manderscheidt Geroldstein et Blanckenheim, quæ anno 1647, quo Crombachius librum suum absolvebat, adhuc collegio Ursulano præerat. Longius non procedit catalogus Ms. quo usus fui, et frustra Coloniam dedi literas, quibus de reliquis abbatissis sciscitabar.

[Annotata]

* liberalitate?

§ VI. Lis de nomine agri S. Ursulæ agitata inter Ursulanas et Magdalenæas seu Machabæiticas moniales.

[Lis de nomine agri Ursulani inter Ursulanas et Magdalenæas moniales anno 1162 a Reinoldo archiepiscopo in illarum favorem dirimitur;] Extra mœnia civitatis stetit Ursulana basilica usque post medium sæculum XII; unde in præmissis diplomatibus toties occurrit monasterium sanctarum virginum extra muros Coloniæ erectum. Hanc locorum conditionem mutavit Philippus I seu de Heinsberg. Hic enim, anno 1180 auctus ab imperatore Friderico ducatu Westphaliæ et Angariæ [Gallia Christiana nova, tom. III, col. 682.] , quum decessores pene omnes suos gloria superaret, ut recte loquitur Crombachius [S. Ursula illustrata, pag. 793.] , ingens molitus opus, agrum ursulanum mœnibus clausum, intra pomerium urbis Agrippinæ constituit, ne pateret hostium insultibus. Multa disceptatio fuit de eo agro, de quo in Commentario prævio num. 236 nonnulla retulimus; quæ repetere necesse non est. Exstabat autem ibidem ante hominum memoriam sacellum S. Mariæ Magdalenæ, eique adjunctus erat parthenon. Quum autem medio sæculo XII celebris fieri cœpit is ager ob retectas sanctarum virginum exuvias, exorta est lis inter Gepam de Dassel, abbatissam Ursulanam Reinoldique archiepiscopi sororem et Magdalenæas moniales, quod hæ S. Ursulæ et sociarum gloriæ fieri vellent participes: in suo scilicet ambitu eas cæsas; pomerium suum earum sanguine consecratum; ibi puteum in quem receptus glebis purpuratis coagulatus cruor; agrum sanguineum, Ursulanum aliisque honorificis appellationibus sedem suam appellandam; basilicam quoque suam titulum sanctarum virginum mereri et alia id genus. Non æquo animo hæc tulisse Ursulanas canonissas quis miretur? Verumtamen sedanda hæc dissidia. Quod ut præstaret Reinoldus, dedit monialibus S. Magdalenæ anno 1162 trium Magorum corpora et anno sequenti septem Machabæorum et matris capita cum aliis multis reliquiis, quas, Mediolano expugnato, Coloniam transvexerat [Crombach, Historia SS. Trium regum Magorum, pag. 615 et seqq.] ; ea lege ut ne deinceps Ursulani agri nomen sibi usurparent, sed canonissis basilicæ sanctarum virginum integrum relinquerent. Lis tamen ideo non cessavit.

[78] [contra a Philippo Heinsbergico in posteriorum gratiam anno 1178] Quum enim Reinoldus anno 1166 aut 1167 Romæ peste extinctus esset, Philippus Heinsbergicus, qui ei successit, aliam omnino mentem iniit; et quidem, quum in S. Magdalenæ basilicam introduxit moniales ordinis S. Benedicti, capellam vocavit in memoriam sanctarum virginum, in loco qui dicitur S. Ursulæ ager, in Colonia, constructam. Res ipsa clarius ex fundationis literis cognoscetur: Philippus Dei gratia Coloniensis ecclesiæ archiepiscopus, universitati fidelium tam præsentium, quam futurorum, notum facimus omnibus Christi fidelibus, quod capellam in memoriam sanctarum virginum, in loco, qui dicitur S. Ursulæ ager, in Colonia constructam, cum omnibus pertinentiis suis, sanctimonialibus ordinis S. Benedicti in eadem Deo et sanctis virginibus in perpetuum servituris, de communi fratrum S. Cuniberti assensu (intra quorum terminos ipsa capella sita esse cognoscitur) præsentibus etiam Coloniensis ecclesiæ prioribus, pro reverentia sanctarum virginum, nec non et pro consideratione religionis, et honestatis sanctimonialium earumdem, quiete et pacifice perpetuis temporibus concessimus possidendam: statuentes, ut nulli omnino hominum liceat ea ipsa auferre, diminuere, seu exinde eas quomodolibet temere perturbare, ex autoritate S. Petri, et nostra, bannum et damnationem omnibus denuntiantes, qui adversus hujus facti veritatem aliquam injustitiæ, vel violentiæ audaciam tentarint inferre. Ad immortalem igitur hujus rei memoriam, præsentem paginam sigilli nostri impressione fecimus communiri. Facta sunt hæc anno dominicæ incarnationis 1178, Indictione V. Opus erat, ut severioribus minis arceret violentiam, quod multi studiosi fautoresque Reinoldi et Gepæ sororis, demortuorum, rem ægrius ferrent, arbitrati decedere nonnihil honoris Ursulanæ Basilicæ, ubi recens inventa, solemniter elevata, maximo concursu fidelium Ursula regina colebatur, nomen tamen agri Ursulani alteri parthenoni tribui. Archiva loci breviter rem gestam his consignant verbis: Successu proinde temporis Philippus de Heinsberg archiepiscopus, Reinoldi successor meritissimus, templum illud, quod Solinus erexerat, et ob hanc præmemoratam pertinacem Ursulanarum simul et vestrarum virginum cœnobitarum contentionem in eum usque diem non consecratum fuerat, in Dei omnipotentis, et matris Dei, necnon undecim millium virginum, priorum * videlicet martyrum omnium honorem magnifice consecravit, et ipsorum sacris reliquiis opplevit [Crombach, S. Ursula illustrata, pag. 792 et 793.] . Credibile non est id sacellum a Solino extructum fuisse; neque ulla hujus rei exstant vetera testimonia.

[79] [Favet S. Engelbertus Ursulanis, et ne Magdalenææ obsistant beneficiis eas sibi devincit;] Verumenimvero causa in perpetuum se non cecidisse arbitratæ sunt Ursulanæ canonissæ; neque immerito meliora præstolatæ sunt tempora. Quum enim anno 1216 Colonienses infulas induisset S. Engelbertus, displicuit sancto præsuli, inquit Crombachius [Ibid. pag. 796.] , gliscere adhuc occultis factionibus litem de nomine agri Ursulani: quod Philippus Heinsbergicus clivi Greensbergensis parthenoni (scilicet monialium S. Benedicti), frustra multis obnitentibus, impertierat. Probabat sapiens Reinoldi consilium, qui translatis eo SS. Machabæorum reliquiis, ab iis locum optarat nominare, hoc pacto suaviter controversiam omnem sopiturus. Sed jam res amplius integra non esse videbatur, templo jam sanctis virginibus consecrato: itaque re mature deliberata, virgines illas Benedictinas beneficiis sibi variis obligavit. Nam templi chorum iis a fundamentis erexit, aramque principem sacris Machabæorum pignoribus opplendam esse censuit, ipsisque consecrandam, ut ita cœnobio, vicinæque plateæ nomen deinceps a SS. Machabæis adhæreret. Pium Engelberti mentis propositum, martyrium ejus præmaturum intervertit: nam anno 1225, dum Schwelmensem parat ecclesiam dedicare, in itinere gladiis impiorum occubuit, quorum sacrilegas manus a Christi patrimonio vitæ prodigus averterat.

[80] [Chorus, quem incoharat, dedicatur sub ejus successore, omisso nomine SS. Virginum.] Perfecit tamen laudabile decretum successor ejus Henricus Molenarck, qui Joanni Mithylenæo episcopo, sedis apostolicæ legato, commisit anno 1228, ut recens adjectum chorum ad SS. Machabæorum honorem ritu solemni sacraret [Vide commissionis diploma ap. Crombach, Historia SS. Trium magorum regum, pag. 672.] . Legatus, translatis partim in principem aram SS. Machabæorum cineribus, partim in elaboratam opere magnifico lipsanothecam, locum dedicavit, et aræ summæ literas indidit testes, ut ad posteros ea, quæ de tot sæculorum contentione dicta sunt, certius pervenirent. Literæ signis integris in ara principe casu repertæ sunt. Cum enim chorus fatisceret, et templum incendio funestatum egeret instauratione, Helias Mercæus director conscientiarum sanctimonialium eam in se suscepit curam; et amota mensa principalis altaris, literas in membrana signatas invenit; quæ loci vetustatem et hactenus narrata, testimonio nuncii apostolici roborata, complectebantur. Ita enim Ortuinus Gratius Heliæ æqualis, qui hæc ipsa jussu ejusdem monimentis tradidit, affirmat: Quo facto, ait ea omnia, quæ antea a nobis narrata sunt, luce clarius a prædecessoribus et majoribus nostris in eo literis et monimentis commendata, munita atque recondita conspiciuntur [Cfr modo citatum diploma.] . Inventa tunc etiam talis epigraphe fuit: ANNO INCARNATIONIS DOMINI 1228. VII KAL OCTOBRIS DEDICATVM EST MONASTERIVM ISTVD, ET HOC ALTARE A V. IOANNE MITHYLENENSI ARCHIEPISCOPO, IN HONOREM S. MARIÆ VIRGINIS, ET SS. MACHABÆORUM, ET SS. PETRI ET PAVLI, ET ALIORVM APOSTOLORVM, ET S. MICHAELIS, ET OMNIUM SANCTORVM. Hunc tandem finem habuit tot annos continuata dissensio, utrum in Clematiani templi fundo, vel Machabæitico sedes præcipua lanienæ fuerit, adeoque uni loco per excellentiam sanctarum undecim millium virginum nomen deberetur. Clematianæ virgines ob S. Ursulæ et præcipuarum virginum illic conditarum reliquias: Machabæiticæ vero ob sacri cruoris martyrum custodiam, Ursulani nomen agri sibi vindicabant, nemine tot seculis umquam de palæstra Coloniensi talis martyrii dubitante: licet amborum locorum incolæ vix ducentis passibus a se disjungerentur, nominis tamen sibi prærogativam, pari studio vindicabant, donec, translatis ad alterum locum sanctis Machabæis, horum denominatio litem composuit. Anno 1802 quum ex centum sedecim ædibus sacris, quas Colonia habebat, septuaginta sex suppressæ sunt, quadraginta tantum relictis, misera illa fata quoque expertus Machabæiticus parthenon et dein, ut pleraque alia suppressa templa et monasteria, destructus [Historische Beschreibung der Dom-Kirche zu Köln, von A. E. d'II * * *, pag. 351 et seqq.] .

[Annotata]

* piorum?

§ VII. Examinatur fabula quod nulla in agro Ursulano sepeliri queunt cadavera.

Deveniendum nunc tandem est ad sanctarum virginum exhumata cadavera seu ad difficillimam de reliquiarum sinceritate controversiam; quam ego summa qua potero reverentia (agitur enim de sanctorum cultu) nec minori animi libertate (veritatem quippe anquirimus) versare studebo. [Cœmeterium ursulanum, quod neque Francorum neque gentilium Romanorum est, dicitur alia numquam tulisse corpora quam SS. Virginum.] Imprimis non putem audiendos eos, qui gentilium cadavera in Ursulano agro sepulta fuisse velint. Romanos enim gentiles combussisse passim cadavera res notissima est; neque minus notum pristinos Christianos summopere curasse defunctorum suorum corpora, neque passos esse ut cum gentilium confunderentur: quod argumentum innumeri tractarunt, maxime qui de romanis cœmeteriis christianis, quas vulgo catacumbas appellamus, scripsere. Neque Francorum aliorumve Germanorum sepulturæ esse possunt, quum eorum sepulcra aliam omnino haberent formam. Verumtamen his non præciditur difficultas, quum hæc in eo posita sit utrum ante et post S. Ursulæ martyrium ibidem tumulata non fuerint christianorum corpora, et proin an inter hæc, quæ de S. Ursulæ comitatu fuisse feruntur, plura vulgarium christianorum non sint. Nonnulli rem facile absolvunt, affirmantes S. Ursulam et socias in loco fuisse conditas, in quo nulla umquam antea posita fuerant cadavera; et post earum sepulturam locum, tot sacris pignoribus consecratum, non amplius tulisse alia corpora, sed divina virtute, si quæ inferrentur, ejecisse. Prius mera conjectura est, nullo testimonio firmata neque nos morabitur; posterius assertum documentis aliquot nititur sed non satis antiquis quæ fidem faciant, et cæterum ineluctabilibus probationibus confutatur. Atque hæc jam explicanda et demonstranda sunt.

[82] [Crombachius, hoc limitans ad basilicam Ursulanum, propugnat, nixus titulo Clematii,] Audiatur imprimis Crombachius, qui quum dixisset in more non esse positum ut in basilica sanctarum virginum mortuorum condantur corpora, quod Clematius id vetuerit, sic pergit [S. Ursula illustrata, pag. 476 et seqq.] : Sed an etiam humari possint, disceptatur. Asserunt posse nonnulli, quibus favet D. Hermannus Fleien, quia apud Machabæos passim alii funerantur, et cur SS. Virgines consortium aliorum corporum refugerent, cum quibus in cælis sunt æternum regnaturæ? Ego tamen plurium puto sententiæ doctissimorum virorum adhærendum, qui antiquam Coloniensium traditionem, (quod etiam sepulta ibi alia corpora terra sæpius removerit), suo calculo comprobarunt. Moveor primo tanta admiratione Clematii, ut ipse ait, virtutis magnæ majestatis (de qua num. 8 est dictum) et exsecratione subjecta: Si quis super tantam majestatem hujus basilicæ corpus alicujus deposuerit, ut ea majestate non videatur aliud significari, quam factam sæpius ejectationem profanorum corporum, a civibus ipsi commemoratam: ita ea (quam incidi templo fecit) comminatio, monitio quædam est, ne iram Dei provocent, ibi condendo alia corpora cum salutis periculo, qui offensam suam, et loci majestatem virtute sua, et ejectione cadaverum sæpius declaravit.

[83] [similibus exemplis,] “Nec novum id, ut prosequitur, et inusitatum videri debet. S. Gregorius [Lib IV Dialog. cap. 53 et 54] , ait, auctor est viros sanctos demortuos non passos, præsertim si contaminati flagitiis, eorum ecclesiis inferri. Alia tamen hic urget causa, cur etiam infantes recens baptizati, ab hac sepultura divinitus arceantur, quam refert Lindanus episcopus Ruremundanus, ne ossa sacra cum profanis misceantur; nec id novum et inauditum Rainaudus noster in indiculo Sanctorum Lugdunensium fol. 123, de ecclesia S. Romani idem ex traditione loci commemorat: Ferunt sanguinis locum in ima valle collectum eo loco, ubi nunc est S. Romani ecclesia, stagnante ibidem cæsorum cruore, qui e colle, in quo passi sunt, plenis rivis defluebat. Qua etiam ex causa fama est, nemini intra eam parœciam sepulturæ jus, vel etiam facultatem esse, solo hic sanctificato non sustinente cadavera excipere.

[84] [tabula publice in basilica exposita,] Coloniensium traditionem complectitur tabula in templo S. Ursulæ; hisce versibus antiqui sæculi experientiam rei manifestat, et miracula templi prædicat.

Ista legat civis, peregrinus et advena quivis,
Hæc tria non celet gens genti, sæpe revelet,
Quæ Deus ob memorem sacris concessit honorem
Virginibus, quarum caput Ursula, Christus earum
Sponsus, ut expresse declaret eas nimis esse
Munere magnorum claras magno meritorum.

Primum miraculum, quod alieni non possint hic sepeliri:

Primus honor talis, et gratia tum specialis,
Quod sacer hic vitat locus, et sibi nulla maritat
Corpora, dedignans aliena, solum sibi signans,
Septaque, quæ florum quondam data virgineorum
Sunt tumulis, temere tumulata nequit retinere
Funera quæcumque, [et] mira virtute, solumque
Projicit oblata; sunt hæc bis terque probata.
Testis ut esse solet Pipini regia proles,
Nobilis istarum quam conventus Dominarum.

[85] [atque auctoritate Petrarchæ, Martini de Werdena, Lindani et Broweri.] Hanc traditionem suo confirmavit calculo circa anno 1350 Franciscus Petrarcha, cum Coloniæ sacras reliquias inspiceret; ita enim scribit [Lib. VII epist. cap. 4.] : Vidi tot simul trunca membra sacrarum Virginum, et terram generosis dicatam reliquiis, ac degenerum, ut ajunt, cadaverum expultricem. Initio sæculi superioris prodiit Ursulana historia typis Martini de Werdena, in qua res sic memoratur: Ex quo in illo loco seu ambitu virginalis sepulturæ nemo usque hodie mortui cujusquam corpus ibidem valeat sepelire. Quod patet per quemdam puerum filium regis Britanniæ; quo mortuo, magna devotione affectavit pater hunc sepeliri in ecclesia undecim millium virginum; quo humato, omni mane reperiebatur tumba cum puero ejecta, et supra terram stans, quod in hoc sancto loco merito nullum cadaver requiesceret. Lindanus vero Ruremundensis episcopus apud Baronium in notis ad 21 octobris hæc refert: Hunc autem locum, ubi nunc visitur S. Ursulæ collegium virginum nobilium fuisse certaminis arenam, inde pii non imperite videntur adstruere, quod templi area nullum suscipit sepeliendum; imo pueros recens baptizatos de nocte quasi evomens in superficiem rejicit visendos, cujus rei miracula narrant incolæ non rara, quæ non alibi temere inveniantur: hujus viri auctoritas eo pluris facienda, quod Baronius ejus judicium præcipue de Ursulana sua narratione exquisierit, idemque de verbo ad verbum recitet. Favet ad annum 451 Christophorus Browerus, aliique veteres et recentiores.

[86] [Conatur respondere objectionibus Fleieni.] Objicit D. Hermannus Fleien posse apud Machabæitas sepeliri alios. Sed alia est ratio loci hujus; alia basilicæ Clematianæ, cujus tota templi area uni virginum memoriæ sanctione inviolata custodita est, ut recte Browerus ait: in hac enim præcipui reges, episcopi, virgines: et totius sodalitatis duces Cyriacus, Ursula, Ætherius sunt funerati: paucula vero corpora et concisa fere mutilaque martyrum membra, cum sacro sanguine in exiguo S. Magdalenæ sacello condita: cujus cum angustiæ a Solino episcopo anno 463 laxarentur, ædificato templo augustiore, facile fuit sacras virginum reliquias certis in locis et honestioribus collocare, ut in reliqua satis ampla templi area fideles alii sepelirentur. Clematius vero, cum totius basilicæ suæ fundum oppletum cerneret tot sanctarum virginum reliquiis, et consuetudine receptum, ne quis alius ibi sepeliretur, forte et prodigiosa jam tum facta ejectione cadaverum (quam videtur virtutem magnæ majestatis, iterumque basilicæ majestatem appellare), addidit recte adjurationem, quam Deus postea sæpe ratam habuit, et tum imprimis, quando Pipini proles Viventia ibi sepulta est, quam terra rejecit. Nec ideo lividas dicemus sacras virgines: cuperent et ipsæ alia secum condi corpora, nisi voluntas obstaret Numinis, qui martyres potissimum eo loci multis et prodigiis et visis nobilitati voluit celebrari, et eorum sacras exuvias secernere ab aliis, ut, cum ex fida S. Elisabethæ revelatione liqueat, cunctas aliquando orbi manifestandas, facilius veræ reliquiæ ab aliorum corporibus distinguantur.” Hæc Crombachius.

[87] [Verum Crombachii argumenta, petita ex experientia et traditione, nequaquam solida sunt;] Verumenimvero universa hæc oratio nil omnino evincit. Si enim, ut consentit Crombachius observata fuit lex, præstituta a Clematio (de qua tamen vide quæ diximus num. 1, 7 et 8;) quid ergo experientia disci potuit sepeliri ibidem non posse cadavera? At etiamnum servatur in S. Ursulæ templo mausolæum, columnis supra terram elevatum, in cujus altero latere legitur [Vill, Guide dans l'Église de Sainte Ursule à Cologne, pag. 25.] :

CLEMATIUS HOC TEMPLUM A° 462 RESTAURANS
IN EO ALIORUM CORPORUM SEPULTURAM SUB PŒNA VETUIT

in altero:

VIVENTIA BIS HIC SEPULTA TOTIES A TERRA
EJECTA MODO HOC MAUSOLÆO INCLUSA

in fonte tandem: A° 644' Verum id recentioris esse ævi supra num. 9 vel ex solis annis incarnationis collegimus, sive romani sive arabici numeri adhibiti fuerint; quod suadetur quoque siglis A°, non ita pridem in usum invectis. Neque difficile scitu est, unde hæc opinio orta sit Viventiam his ibi sepultam toties a terra ejectam fuisse. Quum enim populus cerneret mausolæum id columnis supra terram elevatum, neque intelligeret id ad beatificationis rationes pertinere, et Clematii titulum ita interpretaretur ac si nemo ibi sepeliri posset, quamquam ab hac communi lege exceptas ille voluit virgines (quibus intelligendas esse moniales illic habitantes supra num. 1 diximus); pronum erat ut (quum vulgus res sanctorum, etiam maxime ordinarias, vix sine prodigiis et miraculis esse posse sibi persuadeat) corpus id e terra semel et iterum propulsum fuisse diceret. Reliqua omnia quæ afferuntur nil aliud indicant nisi quod jam sæculo XIV narraretur nulla cadavera humari posse nec terra recipi in agro Ursulano; dum sæculo XI auctor Passionis, Regnante Domino et alterius non multo dissimilis, quæ in codice ms. Vallis Lucentis reperta est, satis habuerit scripsisse pro consuetudine sacramentum inolevisse, ut intra ambitum virginalis sepulturæ nemo usque hodie cujuscumque mortui corpus audeat sepelire. Unde prodiit popularis illa narratio quod nulla ibi ante sepulta erant corpora, aut postea sepeliri potuerant. At hæc ne admittebatur quidem ab iis, qui toti in effodiendis erant sanctarum virginum corporibus: ut enim inferius videbitur, habebantur sacra corpora aliis intermixta et certis indiciis recognoscenda: de qua re plura occurrent testimonia.

[88] [neque traditio de basilica erat, sed de agro Ursulano, utut pugnans cum quotidiano usu.] Neque hæc traditio ad solam basilicam sanctarum virginum spectabat, ut innuere videntur Crombachius et R. D. Vill [Ibid. pag. 29.] ; multo minus alibi non fuisse sepulta defunctorum corpora quam prope parœciale templum S. Mariæ ad Indulgentias, ut idem R. D. Vill [Ibid. pag. cit.] perhibet; sed, quemadmodum ex his ipsis locis, quæ supra cum Crombachio recitavimus, planum est totum agrum Ursulanum ita sacrum esse habitum ut nulla præter sanctarum virginum corpora ferre crederetur. Et sane, nisi hæc ita fuissent mente concepta, quam auctoritatem habuisset, quod hinc promebatur argumentum, ad demonstrandum corpora, non in basilica tantum, sed in universo Ursulano agro condita, S. Ursulæ comitum fuisse? Profecto hæc erat vulgaris opinio. Neque hoc mihi mirum quod invaluerit; sed id pæne incredibile, (nisi experientia quotidiana doceret quam creduli sint homines et ad vulgares narratiunculas examinandas pigri,) perstitisse hanc opinionem, licet in monasterio Machabæorum, quæ potior fere pars agri Ursulani habebatur, sæpius sepelirentur cadavera. Hermannum Fleien testem hujus rei adducit ipse Crombachius; audiatur et Erhardus Winheim, Carthusianus [Sacrarum Agrippinæ, pag. 106.] : Sciendum pro colophone quod Colonienses post SS. Virginum funerationem in tali honore non diu post erectam basilicam habuerint, ut nullius mortui corpus (exceptis virginibus) ibidem umquam sepelierint; quod dum imperiti ignorant, videntes tot mausolæa persuasum sibi habent, quasi templi area, SS. Virginum cruore purpurata, nullum suscipiat sepeliendum; immo pueros recenter baptizatos, de nocte, in superficie terræ visendos, rejiciat; quos in dictis mansolæis (in quibus corpora certarum virginum repausant) asservari putant: quod et ipse olim credidi. Sed stare non posse inde colligi potest, quod in ecclesia Machabæorum, in qua magno quoque numero ex societate SS. Virginum corpora reperta, inde ab initio passionis coluntur, quotidie adhuc Christi fideles, quos tamen certaminis arena non evomit, sepulturæ mandantur; ita ut fidem meam pro obside interponere ausim virgines illas non tam lividas, ut in Domino obdormientes, regni Dei cohæredes, confratres et consortes, multo minus modo genitos a suis cubilibus excludant. Hæc ille. Profecto pudet me his tamdiu inhæsisse; sed quum hæc fabula omnem nondum amiserit auctoritatem, nemo me jure reprehendet quod eam iterum ad examen revocarim.

§ VIII. De elevatione et translatione corporis S. Ursulæ. Aliæ translationes ante sæculum XII.

[Volunt S. Ursulæ corpus translatum fuisse a S. Cuniberto;] Quum itaque falsum sit nulla umquam in Ursulano agro præterquam sanctarum virginum sepeliri potuisse aut sepulta esse cadavera, ex certis indiciis distinguenda fuerunt ea quæ de pio comitatu erant; et quidem horum indiciorum rationem habitam fuisse videbimus, dum elevationum, quæ factæ fuerunt, perlustrabimus historiam. Quando autem primum cœpta sint sanctarum virginum supra terram elevari corpora, nullis antiquis documentis constat; verisimile tamen id esse factum, quum Clematius restituit basilicam; et certe aliquot jam supra humum elevata erant sepulcra sæculo VII ineunte, quum, ut ex S. Cuniberti Vita jam intelleximus, columba, quæ hujus pontificis, sacris operantis, capiti insederat, juxta tumulum cujusdam virginis ab omnium oculis elapsa fuerit. Tunc itaque exstabat jam et eminebat tumulus cujusdam virginis; quæ dictio innuit alios quoque similes tumulos ibidem tunc exstitisse. Quænam autem sit virgo, juxta cujus tumulum elapsa est columba, in S. Cuniberti Vita omittitur. Volunt S. Ursulam esse; et idcirco nonnumquam ejus beatissimæ virginis imaginibus et statuis apponitur columbæ figura; quam avem cernere etiam est in mausolæo, quod Joannes Crane in basilica sanctarum virginum collocandum curavit: de quo diximus supra num. 17. Equidem refragari huic sententiæ non ausim, non quod moveor inscriptione quadam alterius sepulcri, qua Crombachius [S. Ursula vindicatæ, p. 483.] ostendere conatur reapse suo ævo adhuc exstitisse vetustum illum tumulum, brevi post intra mausolæum, Cranii donum, includendum: hæc enim inscriptio multo recentior est quam ut fidem faciat: sed carminibus, inscriptis tabulæ juxta id sepulcrum affixæ, vim et auctoritatem inesse arbitror; quippe quæ, etsi non coæva, medio tamen sæculo XII antiquiora videantur, quo alteri corpori affinxerunt S. Ursulæ nomen, contendentes hanc beatam virginem prius e terra non fuisse levatam.

[90] [et quidem ita traditur in vetusta tabula] Refertur autem iisdem priori loco miraculum de cadaveribus e terra propulsis, dein hæc memorantur:

Post illud signum sequitur memorabile dignum,
Ut manifestetur Deus, indeque magnificetur,
Dum foret incerta cunctis novorumque reperta
Ursula, quæ tumba niveo candore columba
Sic tua monstravit, hoc ordine, sicque probavit,
Cum sacer innumero populo, præsenteque clero
Præsul in istarum Cunibertus relliquiarum
Æde sacra staret, Missæque sacrum celebraret
Officium, celeri volatu nuncia veri,
Ecce columba viri recipit se vertice, miri
Splendida candoris, rediens et iens tribus horis,
Post medium tandem populus videt omnis eamdem
Condere se pulchro, quo quondam sancta sepulcro
Ursula membrorum loculum sortita sacrorum
Delituit, toto dubio scrupuloque remoto,
Indicio certo, mandato corpus aperto
Præsulis extrahitur loculo regale, venitur
Ad tumulum, legitur nomen cum re reperitur.
Quas populus gaudens, clerusque Deus sibi plaudens,
Mente pias hilari laudes dat nescio fari.
Hinc opus exstruitur auro, gemmisque politur,
Cella beatarum custos bona reliquiarum.

[91] [et confirmatur festivitate quæ olim 28 Januarii in hujus translationis memoriam agebatur:] Secundum hæc itaque carmina, quum in sanctarum virginum basilica nonnulli eminerent tumuli, qui quarum singuli essent nesciebatur, quumque prodigii loco habitus fuisset columbæ volatus (quem naturalem etiam esse potuisse nemo non videt; nam quod additur: Post medium tandem populus videt omnis eamdem condere se sepulchro a S. Cuneberti Vita abest); quum hæc, inquam, stuperent omnes, mandavit sanctus Cunibertus loculum aperiri, in quo invenit corpus cum apposito S. Ursulæ nomine. Extrahi has sacras exuvias jussit sanctus præsul:

Hinc opus exstruitur auro gemmisque politur
Cella beatarum custos bona relliquiarum.

Neque ego hæc negare ausim, quum de hac translatione olim Coloniæ festum actum sit ad 28 Junuarii; quæ res tanto majoris ponderis est, quo minus timendum videatur ne orta sit hæc solemnites ex translatione alterius corporis, S. Ursulæ attributi. Hæc enim posterior translatio ex ordinatione Hartberni, Tuitiensis post Gerlacum abbatis, celebrabatur die 4 Julii, ut inferius explicabitur. Festivitas porro, quæ 28 Januarii solemnis erat, in editione Usuardi Lubeco-Coloniensi, in Greveniana et in aliis nonnullis recentioribus, quas ad dictam diem inter Prætermissos in opere nostro videre est, legitur [Sollerius, Usuardi Martyrologium, pag. 67.] : Apud Coloniam Agrippinam, translatio S. Ursulæ reginæ (Grevenus: virginis) et sodalium ejus undecim millium virginum et martyrum, quæ facta est per sanctum Cunibertum, Coloniensis civitatis archiepiscopum; ejusdemque festivitatis meminere Gelenius [De Coloniæ Magnitudine, p. 665.] , Crombachius [S. Ursula illustrata, pag. 483 et 884.] aliique. Re quidem vera eorum ætate jampridem interierat, atque in illis martyrologiis verisimiliter annotata tantum fuit, quod scribæ eam in antiquioribus reperissent. Sed quid mirum id non multo post medium sæculum XII perstitisse? Nonne cum translatione, a Gerlaco abbate facta, pugnabat omnino?

[92] [quæ res maximi ponderis est, prœcipue quod ob fictus titulos alia translationis festivitas sæculo XII instituta est.] Cura scilicet domini Gerlaci, abbatis Tuitiensis seu potius fossorum opera inventus immo fictus est anno 1155 aut paulo post titulus S. Ursulæ reginæ beatissimæ virginis, cum hac epigraphe: SANCTA URSULA REGINA [Vide infra catalogum titulorum.] ; cui appositum fuisse corpus affirmabant operarii, idque pro more extulit Theodoricus ædituus. Porro quantam admirationem hæc inventio crearit compluribus, quum in feretro aureo jam sanctæ Ursulæ corpus servarent canonissæ sanctarum virginum, quotusquisque facile intelligit. Et quidem seligendum videbatur inter vetus et novum corpus; neganda translatio, facta a S. Cuniberto et annua memoria celebrata, vel inter figmenta habendi tituli continuo a fossoribus oblati. Dum itaque animi suspensi essent Gerlacus suique, itum ad S. Elisabetham Schonaugiensem, quam divinitus destinatam arbitrabantur ad dubia omnia solvenda. Hæc quam primum S. Veneram, sibi apparere solitam, hac de re sciscitata est; quod vero acceperit responsum his consignavit ipsa num. 17 Revelationem verbis: Sed nec hoc silendum quod cum de corpore ipsius B. Ursulæ eam interrogassem, dixit: Non est levatum corpus ejus umquam super terram nisi in diebus istis; et vere illic est, ubi servatur superscriptio ejus. Et quum hæc fidem paulatim invenirent apud ipsas canonissas sanctarum virginum, debuit profecto oblivioni tradi prior translatio; adeo ut mirabile esset inscriptionem, versibus conceptam, non fuisse abolitam, sed servatam, nisi quæ publice proposita sunt difficilius amoverentur.

[93] [Exceptiones Crombachii refutantur. Corpus et caput genuina S. Ursulæ adhuc sunt in ejus basilica Coloniensi.] At quid de his Crombachius? Potuit, inquit [Crombach. pag. 741; cfr pag. 483, 487 et 775.] caput a S. Cuniberto fuisse sepulcro exemptum et pretiosis decoratum ornamentis; corpus vero, carne tunc nondum forte redacta in cineres, relictum esse videtur. Sepulcrum S. Ursulæ, licet a S. Cuniberto cognitum cælitus, longa tamen sexcentorum annorum serie et ob crebras vastationes, Longobardorum, Hungarorum et aliorum populorum ignorari potuit, uti S. Gereonis. Inde S. Elisabetha divinitus didicit eum ipsum tumuli S. Ursulæ locum esse, in quo titulus ejus sepulcralis inventus est; quem a S. Cuniberto olim inspectum, repositum fuisse suspicor. Sed nil harum conjecturarum stare potest. In veteri enim tabula non legitur caput e loculo extractum, sed:

… Mandato CORPUS aperto
Præsulis extrahitur loculo regale.

Præterea sæculo VII ineunte nondum moris erat in Occidente (de Oriente non loquor) sanctorum membra separare; quemadmodum jam docui alibi [Acta SS. tom. VII Octobris, pag 824.] , frustra contradicente R. D. Pitra [Études sur la collection des actes des saints, pag. 146.] . Præterea quod a S. Cuniberto repertum traditur corpus, id in ipsa basilica sanctarum virginum tumulo clausum erat; contra quod sub annum 1156 detectum volunt, repertum est cum aliis multis in subdiali cœmeterio secus muros urbis Coloniæ, in loco ubi per multa tempora jacuerant sine honore sub pedibus hominum et JUMENTORUM, quemadmodum loquitur ipsa S. Elisabeth, num. seu cap. 2 Revelationum. Quid vero tum egerint sanctarum virginum moniales altum est apud historicos silentium: abjecerintne quod prius servabant S. Ursulæ corpus, an novum admiserint; passæne sint hoc alio transferri, an vero in suam receperint ecclesiam: hæc totidem prima specie ænigmata videntur. Recensentur enim a Crombachio [S. Ursula illustrata, pag. 757.] quatuordecim S. Ursulæ corpora aut capita variis in locis religiose habita; et quidem in templo sanctarum virginum S. Ursulæ reginæ, universo agmini præfectæ, corpus in tumba olim argentea, nunc ex ære deaurato custoditur, caput vero in capite argenteo, ditissimo diademate circumdato, et simul ibi habetur alterius Ursulæ, quæ et regina quoque et prioris Ursulæ neptis dicitur, caput, olim clausum sacrophago lapideo dein capite argenteo [Ibid. pag. cit.; Vill, Guide dans l'Église de Sainte Ursule, pag. 32, 34 et 38.] .

[94] [Moniales admiserunt caput non genuinum, sed ideo neque vetus corpus, neque caput abjecerunt: quam difficulter etiamnunc abjiciuntur pseudonymæ reliquiæ.] Verumtamen, si consideremus moniales sanctarum virginum partem habuisse nullam in effossionibus quas curabat Gerlacus abbas, neque ad earum basilicam ulla tunc translata fuisse corpora, non possumus in eam non abire sententiam moniales illas nil initio motas fuisse ea quæ prædicabatur sanctæ Ursulæ inventione; quin etiam eas ex eorum fuisse numero, quibus retecti tituli habebantur figmenta et S. Elisabethæ revelationes mera somnia; tanto facilius id esse factum quo acrius eas increparit pia virgo, cujus epistolam supra num. 65 dedimus; easque proinde perrexisse vetus venerari S. Ursulæ corpus et novum libenter permisisse Tuitiensibus monachis. Neque hæ nudæ sunt conjecturæ. Die 4 Julii a temporibus Hartberni, Gerlaci successoris, peragebatur quotannis Tuitii translatio S. Ursulæ virginis et martyris, ut loquitur Theodoricus Tuitiensis coævus [Ex ms. codice.] , seu celebrabatur in monasterio Tuitiensi super littus Rheni, translatio quarumdum reliquiarum sanctæ Ursulæ virginis et reginæ de civitate Colonia, ut in Usuardo Greveni et Lubeco-Coloniensi [Sollerius, Usuardi martyrologium, pag. 381.] , necnon apud Crombachium legitur [S. Ursula illustrata, pag. 885.] ; quam solemnitatem, quod in ea partem habuerat nullam, plane ignorabat sanctarum virginum basilica. Præterea difficillime abjici veteres reliquias quis ignorat? Quum enim medio sæculo præterlapso ab omnibus fere agnitum sit atque ab ipso Benedicto papa XIV [De beatificatione et canonizatione SS. lib. IV, part. II, cap. 72, num. 26, edit. 1788.] palmas, tumulis inscriptas, neque esse, neque umquam fuisse sincerum martyrii indicium, ubi locorum iterum terræ mandata sunt e catacumbis Romanis olim eruta cadavera et sacrarum reliquiarum loco passim exposita? Et quum mense martio anni 1845 R. P. Marchi detexit tumulum S. Hyacinthi, martyris Romani, integrum adhuc et bene clausum, cum hac epigraphe:

DP. III IDVS SEPTEBR
YACINTHVS
MARTYR

et probe ostendisset S. Proti sepulcrum a Leone IV apertum fuisse et caput translatum in basilicam SS. Quatuor Coronatorum [Monumenti delle arti christiane primitive, pag. 238 et seqq.] ; quæ, quæso, Italiæ, Galliæ et Germaniæ civitates, sanctorum Proti et Hyacinthi corporum et capitum possessione olim gloriantes (sunt autem complures), eadem deinde seposuerunt et iterum inhumarunt? Nullæ profecto.

[95] [Decepti item Tuitienses monachi et S. Martini Tornacenses. Ara, ad quam sacra fecit S. Cunibertus, diu superstes.] Tuitienses itaque, falsis titulis delusi, suum S. Ursulæ corpus servarunt; quin etiam anno 1170 ejus partes aliquot communicarunt cum monachis S. Martini Tornacensibus, qui hujus translationis memoriam celebrabant die 6 Junii, ut ex antiquo hujus asceterii Martyrologio docet Crombachius [S. Ursula illustrata, pag. 885.] ; ex altera vero parte sanctarum virginum moniales perrexere venerari, quod a S. Cuniberto retectum fuerat, S. Ursulæ corpus; quod testatum est vel hoc solo, quod veterem tabulam (de qua supra) caute retinuerunt; quamquam aliquando cessarint translationem, a S. Cuniberto factam, festive celebrare, atque etiam nonnulla receperint corpora, aliunde non nota quam ex malefidis titulis et revelationibus: non enim logicæ apices observare solent homines in rebus agendis. Quocirca nullus dubito (quantum in hoc rerum genere veritatem investigare licet), quin corpus, in tumba ærea deaurata Coloniæ clausum, et caput, pretiosa corona circumdatum, veræ et genuinæ sint S. Ursulæ reliquiæ, olim a S. Cuniberto retectæ et ex apposito nomine cognitæ. Coronidis loco hæc ex Crombachio [Ibid. pag. 484.] adjecerim: Ara quidem, ad quam S. Cunibertus sacris operatus est, mille stetit ad ætatem usque nostram annis, ad initium, choro in medio: sed arcuato diligenter opere, clatris etiam ferreis undique circumsepta, mensa tamen altaris amota, rei vero gestæ series in muro veteri expressa videbatur. Sed ara principe recens a reverendissimo D. Georgio Paulo Stravio Joppensi episcopo, proepiscopo Coloniensi, sumptuosissimo opere constructa, cum prospectum in chorum et aram primariam vetusta moles impediret, eam dejicere visum est capitulo: ruderibus tamen aræ Cunibertinæ reliquis stantibus, et ara nova priori adsita, S. Cuniberto ad rei memoriam ab eodem episcopo Joppensi consecrata, ne rei gestæ memoria sepeliretur: ideoque eidem aræ S. Cuniberti sacrificantis effigies imposita cum columba visitur.

[96] [Transferuntur ante medium sæculum IX sanctarum virginum corpora in insulam Batavicam; item transfertur corpus S. Pinnosæ et aliarum.] Ante medium sæculum IX alia quoque translata fuisse SS. Virginum corpora ex Sermone in Natali, quem ante id ævum scriptum fuisse toties jam adstruximus, manifestum est; neque translata tantum et intra ambitum basilicæ Coloniensis servata, sed asportata in insulam Batavicam. Scriptor enim illius Sermonis, de hujus insulæ incolis loquens, hæc adhibet verba: Apud quos pleraque loca sanctis his cernuntur honorata simul et illustrata reliquiis. Præterea ante annum 889 seu saltem 891, intra quod temporis spatium calendarium Assendiense scriptum fuisse jam diximus, translatum certissime fuit S. Pinnosæ corpus, quum kalendario illi ad ultimam Februarii diem inscribatur translatio S. Pinnosæ [Binterim, Kalendarium ecclesiæ Germanicæ Coloniensis sæculi noni, pag. 13.] ; quæ solemnitas quoque nulla addita explicatione annotatur in Greveni Usuardo, in Wallasseri Martyrologio Germanico, vulgo Canisiano nuncupato, et in catalogo sanctorum generali Ferrarii; in sacris autem et piis fastis Agrippinensibus Gelenii [De Coloniæ Agrippinensis Magnitudine, pag. 673.] his annuntiatur verbis: Translatio S. Pinnosæ virginis et martyris ex societate S. Ursulæ; sed nuspiam annotatur quo translatum fuerit id corpus: atque ego vix dubito quin hæc translatio sit mera super terram elevatio: sæpe enim translationis nomine vocari hanc celebritatem, qua sanctorum exuviæ feretris imponuntur aut in mausolæo super humum eminenti collocantur, complures demonstrarunt, et quidem ex his, quæ præcedenti paragrapho de S. Ursulæ corpore vidimus, id facile colligere est. Quo tempore translatio illa seu elevatio sit facta nuspiam traditur. Putem intra temporis spatium, quod inter scriptum Sermonem in Natali et Calendarium Assendiense effluxit. Licet enim illius auctor, quod forte eam aqud Britannos sub Vinnosæ nomine celebrem repererat, præclare celebret, nullam tamen de ejus translatione mentionem facit. Hæc scilicet solum tradit: Inter quas inclyta et insignis fuisse asseveratur regis Britannorum filia, ab illis Vinnosa, a nostris Pinnosa nuncupata: hanc omnes virtute et pietate experimentis assiduis edocti cognoscimus. Et quidem, quum singulares hæ laudes S. Pinnosæ datæ fuerant, pronum erat ut quam primum e tumuli tenebris in apertam lucem educerentur ejus reliquiæ. Utut id est, certe id factum ante annum 891. Ubi vero ejus nunc sit corpus, quis dixerit? Complurium Pinnosarum corpora in ecclesiarum thesauris servantur; sed hæc morari nos non debent, utpote afficta nomina. Benignius judicium ferendum videtur de capite, quod integerrimo capillitio et non ingrato odore olim in hierotheca, quæ hermæ formam habebat, in monasterio S. Martini Majoris (de quo plura in tomo VII Octobris in Commentario de S. Eliphio disputavimus) servabatur [Gelenius, de Coloniæ magnitudine, pag. 377; Crombach, S. Ursula vindicata, pag. 754.] .

[97] Quandonam autem præter corpora in insulam Batavicam delata, necnon SS. Ursulæ et Pinnosæ, alia novem, quarum nomina sæculo IX cognoscebantur, e sepulcris deprompta fuerint, quæri potest. De hac iterum translatione nulla uspiam exstat memoria; verumtamen, ut verisimile est earum sepulcra supra humum exstitisse in basilica Clematiana, sic quoque probabile est earum corpora ex iisdem fuisse sublata saltem ante initium sæculi XII; quandoquidem anno 1115, ut paulo infra videbitur, Weissenburgum aliquid ex corpore S. Saulæ, unius de undecim, translatum sit, et anno 1117 altare consecratum sit in S. Trudonis monasterio insertis sepulcro particulis de reliquiis sanctarum undecim virginum [Chronicum Trudonense, lib. X ad finem ap. Dacherium, Spicilegium, tom. II, pag. 697, edit. 1723.] ; quibus verbis significari videtur aliquid de singularum corporibus usurpatum fuisse: sed nolim his immorari, quum fere conjecturæ rationem habeant. Usque ad iniens sæculum XII alia omnia sepulcra (si excipias quæ corpora continebant jam pridem ante delata in Bataviam) omnino intacta videntur esse relicta. Nulla saltem de earum aperitione exstat memoria.

§ IX. Corpora inventa anno 1105 et sub annum 1143 Walciodorum translata.

[Anno 1105, dum occasione belli inter Henricum IV ejusque filium Henricum V Colonienses civitatem suam munirent, retecta sunt aliquot sanctarum virginum corpora,] Hoc eodem sæculo XII vix incohato, cœpta sunt corpora e cœmeterio effodi et in alias ecclesias transferri; quam secundam translationum appellabo seriem. Hujus autem rei hæc fuit occasio. Paschalis papa II renovarat die 2 Aprilis anni 1102 excommunicationis sententiam, jam antea in imperatorem Henricum IV latam. Quam occasionem ejus filius, Henricus V deinde dictus, pertæsus regii tituli, lucro sibi apposuerat ut imperatoria corona caput cingeret. Absolutis itaque festis natalitiis anni 1104, e Bavaria Romam miserat legatos, qui nomine suo schisma abjurarent seque absolvendum curarent juramento quo patri se devinxerat. Continuo post collegerat copias, patrem adoriturus. Verum hic a suis desertus, in Bohemiam confugerat atque hinc in inferiorem venit Lotharingiam et mense Novembri et Decembri anni 1105 Coloniæ resederat aliquandiu: ubi dum moraretur, cives novis fodiendis vallis exstruendisque muris operam aliquam dederunt. Brevi pacis iciendæ spe ductus convenerat Henricus IV filium; sed ab eo in carcere fuerat conjectus. Hinc feliciter aufugerat, venerat Coloniam, dein Aquisgranum, Leodium, et congregatis quotquot potuerat militibus, post festa paschalia anni 1106 Coloniam redierat, Coloniensibus, ut loquitur Sigebertus [Ap. Pertz, Monumenta Germaniæ, tom. VI, pag. 371.] , fidem imperatori servantibus, at eorum archiepiscopo (Friderico I) filium imperatoris contra patrem suum animante. Continuo urbem vallo et fossis munit Henricus IV, ut legitur in Chronicis regiis S. Pantaleonis [Ap. Eccardum, Corpus historicorum ævi, tom. II, col. 924.] ; et post incohatum Julium mensem advenit cum exercitu Henricus V [Cfr Annalista Saxo, ap. Eccardum, tom. II, col. 612.] . Verum, licet obsessio tres durarit hebdomades [Chronica S. Pantaleonis, ap. Eccardum, tom. II, pag. 924.] , Colonia obsessa oppugnatur, nec tamen expugnatur [Sigebertus, loc. cit.] . Cessavit paulo post id bellum, Henrico patre vita functo Leodii die 7 Augusti ejusdem anni 1106. Qui plura volet adeat præstantissimam historiam Limburgicam R. D. Ernst [Histoire du Limbourg, tom. II, pag. 191 – 222.] , doctissimis curis cl. v. Eduardi Lavalleye editam. Porro dum autumno anni 1105 vallo et fossis civitatem suam munirent Colonienses, detecta fuerunt tria corpora sanctarum virginum Coloniensium, deinde Walciodorum *, olim insignem diœcesis Namurcensis abbatiam, translata.

[99] [quæ sub annum 1129 Walciodorum translata sunt. Hanc translationem descripsit Richerus monachus.] Quis hujus rei historiam scripserit, accipe ab auctore coævo Chronici Walciodorensis. Hic de Widrico agens, qui ab anno fere 1101 ad 1129 abbatiale pedum tenuit [Gallia Christiana nova, tom. III, col. 573.] : In diebus ejus, inquit [Dacherii Spicilegium, tom. II, pag. 725, edit. 1723.] , florebat ecclesia præsens arcta religionis censura et rerum temporalium affluentia; cujus fama tacti sapientes et litterati viri undique conveniebant jugo levi obedientiæ colla submittere… Hujus gustata suavitate dulcedinis, magister Wilbaldus et magister Richerus sine ulla deliberationis mora præfatum abbatem adeunt, atque illi æstus suos confitentes, consilio ipsius vestem cum spe priori mutant, religionemque sub eo profitentur. Exstant magistri Richeri penes nos præclari monimenta ingenii in opusculis quæ de translatione corporis martyrum Candidi et Victoris, et sanctarum virginum Coloniensum edidit. Posterioris translationis descriptionem in antiquo Ms. codice, quem Petrus Poilnache, ibidem abbas, Rayssio exhibuit, et qui Walciodorensis cœnobii originem referebat, legit Duacensis ille canonicus; qui et exemplar Athi in Hannonia impressum vidit [Auctarium ad Natales SS. Belgii, pag. 223 et 224.] : quæ omnia annotare libuit, quoniam in historiis literariis omittuntur. Porro ecgraphum Richerii scriptionis habemus, IX Kal. Januarii anni 1612 in Hasteriensi cœnobio absolutum, et olim ad decessores transmissum a Gamansio. Id hoc loco describemus, quod Athensis editio periisse videtur et primæ translationis coæva historia est. Titulus sequens est, nisi quod initio pra ponitur incipit, et auctor non designatur. Quæ uncinis [] inclusa sunt a scriba interserta fuere; italico charactere glossas nostras distinximus.

[Annotata]

* Waulsort.

TRANSLATIO
Trium corporum sanctarum virginum Coloniensium e numero undecim millium,
Auctore magistro Richero Walciodorensi monacho.

AUCTORE RICHERO WALCIODORENSI.

[Dum anno 1105 Colonienses munirent suam civitatem, duæ virgines nuntiant sua corpora et episcopi brevi repertum iri.] Quum anno Domini millesimo centesimo quinto, in Coloniam Agrippinam bellum a nobili quodam, (tacet nomen Henrici V, quod adhuc viveret,) patrem suum cæsarem persequente, pararetur; illius universitatis incolæ, obsidionem formidantes et præcaventes, ad urbis tuitionem portas muniunt, muros exaltant, vallo vallum adjiciunt. Cumque rustica manus, a civibus conducta, muri ambitum sine reverentia fodiendo vallarent; eis extemplo venusti ornatus incredibilisque speciei duæ mulieres habitu apparuere, dulcique affatu cautius fodiendum dixere, glebasque illas decentius amovendas. A quibus tantæ auctoritatis quænam forent feminæ sciscitati sunt. Nos, inquiunt, ex undecim millium virginum collegio sumus, circumcirca quiescentium, nostrumque ductorem ac episcopum in medio nostri tumulatum vobis nuntiamus, post modicum temporis inveniendum. Quibus prolatis, disparuere. Statim itaque fodientium turbam perculit rumor, ac per operum magistros fama divulgabatur: sanctas scilicet virgines in quibus non sperabatur locis delitescere, suique spiritus apparitione tumulos suaque membra sui alloquii obtestatione revelasse. Ab omnibus sexus utriusque, ordinis et ætatis ad tantæ rei novitatem concurritur. Deus in sanctis suis cunctorum ore mirabilis acclamatur, ac summis laudibus attollitur; harum denique patrocinium, ut ab imminenti urbis obsidione subveniant, obsecratur. Preces quoque suas exauditas fuisse creditur, quia tunc liberatam ab excidio, absque suæ partis periculo aut sanguine, urbem, haud beneficii immemores, usque hodie commemorant.

[II] [Reliquiæ aliquot, a presbytero sumptæ, sæpius miro lumine coruscant et corpus reperitur sanguine adhuc rubens.] Fides denique in miraculorum ostensione adhibetur: nam ecclesiæ beati Cuniberti, quæ operi contigua erat, vitæ commendabilis presbyter exstitit, qui hora vespertina, collaborantibus se ingessit, et quod occurrebat, quamvis modicum de sanctarum virginum pignoribus aut reliquiis, humili devotione sibi suisque profuturas *, domum retulit. Sed quia pro brevi temporis spatio, quas de sanctis collegerat reliquias, congruo cum honore locare, ut decebat, nequivit; secus beati Cuniberti scrinium ibidem quiescentis posuit, ut postera die decentius eas reponeret. Inde amotus, domesticis parere rebus studens, subito lumen miratur succensum et per manus suas illico extinctum; ac tertio ecclesiam præfatam repetens, iterum lumen tertio ardens ut intuitus est, expavit; illudque divinitus accensum credens, ac ipsarum meritis deputans, pie omnibus mirandum istud postea aperuit. Fuit denique inter sancti Cuniberti presbyteros sanctarumque virginum sanctimoniales non parva pro eisdem reliquiis contentio. Hæ enim reddendas sibi acclamabant, quia ipsarum sodalium corpora in sua continebantur ecclesia. Illi autem sibi eas assumere conabantur, quia infra suæ ecclesiæ terminos reperiebantur. In ipso itaque tam devoto litigio, dum reficiendi gratia fossores ad propria remeassent, monialibus relatum est aliquid compacti instar sarcophagi in fovea apparere, indeque reliquias sine difficultatis molestia extrahi posse. Tum læto sanctimoniales excitæ nuntio, præfato presbytero cum cruce præcedente, ac cereis, aliisque quæ tam sanctis congruunt obsequiis, eo festine venerunt; fractoque diligenter sarcophago, id, quod interius erat, sacro cum corpore, quod adhuc recenti rubebat sanguine, reppererunt et ad sanctarum ecclesiam virginum asportarunt, sanctimonialibus cum himnis et canticis devote sequentibus, illudque in condigno loco deposuerunt. Haud omittendum existimavimus, quod, cum præfatus presbyter manus suas ablueret (quippe qui reliquias cunctis qui aderant intuentibus contrectaverat), de manibus ejus defluebat quasi unda sanguinis. Miraculum succedebat miraculo, gaudium continuabat gaudio. Quid autem eis, qui ossium aut cinerum portiones sustulerunt, contigerit Domino Deo favente, aperiemus.

[III] [Femina sanitati redditur postquam restituit abreptas reliquias.] Femina quædam diuturnæ imbecillitatis fatigata anxietate, de eisdem, dum forte foderentur, reliquiis subripuit: sperans vel sic sospitatis subsidium se adepturam. Eas vero dum in loco non decenti collocasset, puellam quamdam in somnis sibi astare conspexit, monentem ac minantem, nisi reliquias, apud se non decenter locatas, amoveret, optatæ salutis gaudia minus adepturam fore. Quæ a somno excitata, jussioni statim parere studuit, diuque amissam sanitatem cum gaudio recepit.

[IV] [Suevus, qui reliquias etiam sumpserat, non potest porro pergere, priusquam eas restituit.] Quidam Alemanniæ gentis, Sueviam, natale repetens solum, cum multa stadiorum spatia per silvam, inclinato jam ad occasum sole, transegisse gauderet, retrogrado fessus itinere, qua intraverat parte, se in frustrato reperit labore. Cumque se delusum ignoto semitarum orbe crederet, iterato conamine alia notiori via repatriare maturat, tribus continuis diebus, ignorans sibi divinitus fieri itineris obstaculum ob sanctarum reliquias inique præsumptas. In se tandem reversus, (quia singulis diebus, vergente ad occasum die, mœreret se advenisse quo nollet,) sacrarum virginum templum, sui spiritus angore victus, ingreditur, reatum pandit, furtum aperit, ultro sublata reddit, liber sic abiit, nulla ulterius obviante itineris gressuumque difficultate.

[V] [Navis a naufragio liberatur, quum Anglus, similiter reliquiarum fur, spopondit se eas Coloniam relaturum.] Alter denique, Anglus natione, ad littora maris descendens, navim scandit paratam; sed excitata ventorum procella, motu maris conteri navis periclitabatur, adeo sævissima tempestate orta, ut nec ad aridam navigare, nec ancoram ad sistendum figere possent. Ita navi undique crebra fluctuum collisione quassata, jam vita functos crederes. Anglus autem ille, velut Jonas, conscientiæ reatu gravatus: “Scio, inquit, scio quare mei causa mors hæc ingruit repentina. Hoc enim opus meum, hæc sanctarum pignora pertinaci sumere præsumpsi audacia, cujus præsumptionis me et vos ultio absorbebit insontes. Quod si earum, ait, intercessionibus Deus placatus, imminentem hanc mortem aut differre aut moderare dignetur; mox terris redditus, nulla diei vel noctis indulta quiete, ad tumulum sacrarum virginum regressus, digna satisfactione hujus sacrilegii expiabor contagione.” Ad hanc compuncti cordis sponsionem, suffragiis (ut pie creditur) sanctarum virginum, insperata Dei adfuit clementia; quare aura mitiori tumultus æquoris mitigati sunt, et ad terram advecta navis. Emittitur Anglus, sponsione sua se liberaturus. Pauca itaque quæ de earum revelatione ac miraculis diximus [quia cetera scriptorum incuria neglecta exstitere] nunc satis sint. Harum autem in præsentem basilicam adventum aut translationem, divina freti ope, succincte ad prolixitates subterfugiendas, quæ nauseam generant, perstringemus.

[VI] [Monachus Walciodorensis insignes reliquias obtinet, easque Walciodorum portat,] Quidam pollens sanctitate non exigua, ex Walciodorensis cœnobii contubernio, sub prælati regimine (dequo supra satis, scilicet Theodorici II, qui ab anno 1129 ad 1148 abbatiale pedum gessit [Gallia Christiana, tom. III, col. 573.] et de quo in historia translationis SS. Candidi et Victoris martyrum egerat,) vitæ spiritualis amore arctiorisque institutionis et propositi gratia, ad beati Pantaleonis in præfata Agrippinensi universitate cœnobium se contulit ea tempestate, qua hæc sacrarum virginum pignora e terris assumpta fuere. Is patri ac domino Herimanno, ejusdem cœnobii prælato, adeo, gratus charusque extitit, ut cum ejusdem piissimi abbatis consensu et permissione liberalique benedictione (ille enim tunc temporis illam puellarum congregationem sanctarum undecim millium virginum regebat) tria ex integro corpora ex collegio undecim millium virginum et martyrum, ea qua præmisimus revelatione repertarum, quoquo a custodibus pacto, emendicata et acquisita emeruerit. Qui exinde, pie suorum memor hoc in cœnobio degentium, his margaritis nostram dotavit ac decoravit basilicam. Appropinquante igitur præfato fratre cum sanctarum pignoribus virginum (velut Martha circa Dei ministerium occupata) sollicite fratribus claustralibus thesauri pretiosi adventum nuntiari procuravit. Insperato bono exhilarati fratres, ordinatis decenter præparatisque necessariis, eis solemniter obviam prodierunt, atque in monte, qui vulgariter Solotanus dicitur, subsistentes, sacrarum reliquiarum exspectarunt adventum. Plebs etiam plurima ex vicis et oppidis circumquaque sitis in laude Dei canora occurrit, quam cum nostris fratribus fratres sancti Perpetui comitati, magnæ cum exultationis tripudio, hæc sanctarum virginum pignora in beatæ ac perpetuæ virginis Mariæ basilicam Walchiodorensem transtulerunt.

[VII] [ubi honorifice recipiuntur et servantur.] Sciendum denique non uno eodemque die horum exstitisse adventus exceptionem: nam sexto kalendas Junii unius totum ex integro corpus obtinere promeruimus, octavo kalendas novembris alterius cum portione media tertii corporis, ac non multo post tempore reliquam partem dimidiam. Temporibus domini Theodorici II, scilicet postquam anno 1143 SS. Candidi et Victoris reliquiæ eo delatæ sunt, has excipere meruimus reliquias, necnon sanctorum martyrum Candidi et Victoris MM., ut superius liquet. (Præmiserat enim Richerus, ut dictum jam est, historiam translationis horum martyrum.) Gaudeat itaque felix Walchiodorensis ecclesia de tantorum, ac tot patronorum perenni gloria! Felix, inquam, quam sic honor divinæ dignationis his luminariis condecoravit. In ea namque misericordiæ mater cælorumque regina piissima semper Maria, virgineis lætatur virgo choreis. E regione virgineæ sponsæ gaudent de virgine matre. Semper denique fatendum has gratuita sanctæ Dei genitricis mediante opitulatione, locum hunc, consodalibus suis relictis, in suæ habitationis domum elegisse perpetuam. Omnes itaque, charissimi fratres, congregati Dominum pariter collaudemus, eique immensas referamus gratiarum actiones pro tantis in nos collatis beneficiis. Denique ad nostrarum recurramus auxilium patronarum, earum implorando suffragium, ut ab antiquæ nos vetustatis contagione peccatorumque rubigine inveterata absolvat Omnipotens, earum devictus intercessionibus, nostraque remittat facinora; ac ad virtutes nos inflammet exercendas; vitamque quoque nostram in melius corrigendi, moresque emendandi, nobis præstet hoc in tam calamitoso tempore gratiam; et gloriam ac æternæ felicitatis jucunditatem in altero nobis impertiatur, qui cum Deo Patre ac Spiritu Sancto vivificante vivi et regnat in sæculorum sæcula. Ad laudem et gloriam sanctissimæ ac super beatissimæ Trinitatis ac Deiparæ virginis Mariæ cælitumque omnium honorem. Reliquias has condidere Walciodorenses in altari, non autem in loculis portatilibus: quod eo ævo ita plerumque actum fuisse apparebit inferius.

[Annotata]

* lege profuturum.

§ X. Reliquæ translationes usque ad medium sæculum XII.

[Anno 1113 plures reliquiæ sanctarum virginum transferuntur Weissenburgum.] Postquam fortuito initium factum est effodiendis sanctarum virginum reliquiis, pronum erat ut non statim cessaretur. Tuitienses, quos paulo post totos in hoc opere desudantes cernemus, videntur jam tum id negotium cordi habuisse. Certe ex eorum thesauro depromptum videtur corpus S. Palmatiæ et potior pars aliarum reliquiarum (dens S. Saulæ unius de undecim acceptus probabiliter est ex monasterio sanctarum virginum), quæ anno 1113 ad Weissenburgense olim in Alsatia inferiori et diœcesi Spirensi monasterium delatæ fuerunt. De his pignoribus ex reliquiarum illius loci indice et codice ms. membraneo hoc vetustissimum et forte coævum testimonium recitavit Crombachius [S. Ursula illustrata, pag. 1002.] : Anno dominicæ incarnationis 1113, indictione VI Henrico V imperatore, Wolframus apud Tuitium Coloniæ secundum monasticam professionem laudabiliter educatus, corpus S. Palmatiæ virginis et martyris cum aliis quamplurimis reliquiis in cœnobium Weissenburgense sub abbate Meningaudo, qui eum in fratrum suorum consortium dudum collegerat, solemniter transtulit. S. Palmatia, de qua diximus, tertia fuit in ordine primatus ex undecim millibus virginum, quæ Coloniæ passæ sunt propter Dominum, sanctissima Ursula regiæ dignitatis nomen in illa expeditione sortiente; Pinnosa quoque æquæ sanctitatis ducatus signum nobiliter administrante. Unde tunc innotuerit S. Palmatiæ nomen latet. De piis reliquis cimeliis hæc alio scribit loco Crombachius [Ibid. pag. 657.] : Erat inter alia sacra pignora caput S. Coronæ virginis et S. Fidei martyris, cum dentibus S. Salnæ (immo Saulæ) de undecim: ac S. Fidei quidem caput archiepiscopus Coloniensis igne explorarat: cujus cranium cum flammæ applicitum nullam ustionis notam relinqueret, vox querula de medio ignis insonuit: Cur me iterum crucias? Visus est antistes temeritatis luisse pœnam, qui duos intra menses occubuit. Necesse non esse arbitror ut id prodigium falsum esse demonstrem: quis non videt permittere non posse Deum ut sancti præter veritatem dicant se iterum cruciari, quum male habentur eorum reliquiæ? Neque archiepiscopus Coloniensis intra duos menses diem obiit ut temeritatis lueret pœnas, quum Fridericus I ab anno 1099 usque ad annum 1131 Coloniæ sederit [Gallia Christiana nova, tom. III, col. 671.] . Id unum hinc colligendum dentes aliquot S. Saulæ, unius de undecim (quæ verba confer cum dictis in Commentario prævio n. 262 et 263 et in Gloria posthuma n. 97), Weissenburgum delatos una cum aliquot novis reliquiis, quas Coloniensis præsul pro more tunc usitato igne probaverat. De hoc usu lege Mabillonium [Ouvrages posthumes, tom. I, pag. 285 et seqq.] , Martenium [De antiquis ecclesiæ ritibus. tom. III, pag. 495 et seqq.] , Gerbertum [Vetus liturgia alemannica, tom. II, pag. 556.] , aliosque.

[102] [Exeunte anno 1121 S. Norbertus, fusis precibus, nanciscitur corpus cœlitus indicatum; id transfert partim Floreffiam partim Præmonstratum.] Non anno 1123, ut in auctario Sigeberti Præmonstratensi [Ap. Pertz, Monumenta Germaniæ, tom. VI, pag. 448 et 449.] traditur, sed exeunte anno 1121, quemadmodum ex Præmonstrati [Act. SS. tom. I Junii, pag. 832, num. 40 et pag. 833, not. h.] et Floreffiæ [Ibid. pag. 835, num. 49 et not. d.] fundationibus, intra quarum quippe spatium res peracta est, Coloniæ reliquias sanctarum virginum adeptus fuit S. Norbertus. Negotium id narrat ejus biographus coævus sequentibus verbis [Ibid. pag. 835.] : Post hæc (post plura scilicet Præmonstrati patrata miracula) devenit Coloniam, ubi et libenter suscipitur et libentius in sermone et confessione auditur; eo quod ipsum prius juvenem noverant, et modo mirabiliter immutatum videbant. Et quia populorum consuetudo novitatum imitatrix esse solet, multi ad verbum et exhortationem ejus tam clerici quam laïci concurrentes, imitatores paupertatis Christi effecti, ipsum secuti sunt. Habebat et ipse jam tunc in voluntate ædificare ecclesiam, in qua coadunatos reciperet. Ob hanc causam petivit ab archiepiscopo Frederico et ceteris fidelibus ut aliqua sanctarum reliquiarum mereretur patrocinia suscipere, e quibus non minimum ab antiquo repleta et dotata erat felix Colonia. Annuit episcopus, annuit clerus justam esse petitionem judicans, et populus. At ille fratribus suis, quos secum habebat, et quos ibidem Deus ei contulerat, jejunio indicto, hoc pretiosum donum Deo commendabat, quatenus venerabile patrocinium daret invenire. Nocte vero eadem, virgo ex numero undecim millium virginum, et nomen ipsius virginis, et locus ubi jaceret, per visionem cuidam designatus est: et in crastinum ex ordine visionis, corpus ibidem quæsitum, integrum repertum est. Quo cum hymnis et laudibus Dei et gratiarum actione suscepto, de reliquiis etiam aliarum virginum aliorumque quorumdam martyrum, videlicet Gereonis, Maurorum, duorum Ewaldorum, duo vascula, in modum feretri, ad efferendum ei impleta sunt… Assumptis non post multum reliquiis, collectoque fratrum tam clericorum quam laïcorum collegio, quos Deo per verbum prædicationis genuerat, redeundi iter aggressus est; qui ubique in ecclesiis et congregationibus cum processione magnifice suscipiebatur. Audiens autem transitum ejus matrona quædam nobilis, Ermensendis nomine, Namurcensis comitissa, uxor Godefridis comitis, velociter occurrit ei; obnixe deprecans, ut ad imponendos fratres et religionem quamdam ecclesiolam suam in villa Floreffia vellet suscipere… Videns autem ille affectuosam mulieris devotionem, respexit eam et suscepit quod petebat. Et ibi altero reliquiarum vasculo derelicto, festinavit Præmonstratum (erat enim instans Nativitatis dies) habens clericorum et laïcorum fratres circiter triginta novitios.

[103] [Anno 1142 transferuntur reliquiæ Breitenawam, et anno 1143 Sponheimum,] In pristina Moguntina diœcesi olim situm erat Breitenawense S. Benedicti monasterium, quod anno 1142 moderabatur S. Henricus, divinis et humanis literis instructissimus, cujus laudes et scripta ad annum 1132 celebrat Trithemius [Chronicum Hirsaugiense, tom. I, pag. 594, edit. 1690.] . Hic idem chronographus hæc ad annum 1142 tradit [Ibid. pag. 410.] : Anno Volmari abbatis Hirsaugiensis XXII S. Henricus ex monacho hujus cœnobii Hirsaugiensis secundus abbas monasterii in Breittenawe, de quo supra diximus, quatuor corpora de collegio sanctarum undecim millium virginum et martyrum ab Arnoldo Coloniensium archiepiscopo impetravit, quæ in solemnitate Visitationis B. Mariæ semper virginis, hoc est VI nonarum Julii, ad monasterium suum cum reverentia introduxit. Eadem, sed paucioribus verbis reperit Crombachius [S. Ursula vindicata, pag. 1002.] in codice ms. Breittenawensi. His procul dubio excitatus est Bernhelmus, Spanheimensis in eadem Moguntina diœcesi abbas, ad similem sibi thesaurum acquirendum. Et quidem ille idem Trithemius in Chronico Sponheimensi hæc tradit [Jo. Trithemius, secundæ partis Chronica insignia duo, pag. 249, edit. 1601.] : Anno 1143 Bernhelmus abbas duo corpora de collegio undecim millium virginum et martyrum, per interventum Megenhardi comitis de Sphonheim, fundatoris illius asceterii [Ibid. pag. 253.] , ab Arnoldo archiepiscopo Coloniensi impetravit; quæ cum ingenti honore accipiens, huc ad monasterium portavit, et in duobus scriniis ligneis deauratis collocavit; capita vero confracta fuerunt, sed singulæ partes cum suo corpore dispositæ. Quomodo autem repertæ fuerint et de comitatu S. Ursulæ agnitæ tum Breittenawiam tum Sponheimum translatæ virgines, neutro loco indicatur. Ea de re judicium tulerat Arnoldus I, Coloniensis archiepiscopus, judex (eheu!) non omni exceptione major, utpote simoniacus [Cfr Gallia Christiana nova, tom. III, col. 675.] ; in quo tamen idcirco nullam malam fidem suspicari ausim.

[104] [in montem S. Disibodi] Hoc eodem anno 1143, inquit Dodechinus, scriptor coævus et monasterii S. Disibodi, in quo res gestæ sunt, abbas [Ad Chronica Mariani Scoti continuatæ historiæ, ap. Pistorium, Scriptores rerum gemanicarum, tom. I, pag. 675.] , indictione VI dedicatum est novum monasterium in monte sancti Dysibodi… Ipso nihilominus anno vel die reconditæ sunt reliquiæ sancti Dysibodi, patris nostri, a supradicto præsule Henrico Moguntinensi, III kalendas octobris, in tumulo lapideo retro principale altare, positæ in locellis duobus plumbeis: altero eorum scilicet minore ossa continente, altero majore cineres. Impositæ sunt ipso tumulo tria corpora sanctarum de collegio undecim millium virginum in loculis ligneis, et quædam de Thebæa legione. Acta sunt hæc domino Cunone cooperante, ejus loci quarto abbate. Non dubitandum quin hæc quoque ab Arnoldo Coloniensi accepta sint pignora.

[105] [et Zwifaltum.] Eodem anno 1145 in Sueviam quoque delata sunt duo sanctarum virginum corpora, in Zwifaltense nempe cœnobium. In hujus scilicet asceterii Chronico, quod anno 1158 scribi cœptum et dein continuatum atque anno demum 1784 a Gerardo Hess, Weingartensi monacho et priore, editum est, hæc ad annum 1145 leguntur [Monumentorum Guelticorum pars historica, pag. 220.] : Duo corpora de XI millibus virginum a Berchtoldo abbate sunt allata III nonas septembris. Paulo latius hæc explicantur ab Ortliebo, qui usque ad annum 1141 Zwifalti monachum egit, dein assumptus in abbatialem sedem Nereshemensem anno 1164 obiit [Sulger, Annales imperialis monasterii Zwifaltensis, pars prior, pag. 111 et 139.] . Scripsit autem hic librum de Zwifaltensibus originibus, ab alio Zwifaltensi coævo monacho continuatum; cujus excerpta quædam edidit Sulger in Annalibus imperialis monasterii Zwifaltensis, reliqua fere laudatus Gerardus Hessius in Monumentis Guelficis. Porro quum Bertoldus abbas anno 1141 loco cessisset et S. Ernestus, postea in Oriente martyr, ejus occupasset sedem, ille ne sua ex præsentia successori molestiam generaret, aut aliunde, ut Ortliebus habet, aliqua scandalorum zizania germinaret, in Saxoniam et inde Coloniam secessit, suo tempore non sine manubiis reversurus [Sulger, Annales imperialis monasterii Zwifaltensis, pars prior, pag. 110.] . Audi Ortliebi continuatorem [Ibid. pag. 111 et 112.] : Duo integra corpora sanctarum undecim millium virginum et martyrum. Reliquiæ item sanctorum martyrum Gordiani et Epimachi, S. Sebastiani martyris, de cista S. Agathæ et de capillis ejus pio labore domni Bertholdi patris hujus loci quarti nobis sunt acquisitæ. Quippe in Saxoniam pergens, dum Coloniam Agrippinensem pertransiret, auxilio cujusdam presbyteri religiosi, nomine Luitolfi de titulo S. Mariæ, qui dicitur de Pascha (seu in Pasculo vulgo S. Maria im Pesch) duo corpora de numero XI millium virginum ibidem passarum acquisivit. Hæc itaque inibi sub cautela per aliquod tempus tutavit et postea rediens illic millesimo quadragesimo tertio anno ad nos ante Nativitatem sanctæ Mariæ virginis, pro magnis xeniis ea transferri curavit.

[106] [ubi recognescuntur per aquam frigidam;] Nos vero, utpote homines rei veritatem ignorantes, ne forte pro certis incerta susciperemus, præmissis jejuniis et orationibus, per judicium aquæ frigidæ veraciter et clara luce, cunctis qui aderant Deum collaudantibus, virginea corpora sancta pro Christo Coloniæ passa ac de numero XI millium virginum esse comprobavimus; qua examinatione peracta, albis et cappis ornati easdem reliquias congruis laudibus gaudenter suscepimus. Deinde rogatu præfati patris alterum quidem de ipsis corporibus apud nos retinuimus, alterum apud S. Joannem Baptistam in monasterio virginum collocavimus. Judicia Dei quæcumque, quæ ex India Orientali (ubi etiamnum in usu sunt) populi indo-germanici introduxerunt in Europam, illicita esse passim docent theologi; verumtamen sæpius Deum hominum simplicitati cessisse et eximia patrasse, ut per hæc veritas innotesceret, miracula nemo diffitebitur, cui certum non sit et præfixum testatissima et luculentissima prodigia negare. Ast, licet hæc ita habeant, nequaquam sequitur judicio aquæ frigidæ aliquid probari. Id enim ea fiebat ratione ut inter preces homo aut reliquiæ immitterentur in aquam frigidam, et, si ad fundum descenderent, haberentur probæ et sinceræ; si autem natarent in superficie, viderentur ab aqua rejici et improbari [Cfr Ducange v° Judicium Dei, per aquam frigidam; Martenius, de Antiquis ecclesiæ retibus, tom. III, pag. 461.] . Porro quum ossium et plerorumque viventium hominum corporum pondus aquæ pondere, pro eadem quantilate seu spatio, majus sit, naturaliter illa merguntur aqua. Atque idcirco raro prorsus judicium aquæ frigidæ in probandis reliquiis adhibebatur; adhibitum tamen aliquando est cum evidentissimo miraculo.

[107] [quæ forma judicii Dei raro in explorandis reliquiis adhibebatur.] Exemplum esto quod accidit in domo claustrali dominarum ordinis B. Augustini quæ dicitur Hodunc, Leodiensis diœcesis, in terra ducis Brabantiæ, anno Domini 1244 mense augusto in octava B. Augustini. Id relatum est diplomate publico [Foppens, Historia episcopatus Silvæducensis, pag. 292 et seqq.] a S. Bonifacio episcopo Lausanensi; qui, tunc versans in Belgio, præcipua universi negotii pars fuit. Didicerat scilicet olim Lausanæ ab episcopo Gebennensi, qui hoc didicerat ab alio, quod lignum dominicæ crucis in aquam missum descendat in fundum, cum alia ligna in aquis missa soleant naturaliter supernatare: quo experimento usus, affirmabat se certum esse quod haberet particulam quamdam sanctæ crucis dominicæ. Fecit itaque id quoque experimentum S. Bonifacius, et particula ligni statim descendit in fundum ad modum lapidis. Quam quum dein levasset ex aqua, exierunt guttæ multæ sanguinis spissi de inferiori parte ejusdem ligni, una post aliam descendentes in fundum scyphi; quæ ter repetita sunt, aliis quoque comitantibus prodigiis. Sed de his satis; quum hæc ea tantum mente retulerimus ut constet non igne tantum, quod eruditissimis viris persuasum est, sed judicio quoque aquæ frigidæ examinatas fuisse reliquias.

§ XI. Generalis corporum elevatio cœpta anno 1155 et titulorum fictio.

[Anno 1155 generalis incipit reliquiarum elevatio, mille martyrii signis distinguuntur,] Post hæc secuta est tertia series translationum seu generalis, quam dicunt, inventio et elevatio corporum sanctarum virginum, quæ anno 1155 fieri cœpit. Occasionem, inquit Crombachius [S. Ursula illustrata, pag. 486 et 487.] , inquirendi ea tempestate sacra pignora reperi in mss. codicibus, carthusiæ Coloniensis, natam ex diversis factis civibus SS. Virginum visionibus qualis S. Norberto fuit, oblato indicato sepulcro. Porro S. Elisabeth num. seu cap. 2 Revelationum indicat locum cœmeterium subdiale fuisse, his verbis: Quando complacuit Domino misereri super martyres suas pretiosas, quæ per multa tempora jacuerant sine honore sub pedibus hominum et jumentorum, secus muros urbis Coloniæ; accidit ut viri quidam ibidem manentes accederent ad locum martyrii earum, et aperirent multa monimenta sanctorum corporum, atque ea inde sublata transferrent ad loca religiosa, quæ erant in circuitu, sicut a Domino fuerat ordinatum. Hos inter eminuit Tuitiensis abbas Gerlacus doctrina et vitæ integritate: qui, quum non unum tantum, sed novem annos Coloniensium incredibile studium sacras reliquias inquirendi duraverit, quoad vixit, (nam operi sancto immortuus est,) nulli pepercit labori, nullam subterfugit molestiam. Non tamen ipse, ut vult Crombachius, sed Theodericus, ædituus et chronographus Tuitiensis, titulos e sarcophagis extulit, sacra corpora manibus suis levavit, ut hic testatur in ms. codice his verbis: Quia devotionem SS. Martyrum, quas præter opinionem cunctorum viventium oculis nostris transferri vidimus, et quorum insuper corpora, vel titulos e tumulis manibus nostris eruimus, in quibus etiam mille martyriorum signa et adspeximus, et venerati sumus, arctius posterorum memoriæ commendare curamus. Quidni clarius dixit quæ hæc essent mille martyriorum signa quæ adspexit?

[109] [quæ videntur ordinarie sagittæ fuisse capitibus aut corporibus infixæ.] Videmur tamen nobis non temeri esse, si asseruerimus hæc vulgo sagillas fuisse capitibus infixas et capitum vulnera, sagittarum ictibus cranio impressa. Certe in diplomate, quo anno 1256, 16 Kalendas Augusti sociatum voluerunt moniales conventus SS. Machabæorum Coloniensis corpus cujusdam virginis, in Salsiniensem prope Namurcum parthenonem deferendum, ita de eo loquuntur: Nuper, inquiunt, unum corpus Virginis de eadem sancta societate per revelationem divinitus factam, fuit apud nos inventum, CUM CERTO ET EVIDENTI MARTYRII SUI SIGNO, CARELLO (id est sagitta seu telum. Cfr Cangius v° Carellum) VIDELICET IN CAPITE SUO QUO FUERAT SAGITTATA TEMPORE PASSIONIS, ad similitudinem B. Ursulæ, quæ tunc extitit regina et dux earumdem virginum beatarum. Multis capitibus et corporum reliquiis, quæ Coloniæ adhuc servantur, sagittas adhuc infixas esse diximus in Commentario prævio num. 145. Adde inter innumeras, quæ in Monte Veteri sæculo XVII servabantur, reliquias complures fuisse in quibus sagittæ capitibus adhuc infixæ ostendebantur [S. Ursula illustrata, pag. 664.] . Insuper in Catalogo reliquiarum sancti Trudonis legitur: Anno salutis 1271 ossa SS. Ægidii fratris S. Imaynæ, qui unus de grege XI millium virginum earum, quæ Coloniæ ob Christum a barbaris trucidabantur, per medium pectus jaculo confixus periit [Ibid. pag. 1011.] . Demum in Pragensi S. Clementis templo, dum Societatis nostræ esset, servabatur pars posterior cranii, quæ S. Ursulæ fuisse dicebatur, atque olim a Coloniensibus Carolo IV, regi Bohemiæ, donata fuerat, atque ex ejus thesauro venerat in manus matronæ Manriquez et ex ejus manibus in id templum. Id sedulo examinavit anno 1648 Theodorus Moretus noster, et de eo ad Bollandum scripsit apparere in hoc Pragensi pignore ictum sagittæ per cranium penetrantis, ita ut auricularis digitus per vulnus immitti posset. His præmissis, sequitur jam scriptio Theoderici, Tuitiensis monachi et æditui, qui horum omnium longe maxima pars fuit.

Incipiunt revelationes titulorum, vel nominum SS. Martyrum et SS. Virginum, auctore Theoderico ædituo Tuitiensi. a

AUCTORE THEODERICO TUITIENSI.

[Anno 1155 cœpta reperiri corpora magno numero et tituli fingi.] Anno ab incarnatione Domini nostri Jesu Christi 1155, Indictione quarta, et continua novem sequentium annorum revolutione, Romanum regente imperium Friderico cæsare, Romanæ quoque ecclesiæ pontificatum Adriano papa IV administrante, præsidentibus etiam per successiones S. Coloniensi ecclesiæ archiepiscopis, videlicet Arnoldo II, Friderico II et Reinoldo archicancellario, in ecclesia Tuitiensi Gerlaco abbate existente, levata sunt corpora SS. Martyrum et SS. Virginum in suburbio Coloniensis civitatis. Quorum nomina vel titulos in eorum sepulcris inventos, et in archivis ejusdem ecclesiæ reconditos ad posterorum notitiam, idcirco schedulis et apicibus dignum duximus adnotari: quia devotionem SS. Martyrum, quos præter opinionem cunctorum viventium oculis nostris transferri vidimus, et quorum insuper corpora, vel titulos e tumulis manibus nostris eduximus, in quibus etiam mille martyriorum signa adspeximus, et venerati sumus, arctius posterorum memoriæ commendare curamus; singillatim ergo singulorum titulos, uti in lapidibus cum eis inventis exaratum esse perspicitur, incipientes a majoribus, hoc modo digessimus.

[Tituli afficti corporibus virorum sub Gerlaco abbate;] II. TITULUS S. CYRIACI PAPÆ b. S. Cyriacus papa Romanus, qui cum gaudio suscepit sacras virgines, et cum iisdem reversus, martyrium suscepit, et S. Alina V.
TITULUS S. JACOBI. In titulo S. Jacobi nihil aliud repertum est, nisi, Jacobus.
TITULUS S. SIMPLICII c. S. Simplicius Ravennensis archiepiscopus.
TITULUS S. MARINI d. Hic jacet S. Marinus Mediolanensis sextus, qui veniebat de Roma cum sacris virginibus, et S. Verasia V.
TITULUS S. MARCULI e. S. Marculus episcopus in Græcia, qui cum sacris virginibus, martyrium suscepit.
TITULUS S. FOILANI EPISCOPI ET M. f. S. Foilanus Lucensis episcopus veniens ab apostolica sede missus, hoc in loco fuit occisus, et cum istis sacris virginibus est sepultus, et ferro peremptus.
TITULUS S. MAURISI * EPISCOPI ET M. Maurisius episcopus cum Babila et Juliana est sepultus.
CLEMENTIS. S. Clemens martyr et episcopus.
TITULUS S. PANTULI EPISCOPI g. Pantulus Basileensis episcopus virgines sacras cum gaudio susceptas Romam perduxit, unde reversus, Coloniam pervenit, ibique cum eis martyrium suscepit, et S. Grata junior.
TITULUS S. JOVINII h. S. Jovinius Eborensis episcopus, frater S. Pantuli.
TITULUS S. MAROMII i. S. Maromius episcopus Novariensis et cardinalis.
VINCENTII. Vincentius presbyter et cardinalis.
TITULUS S. VISMARI k. S. Vismarus martyr et episcopus de Monte Jurano.
NICETII. S. Nicetius capellanus et sacerdos.
TITULUS S. QUIRILLI. Hic jacet in antro S. martyr Quirillus presbyter sepultus, qui vixit sex dies post martyrium suum.
TITULUS S. CORIMII. S. Corimius martyr et cardinalis.
TITULUS S. FIRMINI. S. Firminus martyr, et cardinalis.
TITULUS S. POLIMII. S. Polimius martyr et cardinalis.
TITULUS S. JUSTINIANI. S. Justinianus martyr Parminensis.
TITULUS S. CLAUDII. S. Claudius Spoletanus martyr.
IN TITULO S. ÆTHERII REGIS corona, crux, et alia quædam regalia signa descripta videntur, quæ nos prætereuntes, scripturam solam digessimus l: Hic jacet Ætherius, qui vixit annos viginti quinque, in pace decessit. Demetria Regina.
TITULUS CLEMATII m. Clematius invenit ista corpora occisa cum aliis virginibus, et sepelivit ea in pace.
TITULUS S. POLOCRONII n. S. Polocronius, qui missus fuit a Roma cum SS. Virginibus.
TITULUS S. GENESII MARTYRIS o. S. Genesius Anconensis consul.
TITULUS S. SUCCESSI MARTYRIS. S. Successus martyr et frater S. Genesii.
S. POOEMII. S. Poœmius martyr et frater S. Pamphyli.
S. QUIRILLI. Hic jacet S. Quirillus martyr et frater S. Marculi.
S. POLIFEMUS, martyr. Carriarius. Focatus martyr.
ALIUS p. Hic jacet sepultus S. Clematius, qui manibus suis sepelivit sacras virgines.

[et sub Hartberno.] [III. Quæcumque ergo sanctorum martyrum hactenus descripta sunt, eorum corpora in diebus domni Gerlaci abbatis devotissimi eorum translatoris advenerunt; quæ vero jam deinceps sequuntur, in tempore domni Hartperni, successoris ejus advenisse noscuntur q.

TITULUS S. EVERGISI ARCHIEPISCOPI. Sanctus Evergisus Agrippinensis episcopus.
TITULUS S. JOHANNIS. Sanctus Johannes martyr et patriarcha Jerosolimitanus et Cælestinus capellanus, qui divino nutu huc venerunt et hic martyrium susceperunt.
Sanctus Cassinus patriarcha qui venit de Græcia.
Sanctus Macharius archiepiscopus et martyr de Constantinobili.
ITEM. Sanctus Nonnus martyr et episcopus de Antiochia.
ALIUS TITULUS. Sanctus Aquilinus martyr et episcopus de Aquileja.
ITEM. Sanctus Notus martyr et rex Scottorum et uxor sua Sara occisi sunt in eodem loco.
ITEM ALIUS TITULUS. Sanctus Papunius martyr et rex Hiberniensis frater sancti Noti qui venit visitare corpora sanctarum virginum.
ITEM TITULUS. Sanctus Picmenius martyr et rex de Anglia, ex cujus terra venerunt II millia et regina Alpsint et filia ejus Eria virgo.
ALIUS. Sanctus Cendeboldus rex qui tunc temporis fuit et Theophenilla regina qui regnavit XII annis.
TITULUS S. EUSEBII. S. Eusebius Parminensis episcopus.
TITULUS S. KALENDINI. S. Kalendinus martyr et episcopus.
TITULUS S. PONTII. Sanctus Pontius cardinalis et episcopus.
TITULUS S. MALLUSII. Sanctus Mallusius martyr et episcopus Laudi.
TITULUS S. FOCIFERI. Sanctus Fociferus martyr et episcopus.
TITULUS S. CÆSARII. Sanctus Cæsarius martyr et episcopus Boenuensis.
TITULUS S. JOCUNDI. Sanctus Jocundus martyr et episcopus Mascunensis.
TITULUS S. EUTICII. Sanctus Euticius martyr et episcopus de Bara.
TITULUS S. IGNACII. Sanctus Ignatius martyr et episcopus.
TITULUS S. HIRENEI. Sanctus Hireneus martyr et episcopus Achonensis.
TITULUS S. SEBASTIANI. Sanctus Sebastianus martyr et episcopus.
TITULUS S. KALENDII. Sanctus Kalendius martyr et episcopus.
TITULUS S. BARACHII. Sanctus Barachius martyr et episcopus Hiberniensis frater S. Noti regis.
TITULUS S. MATHEI. Sanctus Matheus martyr et episcopus Hiberniensis.
TITULUS SANCTI PIMENII. Sanctus Pimenius martyr et episcopus Parmensis.
TITULUS SANCTI MARCII. Sanctus Marcius martyr et episcopus Corbonensis.
TITULUS SANCTI AMANDI. Sanctus Amandus martyr et episcopus de Lauduno quod est in Anglia.
MARINI. Sanctus Marinus martyr et episcopus Geneve.
TITULUS S. MONOLDI. Sanctus Monoldus martyr et episcopus Trajectensis frater Cendeboldi regis.
ITEM. Sanctus Tutunalus martyr abbas Aquicliensis.
TITULUS S. BASSANI. Sanctus Bassanus martyr Cremonensis.
TITULUS S. SALVII. Sanctus Salvius martyr et diaconus, frater sancti Evergisi.
SANCTI PARMERII. Sanctus Parmerius martyr et capellanus.
TITULUS SANCTI ARIMUNDI. Sanctus Arimundus martyr et capellanus.
TITULUS S. POLIMII. Sanctus Polimius martyr et episcopus Adiatrensis, quod est in littore maris.
TITULUS S. FIRMINI. Sanctus Firminus martyr et capellanus.
TITULUS S. VALERII. Sanctus Valerius martir et sacerdos.
TITULUS S. MACHARII. Sanctus Macharius dux et martyr.
ITEM. Sanctus Abararius martyr et dux ejus Faravix.
ITEM. Pater sanctæ Pinnosæ virginis.
TITULUS S. FLAVINII. Sanctus Flavinius martyr Romanensis.
TITULUS S. MARSILII. Sanctus Marsilius martyr. Sanctus Florentius martyr de Italia.
ITEM. Sanctus Bonifacius martyr. Sanctus Marinus martyr.
ITEM. Sanctus Fabarius martyr, frater sancti Johannis patriarchæ Jerosolomitani. Sanctus Malusius martyr et signifer sancti Gereonis martyris Thebeorum. Sanctus Valerius martyr unus de sociis.
TITULUS S. FLORENTII. S. Florentius martyr de collegio S. Gereonis martyris unius ex Thebeis.
ITEM. Sanctus Vitalis martyr de eodem collegio.
TITULUS S. GAYI. Sanctus Gayus martyr Albanensis humilis.
TITULUS S. CANDIDI. Sanctus Candidus martyr qui martyrium suscepit [cum] sancto Gereone. Sanctus Vitalis martyr unus ex Thebeis princeps.
TITULUS S. CHARCHARBERI. Sanctus Charcharberus martyr et Maurus de Ethiopia.]

[IV] [item feminarum sub Gerlaco,] IV. Descriptis in priori pagina nominibus titulisque SS. Martyrum, qui virilis sexus robore, gloriam calcantes, pro amore Jesu Christi, mortis atrocitatem oppetiverunt, operæ pretium duxi, sanctarum etiam virginum, quæ cum seculo et sexum vicerunt, nomina titulosque paginæ sequenti inserere, et inventæ sunt cura domini Gerlaci abbatis studiosissimi earum, qui in eis colligendis, fovendis, honorandis, pervigili studio dies pariter continuabat et noctes.

TITULUS S. URSULÆ, REGINÆ, BEATISSIMÆ VIRGINIS. Sancta Ursula Regina.
TITULUS S. FLORENTINÆ. S. Florentina puella.
TITULUS S. ORTMARIÆ. Hic jacet S. Ortmaria, quæ attulit S. Ursulæ de Scotia ad dotum suum mille virgines, quæ fecit titulari omnes excellentissimas virgines.
TITULUS S. ALBINÆ VIRGINIS. S. Albina Britannica, de undecim, quarum quælibet mille virgines adduxit.
TITULUS S. ESSENTIÆ. S. Essentia virgo, una de illis undecim virginibus.
ITEM S. BARAGIÆ. S. Baragia virgo, una de illis undecim virginibus.
ITEM. S. Pinnosa virgo, principalium una.
ITEM TITULUS. S. Panafreta virgo, una de illis undecim virginibus.
ITEM. S. Tisma virgo, et soror S. Cordulæ virginis, una de illis undecim.
ITEM. S. Gerasina, quæ duxit sanctas virgines
ITEM TITULUS. S. Axpara ducissa. S. Carisma virgo, filia ducis.
TITULUS. S. Secunda virgo, filia ducis, vixit annis 28.
ITEM TITULUS. S. Ursumaria virgo, filia Ararisi ducis.
TITULUS S. EUPHROSYNÆ. S. Euphrosyna virgo, filia ducis.
TITULUS S. PAPHIÆ. S. Paphia, virgo, filia ducis.
TITULUS SANCTÆ CORDULÆ r. Hic est sepulta sancta Cordula virgo quæ sequente die fuit occisa. Fælix est qui timet Deum.
TITULUS MAXIMUS S. FLORINÆ VIRGINIS. Divinis flammeis visionibus frequenter admoniti, et virtutis magnæ majestatis, ego Quirillus presbyter, et Clematius, sepelivimus corpus S. Florinæ virginis.
TITULUS S. PERIMENIÆ S. Periminia virgo, quarta sororum S. Pinnosæ virginis.
S. Penera * virgo, soror S. Pinnosæ virginis.
S. Femellea virgo, soror S. Gratæ virginis.
S. Femellina virgo, soror sanctæ alterius Verenæ virginis.
S. Faragia virgo, soror S. Sigillindis virginis.
S. Carasia virgo, soror S. Verenæ virginis.
S. Essentia virgo, soror S. Pantulæ virginis.

S. Alma V.	S. Fala V.
S. Pusinna V.	S. Venapia V.
S. Pantula V.	S. Victorina V.
S. Columbina V.	S. Juliana V.
S. Sanbaria V.	S. Sigillindis V.
S. Paphia V.	S. Patmia V.
S. Grata junior II V.	S. Caila II V.
S. Casia V.	S. Werumia V.
S. Brittula V.	S. Barginia V.
S. Hebora V.	S. Symphonia V.
S. Coumata V.	S. Secunda V.
S. Teumata V.	S. Corbilia II V.
S. Saffarina V.	S. Bobbilia V.
S. Finnira V.	S. Vania V.
S. Getramia V.	S. Alva II V.
S. Flarinia V.	S. Carissa V.
S. Terentia II V.	S. Urbina V.
S. Palladia V.	S. Viraga V.
S. Beta V.	S. Udia V.
S. Karisa V.	S. Triphonica V.
S. Valeria V.	S. Foraminia V.
S. Babyla V.	S. Acarisma V.
S. Urbina V.	S. Balagia V.
S. Firmindina V.	S. Juliana V.
S. Carisia V.	S. Caradumia V.
S. Exspara V.	S. Carthagiana V.
S. Juliana V.	S. Patripalia V.
S. Barga V.	S. Samia V.
S. Smarina II V.

[V] [et sub Hartberno;] [V. Hæc quoque virginum corpora sanctarum, quarum nomina subjecta pagina descripta continet, in diebus domni Hartperni abbatis advenisse noscuntur; in cujus utique tempore majorem sanctorum virorum numerum quam fœminei sexus huc advenisse manifestum est.

S. Pannafreta, una de illis undecim virginibus.
S. Lefania virgo, filia ducis Britta.
S. Lufra virgo, filia Carumi regis.
S. Fenagaria virgo, filia comitis.

S. Romana virgo Britta.	S. Clamata V.
S. Raoximia virgo.	S. Terentia V.
S. Frigta virgo	S. Sannia V.
S. Caraoxmia V.	S. Pallipadia.
S. Assabaria V.	S. Tamaria.
S. Margaria.	S. Saturnia.
S. Faravina.	S. Glimaria V. nobilis martyr.
S. Bobilia V.
S. Dumiana V.	Sorores Verena V. Bennivia V.
S. Gadamia virgo.
S. Verena virgo

[VI] [Multa alia reperta corpora altari, arcis et scriniis inclusa.] [VI. Præter s hæc igitur sanctorum pignora, quorum nomina hic notata videntur, sunt et alia apud nos sine nominibus quidem in terra, sed in cælum luminata, centenarium numerum excedentia; quorum media fere pars principali altari, quædam vero arcis juxta idem altare positis; cætera quoque scriniolis inscripta dispositis inclusa tenentur; quæ utique promiscuo sexu non dubitamus esse permixta; et quidem ea quorum hactenus susceptione fruiti sumus, sive nota per nomina fuerint, sive ignota, diligenter descripsi; si vero, ut opto, aliqua deinceps venerint, sive ego ea describam, sive alter, pro hoc alteri idem quod mihi exopto, scilicet peccatorum veniam, Christi ejusque genitricis, et sanctorum istorum gratiam, vitæque æternæ consorcium promereri.

[Laudatur Coloniæ felicitus de possessione tot sanctorum.] VII. Sed] o quam magna multitudo dulcedinis tuæ, et quam valde redolens odor unguentorum tuorum, Domine Jesu Christe! qui hos sanctos martyres de ultimo Oceani litore, et de longinquæ finibus terræ coadunavit, et non solum virgines, uti secundum textum Passionis earum cunctorum viventium habet opinio, verum etiam ipsum apostolicæ sedis præsulem, et quosdam patriarchas, ac magnarum urbium archiepiscopos, episcopos, cardinales, presbyteros, diaconos, et omnis ecclesiasti ordinis ministros, reges quoque, duces, comites, milites, et totius professionis christianæ homines, utriusque videlicet sexus, in unum corpus hujus beatæ legionis aggregavit, quos omnes ad generale quoddam concilium in campis Agrippinæ convocans, pro corruptione incorruptionem, pro morte carnis animæ immortalitatem, pro dimissione terrenarum dignitatum vel patrimoniorum cæleste regnum divitiasque perpetuas contulisti: et o quam mirabilis adhuc in his sanctis existis, qui sicut in primordio mundi de tenebris lucem, et posthæc in homine apparens de tenebris errorum et infidelitatis lumen fidei et veritatis splendere fecisti; sic nunc absconsa revelans, eos, qui hactenus erant ignoti, cum titulorum et nominum ipsorum testimonio ad omnium hominum salutem mundo innotescere voluisti. Quapropter, quoniam in hac causa altitudinem sapientiæ tuæ et scientiæ investigare nequimus, tibi immortali regi sæculorum honorem deferimus et gloriam in sæcula sæculorum. Amen. t.

ANNOTATA.

a Maximam partem edidit Crombachius ex libro Tuitiensi, qui videtur fuisse scriptus ab ipso auctore Theoderico ædituo. Ecgraphum quoque habemus quo quæ omisit Crombachius supplevimus, ea uncinis [] includentes. De fictione plerorumque titulorum diximus pluribus locis, maxime § VI Comm. prævii.

b De ficto hoc S. Cyriaco dictum est in Commentario prævio § XI et inferius de ejus cultu dicetur.

c Hunc ad annum 237 aut 238 ignorant Ravennatenses catalogi; anno vero 451, quo Attila Coloniensem edidit stragem, Ravennæ sedebat sanctus Neon, qui anno proxime antecedenti S. Petro Chrysologo successerat [Cfr Ughellius, Italia sacra, tom. II, col. 333, et Bacchinii notæ in Agnelli librum pontificalem Ravennensem, ap. Muratori, Scriptores rerum italicarum, tom. II, pag. 58, 65, etc.] .

d Hic quoque Mediolanensibus plane ignotus, seu potius abire jussus [Cfr Saxius, Series archiepiscoporum Mediolanensium, tom. I, pag. 36. Cfr supra, pag. 86.] .

e Fecit ex eo S. Elisabetha Revelationum num. 14 episcopum Constantinopolitanum. Vide dicta nostra ad hunc locum.

f S. Foilani, quem et Frolanum appellant, festum adhuc agunt Lucenses die 21 Octobris. Hunc ex his titulis et S. Elisabethæ Revelationibus sibi acceperunt; sed merum figmentum esse jam pridem statuit Ughellius [Italia sacra, tom. I, col. 793 et 794. Cfr supra, pag. 86.] .

g De S. Pantulo, episcopo Basileensi, integrum commentarium scripsit in opere nostro Berthodus ad diem 12 Octobris, eoque ostendere conatus est S. Pantulum reapse in rerum natura fuisse. Verum, quod laboris sui forte vitium est, nullum auctorem nullumque monumentum in medium adducere potuit, quod non nitatur titulis et Revelationibus, ex quibus orti sunt Cyriacus papa, Marinus Mediolanensis et tot alia somnia. Hæc tamen nequaquam scripsi quasi mens mea fuerit præfracte negare Basileensem præsulem comitem se dedisse S. Ursulæ, Roma in has partes redeunti: iter enim id verisimile esse diximus alibi: facile enim fieri potuit ut Basileensis præsul (ubicumque demum Rauracorum episcopalis sedes tunc fuerit) Coloniam venerit cum pio agmine, tutius id refugium adversus Attilanum furorem arbitratus. Adde in historia coæva Translationis trium corporum sanctarum virginum Coloniensium, quæ anno 1105 aut 1106 detecta fuerunt et quadraginta fere annis post translata sunt Walciodorum, mentionem fieri de earumdem ductore ac episcopo, ut titulus forte fictus sit secundum hanc traditionem, quæ non potuit latere fossores. Sed hæc hactenus: viderint Basileenses.

h Neque inter episcopos neque inter sanctos suos Jovinio locum dant Eborenses [Cfr Florez, España sagrada, tom. XIV, pag. 113 et pag. 116.] .

i Maromius ignotus in probis Novariensium episcoporum catalogis. De eo sic Coletus in notis adsuam Ughelli editionem [Italia sacra, tom. IV, col. 691 et 692.] : S. Maromium Novariensi in cathedra per hæc tempora (scilicet belli Attilani) sedisse sunt qui asserant, martyremque obiisse Coloniæ dum sacrum D. Ursulæ comitatum sectaretur. Et hæc satis sint (quod nempe Simplicius tunc sederit et anno 451 concilio Mediolanensi subscripserit, successerit vero Victor) ut ignotum alias Novariensem episcopum numquam exstitisse recte censeant cordati. Cæterum reliquias S. Maromii, quas e Coloniensi diœcesi ad Benedictum cardinalem Odescalcum tum Novariæ episcopum missas et ejus jussu in cathedrali repositas enarrat Cotta in Musæo Novariensi, haud negaverim alicujus sancti et etiam episcopi exsistere, sed in qua sede quove tempore vixerit ulterius inquirendum puto: neque enim fidendum recentiori inscriptioni, quam circa easdem reliquias exstitisse docet idem Cotta, hujus tenoris: S. MAROMIVS EPISCOPVS NOVARIENSIS ET CARDINALIS. Equidem martyrem fuisse ex iis, quos accidit Attila, non inficias ibo: sed non ex meliori documento constat fuisse episcopum, quam episcopum Novariensem.

k In ecgrapho nostro legitur Ursmarus. Bebius et Crombachius putant Monte Jurano designariAventicum, unde postea sedes episcopalis translata est Lausannam. Verum ego putem fictorem titulorum persuasum habuisse Montem Juranum, in quo olim S. Claudii monasterium, nunc autem sedes episcopalis est, episcopalem civitatem fuisse. Cæterum dictionem Montem Juranum primum in Roberti Chronico reperit Valesius [Cfr Notitia Galliarum, V° Jura mons.] .

l De hoc titulo, qui sincerus est, plura diximus supra in annotato k ad caput II Revelationum S. Elisabethæ. In codice nostro legitur: Hic jacet in terris Etherius, qui vixit annos XXV fideles in pace recessit. (Demetria regina.)

m Quinquaginta forte annis post hanc cædem Coloniam advenit Clematius.

n Fingitur Clematius scribendos curasse hos titulus; et ecce quamquam ex Oriente advenerit, multo magis peccat in nominibus origine græcis quam in latinis. Polychronius intelligitur. Similia animadverte in nominibus Polimio, Pamphylo, Polifemo etc.

o Anconensis CONSUL: ii consules orti sæculo XII.

p Æmulati videntur inter se fossores in egerendo Clematii titulo. Ecce jam alter apparet.

q Sequentes virorum titulos omisit Crombachius, quod ad finem adjecti sunt aliquot S. Gereonis socii; quorum primus S. Mallusius; verumtamen nulla adest confusio. Nolim tempus terere indicandis erroribus manifestis quæ in his apparent; uno verbo dixerim adhuc pejoris esse furfuris (si possibile sit) quam præcedentes.

r Omisit Crombachius S. Cordulæ titulum, quoniam admittendum duxit veram S. Cordulam translatam fuisse a B. Alberto Magno.

s Quæ uncinis inclusimus, omisit etiam Crombachius.

t In eodem codice legebatur dein accurata notatio temporis translationis S. Heriberti; post veniebant festa quæ Hartbernus in honorem SS. Virginum instituit et de quibus nos alio loco; et demum sequebatur Chronicum ab initio mundi usque ad annum Christi 1162. — Ad calcem harum annotationum adjiciam titulos illos fictos nil commune habere cum lapideis monumentis quæ in basilica Ursulana cernuntur, nominibus et picturis adjectis, quam membrorumdispositione et quibus cum indiciis fuerint sepulta: de his in Commentario prævio num. 234 secundum Crombachium diximus. Hæc enim pleraque vetera sunt sepulcra, in Coloniensi agro reperta, quæ calce aliquando obducta fuere atque illis figuris et nominibus ornata, pristina inscriptione deleta. Hujus generis est monumentum, quo claudebatur unius Ursulanæ virginis corpus, et quod in superlita calce imaginem exhibebat puellæ, pectus sagitta transfixæ; ubi vero calx sublata est, titulum APOLLONIÆ VICTORINÆ ostendit [Weyer, Sammlung von Ansichten in Köln, pag. 46.] . Fieri potest ut prius hoc et similibus monumentis etiam gentilium cineres conditi fuerint. Sæpenumero enim christiani hujusmodi mausolæa et titulos in suos usus converlerunt [Marangoni, delle Cose Gentilesche trasportate ad uso delle chiese, pag. 46, 293 et seqq. 314 et seqq.] . Imprimis multa id genus reperta in cœmeteriis Romanis, quæ a solis christianis occupata fuisse jam extra controversiam est. Inferius in Commentario de S. Mauronto Massiliense exemplum etiam occurret. Huc quoque sequentia faciunt: anno 1643, cum Joannes Cranius, cæsareus legatus, quem sæpius laudavimus, reficiendam curaret et exornandam cameram auream, in qua Ursulani templi thesaurus servatur, magna loculamenta reliquiarum in altaribus et cistulæ sacris ossibus plenæ apparuerunt;suppedaneis autem et parietinis quidam cippi et lapides sepulcrales immurati erant, forsitan a gentilium sepulcris, inquit Gelenius, ex quo hæc depromimus [De Coloniæ magnitudine, pag. 336.] , in honorem et opus sacræ structuræ mutuo accepti: quorum dein duo refert specimina; verum, ut auctor ille recte subdit, alius illorum usus non fuit quam inædificationis, spoliis Ægypti in filiorum Dei utilitatem traductis. Omni ævo id factum cum maximo sæpe damno: cujus rei exemplum esto pretiosissima antiquitatis monumenta, tanto studio et labore ab Alexandro Wilthemio nostro Luxemburgi collecta, quæ sæculo proxime præterlapso in pristinarum ædium Societatis nostræ fundamenta jacienda visa sunt [Cfr Luciliburgensia sive Luxembvrgum Romanum, pag. XI.] . Sed his longius forte quam par est a fictis titulis Coloniensibus abducti fuimus.

* Mauricus.

* Pynnera.

§ XII. Singulares aliquot narrationes de inventis et translatis corporibus. Vetitum Bonifacii IX ne alia deinceps ex Colonia transferrentur corpora.

[Amplius mille corpora sub annum 1182 transferuntur in Montem Veterem;] Ex catalogo Theoderici, quem modo primi integrum edidimus, nequaquam judicari potest de copia reliquiarum, quæ, Gerlaco et Hartberno abbatibus, ex agro Ursulano effossæ sunt. Quanta vero fuerit hinc potius intellige quod Goswinus, anno 1182 abbas Montis-Veteris seu Aldenberg, quatuor a Colonia milliariis distantis, amplius quam mille corpora diceretur accepisse [Cæsarius Heisterbacensis, Miraculorum et historiarum lib. VIII, cap. 88, pap. 639. Cfr Crombachius, pag. 663.] . Similiter Hemmerodensi, pristinæ diœcesis Trevirensis monasterio, præter multa integra corpora, septuaginta supra trecenta capita donata [Ibid. pag. 666.] . Quæ ubi ex Browero indicavit Crombachius, addit: Prodigi tunc erant Colonienses, nec centurias tantum, sed et chiliadas capitum et corporum aliis largiebantur. Atque hoc maxime tempore factum, ut omnia fere Belgii, Westphaliæ aliaque vicina monasteria, quin etiam in Dania et Anglia, maxime ordinum Benedictini, Præmonstratensis et Cisterciensis, sanctas reliquias de collegio S. Ursulæ acceperint. Neque dubitandum quin Coloniensia quoque templa et asceteria de eodem thesauro participarint: iis enim refertas fuisse omnes, quæ tunc temporis exstabant Coloniæ ædes, quis ignorat? Sed quæ singularia sunt, hæc tantum indicabo. Cæsarius, de diversis visionibus agens, introducit Apollonium hæc quærentem [Cæsarius Heisterbacensis, Miraculorum et historiarum lib. VIII, cap. 88, pag. 639.] : Cum in stratis et hortis civitatis Coloniæ beatarum virginum undecim millium passim ossa reperiantur, videtur mihi vix fieri posse quin sæpe aliena eis ossa admisceantur; quibus verbis vulgare videtur exprimi dubium. Ad hæc Cæsarius: Retulit mihi monachus quidam de Veteri Monte, in quo amplius quam mille dicuntur esse corpora, quod nullas falsas inter se esse patiantur reliquias. Relationem autem, aliquantum contractam, accipe: Cum monachi, tot corporibus ditati, pie recepto more lavissent ossa, eaque nitidis substratis pannis per sedilia domus capitularis, ut vocant, distribuissent, quo facilius siccarentur, tam tetra mephitis afflavit præsentes, ut loc odepulerit: Goswinus abbas, tartareum dolum subodoratus, stipatus comitatu sacerdotum, linteatus carmine sacro cacodæmonem adjurat: inde facessat: exesse etiam jubet omnem fœtoris originem. Vix sacra verba protulerat, cum attonitis visu novo cunctis, prægrande quoddam os equinum exsilit: et extra fenestram excutitur velut turbine. Continuo fœtore sublato gratissimus odor præsentes reficit, index cælestis fragantiæ, quam virginitatis lilia rosæque martyrii virginibus conciliarant.

[111] [Anno 1157 Geraldus abbas Viconiensis, non parcens pecuniis et a comite Hannoniæ et duce Limburgico adjutus, obtinet S. Karissæ corpus,] Neque videtur ab his donationibus omnem avaritiæ speciem (ut ne simoniam dicam) abfuisse, judicet lector ex historia translationis Viconiensis, quæ narratur in Historia hujus monasterii. Hujus priorem partem, translationi huic coævam, edidit Dacherius [Spicilegium tom. II, pag. 847; edit. in-fol.] eamdemque cum continuatione Nicolai prioris repetiit Martenius [Vett. Scriptt. amplis ima collectio, tom. VI, col. 290 et 291.] . Neque intacta relicta est eadem translatio in libro de Fundatione ecclesiæ Viconiensis secundum fratrem Nicolaum de Montegni [Ap. Hugo, Sacræ antiquitatis monumenta, tom. II, pag. 202.] ; neque in Annalibus Hannoniæ Guysii [Histoire de Hainaut, tom. XII, pag. 133 et seqq. edit. Fortia d'Urbain.] ; multo minus a Crombachio [S. Ursula vindicata, pag. 668 et 669.] . Descripsit etiam Nicolaus de Montegni librum de translatione virginum, quem manibus trivit Blanpinius, ille idem qui notas ad librum de Fundatione Viconiensi ejusdem Nicolaï de Montegni adjecit. Conveniunt autem hæc omnia scripta inter se, nisi quod Crombachius abbati Viconiensi Gerardo male substituerit Guarinum, et quod nonnullas notas temporis non adscripserit. Satis fuerit hic exhibuisse primam narrationem, inspersis pauculis notis: præplacet sequi editionem Martenii. Postquam itaque Guarinus, qui Widonis primi abbatis Viconiensis locum occupaverat, abbatiali sedi S. Martini Laudunensis impositus fuisset, successit alius, nomine Geraldus, præfixi cœnobii Viconiensis canonicus regularis Præmonstratensis. Hujus itaque temporibus, cum et in spiritualibus et in temporalibus ecclesia nostra, inquit chronographus, floreret, quidam e fratribus nostris ob amorem et honorem sanctorum vas quoddam, quod feretrum vulgo vocatur, ipso consentiente et cooperante, ædificaverunt auro et argento ac pretiosis lapidibus decoratum. Cujus rei causa, scilicet ne tanto vase vacuo remanente, frustra laborasse dicerentur, ubicumque potuerunt ab ecclesiis tam vicinis quam longinquis sanctorum pignora perquirentes, magnam ex eis copiam aggregaverunt… Accidit præterea ut Balduinus, comes Hainoniensis, Coloniam orationis gratia proficisci pararet: cujus peregrinationis fama cum fratrum nostrorum ad aures usque pervenisset, suaserunt jam dicto abbati, ut aliquem de fratribus cum eo dirigeret, qui ejus auctoritate et precibus ab Gerlaco abbate S. Heriberti Tuitiensi corpus integrum unius virginis de societate XI millium virginum mereretur suscipere nobisque deferre: quod factum est. Enimvero, Domini cooperante gratia, precibus comitis nostri necnon et auctoritate atque imperio Henrici ducis Lemburgensis abbas S. Heriberti pulsatus, immo victus, unam e pluribus virginibus, quæ in sacrario conservabantur, cujus nomen est Karissa, protulit nobisque transmisit. Hujus ergo sacræ virginis sacras reliquias cum hymnis et laudibus die sancto Paschæ suscepimus, et post Pentecosten convenientibus quampluribus viris religiosis atque abbatibus ac multa plebe sæculari, a domino Frumaldo, archidiacono Atrebatensi, cum honore debito in jam dicto feretro repositæ sunt.

[112] [quod solemniter recipitur in festo Paschatis et in festo Pentecostes feretro includitur.] Sacrum pignus in capsula, auro, argento et gemmis coruscante, repositum esse sacro die Pentecostes anni 1157, præsente Atrebatensi archidiacono Frimaldo, episcopi Godescalci, tunc senio confecti, postmodum successore, non immediato tamen, tradit Blanpinius, nixus auctoritate libri de Translatione sanctarum virginum: neque dubitandum quin reapse reliquiæ Viconiam advenerint in festo Paschatis, incidente anno 1157 in 31 Martii et feretro clausæ fuerint in festo Pentecostes seu die 19 Maji, ita tamen ut hujus celebritatis solemnitas integro mense post deinceps acta fuerit. Crombachius enim, quocum optimi de hac re commentarii communicati fuere, sequentia habet: Hoc S. Karissæ corpore accepto, inquit, cœnobitæ læti paschalibus feriis Viconiam redierunt. Excepti pompa solemni, et cum harmonia melica thesaurus sacer inductus est in ecclesiam: ut tamen ea translatio celebriore pompa perageretur, abbas communicato cum Atrebatensi episcopo consilio, in Pentecosten indixit solemnem sacri corporis translationem. Ad quam plurimi ecclesiastica, et seculari dignitate illustres viri, abbates seni, cum innumera hominum multitudine confluxerunt. Subinde dies 19 Junii decretus est, qui quotannis officio duplici et sanctis virginibus ageretur. In cujus Prosa sic canunt Viconienses. O felix prælatura, cui præest omnis cura rerum spiritualium, sed felix Viconia, cui præbet Colonia, lætitiam et gaudium.

[113] [Alia refert ipse Geraldus, alia obtinet per legatum,] Sed cum primo chronographo Viconiensi pergamus: Interea, ait, cum hujus unius sacræ virginis adeptio acriorem sitim amplius acquirendi in corde abbatis Gerardi succendisset, visa opportunitate temporis, ipsemet, nonnullis sibi fratribus associatis, Coloniam profectus est; et quantum potuit, a quibuscumque potuit, opportune importune precibus, donis ac promissis, ab ipso etiam jam sæpius memorato abbate Gerlaco S. Heriberti, ignorantibus licet monachis, sanctarum virginum et martyrum, qui cum eis passi sunt, sacra ossa recepit, et huc ad nos die festo sanctæ Trinitatis attulit. Verum cum necdum semel accensus ignis desiderii cordi suo suadere posset lentescendo, ut diceret: sufficit; tertio nihilominus, non quidem ipse, sed per priorem legatum suum, sanctum locum Coloniæ adiit, et sicut semel et iterum, sic etiam tertia vice sanctorum martyrum et virginum corpora collegit; de quibus ecclesiam nostram, ut rei veritas probat, magnifice ditavit. Horum ergo martyrum ossa, Deo sacrata, paratis loculis ligneis, in quadam structura lignea, auro et coloribus venuste composita, desuper altare apostolorum in ipso fronte capitis ecclesiæ, ut intuentibus facile patet, cum reverentia et timore collocaverunt: ubi eorum usque hodie venerantur merita ad laudem et gloriam Domini nostri Jesu Christi.

[114] [et quidem datis donis et soluta pecunia. Postea Viconienses etiam alia obtinuerunt.] Quum ipse Geraldus Coloniam ivit, minime pepercit donis et promissis: et quum postea legatum misit, oneravit quoque eum pecunia. Audi Crombachium: Priorem suum eodem destinat; virum uti pium, ita in exsequendis negotiis industrium: informat mandatis, quos adeat: quibus patronis rem ex sententia transigat: addit ei magnam argenti vim, qui omnes mundi thesauros ne venire quidem cum sanctis exuviis in contentionem volebat. Gnaviter rem urget prior, et ex voto prælati perurget; nam multis allatis corporibus reversus est: quæ festiva solemnitate anno 1159 illata in ecclesiam Viconiensem, eam ita ditarunt, ut vicina omnia cœnobia sanctarum reliquiarum thesauro longe Viconia superarit. Ad quæ Blanpinius ex sequioris ævi scriptore hoc annotatum refert: Illo enim tempore nondum fuerat, ne reliquiæ venales existerent, constitutum. Priusquam autem Geraldum Viconiensem deseram, annotandum videtur errasse Crombachium, quum ad eumdem retulerit, quæ de Philippo, abbate Parchensi prope Lovanium, a Joanne Le Paige [Bibliotheca Præmonstratensis, lib. II, pag. 507.] referuntur. Postea Ægidius de Lewis, XI abbas, aliquot alia obtinuit corpora gratia et auctoritate Joannis, comitis Flandriæ; eademque de causa Nicolaum de Valencenis destinavit in Allemanniam, qui anno 1236 nonnulla corpora Aquisgrano Viconiam detulit.

[115] An pecuniam quoque solverit Simon, Sithiensis seu S. Bertini abbas, quum quatuor corporibus donatus est, [Anno 1178 Simon, abbas Sithiensis, quatuor nanciscitur corpora.] non satis liquet. Hæc tantum tradit coævus Sithiensis monachus, qui vulgo Simonis continuator audit [Guérard, Cartulaire de l'abbaye de Saint Bertin, pag. 341 et 342.] : Regiminis sui anno tertio, qui erat incarnationis dominicæ [millesimus centesimus] septuagesimus octavus, cum, secundum antiquam consuetudinem, nuntius abbatiæ Coloniam Agrippinam pergeret pro redditibus nostris, jussu venerabilis Simonis abbatis, sanctarum reliquiarum cupidi conquisitoris, missis cum eo utriusque status personis, de collegio undecim millium virginum quatuor fere corpora cum multis diversorum sanctorum reliquiis ad nos detulit, et ad monasterium suum transferri fecit; et in feretro de argento, cupro et lapidibus cristalinis decoro opere fabrefacto et ornato, cum magna parte corporis sancti protectoris nostri Audomari et pigneribus sanctorum Columbani abbatis et Vualberti, duo corpora illarum virginum reposuit; reliqua pignera earum in scrinio eburneo recondidit cum magno gaudio et alacritate.

[116] [Sub finem sæculi XII abbas Folckenrodensis, visionibus excitus, venit Coloniam ad abbatissam Clementiam, corpora rogaturus:] Dum Clementia ab anno circiter 1173 ad 1206 abbatissa esset sanctarum virginum, degebat ibidem monialis, nomine Friderundis seu Friderindis, de qua apud Cæsarium Heisterbacensem [Miraculorum, etc. lib. VIII, cap. 85, pag. 634 et seqq.] narratio est, quam nonnihil contraxit Crombachius [S. Ursula illustrata, pag. 671.] . Eam accipe, ut hinc constet sæculo XII moniales quoque Ursulanas, licet initio hæc nequaquam curasse videantur, corporibus quærendis dedisse operam, quin etiam fossorem habuisse, quo plurimum utebatur abbatissa in rimandis et eruendis sacris corporibus; et demum visionibus illo ævo incredibilem adhibitam fuisse fidem. In Thuringia, itaque ait Crombachius, situm est Cisterciensis ordinis cœnobium, Folckenrode vocant: ei præerat archimandrita insignis sanctarum reliquiarum cultor; unde meruit per quietem tali a Deo visione illustrari. Coloniæ putabat se consistere eo loci, ubi basilica Ursulana consurgit, ac prope murum certum sibi monstrari tumuli locum, in quo virgines ternæ Theomata, Cleomata et Christantia conderentur. Lætus Coloniam pergit, adit antistitam, declarat ei sibi cælitus oblatum per quietem visum, potestatem exorat quærendi latentem in terræ visceribus thesaurum, et repertum ad suum asceterium transferendi. Erat Agrippinæ Ulricus quidam fossor reliquiarum industrius, quo plurimum utebatur antistita in rimandis et eruendis e terra sacris exuviis: hunc conducit abbas. Qui dum alte terram emolitur, duos reperit sarcophagos, unoque patefacto: ecce tibi pectinem elegantissimum, cujus incensus cupiditate, eum in chirothecam abdit: sed is manu subito prægravi fodientem impedit: ergo educit, et loco eminentiori super egestam humum collocat. Forte transivit una canonicarum, Friderindis dicebatur, quæ invitata pectinis elegantia, sublegit eum, et pedem inde concita retulit.

[117] [hæc proficisci nolunt, quia pecten sublatus.] Jam corpora tria effossa scrinio decenter incluserant, ut cum iis postridie cœnobiarcha in Thuringiam discederet, cum nocte concubia tres ei virgines adstant, negantesque se comites itineris fore. Mirari abbas, et: Quare, obtestatur, ita dominæ meæ? Cui una, quia pectinem perdidi, quem e patria discedenti mater reliquerat. Rogare abbas, quisnam illum sustulisset; a Friderinde virgine sublectum cognoscit. Experrectus mane convenit antistitam, fossoris nomen indagat: quo accersito, de pectine eum percunctatur: qui a se eductum e monimento, a Friderinde sublatum, confitetur: rogare abbas virginem pectinem, ut martyri loculoque restituat, quo sublato, negare virgines loco se commovendas: tum eo recuperato maturatoque discessu nullo negotio in Thuringiam cum sacris lipsanis remeavit: quæ magno honore tam ipse, quam religiosi omnes sunt prosecuti: donec refrigescente illa veneratione, virgines eædem Coloniam redierunt, quum Friderindis illa abbatissa facta esset; et quidem reditum illum sponte a sanctis virginibus susceptum narrat Cæsarius. Simile prodigium narratur in Historia translationis brachii S. Simonis apostoli in monasterium Præmonstratense in Sein de tribus virginibus, quarum corpora servabantur in monasterio Thuringiæ in Ollersleuben, quod reliquisse dicuntur quoniam disciplina corruerat [Crombachius, pag. 1007.] . Hæc parum certa.

[118] [Ope visionum duo deteguntur corpora.] Ille idem Cæsarius testatur paucis annis antequam anno circiter 1222 librum suum scriberet, Euphemiam ad D. Ursulæ antistitam decessisse; quæ cum ætate tenera in cœnobio S. Ursulæ educaretur, duas vidit intempesta nocte virgines: eæ graviter querebantur, nullo se cultu et honore delitescere extremis in ædibus; sprevit puella rem, interpretata somnium: sed cum confirmata jam ætate bis terve eodem loci virgines vidisset vultu speciosissimas, umbilico tenus eminentes: nam reliqua sui parte terra condebantur: ut opem flagitare viderentur, quo e terræ visceribus educerentur; Euphemia non immemor primæ visionis teneris in annis sibi oblatæ, eam, quæ inter ipsas princeps esse videbatur, rogat de nomine, quæ se Anastasiam dici affirmavit: tum Euphemia urgere antistitam, ut loci illius structuram ad finem usque dormitorii produceret, fore enim, ut duo sanctarum virginum corpora reperirentur: persuasit antistitæ, et aliis sanctimonialibus, accitoque Rembodo (qui postea Cisterciensem professus regulam, rem omnem, ut gesta erat, Cæsario exposuit) curam illi omnem totius operis demandavit: is humo ejecta, sub ipsis muri fundamentis præsente Euphemia reperit duo corpora, quæ ante, quam Ursulanis virginibus præficeretur eadem virgo, Heisterbacensi transmisit cœnobio: quo cum pervenissent, de iis solemni ritu cœnobitæ Deo sacris sunt operati. Hæc quum paulo fusius retulisset Cæsarius, ad Apollonii, quocum colloquium ibidem habere fingitur, nonnullas de admirabili visionum nocturnarum virtute animadversiones, subdit: Sæpe per ardentia luminaria corpora earum ostenduntur; nec tamen eadem luminaria, ut ajunt, quis videre potest, nisi corpore sit virgo. Quibus similia ad annum 1229 narrantur in Magno Chronico Belgico: Apud Coloniam, inquit ejus auctor, Nussiensis canonicus [Ap. Pistorium, Rerum germanicarum scriptores, tom. III, pag. 256.] , ineunte augusto, sunt viginti quatuor corpora inventa de societate undecim millium virginum. Ubicumque autem corpora istarum virginum debent inveniri, candelæ videntur ardentes super tumbas apparere, quas candelas non possunt nisi virgines videre, pueri vel puellæ. Ex id genus luminibus, quæ in cœmeteriis passim apparent, nil manifestari, quum mere naturalia sint, nemo nunc ignorat; sed operæ pretium est annotasse ea quoque in effodiendis corporibus observata fuisse.

[119] [Hymana, Salsinensis abbatissa, accepit anno 1256 corpus cœlitus revelatum, cum infixa sagitta;] Extrahendis sanctis corporibus operam quoque dederunt moniales SS. Machabæorum Colonienses, ut ex Salsinensi translatïone constat. Porro Salsinense asceterium prope Namurcum ad Sabim fluvium Deo dicatas virgines Bernardinas alebat, exstructum S. Bernardi ævo, cujus ædem sacram Innocentius II papa anno 1130 dedicavit. Præerat ei Hymana, Conradi archiepiscopi Coloniensis soror uterina. Hæc cum venisset eo tempore Coloniam, quo multæ e terra sanctarum virginum exuviæ eruebantur, avida tantorum cimeliorum, ab antistita ad SS. Machabæos corpus pro suo monasterio flagitavit. Commodum eo tempore virgo quædam per quietem visa, monstrato sepulcri loco fuit exhumata, certis martyrii notis in corpore insignita, quam lubens ei cessit, ut latius SS. Virginum veneratio diffunderetur: atque ut ea posteris testatior redderetur, ipsa chirographo sigilloque suo seriem omnem historiæ communivit hoc tenore [Crombachius, pag. 675.] : Universis Christi fidelibus præsens scriptum inspecturis soror Elisabeth, totusque conventus monialium SS. Machabæorum in Colonia orationes suas in Domino, etc. Universitati vestræ præsentiarum volumus constare rescripto: quod cum per divinam providentiam multa corpora sanctarum undecim millium virginum in loco nostro requiescant, quæ in magna veneratione habentur, nuper unum corpus virginis de eadem sancta societate per revelationem divinitus factam fuit apud nos inventum, cum certo et evidenti martyrii sui signo, carello videlicet in capite suo, quo fuerat sagittata tempore passionis, ad similitudinem B. Ursulæ, quæ tunc exstitit regina et dux earumdem virginum beatarum. Igitur cum esset venerabilis domina Ymana, venerabilis domini Conradi Coloniensis ecclesiæ archiepiscopi uterina, abbatissa vallis S. Georgii, ordinis Cisterciensis, Coloniæ constituta, et aliquas sibi reliquias de undecim millibus virginum conferri a nobis humiliter supplicasset; nos ob reverentiam prædicti domini nostri Conradi Coloniensis archiepiscopi, fratris sui, et ad preces ipsius devotas, corpus præfatæ virginis secum sibi deferendum contulimus. In tantum, ut ubicumque translatum fuerit nomen sæpe dicti domini Conradi archiepiscopi Coloniensis, ob cujus reverentiam hoc factum est, fraternitati damus ipsius, perpetuo inscribatur. Ut autem præfatum corpus de undecim millibus virginum sodalitatis S. Ursulæ non dubitetur, præsentes literas eidem tradidimus, sigilli nostri munimine confirmatas. Datum Coloniæ anno Domini 1256, 16 kalend. august. Superius diximus carellum telum esse seu sagittam, utique probum martyrii testimonium.

[120] [et alia sub annum 1258 secundum S. Julianæ Corneliensis prophetiam.] Salsinenses paulo post acceperunt et alias multas reliquias; quarum inventionem narrat scriptor coævus Vitæ S. Julianæ Corneliensis: Referre, inquit [Act. SS. tom. I Aprilis, pag. 470 et 471.] , solebat ipsa venerabilis abbatissa (Hymana) prædixisse hospitam suam Julianam longo tempore postea futura, idque in rebus quam plurimis se percepisse. Ex quibus hoc unum ex pluribus non credidi reticendum, quod ipsis quodam die ad invicem de illis beatis undecim millibus virginum colloquentibus, soror Juliana dixit abbatissæ quod per ipsam (Hymanam) et ejus sororem videlicet dominam Aleydem S. Walburgis (olim in diœcesi Eichstadensi monasterii) venerabilem abbatissam dictæ virgines honorarentur. Quod dictum post obitum prophetissæ (obiit S. Juliana anno 1258) sic adimpletum est. Memoratæ siquidem abbatissæ et sorores, obtenta licentia fodiendi in cœmeterio Coloniensi sanctarum virginum prædictarum, in altum fodi terram fecerunt et ex insperato inventa sunt quingenta et eo amplius corpora virginum earumdem: thesaurus videlicet in agro absconditus, desirabilior auro, pretiosiorque argento. Quæ per curam dictarum sororum et solicitudinem in Flandriam deportata, ab illustri matrona Margareta, Flandriæ comitissa, cum exultatione universæ illius terræ suscepta sunt, et in illis locis et ab illis personis quibus distributa sunt, habita in summo honore et immensa reverentia. Sicque factum est, ut vera fuisse probaretur illa, quæ per dictas reverendas abbatissas sanctas virgines prædixerat honorandas. Quibus signis recognitum fuerit hæc sanctarum virginum corpora esse, nullo indicatur modo; sed quum uno die retecta fuerint, vix dubitandum quin ea inventa fuerint in fossis, quales in commentario prævio, § XXV descripsimus. Atque hæc sepulturæ ratio manifestum nobis martyrii signum habetur, multo certius quam visiones et aliæ id genus res.

[121] [Multa corpora obtinet Margareta comitissa Flandriæ.] Nemo facile enumerarit ecclesias omnes quibus distributas voluit comitissa Margareta has sacras reliquias. Flinense monasterium indicat Crombachius [S. Ursula illustrata, pag. 678.] , Tornacense S. Martini [Loc. cit.] , quod jam alias ante acceperat, capitulum Marcolense [Loc. cit.] , ecsiam S. Petri collegiatam Duacenum [Ibid. pag. 678.] , et præter alia multa [Ibid. pag. 680 et 681.] monasterium Cisterciense Bisontinum, dictum de Battand [Ibid. pag. 678 et seqq.] . Exstant etiamnum testimoniales litteræ, quas edere visum est: Nos Margareta comitissa Flandrensis et Haynonensis notum facimus universis: quod nos de sacrosantis reliquiis undecim millium virginum, quæ olim apud Coloniam Agrippinam martyrium susceperunt, et quas apud Coloniam effodi fecimus in loco martyrii earundem, unum sanctum corpus per sororem Alaydim monialem S. Antonii Parisiensis, monasterio de Battand ordinis Cisterciensis, juxta civitatem Bisontinam, duximus transmittendum, ut prædictum beatum corpus in prædicto monasterio honorabiliter collocetur. Rogamus universos, ut prædictis reliquiis debitam reverentiam exhibeant et honorem. Datum anno Domini 1267 dominica post exaltationem S. Crucis.

[122] [Anno 1287 donatur Huyum reliquiis, juxta quas vasa, plena arenæ sanguine concretæ, reperta erant,] Translatio Huyensis in Belgio multis de nominibus celebranda, maxime quod ex diplomate curiæ episcopalis Coloniensis constat circa reliquias collegii sanctarum sæpius inventa esse vasa et clenodia, IN QUÆ FUERUNT RECONDITÆ ARENÆ SANGUINE COHÆRENTE. ita quod ex hujusmodi circumstantiis, sic pergit officialis, et aliis, odore suavissimo et mirifico, de iisdem reliquiis refragante, firmiter credimus eas esse de collegio sanctarum virginum numerato. Et quidem, quum ii etiam, qui non omnes phialas rubricatas quæ in catacumbis Romanis reperiuntur æstimant martyrii signa esse, ea tamen vasa quæ arenam sanguine cohærentem continent genuina testimonia fusi pro Christo sanguinis habeant [Hujus specimen vide apud Boldettum, Osservazioni Cimeteriali, pag. 183.] , non video quomodo consentiendum non esset officiali Coloniensi eas reliquias esse de collegio sanctarum virginum. Suavissimus odor minus robur habet, quum priscis temporibus in more esset positum tumulos thure a iisque odoriferis rebus onerare. Quis verba ignorat hac de re Tertulliani, Juliani apostatæ et tot aliorum veterum? Sed ecce jam diploma [Crombachius, pag. 685.] : Omnibus præsentem paginam inspecturis officialis curiæ Coloniensis præsentis vitæ gratiam, et futuræ gloriam sempiternam. Non fallit, neque fallitur fides catholica, quam tota per orbem sancta confitetur ecclesia; sed quod aliquoties quidam peccatis exigentibus in fide tepescant, hoc divina pietas sanctorum meritis, et intercessionibus, signis et prodigiis ac cælestium spirituum suasionibus visa est frequentius quamplurimum reformasse. Sanctorum igitur reliquiæ, quorum in cælis requiescunt animæ, et apud Deum sentimus patrocinia, sunt a Christi fidelibus dignis venerationibus, laudibus, et præconiis excolendæ.

[123] [ut testatur officialis Coloniensis.] Cum itaque frater Joannes, dictus Nouilan, alias Eppa, ordinis sanctæ Crucis, B. Augustini domus villæ Parisiensis, vir religiosus vita et conversatione laudabili, regula et habitu approbatis insignitus, victualibus et commodis cœnobii sui de licentia superiorum suorum pro exquirendis et extumulandis reliquiis corporum de collegio sanctarum undecim millium virginum derelictis, ad laudem Dei et prædictarum virginum se paupertati et mendicitati nunc, ut alias, in Domino decreverit submittendum: hoc ut didicimus motus spiritu, quod sicut anno præterito Parisiis existens in trina visione receperat se iturum, ut fecit, Coloniam, et tria corpora, quorum uni nomen est Christina, alteri Basilia, tertio Imma, reliquiarum de collegio dictarum virginum inventurum, quod facti ut scimus experientia veraciter demonstrabat: quas reliquias deferens in diversis ecclesiis collegiatis honorifice et solenniter collocavit. Iterato existens in suo cœnobio similes de Ida et Odilia virginibus dicti collegii receperat visiones, propter quod, ut prius, veniens Coloniam earum reliquias infra fossatum, quod propriis effodit manibus, gratia divina ob merita dictarum virginum dignus est invenire in loco, ubi dictum sanctum collegium in antiquis codicibus scribitur felici martyrio ad cælestia transmigrasse. Circa quas reliquias, ut sæpius visum est in aliis ejusdem collegii, inventa sunt vasa et clenodia, in quæ fuerunt reconditæ arenæ sanguine cohærente, ita quod ex hujusmodi circumstantiis, et aliis, odore suavissimo et mirifico de iisdem reliquiis refragrante, firmiter credimus, eas esse de collegio sanctarum virginum numerato. Dies autem exaltationis, et exhumationis reliquiarum dictarum Idæ et Odiliæ est anno Dom. 1287 (dies excidit, sed est XV kal. Septembris) Kal. Septembris. Rogamus igitur et hortamur in Domino universos Deo devotos, quatenus ubicumque eæ reliquiæ delatæ fuerint, digne ob laudem Dei et sanctarum virginum venerentur, ut ex hoc peccatorum suorum veniam, et post hujus vitæ cursum, cum ipsis et earum meritis possidere cælestem patriam mereamur, in cujus rei testimonium sigillum Curiæ Coloniensis præsentibus est appensum. Datum anno Domini et die præscriptis.

[124] [Mira persuasio de absentia dentium in familia S. Ursulæ.] Aliis quoque collatæ grandes reliquiarum copiæ. Circa annum 1271 S. Trudonis in Belgio monasterium nonaginta accepit capita cum innumeris ossibus; anno 1280 Dunense item in Belgio asceterium duo corpora; sub annum 1343 Osnabrugum multo plura, pleraque inventa anno 1327 in pomario Joannistarum Coloniensium. In coævo Osnaburgensi catalogo hæc notatu digna leguntur [Ibid. pag. 687.] : In capsella vero a sinistris dicti altaris versus aquilonem positum requiescit corpus B. Cordulæ virginis octodecim annorum: cujus caput caruit dentibus maxillaribus; una de stirpe regali S. Ursulæ creditur fuisse, progenita ex Britannia: nam hoc est signum illarum virginum, quia carent illis dentibus; similiter in catalogo Hemmerodensi [Ibid. pag, 667.] : Caput unius virgines de consanguinitate S. Ursulæ, propterea non habet dentes molares. Has inscriptiones physicorum et medicorum judicio disceptandas relinquit Crombachius [Crombachius, loc. cit.] . Quod mira persuasio est, equidem tantum refero.

[124] [Anno 1320 transfertur S. Victoriæ corpus Burgos in Hispania.] In ipsam Hispaniam penetrarunt anno 1320 Ursulani cineres. Solemnis maxime S. Victoriæ translatio, Colonia facta, cujus celebris perennat cultus Burgis, et festum ejusdem martyris: occasionem ejus indicant lectiones horariæ, quas visum est inserere: Laudabili consuetudine fieri consuevit, ut ubicumque sanctorum corpora requiescunt, ibi devotius et festivius honorentur. Verum quia Domino disponente corpus integrum beatissimæ Victoriæ virginis ac martyris Christi in illa Burgensi ecclesia quiescit, et specialiter a clero et a populo festum fit, ideo tantæ causa solemnitatis non debet a fidelibus ignorari. Ne igitur ex temporum mutatione fiant in oblivione gesta nobilium in futurum, cur in ista ecclesia hujusmodi festivitas celebretur, juxta ingenii mei imbecillitatem, prout vidi et scivi, et in parte corporaliter laboravi, de translatione videlicet ipsius sacratissimæ Victoriæ V. qualiter de Colonia in civitatem Burgensem translatam fuerit corpus ejus, veraciter intimabo. Nisi enim talia scripto præsentibus exarentur, cito a futurorum memoria dilabuntur. Accidit igitur anno Domini 1320 regnante in Francia illustri rege Philippo, quod reverendus in Christo pater et dominus Gundissalvus Dei providentia Burgensis episcopus, ad preces et instantiam devotissimæ feminæ D. Mariæ reginæ Castellæ uxoris illustrissimi regis Sancii, et ad preces similiter Ildefonsi nepotis ejus regis Castellæ, statuit ire legatus ad dictum regem Franciæ, pro negotio D. Elisabethæ, filiæ dicti regis Sancii, uxoris D. Joannis ducis Britanniæ super dote, quæ sibi ablata fuerat, ut sibi per dictum regem Franciæ fieret debita restitutio, et justitiæ complementum. Sed quia judicia Dei abyssus multa, qui pro arduo negotio ierat, Domino revelante, pro alio magis arduo laboravit. Cum ergo esset Parisiis, pro causa dictæ ducissæ expedienda, suæ tamen Burgensi ecclesiæ veluti sponsæ suæ mentaliter præsens erat. Semper enim et assidue cogitabat, qualiter eam posset margaritis pretiosis, hoc est sanctorum corporibus insignire. Unde merito posset psallere cum Propheta: Meditatio cordis mei in conspectu tuo semper, Domine adjutor meus. Insuper et eadem ecclesia sponsa sua volens non solum Burgensem civitatem, verum etiam totam Hispaniam margarita præfulgida decorare, sibi divinitus inspiravit, ut a rege prædicto Franciæ ad archiepiscopum Coloniæ et ad abbatissam et conventum ejusdem loci literas impetraret, quatenus sibi pro dicto episcopo unum corpus integrum de illis undecim millibus virginum, quæ ibi conservantur, concedere dignaretur. Hæc ex Breviario Burgensi anno 1502 impresso.

[125] [Anno 1381 vetat Bonifacius papa IX ne amplius efferantur SS. Virginum corpora.] Quum autem tot efferrentur Colonia sanctarum virginum reliquiæ, timuit tandem civitas ne ipsa minus dives aliquando fieret quam alia loca extera. Quocirca adiit Bonifacium IX, qui velaret ne deinceps sacra eveherentur corpora; atque ille id præstitit anno 1381 sequenti bulla [Ibid. pag. 698.] : Bonifacius episcopus servus servorum Dei, ad perpetuam rei memoriam. Sinceræ devotionis affectus, quem dilecti filii magistri civium, consules, et commune civitatis Coloniensis ad nos et Romanam gerunt ecclesiam, promeretur, ut votis illorum, illis præsertim, quæ ex devotionis fervore prodire conspicimus, quantum cum Deo possumus favorabiliter annuamus. Hinc est, quod nos dictorum magistrorum civium, consulum et communis in hac parte supplicationibus inclinati, ut nullus cujuscumque dignitatis, status, gradus, ordinis, vel conditionis exstiterit, etiamsi archiepiscopali præfulgeat potestate, reliquias sanctorum in ecclesiis, aut aliis sacris seu piis locis dictæ civitatis reconditas, vendere, vel emere, seu alias quovis quæsito colore aliquo ab ipsa civitate alienare præsumat, sub excommunicationis pœna, quam contra facientes incurrere volumus ipso facto, et a qua vel aliquo alio, quam a Romano pontifice, præterquam in mortis articulo, absolvi nequeat, auctoritate apostolica tenore præsentium districtius inhibemus. Decernentes ex nunc irritum et inane, si secus super his, a quoquam, quavis auctoritate scienter vel ignoranter contigerit attentari. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostræ inhibitionis et constitutionis infringere, vel ei ausu temerario contraire: si quis autem hoc attentare præsumpserit, indignationem omnipotentis Dei, et beatorum Petri et Pauli apostolorum ejus se noverit incursurum. Datum Romæ apud S. Petrum, tertio nonarum Novembris, pontificatus nostri anno quarto.

§ XIII. Translationes factæ sæculo XVI. Societatis Jesu in hac re studium et opera. Translatio Ulyssiponensis.

[Cum licentia pontificia moniales S. Maximini donant anno 1545 duo capita.] Ex eo tempore remisit ea sacras reliquias exportandi Colonia frequentia: nec nisi sedis apostolicæ accedente consensu, viris etiam principibus, vel regibus tribuebantur: ut e sequentibus apparebit: Nos domina et magistra totusque conventus B. Maximini civitatis Coloniensis in Germania constituti, omnibus et singulis utriusque sexus Christi fidelibus, quibus præsentes venerabiles reliquias ostendi contigerit, salutem in Domino sempiternam. Noveritis, quod in ecclesia nostra venerabiles reliquiæ de societate sanctissimæ virginis et martyris B. Ursulæ reservatæ existant, et in summa, ut dignum est, veneratione habeantur. Tandem quorumdam magnorum, et præcipue nobilis viri domini Francisci de Prado Calderor Hispani, reverendissimi archiepiscopi Rossanensis, per universam Germaniam legati apostolici secretarii, devotioni et petitioni duo capita, quorum uni B. Prudentiæ, alteri vero B. Beatricis ossibus de prædicta societate S. Ursulæ et undecim millium ipsius sodalium sanctarum de speciali S. Sedis apostolicæ desuper concesso indulto ad communis populi, ubi eas transferri contigerit, devotionem duximus donandas: prout donamus per præsentes, certificantes quoque eosdem omnes, et singulos supradictos, et quemlibet eorum, quod hujusmodi capita et ossa veræ et indubitatæ reliquiæ existant, prout nos easdem pro talibus, et ut tales cum populo Coloniensi reputavimus, honoravimus, et venerati sumus, et ante mille annos simulatione, et dubitatione post positis. In quorum fidem et testimonium præmissorum, præsentes nostras testimoniales literas exinde fieri et consueto conventus nostri sigillo sigillari fecimus et mandavimus. Anno domini 1545 die 20 mensis Junii.

[128] Eodem fere tempore per societatis nostræ homines (liceat quæ vera et manifesta sunt absque ullius invidua promere) renovatus est et insigniter auctus sanctarum virginum cultus. Princeps fuit Petrus Faber, [Anno 1544 Petrus Faber obtinet sex crania, quæ in Lusitaniam defert,] primus S. Ignatii in societate erigenda socius, primusque in Germania collegiorum Societatis auctor. Hic anno 1544 Colonia discessurus, nec eo rediturus, cum ibi varia cœnobia sermonibus asceticis excoluisset, ea sponte, non invito senatu, sex crania virginum comitatus parthenici e sacris thesauris suis pro sua in hominem observantia et liberalitate eidem obtulerunt; vel quod oblivioni (ut videtur) datum esset pontificium diploma id genus donationum vetans, vel quod missionem habens apostolicam, ipse Faber sufficiente auctoritate potiretur. Lætus tanta gaza et stipatu martyrum, in itinere periculoso Lusitaniam versus feliciter solvit, quando jactata tempestate navi, cum se in preces dedisset, et dubio procul sanctas præsentes, quarum sacra servabat pignora, deprecatrices adhibuisset, tranquillato mari portum brevi optatum tenuit. Orlandinus testatur et fidem faciunt scripta ejus de animæ suæ negotiis, quorum exemplar ms. penes me est, non esse facile cogitatione, nedum stylo assequi, quam multus esset Faber in cultu beatorum, et sacrarum eorumdem reliquiarum, non modo ad eorum Deique gloriam, sed etiam ad degentium in terra præsidium: nam cum tantum intersit pietatis publicæ, summorumque ad eum cultum principum habere propensos animos; ipse Faber interiore præsensit admonitu, eoque perillustri, tanti esse suffragia cælestium omnium, ut vel unius præsidium plus habeat efficacitatis ad corrigendos hominum mores, quam cunctorum edicta regum et conatus industrii. Ideo cum Lusitaniam salvam Faber cuperet, cujus regis Joannis ea exstabant in Societatem Jesu merita illa compestate, ut vix in orbe profusior in ea fundanda reperiretur alius; statuit etiam has tutelares Ursulanas regi et regno conciliare, quarum preces noverat ob multitudinem tantæ sodalitatis plurimum apud Deum semper valuisse. Ergo solemni luce D. Matthiæ apostoli e sacris craniis virginum, quæ Colonia tulerat, geminum regi et reginæ dedit, ea præfatione se cupientem earum virginum honorem, nec potuisse hactenus excogitare quemadmodum cumulatius honoraret, quam si in talium regum manibus collocaret. Gavisi sunt eo dono principes, et ab ipsomet voluere Fabro in oratorio reginæ decora in capsa reponi; scilicet verebantur profanis tam sancta pignora contrectare manibus. Hæc ex Crombachio.

[129] [alia obtinet V. Petrus Canisius, quæ Romam atque inde in Siciliam asportal.] Alia deinde a Carthusianis patribus auctoritate apostolica accepit V. S. D. Petrus Canisius, qui eas Romam ad S. Iguatium detulit; a quo ad Messanense nostrum collegium, quod Canisius rhetoricam docturus petierat, destinata sunt. In eo solemni pompa recepta; quam epistola, ad Carthusiam Coloniensem e Messanensi collegio die 5 Junii anni 1551 data, descripsit Canisius. Integram edidit Crombachius [Pag. 712 et 713.] ; particulam accipe: Addam nonnihil de sacris reliquiis undecim millium virginum et martyrum Coloniensium: ex his capita duo mihi jam pridem Coloniæ data et auctoritate apostolica Romam uti postulaveram sunt deportata, huc denique transmissa. Igitur ut in nostrum templum deferrentur, solemnis honestissimaque habita est pompa; totius civitatis ordines convenerunt; præcedebat cum canonicis episcopus; comitabantur nobilissimi cives, suum tenebant locum amplissimi magistratus. Quatuor, ut dicimus, ordinum, et fratrum aliorum sodalitates aderant, concinebant musici, clangebant tubæ, scholasticorum cerei collucebant. Adhæc sacris capitibus parata erat sua capsa, pulchris distincta imaginibus, certis ornata versibus, undique auro refulgens. Sunt hæc fateor non per se satis, neque ad pietatem prorsus necessaria, sed quæ tam religiose gesta vidimus, ut vel impios Germanos ad pietatem aliquam excitare potuerint. Quasi vero Sanctus ille sanctorum idcirco contemnatur, quod in sanctis suis prædicetur martyribus, quod in divorum reliquiis agnoscatur, aut in sacris imaginibus intelligatur. Ego felicem sane semper Coloniam putavi, cum cælestibus illis thesauris, et sacratissimis pignoribus affluat: feliciorem vero dixerim, bona si sua norit, ut debito cultu scilicet, ac majore indies reverentia ditissimum penum reliquiarum prosequatur, Deumque sic laudet, sic veneretur in sanctis suis, ut etiam exteri hoc exemplo pietatem suam augeant, magisque confirment, aut certe quidem non imminuant.

[130] [Quum anno 1548 Gaspar Barzæus et Antonius Gomius diversis navigiis Indias peterent, utraque navis] Acceptæ præterea aliæ sanctarum virginum reliquiæ, quæ in Lusitaniam atque hinc in Indiam delatæ mire profuerunt augendo Ursulano cultui. Rem in hunc modum ex societatis nostræ annalibus explicat Crombachius [Pag. 713 et 714.] : Anno 1541 Societas Jesu primum duce sancto Francisco Xaverio penetravit in Indiam Orientalem; in eamdem rogatu S. Xaverii crebro ex Europa coloniæ submittebantur sacerdotum, qui novis statim oppidis, regnis, et regionibus etiam numquam aditis vexilla crucis primi intulerunt. Nobilis inter reliquas ea profectio fuit Indica, quæ anno 1548, ex Lusitania est instituta: in hac eminebant P. Gaspar Barzæus et Antonius Gomius diversis distributi navibus. Ille quidem summus sanctæ Ursulæ cultus toto Oriente propagator, hic vero duorum in hac navigatione per sanctarum virginum deprecationem prodigiorum patratorum occasio. Sacrum is secum sumpserat cranium sodalitatis Ursulanæ, quod et solatium esset, ac præsidium in naufragiis, et origo parthenicæ sodalitatis, cultusque Ursulani propagandi. Utraque navis ventorum turbine divisa, ingens naufragii discrimen adiit, et quidem ea, qua Gaspar Barzæus vehebatur, tantis agitata fluctibus est, ut negarit navarchus, unquam se simili jactatum tempestate. Profuit ea procellarum vis ad morum emendationem; nam quos nulli inferorum metus ad correctionem vitæ, et sacram exhomologesin perduxerant, hæc immitis tempestas adegit ut continuo flagitiis expiati ad frugem se receperint.

[131] [maxime Gomesii periculum naufragii adiit;] Sed altera navis, quæ Antonium Gomium cum capite uno sodalitatis Ursulanæ (quod Carthusianorum Coloniensium ms. codex diserte affirmat paucis annis ante summi pontificis licentia Coloniæ a patribus fuisse impetratum) majus discrimen adiit naufragii… Pridie quam tenerent Mozambicum, prope in portu passi naufragium, cum ab eo septem non amplius abessent leucis, et in achoris starent, quod jam sibi navarchus metuerat ne ab aqua destituerentur; neque frustra: jam enim in sçopulo stabat navis, quod bolide demissa, quia plenus erat æstus, navarchus non adverterat: verum eo paulatim recedente, sub quartam noctis horam navis subito alliditur ad scopulum: primus impetus parum terruit causæ ignaros: cum enim ex eo unum e tormentis excidisset, in illum tormenti casum navis concussionem dejecerunt: at cum jam secundo navis impingeret, territi jam permulti, cœperunt id quod erat suspicari: interim qui navi præerant, studiose, qua profundius esset æquor explorabant, ut ea parte die insequenti discederent: quod cum faciunt, non procul a patrum tuguriolo asseruit e nautis unus, stare in sicco navim: quem cum mendacii impotenter navarchus arguisset, permisit Deus litis sedandæ causa, ut jam tertio sic navis impingeret, ut suis e retinaculis omnibus clavus integer exsilierit. Inde a lite ad salutis curam versi, ad clavum accurrunt: sed altero etiam impetu plane etiam e loco suo excussus est: oneraria contremuit, omnes præsentis mortis imagine obriguerunt: tanto enim impetu allisa fuerat, et tanto fragore, quanto turris aliqua corruisset. Hactenus discrimen ingens, et desperationem omnium ex præsenti mortis imagine audivimus: nunc prodigium admirabile sequitur S. Ursulæ et undecim millibus virginum precibus obtentum, quo totus Oriens et Occidens, postea plusquam Europa unquam ad cultum S. Ursulæ propagandum incubuit.

[132] [sed prolato Ursulano capite, servantur: inde maxime per Indias crevit cultus SS. Virginum.] Vehebatur, ut ante dixi, ea navi Antonius Gomez designatus Goani collegii rector: qui in tanta omnium desperatione insigni religione protulit unum e D. Ursulæ sodalibus cranium, recens allatum Colonia, quod Goam deferebat: et universos gravi oratione ad implorandam Dei opem hujus divæ patrocinio adhortatur. Hic permulti cereis accensis patrem cingere, eas quisque preces fundere, ea concipere vota, quæ cuique extrema vitæ necessitas, grande semper pietatis invitamentum, suggerebat. Tandem ubi quinto impegisset navis, e vadis emersit, mirabiliter inquam: nam inter duos scopulos utrimque divino plane ductu cœpit iter angustum, ut ne quidem navis latera caperet: itaque navis nullo adjuvante mortalium, in alteram partem ita se deposuit, ut tantum non aquam hauriret, qua adversa parte sublata in arctum quodammodo se contraheret: atque ita evasit, ut ipsa navis vere, quod de Argo poetæ fabulantur, animata videretur. Sed nondum prodigiorum finis: supererat clavi cura, quem cum suo loco nulla arte restituere potuissent, et jam de portu tenendo desperarent: Agite, clamat P. Gomez, ac etiamnum postremo in hujus virginis nomine tentate: si neque sic fieri potuerit, illius erit etiam nos, sine clavo in portu securo collocare. Dixerat, atque illi parendi magis studio, quam spe rei perficiundæ iterum connituntur, nec magno negotio perficiunt, sentientes vim aliquam diviniorem cum suis conatibus concurrisse. Atque ita postridie sexto augusti Mozambicum tenuere.

[133] [Nuntius apostolicus concedit Patribus Societatis Jesu generalem facultatem efferendi Colonia sanctarum virginum reliquias.] Hæc et similia quum per literas, quarum usum ab initio summopere commendavit S. Ignatius, per universam nascentem societatem circumferrentur, incensa magis magisque sunt pectora studio adipiscendi sacras sanctarum virginum reliquias. Quum autem Bonifacii IX diploma continuo impedimento esset (singulis enim vicibus a sede apostolica aut a nuntio pontificio per Germaniam facultas petenda erat) boni consuluerunt Canisius et Kesselius, collegii Coloniensis rector, a nuntio apostolico, ad Carolum V imperatorem legato, generalem postulare potestatem; quam hic sequenti concessit diplomate [Crombachius, pag. 700 et 701.] : Sebastianus Pighinus Dei et apostolicæ sedis gratia, archiepiscopus Sipontinus, et sacri palatii apostolici rotæ locum tenens, ad invictissimum principem Carolum Romanum imperatorem semper augustum, ac universam Germaniam S. D. N. Julii divina providentia Papæ III et apostolicæ sedis nuncius cum potestate legati de latere. Dilectis nobis in Christo Petro Noviomago theologo, et Leonardo Kesselio Coloniensis et Leodiensis respective diœcesis clericis salutem in Domino sempiternam. Sinceræ devotionis affectus, quem erga sanctorum, et sanctarum reliquias gerere comprobabimini, nos inducit ut vos specialibus favoribus et gratiis prosequamur. Hinc est, quod nos per dictæ sedis literas (ad quarum insertionem non tenemur) sufficienti facultate muniti vobis, et cuilibet vestrum, ut quascumque sanctorum, et sanctarum reliquias vobis, et unicuique vestrum, ut asseritis, in istis Germaniæ, et aliis inferioribus partibus donatas, et imposterum donandas recipere, et ad partes Hispaniarum, seu alias regiones, provincias, terras, civitates, seu loca ad quæ vos, seu quemlibet vestrum declinare contigerit, asportare, et in aliqua ecclesia, seu ecclesiis, capella, vel capellis, aut alio loco sacro, vel sacris oratorio, vel oratoriis, ubi debita cum reverentia venerentur, reponere, et depositare, seu per quemcumque alium, vel alias personam, vel personas, idoneum, vel idoneas vobis fideles, ad hoc per vos eligendos, hujusmodi reliquias nomine vestro recipere, et recipi, et sicut præmittitur transportari, transferri, et reponi, ac repositari facere, absque aliquo conscientiæ scrupulo, et alicujus pœnæ ecclesiasticæ incursu libere et licite possitis et valeatis, ac illi possint ac valeant, licentiam ac facultatem concedimus pariter et indulgemus. Non obstantibus apostolicis, ac provincialibus, et synodalibus constitutionibus, et ordinationibus, ceterisque contrariis quibuscumque. Datum Augustæ anno a Nativitate Domini, 1551 XIII Kal. Maji, pontificatus S. D. N. Julii Papæ III Anno II.

S. Archiepiscopus Sipontinus Nuncius Apostolicus.
Loc. Sig.��Nicolaus Driel Secretarius.

[134] [Celeberrima translatio Olyssiponensis facta anno 1588.] Hoc diplomate muniti Societatis nostræ patres, miram operam collocarunt in acquirendis a Coloniensibus sanctarum virginum reliquiis; et quidem tam feliciter illa eis cessit, ut brevi pauca essent collegia aliæque domus quæ nil de hoc thesauro haberent. Abundant Societatis nostræ universæ annales; abundant provinciarum historiæ narratibus de translatis et pie cultis Ursulanis pignoribus; neque desunt gratiæ quæ naturam miraculorum habere videantur. Sed nolim ea prosequi, contentus ex Crombachio referre regium apparatum et triumphum quo anno 1588 undecim capita sodalitatis Ursulanæ in templum Olyssiponense S. Rochi Societatis Jesu illata sunt. Id specimen esto rationis, qua tunc temporis hæ fierent solemnitates: Dum furit, inquit Crombachius [Crombachius, pag. 700 et 701.] , hæresi limphata Germania, divorumque sacros cineres impio sacrilegoque pede proterit, inde, dono præcipue Rodulphi secundi imperatoris ac archiducum Austriæ, per Joannem Borgiam et Franciscum de Aragonia undecim parthenici cœtus Ursulani capita Olyssiponem transferuntur, et admirabili totius urbis confluxu, triumpho vix hactenus audito, summa et incredibili omnium ordinum ætatis, sexus et conditionis hominum pietate, in ædem S. Rochi transportantur. Ac licet etiam aliorum divorum exuviæ conjunctæ fuerint; collegii tamen Ursulani numero et magnitudine reliquas simul sumptas multum superarunt. Res integro vulgata libro, selectis præcipuis, ad unum caput contrahetur.

[135] [Constabat pompa ex pueris, sodalitatibus, religiosis, clero et sacerdotibus ferentibus reliquias.] Examinatis igitur attestationibus imperatoriis, pontificalibus et aliorum virorum principum, a quibus hæc sacra pignora tradita fuerant, ut de veritate nullus maneret dubitandi scrupulus, indicta solemnis urbi toti est supplicatio in diem 25 januarii. Nox quæ eum præcurrit, tota consumpta in viis ornandis, [ligiosis, clero et sacerdotibus ferentibus reliquias.] domuum foribus, et plateis singulis, per quas ducenda pompa fuit, tela varia et pretiosa peristromatum vestiendis, ad quod invitabat nocturnus æris campani pulsus, et lumen continuum, quo tectum templi S. Rochi cæli stellati more renitebat. Ipsa conversionis S. Pauli die, sub horam nonam ex æde primaria cœpit egredi prævium pompæ parvulorum agmen coronatum sertis: et ramos virides dexteris prætendens. Sequebantur pueri monastico vario vestitu, decorati iisdem insignibus, quibus priores redimiti: videre in his erat Jesulum, quem Lusitani duo pusiones blanditiis variis ad epulas invitabant, quos ipse vicissim ad cæleste regnum evocabat; varia passim ab his pueruli Christi emblemata de scripturis, expressa literis, et picturis illustrata, populo spectanda ferebantur: hic eum Agnum Dei, ille lilium convallium, coronam capitis nostri, vel titulo simili prædicabat. Hos officiorum urbis insignia cum interpolato gravi et modesto saltu excipiebant. Succedebant sodalitates quinquaginta, propriis ornatæ vestibus, et signis coloris varii, sodales ipsi floribus redimiti lilia gestabant manu, cruces in medio ferebantur. Postea trecenti variorum ordinum religiosi, quos inter de Societate Jesu linteati, funalibus collucebant. Sequebatur clerus frequentissimus: sed reliquiæ argento, auro, gemmisque fulgidæ, inter utrosque in feretris duodecim ditissimis religiose ferebantur a sacerdotibus dalmaticis exornatis.

[136] [Ursulano agmini occurrit ecclesia triumphans,] Eminebant in his capita brachia et ossa varia sodalitatis Ursulanæ, tam episcoporum, quam virginum etiam nominatarum: diversæ partes de S. Ursula duce collegii parthenici, de S. Cordula, quæ postridie mortem oppetiit, de S. Ynes, Odilia: et de aliis ad quinquaginta quatuor; ossa S. Josippæ sororis patris S. Ursulæ brachium: et S. Clementis episcopi Britanni, quem secum sponsus Ætherius adduxerat, integrum cranium, cum denis aliis ejusdem cœtus virginei capitibus, quasi chiliarchiæ singulæ symbolam ad hunc triumphum admirabilem contulissent. Hoc erat corpus totius supplicationis, quasi militantis ecclesiæ: cui triumphans in via, quasi cælis effusa, prodivit obviam, ex iis delecta divis, quos Lusitania præcipuo honore, ut præsides et custodes regni veneratur. Præibat S. Engratia cum octodecim sociis martyribus, quorum sacrum cruorem Gallicanum solum bibit: equis vehebantur omnes, ornatu raro, decori palmis. Agminis princeps, sic verbis salutat venientes:

Nosco solum patriæ cum Gallica regna petebam,
      Lusitana mei sceptra parentis erant.
Templa licet teneam procul hinc distantia divum,
      Huc amor, huc patriæ me trahit alma fides.
Gratulor hospitibus, felici gratulor urbi,
      Unica thesauros urbis et orbis habet.
Munera quærebam, sed abest sua gratia campis,
      Ruris odoratas bruma negavit opes:
Et tamen agmen ago, rubro quod flumine mersum
      Vertit in albentes sæva pruina nives.
Hos aliis igitur pro floribus offero divos:
      Sit precor hospitibus læta corona meis.

Postea cum suis inter cruces urbis miscuit se, junxitque turbæ supplicanti.

[137] [et triplex cælestis hierarchia. Primæ,] Cum ecce tibi progredientibus cælestis palatii specie auro luceque renidens occurrit ad ædium usque fastigia summa faberrime educta, et constructa: quadraginta gradibus adscendebatur: triplices apparebant hierarchiæ locis, et ordinibus singulæ tribus distinctæ: chori singuli angelis quam plurimis, suis quique propriis insignibus, vestibus, ornamentis variegati: diverso musicorum instrumentorum genere instructi, melicis vocibus et harmonia prorsus angelica, cælestis patriæ gaudia resonabant. Tum subductis vel sexaginta primæ hierarchiæ genii subito effusi cælo prodeunt, et melodia dulci sic Ave concinunt sanctorum exuviis:

Salvete o cineres, ossaque principum
Qui jam sidereis mœnibus imperant:
Ad vos aligeri labimur æthere
Rapturi in patriam dulcia pignora,
Dulces exuvias; ni foret impium
Rectores mediis tollere fluctibus,
Ductores gravibus demere præliis.
Ollis digna polo templa locavimus,
Templorum volumus figere postibus
Insignes clypeos, quos violentiæ
Pulsavit toties ira tyrannidis:
Pulsarunt avidæ tela cupidinis,
Pulsarunt stygii fulmina tartari;
Dum non vos patria sede reponimus,
Lusitana damus templa nitentibus
Quæ fecit pietas æmula sedibus.
Hic jam Lysiacæ vos colit inclyta
Gentis religio; quid polus amplius
Addet, cum patriæ vos Deus inferet?

[138] [secundæ] Subducto dein sypario, media prodit aureo e cælo fulgens hierarchia junctura se ceteris, pari concentu, sic intonans.

Quid non terras sperare jubent
Debita cælo pignora divum?
Urbs consiliis clara vigebit,
Cui tot capitum ducitur ordo;
Dum Lysiadæ pia bella gerent,
Hæc firmabunt brachia dextras:
Dum rite colent sacra dona pedum,
Pede calcabunt fera tartarei
Colla draconis: ducite pompam,
Spes o cives ducite vestras.
His stare potest ossibus orbis:
Nil suffultum pietate ruit,
Has nescit opes gemmifer Indus,
Nescit tales Babylon merces,
Deus hoc pretio vendet Olympum.

[139] [et tertiæ gratulationes.] Jam spiritus illi cælestes mortalibus se conjunxerant: demum reductis summis cortinis effundit hierarchia suprema se; prodit obviam; salutat ossa sanctorum, et laudes melice talibus celebrat versibus:

Quisquis hæc divum monumenta cernis,
Cerne, quæ divi documenta præbent,
Hi quibus cæli studiosa plaudit
Aula, cælestem coluere vitam,
Audit attolli sua facta cantu,
Qui suas laudes sapiens tacebat.
Incubant auro, gravibusque gemmis
Membra, quæ duris jacuere saxis;
Quæ sacri tollunt humeri, profanis
Sub tyrannorum pedibus jacebant.
Nescit extingui generosa virtus
Cum cadit, numquam ruitura surgit,
In polum terris volat, unde ridens
Turbines rerum nihil extimescit.
Sancta virtutis pete castra miles,
Sperne vibrantis fera tela mortis,
Quo Deo, quando moriere, vives.

Horum claudit agmen cælestis militiæ polemarchus, et ecclesiæ defensor Michael: omnes pariter cælo relicto jungunt se mortalibus, et supplicantes pie comitantur.

[140] Novum ecce cælum radiat columnis fabre sustentatum, [Sancti patroni Braccarenses,] e quo Lusitani indigites et patroni prodeunt, cœtum supplicantium, et in his sacra divorum lipsana excepturi. Longum et fastidiosum ire per singulos, ac civitatum singularum tutelares suis insignibus, ornatu, comitatu, vel ipsis etiam nominibus recensere. S. Petrus martyr et præsul primus Bracharensis cum sanctis regionis Interamnis tali plausu excepit venientes:

Deseruere polos superi, cælum adspice, nostra
Clauditur urbe; suos en Lusitania divos
Evocat e cælo, vos ut sacra dona salutent
Brachara ad obsequium studet officiosa præire.
Pastor ego primus tanti gratator honoris
Agmen ago, quem sanguineo mors purpurat ostro.
Insignes baculis et majestate tiaræ,
Hinc Martinus adest: hinc stat Gerardus, et ille
Cui fructu nomen virtutum exuberat: ardens
Ignescit radiis Victor, cui palma triumphi
Purpuream intexit chlamydem Gonsalvus; amico
Arridet vultu, roseoque Rosendius ore;
Victricis monimenta necis, cui dextera servat,
Adspice Pantaleon: ille est lux maxima regni.
Idem omnes simul ardor agit, sacrata tueri
Ossa, triumphalemque sequi primo ordine pompam.
Hesperiæ primas ego sum: nunc cedere præstat,
Primus ad obsequium titulo meliore præibo.

[141] [Conimbricenses] Sic S. Damasus pontifex maximus, adlectis sibi sodalibus Conimbricensibus tutelaribus, una cum ipsis majestate magna hoc elogio venientes excipit:

Lysiaci quondam regni caput, æmula Athenis,
Huc me sidereo Conimbrica traxit olympo,
Divinas ut opes, augusta sacraria divum
Excipiens, patriis gratator honoribus adsim.
Ultro se comitem, vultu regina verendo,
Elisabeth meritis, quam sceptro ingentior, addit.
Accedunt alta socii de stirpe Minorum,
Qui Marrochæas calcarunt ter pede Lunas,
Grandia pro Christo pugnando vulnera passi.
Consortes aquilas titulis et honore Columba
Pone sequens, fert diva sui monimenta triumphi.
Stemma crucis lectum claudit Theotonius agmen,
Inconcussa Dei qui nomine numina servans,
Altius ætherium sub pectore figit amorem.
Ergo omnes nova cura movet, novus allicit ardor
Obsequi: sed me vinclis propioribus arctat
Dulce solum patriæ, meritas exsolvere grates
Hospitibus jubet, et solemni incedere pompa.
Ibo pedes dulci cœtu stipante meorum
Celsior in solio, quam cum me Roma locavit,
Et pedibus totum provolvit ad oscula mundum.

[142] [et Ulyssiponenses similiter salvere jubent novas advenas.] Cælestium agmen clausit S. Vincentius, cum patronis Olyssiponis, Eboræ et Scalabis: cælum sibi jam quoddam illi videntur Olyssipone habitare, quod deinceps tot indigites velut stellæ firmamentum vermiculabunt: horum non possum salutationem festivam præterire:

Queis vos obsequiis, queis vos sacra fercula pompis
Excipiam? studiis urbs hæc sua facta minora
Demiratur amans, nec vota æquare valebit,
Ars licet, immensusque labor desudet honorum.
Hactenus urbis eram patronus: jam mihi cæli
Patronus videor, quantum cæli instar in urbe est?
Cælituum spectanda cohors, quos gloria tangit
Urbis Ulyssææ, et stimulis proprioribus urget,
Accurrunt faustum inprimis Antonius astrum,
Plurima per totum spargens miracula mundum;
Sidera terna dehinc rubro lita sanguinis ostro
Irradiant, Giliusque Erebo virtute tremendus
Hyrenem sequitur Scalabim, quæ nomine clarant,
Mancius Eboreæ primus pater urbis et alter
Morte mihi et vitæ similis Vincentius adstat,
Cui Christeta soror, fortisque ad bella Sabina.
Huc nos vester honos, et cælo gloria traxit:
Non erat hospitio par terra: adscivit Olympum.

Coierat jam cum militante triumphans cælitum ecclesia, sua ut præsentia festivum novorum tutelarium divorum ingressum in Lusitanam Olyssiponem decorarent: novis igitur præsidibus arcus erecti triumphales, ii palmas eorum, decora, victorias et tropæa venienti pompæ prædicabant.

[143] [Arcus triumphalis cum emblematibus et figuris castitatis] Primus occurrit quadraginta latus palmos: altus decem, qui fastigia domorum plateæ pulcherrimæ adæquabat. Frons prima episcopis, doctoribus et confessoribus erat consecrata, quorum nonullæ reliquiæ feretris in sublimibus portabantur: inerant emblemata, symbola, lemmata, raræ picturæ et inscriptiones, cum statuis prægrandibus. Prætereo puncta; parum enim ad institutum faciunt. Altera facies ejusdem sacris virginibus et viduis erat dedicata: eminebant statuæ majores, una cum leone frenato, adjecto lemmate: Continua pugna, rara victoria castitatis. Aderant Virginitas et Pudor cum symbolis et hac epigraphe: Ornamentum Virginitatis Pudor. Et:

Purpureo velo obnubens pudor afflat honorem.
Casta sub hoc ostro pulchrius ora latent.

Custos alter Virginitatis Rigor hanc præferebat fronte inscriptionem: Defensor Castitatis Rigor; carmen subjectum legebatur:

Virginibus dat tela rigor, rigor arma ministrat:
Hunc habet armigerum regia virginitas.

[144] [ejusque mercedis.] Videre erat et aureolas virginum in cælis: agnum choris diversis florido in monte sequentium omni fidium, psalteriorum ac melicorum instrumentorum genere vocibusque delicatissimis carmen novum concrepantium, spargebant interim cælestes genii desuper plenis canistris flores, rosas, lilia: et oculis visendam offerebant hanc epigraphen: Hi emti sunt de terra, primitiæ Deo et agno: et hinc sequuntur Agnum quocumque ierit; virgines enim sunt. Cantabunt canticum novum. Amoris item et Timoris adjectæ statuæ versum hunc ostentabant.

Hinc timor, hinc custos, virginitatis amor.

quorum schema varium, hæc subjecta declarant carmina. Amoris quidem,

Crux mihi pro pharetra atque arcu: sic pectore figo:
Vincitur alter: at hic omnia vincit amor.

Timoris hæc faciem exprimunt:

Judicium mortemque inter cæli arma tremiscit:
Præstet hic in terris omnia tuta timor.

Præter alias castitatis comitum varias statuas, symbola, lemmata, Josephi patriarchæ continentia solis et stellarum submissione remunerabatur: at orbis incontinentia flammis et undis obruebatur, his adjectis epigrammatis:

Hinc atque hinc gemino Josephus pegmate surgens
      Bina verecundæ sidera lucis habet.
Disce hinc quid possit castæ vis inclyta mentis,
      Et quantum mittat sub sua jura pudor.
Hic solem et lunam, numerosaque sidera fratrum
      Subdita jure sibi vidit: at ille Deum.

Contra juncta nemesis in prostibula castitatis sic detonabat:

In Venerem quatit arma tonans, hic sulphure cælum
      Rumpitur, hinc validis terra voratur aquis.
Pœnarum exhaustum satis est: sed ut improba cesset
      Luxuries, non est flamma, nec unda satis.
Castus amor satis est: namque hic cælestibus armis
      Arma pharetrati vincit amoris amor.

[145] [Arcus triumphalis apostolorum et martyrum. S. Rochus excipit novas reliquias.] Progressa dein pompa longius in via statuas oculis obvias virtutum habuit, quæ digito arctam cæli viam divorum tritam vestigiis intendebant. Sequebatur arcus triumphalis alter, apostolorum et martyrum tropæis inclytus: via ducibus virtutibus directa: et arcus ultimus victoriosæ Christi cruci et gloriosæ Dei Genitrici Mariæ dedicatus, silentio potius involvendi, quam verbis imparibus, quæ artem et elegantiam non assequantur, obscurandi. Ventum tandem ad S. Rochi basilicam, aulæis, auro gemmisque fulgurantem. S. Rochus visendus prodibat, hospites novos gratulabundus festivo plausu excepturus. Ejus hæc imagini carmina subjiciebantur:

Divorum sacra ossa, quibus cæli aurea templa
      Debentur, nostræ tecta subite domus.
Nostrum hoc limen erat: vestrum hinc erit: inclyta posthæc
      Nomina vos titulo nobiliore date.
Vos procul hinc petiisse mei penetralia templi,
      Id mihi divini stemma decoris erit:
Id mihi sat tanti cumulo contentus honoris
      Aut cedam, aut hospes, si retinentis, ero.

Respondent cælites, quorum reliquiæ templo inferebantur:

Gallorum decus, et dubiæ spes fida salutis,
      Quem canit Europæ dedita fama plagis,
Hic ubi sensit opem, gens Lysia sæpe vocatam,
      Hic te perpetua posteritate colet;
Hic tibi semper honos: hujus tibi numina templi
      Semper erunt, meritis nec satis illa tuis.
Nos, ubi tanta viget superi reverentia regni,
      Excipere hospitio te voluisse sat est.

[146] [Quanta tunc emicuit pietas et Dei beneficentia.] Postridie festum translationis celebratum est, cantato in pontificalibus solemni de omnibus sanctis sacro: continuatæ per dies octo supplicationes, ad ædem S. Rochi, variarum sodalitatum: studiosorum etiam et pauperum civitatis: ingens concursus populi ad honorandas dictas reliquias: in multam indies noctem productæ preces. Multa per totum illud tempus mira contigere: nihil in tanto triumpho turbatum uspiam: nihil in urbis totius divitiis usurpatis deperditum: defluxerant ex S. Elisabethæ reginæ veste paulatim uniones mille quingenti: omnes eodem die reperti redditi sunt, similia referuntur quamplurima: D. Antonii Paduani meritis inventio adscribitur, divinæque providentiæ. Sanitates eo tempore divorum suffragiis impetratæ reticentur, donec exactius discussæ pontificali autoritate probentur. Proposita deinde præmia poetis, qui de SS. reliquiis quam elaboratissimos versus pangerent: ac ei, qui palmam referret, Ferdinandus Mascarenas quadraginta ducatos obtulit. Hæc fusius retuli, ut omnes cum Lusitanis hoc de reliquiis judicium forment, nusquam gloriosius divitias omnes impendi, quam in sacris his exuviis exornandis: nusquam ingenii vires exerceri melius, quam in laudibus divorum celebrandis. S. D. Sixtus V postea jubilæum amplissimum contulit omnibus, qui in festo S. Ursulæ sodalitatem partheniam percepta sacra synaxi venerarentur.

§ XIV. Quod judicium ferendum videatur de reliquiis sanctarum virginum, quæ passim servantur in templis.

[Extra controversiam est multa ex retectis corporibus vere martyrum esse;] Translationes reliquiarum præcipuas retulimus, easque maxime ex quarum historiis aliqua intelligerentur indicia, quibus veras eas esse sanctarum virginum reliquias statutum fuerat. Multa elata fuisse corpora, quibus apponebantur vasa plena sanguine arena mixto, vidimus; multa, quibus capita, pectora aut alia membra sagittis et telis transfixa, offendimus; multa, in quibus mille martyriorum signa adspexere Tuitienses, obvia habuimus: quæ omnia quin vere martyrum corpora sint quis ambigat? Atque hoc loco vellem relegat scriptor quæ superius in Commentario prævio numm. 232 et seqq. retulimus de retectione aliquot polysomorum seu fovearum, quibus multa capiebantur corpora cum sexcentis violentæ necis præclaris indiciis. Hæc scilicet inventio recens est, quippe quæ anno 1640 facta fuerit; hæc descripta a testibus oculatis Crombachio et Gelenio et a suppare Papebrochio; hæc accurate cognita, ita ut ne res quidem minima lateat; et ut qui ejus descriptionem legat, videatur non posse non exclamare cum Papebrochio ferreum esse qui se his victum non fateatur. Atqui veteres picturæ Colonienses sæculi XIII seu etiam antiquiores sanctos martyres, in sepulcris conditos, eadem exhibent capitis et brachiorum compositione, qua illi anno 1640 inventi sunt. Quocirca dubitandum non est quin, ut nemo prudens negarit vere martyrum fuisse quæ paulo ante medium sæculum XVII inventa sunt corpora, sic quoque martyrum fuerint quæ quatuor aut quinque sæculis ante extracta fuerunt, quum scilicet tabulæ illæ sunt pictæ. Neque minus favens judicium ferendum videtur de reliquiis, quæ aliquando judicio Dei per ignem examinatæ et probatæ fuerunt.

[148] [sed fieri potest ut inter ea sint quæ ad Ursulanum agmen non pertinent;] Verum quæri potest an nulla effossa sint corpora, nullis martyrii signis comitata, sed nudis indicata visionibus (quæ quam facile fallere possint, ignorat nemo) et, quod multo pejus est, solis ignibus fatuis seu volaticis. Equidem nullis dubito quin foderint sæpius terram, non aliis inducti indiciis; sed quum inciderent in corpora, quæ martyrum esse nil aliud suadebat, an tunc ea extraxerint et reliquiarum habuerint loco, dicendo non sum: nil habens cur affirmem, nil cur negem. Dici quidem potest præsumendum esse omnia rite et prudenter fuisse gesta: sed an præsumptio hæc validis nitatur fundamentis vehementur dubito, quum universum id negotium parum curasse videantur Colonienses episcopi, rebus politicis omnino immersi, et unusquisque, cui liberet industrios adhibere fossores, reliquias extrahere posset. Hæc mihi pro veritatis amore fatenda sunt. Quæ ut paucis complectar, plane persuasum mihi est plerasque reliquias de collegio S. Ursulæ, quæ olim cultæ sunt atque etiamnum coluntur, vera et genuina sacra esse pignora; sed fieri posse ut immixtæ sint nonnullæ quæ eumdem honorem non merentur: quin distingui possit (si excipias corpus S. Ursulæ quod in æde sua primaria servatur cum capite corona ornato pretiosa) quæ sint certæ, quæ dubiæ originis.

[149] [sed propterea nil mutandum in cultu, ut suadetur auctoritate Lipomanni, Leibnitzii et Gabrielis a S. Vincentio,] Neque his ego ullo modo detractum aliquid velim de cultu illorum cinerum: duobus abhinc annis translationem procuravi ipsemet unius ejuscemodi capitis, quamquam quæ modo scripsi jam firmiter inhærebant animo. Quid ergo? Liceat mihi hic denuo repetere quæ alio de hac re scripsi loco [Act. SS. tom. VIII Octobris, pag. 333.] : Placet sententia doctissimi Veronensis episcopi et aliquando concilii Tridentini præsidis, Aloysii Lippomani, a quo, priusquam describerentur raræ aliquot Veronenses reliquiæ, fuit per archipresbyterum facta admonitio pro fide ipsarum reliquiarum … nimis scrupulosum esse in sanctis reliquiis honorandis mirabile non esse, cum eo major sit honor Dei in sanctis reliquiis, quum etiam eas, quæ non vere essent reliquiæ, fideles populi amore Dei studio devotionis, quando complectantur [Ap. Biancolini, dei Vescovi di Verona, diss. II, pag. 163.] . Placent eamdem in rem ipsius Leibnitzii verba; qui, postquam sanctarum reliquiarum probavit cultum, hæc sapienter subdit [Systema theologicum, num. 40, pag. 116, edit. Lovaniensis; 1845.] : Quoniam autem pii tantum affectus res est, nihil refert, etiamsi forte contingeret reliquias, quæ pro veris habentur, suppositias esse. Interea danda opera est ne imprudenti devotione nos risui, ecclesiam contemptui exponamus apud eos qui foris sunt. Placent demum principia, quibus innixus est præstans theologus carmelita discalceatus, Gabriel a S. Vincentio, quum, interrogatus ab episcopo quodam de reliquiis, de quibus dubium erat essentne sancti cui tribuebantur, sententiam suam hac de re aperuit: Habent, inquit [Ap. Boldetti, Osservazioni sopra i cimiteri de' santi martiri, pag. 704.] , sancti jus ut eorum reliquiæ publicæ venerationi exponantur; quo jure non sunt privandi, nisi luce clarius sit, tales reliquias non esse alicujus sancti… Item si essemus in dubio de reliquiarum veritate, ad illarum favorem concludere deberemus. Nam in rebus ad animam pertinentibus juris apices non attenduntur. Id ipsum pro jure et honore Dei et sanctorum, in quibus Deus honoratur, dici debet. Et si episcopi in rebus aliis dubiis v. g. dispensationis matrimonii, quando sequitur præjudicium, possent declarare in favorem matrimonii; id multo magis facere poterit idem episcopus in favorem cultus erga sanctos.

[150] [quum cultus reliquiarum relativus sit.] Rectissime enim dixit Leibnitzius cultum reliquiarum pii tantum affectus rem esse, seu cultum relativum, quo non proprie inanimatos cineres, vestimenta et alia hujuscemodi veneramur, sed ipsos sanctos; neque singulare id obsequium diversi ordinis est quam imaginum veneratio: adeoque, ut omnes plane consentiunt parum interesse utrum imagine vera sanctorum facies exprimatur necne (idem est de honore qui regibus et principibus aliisque viris eximiis per publice proposita simulacra adhibetur); sic quoque, ut recte conclusit Leibnitzius, nihil refert, etiamsi forte contingeret reliquias, quæ pro veris habentur, supposititias esse. Verumtamen, quamquam hæc ita sint et certissime valeant ad superstitionis avertendam calumniam, procul absum ut inficias eam quin, quemadmodum optandum esset ut omnes imagines accuratæ essent et ad vivum expressæ, sic quoque omnibus votis expetendum sit ut nullæ uspiam essent falsæ reliquiæ, et ne dubiæ quidem: longe enim in omnibus præstat aperta veritas. Idcirco, ut hæc (quantum fieri potest) procurarentur, jussit concilium Tridentinum sessione XXV novæ reliquiæ ne recipiantur, nisi episcopo recognoscente et approbante; qui simul atque de his compertum habuerit, adhibitis in consilium theologis et aliis piis viris, ea faciat quæ veritati et pietati consentanea judicaverit. Sed durius esset reliquias amovere quæ non novæ seu nuper detectæ, sed jam pridem in honore sunt; eo nomine aut prætextu quod dubitari potest utrum nil falsi subsit; et nedum ea severitas pietati faveret et religioni, officeret quam plurimum absque ulla spiritalis damni compensatione. Recte itaque sacra congregatio interpretum concilii Tridentini in causa Cæsaraugustana 20 Octobris 1581 et in Albana 3 Martii 1668 respondit [Ibid. pag. 700.] reliquias, si antiquæ sint, (etiamsi certis documentis demonstrari nequit eas genuinas et sinceras esse,) in eadem veneratione esse habendas. Utique abjicienda ossa et alia id genus, quæ vere supposita videntur aut ad nullum sanctum, qui probe cognitus sit, referuntur; non enim umquam antiquitas erroris præjudicare potest perpetuæ novitati veritatis; sed mitius agendum, ubi vaga tantum emergunt dubia, maxime si ii, quorum reliquiæ dicuntur, certe in sanctorum habentur numero.

[151] [Nomina certa servanda, atque etiam ea quæ potius communia quam propria sunt,] Nil itaque est quod culpem cultum et venerationem quibus passim prosequuntur fideles reliquias de societate S. Ursulæ: unum tamen mihi non placet, quod, quemadmodum superiora, sic summo quoque candore proferre atque explicare liceat. Corpus S. Ursulæ et caput corona pretiosa redimitum (est enim alterum caput, de quo aliud sit judicium), in basilica Coloniensi asservata, rectissime hujus sanctæ virginis reliquias haberi, arbitror satis manifestum a me esse factum. Titulum quoque Ætherii genuinum esse quis dubitet? Nomina præterea SS. Senciæ, Gregoriæ, Pinnosæ, Marthæ, Saulæ, Britulæ, Satuinæ, Rabaciæ, Saturiæ et Palladiæ in usu erant, priusquam opera data fuisse videtur procudendis nominibus: verum ubi harum nunc sint reliquiæ, quæ olim certe in Coloniensi suburbana æde servabantur, nemo dixerit. Alia vero omnia nomina incertæ originis, et meo judicio (si aliqua forte excipias, de quibus tamen non constat) pro libitu eis afficta. Neque id institutum (si recte intelligatur et observatur) improbandum est; quum, ut Ferrandus animadvertit [Disquisitio reliquiaria, lib. I, cap. 5, art. 1, pag. 186.] , experientia usuque quotidiano videamus fideles multo minori affectu, studio et pietate affici et ferri erga divorum illorum exuvias, quorum nomina mortales latent, quam adversus eas, quæ certis nominibus indigitantur; potentius enim nobis nota et certa quam obscura, ignota et incerta solent movere animos, ideoque major divinæ gloriæ atque cælitum cultus ac venerationis plerumque accessio fit.

[152] [quemadmodum gravissimi viri suadent,] Et certe, addit Mabillonius in opusculo, cui finem præfixerat castigationem nævorum, quos in venerationem sanctorum et reliquiarum irrepsisse dolebat [Epistola de cultu sanctorum ignotorum, altera editio, pag. 83.] , certe recens inventum non est sanctis martyribus, quorum nomina ignota essent, adscititia imponere nomina, modo ut de vero ac legitimo eorum martyrio constaret. Exemplo sit Adauctus, qui cum S. Felice martyre colitur tertio calendas septembris: cui, quod ejus nomen ignoraretur. Adaucti nomen tributum ab ecclesia est. Ita sanctis quatuor Coronatis, ita multis aliis veris ac indubitatis, quos ab antiquo colit ecclesia, aliena nomina imposita sunt, ut ab aliis distinguerentur. Non ergo recens inventum est (tametsi forte rarius olim fiebat) quod sanctis anonymis, quales sunt plerique illi, quorum corpora e Romanis cœmeteriis eruuntur, subdititia imponantur nomina, modo cum receptis et authenticis non confundantur, quod Romani vitari student. Et certe iniquum videtur innumeros martyres, qui simul uno in loco unaque die passi sunt, quales fuere quadraginta quatuor millia in Ægypto, qui ex edicto decimi noni anni Diocletiani martyrio coronati sunt, teste Ignatio patriarcha Antiocheno: iniquum, inquam, videtur tot martyres debito fraudare cultu eo tantum prætextu quod nomina eorum ignorata sint. Quæ omnia postquam calculo suo probavit Benedictus XIV [De canonizatione SS. lib. IV, part. II, cap. 28.] , quærit quæ nomina sanctis ignotis imponenda sint. Ad quæ respondet [Ibid. num. 15.] : Dicimus autem nomina esse appellativa, quæ omnibus sanctis communia sunt. Dein recitat in hanc rem decretum sacræ congregationis indulgentiarum et sacrarum reliquiarum, editum die 23 junii 1670, in quo hæc leguntur: Actum est de nominibus, quæ sanctorum martyrum reliquiis fere imponuntur, cum nullibi apparet quo nomine appellarentur: et sacra congregatio dixit: In decretis. Statuerat enim felicis recordationis Clemens papa IX ea sola nomina adhiberi quæ omnium sanctorum communia sunt atque appellativa; omnes enim et Justi, et Candidi, et Deodati, et Victores vocari merito possunt.

[153] [sed ficta, quæ propriorum rationem habent, et dignitates falsæ nequeunt probari.] Hæc proba et secundum rectam rationem præcepta; sed aliam omnino regulam secuti sunt Colonienses fossores. Principes excogitarunt et reges; episcopos certarum sedium, presbyteros et diaconos nonnullarum civitatum; et, quod multo pejus est, quum ante omnia S. Ursulæ reliquiæ et aliarum, quarum nomina vere nota erant, a fidelibus expeterentur, plurima corpora dixere esse S. Ursulæ, S. Pinnosæ et similium. Cum Baldellio mendacium et deceptionem id vocat Benedictus XIV [Ibid. loc. cit.] et rem confusioni afferendæ aptissimam cum Mabillonio. Quocirca laudandi ii mihi viderentur qui abolerent suppositarum Ursularum, Pinnosarum et aliarum id genus nomina, reliquiis affixa aliis quam quæ in Coloniensi S. Ursulæ basilica servantur. Quod ad reliquos spectat, retineant Cyriacus, Pantulus, Permerius, Foilanus aliique sua nomina, sed pontificis seu vicarii Romani, episcopi Basileensis, Parmensis, Lucensis etc. deponant titulos; idemque faciant fictitii reges et principes: satis sit dixisse eos cum S. Ursula martyrium fecisse. Nomina quippe eorum, si non communia, ejus tamen sunt generis ut confusio cum aliis sanctis timenda non videatur: contra tituli mendacio et deceptione sunt pleni. Quod vero attinet ad alia nomina, quæ B. Hermannus tanto numero sibi cælitus intellexisse visus est et quæ alii etiam excogitarunt, hæc pleraque ejusdem sunt generis ac Cyriacus aliique, de quibus mox dicebam. Sed tanta consuetudinis vis est et pondus ut vix sperare audeam quemquam fore qui his aurem adhibeat eaque exsecutioni mandet; quamquam profecto communi ecclesiæ sensu nitantur, et a theologis et juris canonici interpretibus, qui has res versarunt, passim tradantur et inculcentur. Sed hæc hactenus. Subjicio catalogum reliquiarum quem olim contexuit Crombachius, ea mente ut, qui aliquid de his lipsanis apud se servent, ii sciant de his mentionem fecisse hunc scriptorem, apud quem forte (multa enim quæ de reliquiis habet Crombachius, neque pauciora quæ eum latuerunt, ipse lubens omisi) historiam translationis reperturi sint. Gallice vertit hunc catalogum Damasus a S. Ludovico [S. Ursule triomphante, pag. 445 et seqq.] eique inseruit nonnulla nomina quorum ipse pleraque capita aut corpora Colonia in Gallias detulerat. Sed operæ pretium visum non est ea huc intrudere, multoque minus hunc catalogum augere nominibus, quæ maxima copia facile daret Italia.

§ XV. Nomina martyrum Ursulanarum collecta ex titulis sepulcralibus, et indicibus ecclesiarum, in quibus reliquiæ eorum adservantur, vel fuerunt, et aliis quibusdam auctoribus.

AUCTORE CROMBACHIO.

Fidem meam, inquit Crombachius initio hujus catalogi [S. Ursula vindicata, pag. 745.] , quoad singula recensenda nomina nolo interponere, licet enim ea, quæ constant e veris titulis sepulcralibus, probem universa: vereor tamen, ne in quosdam indices ecclesiarum assumenta quædam irrepserint: unde tantum autoritatis tributum his nominibus volo, quantum merentur, unde deprompta sunt. Multo minus ipse meam fidem interponere vellem, maxime quoniam post rerum publicarum conversiones et tot bella, quibus hoc sæculo et sæculo proxime præterlapso tot templa et monasteria destructa et in alios usus conversa sunt, innumeræ quoque in sanctorum reliquiis mutationes contigerunt.

Abararius dux, catal. Tuitiensis.
Abbatissa, caput Mediolani in S. Petro, Paulus Morigi, in Med.
Acarisma V. cat. Tuitiens.
Acarisma V. cat. ad albas dominas, Coloniæ.
Aconina V. translata Osnabrugum circa ann. 1343.
Acytus f. regis dictus Magnus cat. Cæcilianus.
Adalecta, pars capitis ejus Magdeburgi.
Adjutor cat. ad Minores Coloniæ.
Adjutus, mandibula ejus Abbatis-Vallæ, in Franc. Gonzaga.
Adrianus decennis f. regis, pars ad Machabæos, pars in Schœnaw, cat. loci utriusque.
Adrianus frater Anastasiæ, Parisiis, Gonzaga.
Adwigis ducissa, ad S. Cæciliam.
Ægidius rex cum uxore et liberis, ad Joannitas Colon. pars in S. Cæcilia, ubi vocatur nepos Dionethi; caput in Horto Mariæ Coloniæ.
Ægidius F. S. Imaynæ, ossa ejus Trudonopoli.
Ætherius sponsus, ad S. Ursulam in tumba argentea, pars cranii in veteri Monte, miraculis clara.
Æthiops M. Cnechsteinii.
Afra V. Cnechsteinii caput.
Afra V. ad Joannitas. Greffgen.
Afra V. Mariæ cellæ, Hondius in Metr. Salisb. f. 503.
Afrina V. vertex ad corpus Christi, corpus in S. Cæcilia.
Agalisa V. Magdeburgi, cat. Magdeb.
Agaria in Carthusia Col.
Agarius dux, pater S. Pinnosæ Tuit. et Minores.
Agaricus M. Carthus. Colon.
Agatha V. ad S. Gereonem cum spiculo ferreo caput.
Agnes V. ad S. Gereonem, quædam ejus reliquiæ.
Agnes soror Ursulæ et Barbaræ, Cæcilianus.
Agnes corpus totum in Hemmenrode Cister. Ord.
Agnes cum Martha et Afra, Joannitæ. Greffgen.
Agnetis V. reliquiæ in Carthus. Rutelana ad ripam Mosæ.
Agonida V. caput Gorneii in Normandia. Gonzaga.
Alandra Trudonopoli.
Albana V. Mediolani apud Ursulinas. Paulus Morigi.
Albinus Monachii caput et os, ex lit. S. Michaelis.
Albina V. translata in Schœnaw, ubi hodieque est.
Albina V. adduxit mille virgines, Tuit.
Albina matrona regina Trudonopoli.
Albinæ caput Gerundæ in Hispania, Gonzaga.
Albina V. regalis ad S. Claram.
Albina ad albas dominas alia.
Aldegundis caput in monasterio Aldenbergensi.
Aldegundis V. caput in Carthusia, corpus Magdeburg.
Algundus, ad S. Cæciliam.
Aleidis V. f. comitis Cæcil.
Aleidis Izannorum Osnaburgi. Greffgen.
Aleidis caput in Steinfeldt.
Aleidis caput in Cnechstein.
Alxander dux dum uxore Eug. et filia Angelina, Cæcil.
Alexander dux Monachii ex lit. S. Michaelis.
Alepsindis regina. Tuitiensis.
Alina V. Tuit.
Alva Tuit. et Trudonopoli.
Alma V. Tuit.
Alverna, caput ejus Biturigis. Gonzaga.
Amanda ducissa, ad S. Maximinum.
Amanda neptis Ætherii, caput Mediolani apud dominicanas.
Amandus episcopus de Lauduna, Tuitiensis, Tremoniæ, et pars Trudonopoli.
Amandus miles, ad S. Ursulam.
Amandus pædagogus pueri regis de Hispania, ad S. Ursulam.
Ambetta in monte Andacensi, Chronicon.
Ambrosius cardinalis Osnabrugi. Greffgen.
Ambrosius, ad Joannitas.
Ambrosius episcopus, caput ad S. Ursulam.
Amerus rex Portaniæ, ad sanctum Maximinum.
Amicus, Trudonopoli.
Ammetta, cat. Conradi L. Rechlinghusani.
Amor, caput Baraduci in Francia. Gonzaga.
Anastasia neptis S. Ætherii, ad S. Maximinum.
Anastasia, Heisterbacum translata, Cæsar. lib. VIII, cap. 86.
Anastasia V. Magdeburg.
Anastasius comes de Antiochia, Cæcil.
Ancilla V. f. regis, cognata S. Ursulæ, Cæcil.
Angelina V. filia Alexandri et Eugeniæ, Cæcilia.
Anna V. ad S. Gertrudem Coloniæ.
Anna soror regis Hispaniæ brachium ad carmelitas, pars ad Cruciferos.
Anna V. socia S. Cordulæ, ad Joannitas.
Anna V. Cæcil.
Annerius de Antiochia, Brulæ.
Antia, Cat. Conradi L. Rechlinghulsani.
Antonia V. in Cnechstein.
Antonina V. Osnabrugi. Greffgen.
Antonina V. ad S. Joannem Baptistam claret miraculis.
Apollinia dens ejus Trudonopoli.
Apollonia V. in S. Ursula. Greffgen.
Apollonia V. pars capitis in Horto Mariæ Coloniæ.
Aquilinus M. et episcopus de Aquileia, Tuit. et Trudonopoli.
Arthemia Argentorati, ad Joannitas clara miraculis.
Arthemia regina in Cilicia ad sanctam Ursulam.
Ariapila V. corpus Andaini in sancto Huberto. Raise.
Arimundus capellanus et martyr Tuitii.
Armonia V. digitus pedis ejus Magdeburgi.
Ascabaria V. Tuitii.
Asbæus Romanus et M. Cæcil.
Aspasia nova V. Magdeburgi.
Aspasia V. regina caput in S. Gertude Colon.
Asteriolus M. ad Minores.
Assuerus rex. Cæcilianus.
Astradia V. ad S. Claram.
Auctamia V. in Beninghausen.
Audoontus archiepiscopus sacellanus S. Ursulæ. Raise 91.
Avina V. Magdeburgi.
Avitania V. in Beninghausen.
Aurea caput Cremonæ apud Sanctimoniales.
Aurea V. Minores: item in lit. Monacensi S. Michaelis.
Aurea V. f. Gerasinæ reginæ ad Machabæos.
Aurea Corona, caput Monachii, in lit. S. Michaelis.
Aurelia V. non martyr Argentorati febrientibus opitulatur.
Aurelia caput in Weissenburgensi monasterio, Coccius in Dagoberto.
Aurelianus M. ad albas dominas.
Aurelius rex Dardaniæ.
Australia V. ad Minores.
Auta V. translata Olyssiponem. Osorius, lib. XIII, f. 315.
Axpara ducissa, Tuit.
Babyla V. Tuit.
Babyla Trudonopoli.
Babyla V. alia, Tuit.
Babylia reginæ Gerasinæ filia ad Machabæos.
Babylia, caput ad Gradus Mariæ. Sacrarium Coloniense.
Babylia V. ad S. Cæciliam.
Babylia Liesbornæ.
Babylia, pars apud Cruciferos Coloniæ.
Babylia Magdeburgi.
Babylia translata Viconiam anno 1158. Raise.
Babylia, pars capitis ad SS. Apostolos.
Babylla Venetiis ad S. Jacobum. Gonzaga.
Balagia V. Tuit.
Balbana, caput in abbatia Campoliliorum in Austria.
Balbina regina ad S. Maximinum.
Balbina ad S. Ursulam.
Balbina ad S. Pantaleonem.
Balbina regina matrona, Trudonopoli.
Balbina V. consocia S. Ursulæ ad albas dominas.
Balbina Magdeburgi.
Balbina V. caput in S. Gertrude Coloniæ.
Baldina in monasterio Bonæspei, Raise f. 118.
Balthasar M. ad Minores et in Cnechstein.
Balthus Cæcil.
Bapcaria V. Viconiæ, Raise f. 529.
Barachia V. Tuit.
Barachius episcopus Hiberniensis, Tuit. et Carthus.
Baragia Magdeburgi.
Barbara V. soror Agnetis et Ursulæ, Cæcil.
Barbara V. de Hispania, Cæcil.
Barga V. Tuit.
Bargaria V. Lisbornæ.
Barginia V. Tuit. et Trudonopoli.
Bargona V. cognata S. Ursulæ. Cæcil.
Bargonia V. ad S. Claram.
Barthurius M. et miles de Britannia, Cæcil.
Barthymia regina in Cilicia soror Arthemiæ, ad S. Ursulam.
Basila ad Minores.
Basilia anno 1286 reperta, Bannelius.
Basilius dux, cognatus Ætherii regis, Cæcil.
Basilla ad Minores.
Bassanus M. Cremonensis, Tuit. Magdeburgi, Trudonopoli: corporis maxima pars cum capite in Monte veteri.
Beata V. ad albas dominas.
Beatrix ad S. Maximinum, anno 1545 donata Hispano cuidam.
Bela V. M. Monachii in lit. S. Michaelis.
Benedicta V. ad Joannitas.
Benedicta V. capite abscisso, ad S. Ursulam.
Benedicta alia cum 4 sororibus, ad Joannitas.
Benedicta corpus Viconiæ, Raise 529.
Benedicta caput Gerundæ in Hisp. Gonzaga.
Benedicta translata ad Caricampense monasterium anno 1262.
Benedicta V. Borburgi in Flandria caput.
Benedictus Cæcil.
Benigna V. Maura, ornata crinibus, ad S. Ursulam.
Benigna V. Pragæ in insula. August. eremitarum.
Benigna Monachii in lit. S. Michaelis.
Benigna matrona regina Trudonopoli.
Benigna ad Clarissas.
Benigna Mediolani in S. Maria, Paulus Morig.
Benigna V. caput in horto Mariæ Coloniæ.
Benignitas, caput ejus Mosiliæ. Gonzaga.
Berdunis, cat. Conradi L. Recklinghusani.
Berengaria V. M. rex Hispaniæ filia cum Christicola Pragæ apud Augustinianos, Felix Milesius. f. 215.
Beta V. Tuit.
Bimiana V. cat. Magdeburg.
Binnidia Trudonopoli.
Bipinnaria una ex principalibus, Greffgen.
Biunida V. et M. corpus in Monte veteri.
Blichtildis V. in Weissenburgensi monasterio.
Blitthildis ad Minores.
Bobilia V. Tuit.
Bobilia V. alia Tuit. et translata quædam est anno 1166 ad S. Mart. Laudunensem a Guarino.
Bonifacius M. Tuit.
Brictula martyr. Adonis additiones.
Brittula Tuit. et Trudonopoli.
Brigida V. nata de Hispan. Cæcil.
Brigida V. Trudonopoli: caput olim Brulæ.
Brigida V. f. Kiliani ducis, ad Joannitas.
Brigida V. neptis S. Ursulæ, caput olim fuit Colon. apud Patres societ. Jesu.
Bugsta, cat. Conradi L. Recklinghusani.
Bymiana V. Leisbornæ.
Cæcilia V. Trudonopoli.
Cæcilia matrona S. Ursulæ ad S. Maximinum et Magdeburg.
Cæcilia, cujus caput in Cantabria. Gonzaga.
Cæsarius episcopus de Moldeder, ad S. Ursulam.
Cæsarius episcopus Boemiensis, Tuit.
Cæsarius miles, Schœnaugiæ.
Caila V. Tuit. et Minores.
Cancianilla, ad Minores.
Cancilla, cat. Conradi Recklinghusani.
Candida V. Magdeburgi.
Candida V. Dertosæ in Hisp. Fer. 22 Oct.
Candida cum Flora Friburgi Fer. 22 Oct.
Canibaria V. in monte veteri.
Capiena V. ad Minores.
Caraoxima Tuit. et in S. Salvio, Raise.
Caradumia, Tuit.
Caradumia ad albas dominas et Trudonopoli.
Caradumia in Salvio.
Caradumia V. corpus in Monte veteri.
Carisia soror Verenæ, Tuit.
Carisia, Tuit.
Carisma V. f. ducis, Tuit.
Carissia, Tuit.
Carissa translata Viconiam, anno 1157.
Carofera, in Corona cæli.
Carthagiana, Tuit. et Trudonopoli.
Carumna, ad Minores.
Cassa in Benninghausen.
Cassia V. Tuit. et ad Minores.
Cassia V. in Monte veteri.
Cassiana V. Venetis, ad S. Jacobum. Gonzaga.
Cassianus patriarcha de Græcia, Tuit. caput apud prædicatores.
Casta V. Minores.
Castor presbyter caput in S. Michaele Coloniæ.
Castulla V. caput Araosiæ, Raise.
Catharina, quæ sagittam in capite habet, ad S. Ursulam.
Catharina V. fil. comitis. Cæcil.
Catharina pedissequa S. Ursulæ ad S. Maximinum.
Catharina cujus caput Cæsaraugustæ. Gonzaga.
Catharina regina, caput in Carthus. Wesalien.
Catharina V. in S. Gertrude, Coloniæ.
Celerinus diaconus, ad albas dominas, Trudonopoli et in Monte veteri.
Cemmata V. Trudonopoli.
Centeboldus rex, Tuit.
Ceumata V. Tuit.
Chelindris V. pars cranii Mechliniæ, Raise fol. 496.
Childegonia, ex lit. S. Michaelis Monacensi.
Christantia V. caput in Carthus. Trevirens.
Christantia V. ad S. Ursulam, eo rediit e Thuringia.
Christantia V. ad S. Cæciliam.
Christantius miles, ad S. Cæciliam.
Christiana V. caput in Majore Nazareth Coloniæ.
Christiana V. f. Clodovæi rex, caput in Normandia. Gonzaga.
Christiana V. non martyr prope Basileam.
Christianus dux, ad S. Ursulam, Greffgen.
Christianus M. et miles, Cæcilianus.
Christianus, ad S. Maximinum.
Christianus, Tremoniæ.
Christianus, Osnaburgi. Greffgen.
Christicola, in Chnechstein.
Christicola Pragæ apud Augustinianos, Felix Milesius in alphabeto f. 235.
Christiniana V. Magdeburgi.
Christiana V. caput, in Horto Mariæ Coloniæ.
Christina f. Romani cujusdam nobilissimi, caput in S. Cuniberto.
Christina V. in S. Ursula servat adhuc roseum cruorem.
Christina V. ad S. Gertrudem Colon. Greffgen.
Christina V. regina caput in Carthusia.
Christina V. regina Tremoniæ.
Christina V. caput Viennæ in Austria. Gonzag.
Christina V. corpus Viconiæ, Raise f. 529.
Christina V. ad S. Cæciliam.
Christina V. Mariæ cellæ Hond. in Metr. f. 471.
Christina inventa, anno 1286 cum aliis. Bannel.
Christina caput Gerundæ in Hisp. Gonzaga.
Christophorus infans Argentorati, caput in S. Margareta.
Cirinus M. et miles, Cæcil.
Clamata V. Tuit.
Clara V. caput Gannagi in diœcesi Trecensi.
Caudiana V. ad albas dominas et ad Minores.
Claudius Spoletanus M. Tuit.
Clematius caput, ad S. Pantaleonem.
Clemens episcopus Brit. caput Olyssipone ab anno 1588.
Clemens episcopus caput Coloniæ apud Cruciferos.
Clemens item apud Machabæos.
Clemens abbas Osnabrugi. Greffgen.
Clemens sacerdos cognatus Cyriaci, Cæcil.
Clemens M. ad Joannitas.
Clementia V. ad S. Ursulam capite contuso.
Clementia V. f. rex ad Joannitas, caput ad Præd.
Clementia V. regina, Cæcilianus cat.
Clementia cum Paulina Osnabrugi. Greffgen.
Clementia caput Gerundæ in Hisp. Gonzaga.
Clementiana V. ad S. Ursulam. Greffgen.
Clementiana V. capita in M. Nazareth Coloniæ.
Clementina V. capita in M. Nazareth Coloniæ.
Clementinus rex Hispaniæ, ad S. Maximinum.
Cleomata V. ad S. Ursulam reversa e Thuring.
Clerithoa comitissa cum fil. cat. Conrardi L. Rec.
Clivaria V. in monte Andacensi. Chronicon.
Clodoveus dux ad Machabæos.
Colendus M. corpus ad S. Ursulam.
Collobona V. Magdeburgi.
Collochilla V. Minores.
Collumbina V. Tuit. et ad Minores.
Columbina V. M. Pobleti in Hisp. Fer. 21 Oct.
Commertia V. in Cnechstein, et ad alb. dom.
Composunda, Minores.
Concordiæ caput Gerundæ in Hisp. Gonzaga.
Constans M. caput Oropressæ, Gonzaga.
Constantia rex ad Joannitas, anno 1327 reperta.
Constantia junior, ibidem simul inventa.
Constantia translata in Schœnaw anno 1156.
Constantia, caput in monte Andacensi. Chron.
Constantia, caput Cæsaraugustæ, Gonzaga.
Constantia Trudonopoli.
Constantia, Aureæ in Gallæcia Ferrar. 22 Oct.
Constantia, caput in S. Vincentio, Coloniæ.
Constantina V. caput ejus Gerundæ, Gonzaga.
Constantinus miles, de stirpe regia, Cæcil.
Constantinus M. et miles, Cæcil.
Corada caput Gerundæ, Gonzaga.
Corbilia V. Tuit.
Corbinella V. caput Mediolani, Gonzaga.
Cordiana, in monte Andacensi, Chronicon.
Cordula V. ad Joannitas inventa anno 1278.
Cordula, caput ad S. Ursulam.
Cordula V. regina 18 annorum Osnabrugi. Greffgen.
Cordula, totum corpus Viconiæ, clara miraculis.
Cordula corpus in Marchianensi monasterio, Raise,
Cordula caput Antverpiæ, apud patres soc. Jesu.
Cordula, caput et pars corporis in Andacensi monte.
Cordula, caput Cæsaraugustæ, Gonzaga.
Cordula Monachii, in lit. S. Michaelis.
Cordula Tremoniæ.
Cordula, caput Mediolani, Gonzaga.
Cordula, caput Parisiis in parochia SS. Lup. et Ægidii, Saus. 21 et 2 Oct.
Corimius card. Tuit.
Cornelius M. caput in Monte veteri.
Cornula V. inventa apud Joannitas, an. 1327.
Corona, in Weissenburgensi monaster. caput.
Corona, corpus Viconiæ, Raise f. 529.
Costinus dux, caput ejus Brulæ.
Crescentinus M. minores.
Crispina V. ad albas dominas, pars Trudonop.
Cruna V. Trudonopoli.
Cunera f. regis Orcadum, strangulata in Rhenen.
Cunera, caput in Swiveck, Raise f. 500.
Cunera, caput in S. Vincentio, Coloniæ.
Cunegundis regina, Cæcil.
Cunegundis V. non martyr prope Basileam.
Cyriacus papa Romanus in S. Ursula, Tuit.; pars capitis Mediolani; Gonzaga, pars ad S. Cunibertum, os in Carthusia Colon.
Cyriacus episcopus, alius, in S. Cæcil.
Daria V. apud Glastonenses, ab anno fere 1170, Usserius.
Daria V. ad Machabæos.
Daria regina mater S. Ursulæ, os unum apud patres Societatis Jesu, Coloniæ.
Decentius M. minores.
Delphinus M. in Carthusia.
Demodis Treviris in S. Paulino, cat. loci.
Deodota V. Viconiæ, Raise f. 521.
Demetria regina mater Ætherii sponsi. Tuit
Diasina V. Tremoniæ et ad Minores.
Digna V. f. rex Cæcil. et Trudonopoli.
Dionethus rex pater S. Ursulæ, Cæcil. dicitur prope Weyer cum 15 militibus inventus, pars capitis Madriti, Gonzaga.
Dionysia V. caput in majori Nazareth Colon.
Dionysia V. minores.
Dionysius miles, Cæcil.
Dogomenia V. minores.
Domicella M. Monachii, ex litan. Michaelis.
Dorologia V. de Sicilia, Tremoniæ et Cæcil.
Dorothea V. Cæcil.
Drugildis V. minores.
Drusiana, soror regis, minores, Cæcil.
Dumiana V. Tuit.
Eclycha regina, ad S. Ursulam.
Effriata V. caput in S. Gertrude Coloniæ.
Einbetta V. non martyr, Argentinæ, socia fuit S. Aureliæ.
Elevena V. in Drolshagen.
Eleutheria V. ad S. Ursulam.
Eleutherius f. Valerii ducis Britan. Osnabrugi.
Eligiata V. regalis progeniei, in S. Cuniberto.
Elimphanus M. de progenie S. Ursulæ, Cæcil.
Elisabeth V. Osnabrugi, Greffgen.
Elisabeth V. decollata, Trudonopoli.
Elisabeth, caput in Cnechstein.
Elisabeth V. cum sorore Gerasina, in Corona cæli.
Emenia V. minores.
Emerentiana V. et M. Cæcil.
Emerentiana V. caput in Mommersloch, Col.
Emeria V. Magdeburgi.
Emerita V. minores.
Emma et Jutta inventæ cum Odillo, Brev. Crucif. in Glindfelt.
Engela, Magdeburgi.
Engela, Trudonopoli.
Engelina, caput ad albas Dominas.
Engelmarus M. in monte Andacensi. Chronicon.
Engardis caput Gerundæ in Hispan. Gonzaga.
Erasma V. Trudonopoli.
Eria f. regis Pigmenii, Cæcil. Tremoniæ, Tuit.
Ermentrudis, Tremoniæ in S. Catharina.
Eruvinus rex avunculus Constantiæ Cæcil.
Eruvinus miles, ad S. Ursulam frat. S. Cordulæ.
Eruvinus M. de genealogia S. Ursulæ, Cæcil.
Essentia, una de præcipuis Tuit. Cæcil.
Essentia, ad minores.
Essentia V. soror S. Pantulæ, Tuit. in Monte vet.
Eva Æthiops Osnabrugum anno 1343 translata.
Eucharia V. filia regis Siciliæ, in majore Nazareth, Coloniæ.
Evergisla uxor Ameri regis Portamiæ, ad S. Maximinum.
Eufra V. Trudonopoli.
Eufratia f. Loycæ, reginæ caput ad corpus Christi. Sacrar.
Eugenia uxor ducis Alex. in Cæcil.
Eugenia V. cujus caput in Cantabria, Gonzaga.
Eulalia V. caput Methymnæ, Gonzaga.
Eunomia V. ad minores.
Eunomia V. alia ad minores.
Evodia sponsa Menandri, caput ad corpus Christi. Sacrar.
Euphemia V. S. Ursulæ neptis, caput translatum in Bavariam.
Euphemiana carthus. Colon.
Euphrosyna f. ducis, Tuit.
Euphrosyna uxor Clementini regis Hispan. ad S. Maximinum.
Eusebius episcopus Parminensis, Tuit. pars capitis in Monte veteri.
Eusebius sacellanus in S. Martino Laudunensi, anno 1166.
Eustachius, caput in Francia, Gonzaga.
Eustaja vel Austaja Cappenbergæ in Westphal.
Eutropia, cat. Magdeburg.
Euticia infantula in Schœnav. Elis. 5, cap. 14.
Euticius episcopus de Bara, Tuit.
Expara V. Tuit.
Fabarius, corpus in Monte veteri.
Fabiana V. caput in Francia. Gonzag.
Fabiana V. caput in majore Nazareth, Colon.
Facundinus episcopus, Minores.
Fala, Tuit.
Fala alia, Tuit.
Faragia, soror Sigillindis, Tuit.
Faramina, Trudonopoli.
Faraminia, Tuit.
Faranina, Trudonopoli.
Faravia uxor Abararii ducis, Tuit.
Faravina V. Tuit.
Faravina alia, Tuit. et in Carthusia.
Faravina, corpus Viconiæ. Raise 529.
Faravina caput in Monte veteri.
Faustinus comes cum uxore Gertrude, Cæcil. Carthus. ad albas Dominas.
Feliciaria, cat. Conrardi L. Recklingh.
Felicitas in Marchianensi monasterio, Raise f. 491.
Felicitas, ad Clarissas.
Felicitas, in capitolio.
Felicitas in S. Gallo, Canis. tom. V ant. lect.
Felicula in monasterio Bonæspei, Raise f. 119.
Felix dux, cognatus regis.
Felix V. Magdeburgi.
Femellia V. soror S. Gratæ, Tuit.
Fenagaria V. f. comitis, Tuit. et ad S. Pantaleonem.
Fenegaria V. Magdeburgi.
Fenella in reliquiis Ernesti archiepiscopi.
Fenellina V. in Monte veteri.
Fenellina, Tuit., translata in Schœnau, Elis. l. 5, c. 14.
Feramna, ad Minores.
Fevagaria V. Trudonopoli.
Fevellina V. Trudonopoli.
Fidelitas, caput Gerundæ, Gonzaga.
Fides, caput translatum anno 1113 ad Weissenburgense mon.
Fides, caput Gerundæ in Hispan. Gonzaga.
Fides nomen suum S. Azelinæ indicavit.
Finnita V. Tuit.
Firmindina uxor Theodi regem Sicil. ad S. Maximinum.
Firmindina V. Tuit. et Tremoniæ.
Firmundina, ad albas dominas.
Firmundina, Trudonopoli.
Firminus cardinalis, Tuit.
Firminus Trudonopoli.
Firminus sacellanus, Tuit.
Firminus, Tremoniæ.
Flarina virgo, in Monte veteri.
Flavia, caput Mediolani, Paulus Morigi de nobil. Med.
Flavina V. Tuit.
Flavina ad Minores.
Flavinus Romanensis, Tuit.
Flavinus, ad albas Dominas, et Trudonopoli, corpus in Monte veteri.
Flora V. Friburgi. Ferrar. 22 Oct.
Flora V. Magdeburgi.
Flora V. Minores.
Flora, ad Machabæos in cat. impresso.
Flora in Phanosinensi monasterio, Raise fol. 430.
Flora in monasterio S. Azelinæ, cui nomen suum indicavit.
Florena V. ad minores.
Florenia V. ad minores.
Florentia regina ad S. Ursulam.
Florentia filia ducis Maurorum, ad S. Ursulam.
Florentia V. una principalium, ad Joannitas.
Florentia V. Magdeburgi.
Florentiana V. caput in majore Nazareth, Coloniæ.
Florentia Ætherii sponsi soror, ad Joannitas.
Florentina V. caput Gerundæ, in Hisp. Gonzaga.
Florentina V. caput apud Muisenses, virgo, Raise.
Florentius de Italia, Tuit.
Florentius M. et comes, Cæcil.
Florentius dux, ad S. Ursulam.
Florentius sororius regis de Hispania, ibidem.
Floreta Viconiæ, Adrianus David.
Floriana V. f. rex soror Ursulæ et Mobiliæ Magd.
Floriana V. ad minores.
Floriana alia, apud minores.
Florida V. Magdeburgi.
Florida in reliquiis Ernesti archiepiscopi.
Florigera cat. reliquiarum Ernesti.
Florina V. cognata S. Ursulæ.
Florina V. in reliquiis Ernesti.
Florina sepulta a Quirillo et Clematio.
Florina translata Tornacum anno 1170.
Florina, Magdeburgi.
Florina et Valeria, Lingonis, Saussaius.
Florinus comes consiliarius regis Hisp. Cæcil.
Focatus de Britannia, inventus Tuitii, teste manuscripto codice mon. S. Alexii.
Fociferus episcopus et M. Tuit. et minores.
Foilanus episcopus Lucensis, corpus ad Machabæos.
Formosa V. ad minores.
Formosa V. ad Joannitas.
Formosa V. translata Osnabrugum.
Fortunata V. catalogus SS. non canonizator.
Frandemia V. f. regis Aquilini, Coloniæ.
Frangia virgo translata Viconiam anno 1158.
Frigia. V. Tuit.
Frenella V. minores.
Frigia V. alia, Tuit. et Trudonopoli.
Frigiæ V. totum corpus in ecclesia S. Martini Laudunensis anno 1166 a Guarino translata. Bib. Præm.
Frinderna regina de Britannia, caput in S. Gertrude Coloniæ.
Frondelicisma f. regis Ciliciæ, Coloniæ in S. Cuniberto.
Frondelina V. caput Mediolani, in S. Maria, Paulus Morigi.
Frondelina V. caput in majori Nazareth Col.
Fulgentia V. minores.
Gabila V. et M. f. rex Siciliæ, Cæcil.
Gadamia V. Tuit.
Gadiagia V. Trudon. et in Monte veteri.
Galla V. Ruremundæ, Greffgen.
Galla ad minores.
Galatia V. ad albas Dominas.
Gaudentia, cat. impressus, ad Machabæos.
Gaugericus episcopus Ravennas, Viconiæ.
Gebertrudis, ex veteri lit. monasterii Ewick
Genesius Anconensis consul, Tuit.
Georgius presbyter, capitis pars in majori Nazareth Coloniæ.
Gerasina regina Treviris in ecclesia S. Germani.
Gerasina regina Siciliæ cum 4 fil. ad Machab.
Gerasina mater Theodori rex Sicil. ad S. Maxim.
Gerasina parvula, soror Elisabeth, in Coron. cæli.
Gereon miles de S. Ursulæ familia, Cæcil.
Germanus episcopus martyr, Cæcil.
Germanus miles de Britannia, Cæcil.
Germatia V. minores, et Benninghausen.
Germeria V. minores, item et in Benninghausen.
Gertrudis caput ad S. Ursulam.
Gertrudis parvula obtenta a B. Herm. Vita ejus.
Gertrudis V. caput ad albas dominas.
Gertrudis uxor Faustini comitis, Cæcil.
Gertrudis matrona Trudonop. et de ejus filia.
Gertrudis V. in Corona cæli.
Gerwigis V. albas dominas.
Getramia, cat. Cæcil. et ad S. Pantaleonem.
Getramia V. minores.
Getromia V. Trudonopli.
Geva M. et virgo de progenie comitum, Cæcil.
Glimaria V. Tuit.
Godestia V. Magdeburgi.
Gordragia, Magdeburgi.
Gorgonius episcopus confessar. regis ad S. Maximinum.
Govilla cat. Magdeburgi.
Grata Junior secundæ, Tuit.
Grata Junior V. brachium ejus Magdeburgi.
Grata V. ad S. Claram.
Grata corpus Andaini, in S. Huberti, Raise.
Grata translata in Schœnau, cum Euticia et Fenellina, Elis. l. 5, cap. 14.
Gratia V. Liesbornæ.
Gregoria V. Vetustæ additiones Adonis, et lectiones Colonienses antiquiores.
Gregorianus sacerdos et M. de Britannia, corpus in monte veteri.
Gregorius cognatus S. Ursulæ, ad albas dominas.
Gregorius M. caput in S. Gertrude Coloniæ.
Gudila filia regis Daniæ pars capitis in S. Vincentio.
Gumfreda V. pars ejus Trudonopoli.
Gunthildis V. cat. minorum.
Guta V. caput in S. Gertrude Coloniæ.
Haergerus M. Minores.
Hebora Tuit.
Hedwigis Magdeburgi.
Hedwigis V. f. ducis cat. Cæcil.
Helena V. f. ducis Kiliani ad Joannitas.
Helena uxor Ægidii regis ad Joannitas.
Helena regina matrona, Trudonopoli.
Heliana V. caput in majori Nazareth. Colon.
Henricus M. in Cnechstein.
Heranta V. ad albas dominas.
Herbertinus miles, ad S. Ursulam, Greffgen.
Herena cat. Magd.
Hermelende, Trudon.
Hermolaus confes. Theod. regis, Greffgen, ad S. Maximinum, presbyter dicitur.
Hervicus rex Cæcil.
Hester f. regis cat. Cæcil.
Hieronymus, qui a sede apostolica virginibus a Roma socius datus, Trudonopoli.
Hilarius episcopus, cat. Clarissarum.
Honorata V. translata Tornacum anno 1170, Raise.
Honorata Belliloci, Raise f. 9.
Honorata translata anno 1300 ad Belionense monasterium, quæ nomen suum indicavit, Raise f. 90; alii vocant eam Honoriam.
Honoratus M. in Bonæspei mon. Raise fol. 118.
Hortula V. cat. Conr. L. Recklinghusani.
Hostia, corpus Andaini in S. Hub. Raise.
Hunnus M. minores.
Hydropa Trudonopoli.
Jacobus archiep. Antioch. Tuit. in S. Ursula caput, pars Tremoniæ et Trudonopoli.
Jacobus episcopus alius, caput in S. Ursula.
Jacobus episcopus alius, in S. Cæcilia.
Ida Trudonopoli.
Ida cum S. Odilia Huyum translata, officialis Colon.
Ignatius episcop. et M. Tuit. caput in S. Ursula.
Ignatius episcop. et M. caput in Monte veteri.
Imayna V. frater ejus Ægidius, Trudonopoli.
Imma V. inventa anno 1286 cum Basilia.
Immeria V. regis de Mauritania, Cæcil.
Immeria V. et M. f. regis, Cæcil.
Inclyta V. cat. Cæcil.
Inducta V. in Cnechstein.
Joanna V. caput Hordumiæ, in cat. Gonzaga.
Joannes archiepiscopus de Scoria, Cæcil.
Joannes episc. de Armenia, cum S. Cordula inventus.
Joannes miles de Brit. Cæcil.
Joannes presbyter caput in S. Ursula.
Josippa soror Dionethi brachium Olyssiponæ ab anno 1588.
Jovinius episcopus Eborensis, Tuit. et ad albas dominas.
Irenæus episcopus Agoniensis, Tuit.
Irmtrudis V. caput, ad S. Ursulam.
Isala V. Argentinæ, apud Joannitas in Insula.
Isala V. ad Clarissas.
Iseldrudis, cat. Magdeburg.
Jubella V. M. monachii, ex Lit. S. Michaelis.
Jucundus episcopus Mascunensis. Tuit. et Minores, in Trudonopolitano cat. vocatur Jucundinus.
Judicia f. regis cat. Carthus.
Julia, cat. Machabæorum.
Julia, minores.
Julia inventa in horto abbatissæ ad S. Ursulam.
Juliana V. f. Gerasinæ, ad Machabæos.
Juliana V. cat. Tuit.
Juliana alia in Tuit. cat.
Juliana caput in Cnechstein.
Juliana V. cum Eustachio abbatis-vallæ in Francia.
Juliana alia Horduniæ in Cantabria. Gonzaga.
Juliana, totum corpus Magdeburgi.
Juliana Osnabrugi, cat. loci.
Julianus, Osnabrugi, Greffgen.
Justianus Parminensis, Tuit.
Justina V. in Andacensi monte. Chron.
Justina et Sabina, Tremoniæ.
Justina f. regis Hung. in reliquiis Ernesti archiepiscopi.
Justinus archiepiscopus, Cæcil. et Brulæ.
Justinus comes, os ejus Monachii, ex lit. S. Michaelis.
Jutta apud Huyum cum S. Odilia, nisi eadem sit cum Ida.
Kalendinus episcopus. Tuit.
Kalendius episcopus, Tuit.
Kilianus dux cum 3 fil. Brigida, Helena, Sapientia, ad Joannitas.
Kilianus comes, Osnabrugi, Greffgen.
Lambertus f. regis Cæcil.
Lambertus M. Trudonopoli.
Lamnia V. Trudonopoli.
Languida V. Tornaci, Crucigeri, Raise.
Lauda, Trudonopoli.
Laurentius Romanus et M. Cæcil.
Læfania V. f. ducis Britt., Tuit.
Læfania alia, ibidem, et Trudonopoli.
Lætentius, cat. ad S. Joannem Baptistam.
Leonardus dux, ad Clarissas.
Leophania V. comitissa Hisp. ad S. Maximinum.
Leophania principissa, cat. Magdeburg.
Leophania V. f. ducis Britanniæ.
Leimarus presbyter, Tremoniæ.
Levina, ad minores.
Libera, cat. Conrardi Luth. Recklinghusen.
Liberia, pars brachii, Magdeburgi.
Lifania caput in Catalonia, Gonzaga.
Lisa V. in Cnechstein.
Lismodis, Osnabrugi, Greffgen.
Livina V. ad Minores.
Livoldus subdiaconus, qui sepelivit sacras virgines, corpus in veteri Monte.
Lonica V. regina, soror Valerii regis Hispaniæ, Cæcil.
Loyca V. regina Antiochena, caput ad corpus Christi.
Loscia, caput in monasterio Loci spinosi, Raise.
Luboldus comes, Cæcil.
Lucia V. et M. Cæcil.
Lucia V. regina ex Sicil. cat. Magdeburg.
Lucia Samaritana, Minores.
Lucia V. quæ duxit virgines Basilea Romam, corpus ad Joannitas.
Lucretia V. f. regis, decennis, ita inscriptio habet, caput Coloniæ, apud patres Societatis Jesu.
Ludemilla V. in Cnechstein.
Lufra V. f. Caracuni regis Tuit.
Lyra V. in Cnechstein.
Mabila V. ad Clarissas.
Mabilia V. nobilis ad Joannitas in statu pectorali.
Machada, cat. Carthus.
Macharius comes cognatus Pinnosæ, Cæcil.
Macharius episcopus Viconiam translatus anno 1158, ad S. Mar. Laudunensem anno 1166 a Guarino.
Macharius dux et martyr, Tuit.
Macrominus, Minores.
Magnacius, Cæcil.
Magnus f. regis Cæcil.
Magnus martyr Orchadensis Cæcil. et ad albas dominas.
Mallusius episcopus Laudi, Trudonopoli, corporis pars est in Monte veteri.
Marcellina, corpus in Francia Moncelli, Gonza.
Marcius episcopus Corbonensis, Tuit.
Marculus episcopus in Græcia, Tuit. Machab. caput in Monte veteri.
Maromius episcopus Novariensis, Tuit. in Monte veteri.
Marenisus is vocatur in Trudonopolitano.
Margaria V. f. comitis, ad albas dominas.
Margaria V. Tuit.
Margaria in monasterio Bonæspei, Raise vocat Margaritam.
Margareta, caput ad S. Ursulam.
Margareta abbatis-vallæ, in Francia, Gonzaga.
Margareta, corpus totum Magdeburgi.
Margareta, caput Parisiis, Gonzaga.
Margareta cognata S. Ursulæ Mediolani, ad S. Apollinarem.
Margareta, caput Clivis in collegiata ecclesia.
Margareta Trudonopoli.
Margareta alia Viconiæ, Raise f. 529.
Margareta in Bonæspei monasterio.
Margarita alia ibidem, Raise f. 118.
Marienes M. Cæcil.
Maria V. caput in S. Gertrude, Coloniæ.
Mariana cujus corpus Liesbornæ.
Marina regina de Mauritania, caput ad corpus Christi.
Marinus episcopus Mediolanensis, Tuit., caput ad albas dominas.
Marinus episcopus de Geneve.
Marinus M. Tuit.
Marius M. et sacellanus, corpus in Monte veteri.
Marius diaconus, Clarissæ.
Marius sacellanus Monachii, in Mart. Laud. anno 1166.
Marmenia V. Minores.
Marsilius M. Tuit. et Trudonopoli, pars Cremonæ in cathedrali ecclesia.
Marsodina, pars Trudonopoli.
Martha, Agnes, Afra, ad Joannitas. Greffgen.
Martha et Saula adjungitur, in vetustioribus litaniis et lectionibus, Ursulanæ societati.
Martula V. Trudonopoli.
Martialis dux de Hispania, ad S. Maximinum et Pantaleonem.
Martius, in Bonæspei monasterio, Raise.
Marthama Liesbornæ.
Matrona, Magdeburgi.
Matrona Monachii in lit. S. Michaelis.
Matthæus episcopus Hiberniensis, Tuit.
Matthæus miles, Cæcil.
Maurina V. et M. Cæcil. et Carthus.
Maurina regina de Mauritania, caput ad corpus Christi. Sacrarium.
Maurina, cat. Machabæorum.
Maurisus episcopus Lavicanus, ad Machab. et Treveris, et in Monte veteri.
Maurus cum Willebrando, Osnabrugi.
Maxentia, ad Clarissas.
Maximiana V. ad Minores.
Maximianus dux Constantinopolitanus, ad S. Ursulam.
Maximiliana V. Cæcil.
Maximiliana rex Hung. caput, ad corpus Christi.
Maximilla, Minores.
Maximinus decollatus se manifestavit, ad S. Ursulam.
Maximinus, pars capitis apud patres Societatis Jesu, Coloniæ.
Maximus episcopus cujus cognata erat Albina, ad Clarissas uterque.
Mechtildis V. in Cnechstein.
Mechtundis V. non martyr prope Basileam.
Medigina V. caput in Majore Nazareth, Coloniæ.
Medropia V. ad albas dominas.
Medropia V. ad Minores.
Metrudis V. ad albas dominas.
Mercurius in Marchianensi monasterio, Raise.
Mercurius episcopus et M. caput in Monte veteri, f. 292.
Mezentia V. ad Minores.
Mirandus M. ad S. Ursulam.
Mitberta V. non martyr socia Aureliæ Argentinæ.
Mobilia f. regis Hung. soror Ursulæ et Florianæ Cæcil.
Mobilia V. f. comitis Hungariæ, Cæcil.
Modulipa V. f. ducis, ad Clarissas.
Monoldus Tuit.
Moprianus rex Hungariæ cum f. Ursula, Cæcil.
Moprianus miles, f. Loycæ reginæ, Cæcil.
Moretta regina Monachii ex lit. S. Michaelis.
Naufragina ex lit. S. Walburgis, Susati.
Nestoria V. caput Occaniæ in Castella. Gonzaga.
Nicetius sacerdos Tuit.
Nicomedes V. cat. Clarissarum.
Niobe, cat. Magdeburgi.
Nostræ corpus montibus in ecclesia collegiata S. Waledetrudis, festum ejus feria quarta post Dominicam Quasimodo.
Nothus rex Scotarum, Tuit.
Noitburgis V. Ursulana in Hemmerode.
Nicolaus M. de sodalitate Ursulana, Trudon.
Nympha V. apud Minores.
Odelria, in Porta cæli.
Odibilia V. f. principis, caput in Hispan. Gonzaga.
Odilia regina, ad S. Ursulam quiescit.
Odilia inventa ad Joannitas, anno 1327.
Odilia cujus pars translata Olyssipon, anno 1588.
Odilia V. Huyum translata anno 1287. Bannel.
Odilia cujus caput in Capitolio.
Odilia cujus caput in Cnechstein.
Odilia V. caput in S. Apro Coloniæ.
Odilia V. Parisiis, Gonzaga.
Odrada V. pars Trudonopoli.
Officia V. in Carthus. Confluentina. Greffgen.
Oldilia, dens Cremonæ apud Clarissas.
Olibia V. cujus crus Gerundiæ in Hisp. Gonz.
Oliva Magdeburgi.
Oliva V. ad Minores.
Oliva caput Tungris. Raise f. 330.
Oltilla V. caput Laudæ in Insubria, Gonzaga.
Onica nutrix et cognata S. Ursulæ. Cæcil.
Onopia Viconiæ. Adrianus David de reliq. Vic.
Orator M. Minores.
Orphetus ad Clarissas.
Ortmaria, quæ scripsit titulos, Tuit., et ad albas dominas.
Osanna, Minores.
Osilia caput ad Clarissas.
Osilia f. principis de Italia Osilia f. comitis Osilia V. inventæ ad Joannitas cum Constantia anno 1327.
Osinanna V. Parisiis, ad S. Dionysium. Gonzaga.
Othilia V. in S. Gertrudis Coloniæ.
Ozia V. regin. fil. sororis ducis Hung. Cæcil.
Ozia V. et M. Cæcil.
Pachomius sacerdos et M. Tuit.
Pacifica V. Parisiis in monasterio Avemarian. Gonzaga.
Padusia principissa, cat. Magdeb.
Palladia V. Tuit.
Palladia, Minores.
Palladia, totum corpus Cistercii. Jongelinus.
Pallipadia V. Tuit.
Palmatia V. translata anno 1113 ad Weissenburgense monasterium.
Pamphilus corpus in Monte veteri.
Panafreta V. Tuit.
Panafreta V. alia Tuit.
Panafreta Tremoniæ.
Panafreta Liesborna translata in Wilbasen.
Panafredis corpus Parisiis in S. Dionys. Saussaius.
Pannofresa Trudonopoli.
Panosa Reitenburgi in Bavaria.
Panpheta corpus Viconiæ, Raise f. 529.
Pantalia V. caput in Majori Nazareth Colon.
Pantulus protoepiscopus Basileensis, Tuit., ad S. Ursulam, Trudonopoli.
Pantula V. Tuit.
Papunius rex Hiberniensis, Tuit.
Parmenia V. soror Pinnosæ, cat. Magdeb.
Parmerius M. et capellanus, Tuit.
Pastelasus episcopus Agriensis ad Machabæos.
Patmia V. Tuit.
Patralia V. corpus in Monte veteri.
Patraria, cat. Minorum.
Patripalia V. Trudonopoli et Tuit.
Paubriralia V. in S. Foilani monasterio Raise f. 220.
Pavia V. f. ducis, Tuit.
Pavia, alia Tuit.
Paula ducissa matertera Cordulæ, Cæcil.
Pavia in S. Salvio, Raise, et costa Lovanii.
Paula, totum corpus in Morimundensi, abbas Jongelinus.
Paula Trudonopoli.
Paulina et regina, ad S. Martinum majorem.
Paulina, cognata S. Ursulæ, Osnabrugi. Greffgen.
Paulina, caput apud Muisenses Virg. Raise.
Paulina, ad Joannitas.
Paulina, apud albas dominas.
Paulinæ dens Trudonopoli, pars apud cruciferos.
Paulina V. ad S. Gereonem.
Paulinus dux, ad S. Ursulam. Greffgen.
Paulinus, ad Clarissas.
Pelagia, Magdeburgi.
Penera V. soror S. Pinnosæ, Tuit.
Periminia V. soror Pinnosæ, Tuit.
Permerius episcopus Cremonensis, Osnabrugi.
Perpetua V. cat. Claris.
Perpetua V. collectanea S. Ursulæ in Bochem. Greffgen.
Persilius M. et comes. Cæcil.
Petronilla comitissa in Hispania ad S. Maximinum.
Petronilla f. reg. Sicil. ad albas dominas.
Petronilla V. f. regis, Cæcil.
Petropalia cat. Carthus.
Petrus M. Trudonopoli.
Philippa V. Cæcil.
Philippa V. Carthus.
Philippa V. Clarissarum.
Philippus rex, Cæcil.
Philippus sacerdos, Cæcil.
Philippus miles, Cæcil.
Pigmenius rex, Tuit.
Pignosa V. ad S. Claram.
Pignosa V. ad Minores.
Pignosa V. V. f. regis Siciliæ ad Maximinum.
Pignosa neptis S. Ursulæ Mediolani, Paulus Morigi.
Pignosa caput in Marienbaumensi monasterio Cliviæ.
Pignosa V. f. regis ad albas dominas.
Pimenius M. et episcopus Parmensis, Tuit.
Pinnosa regina caput ad S. Martinum majorem.
Pinnosa ducissa, Tremoniæ.
Pinnosa secunda principalium, pars in Andacensi monte, pars Trudonopoli.
Pinnosa Monachii, in lit. S. Michaelis.
Pinnosa V. ad Joannitas, et Osnabrugi.
Pinnosa V. caput in Majori Nazareth Colon.
Pipigaria regina, cat. Conradi lit. Recklingh.
Piraria V. soror D. Piri, Clariss. et Carthus.
Pirus dux, Claris. et Carthus.
Pisona V. f. regis Siciliæ, Tungris, Raise f. 330.
Placentia V. f. Ægidii regis ad Joannitas.
Placida V. Liesbornæ.
Plectrudis V. ad Clarissas.
Poemius M. frat. S. Pamphylii. Tuit.
Polemius M. et medicus, Tuit. et Clariss.
Polibra V. in Hispania. Gonzaga.
Polimius episcopus et cardinalis. Tuit.
Polimius episcopus Adriatensis. Tuit.
Polimius Osnabrugi, cat. loci.
Polina V. f. D. Dagoberti. Cæcil.
Polinus archiepiscopus. Cæcil.
Polycarpus in Bonæspei monasterio, Raise.
Polychronius missus Roma cum SS. Virginib. Tuit.
Polyphamus Carriarius, Tuit.
Pontius cardinalis, Tuit.
Praxedes regina caput in Carthusia.
Praxedes caput in Horto Mariæ, Coloniæ.
Prisca ducissa Hispaniæ. Cæcil.
Prisca V. Cæcil.
Prisca V. ex Britania. Cæcil.
Prontulus in Monte veteri.
Prosilius comes, Cæcil.
Protha V. ad Minores.
Proxima V. f. regis. Cæcil.
Prudentia V. f. ducis, ad Clarissas.
Prudentia V. f. regis, Cæcil.
Prudentia V. cognata S. Ursulæ ad Joannitas.
Prudentia V. ad S. Maximinum, anno 1545 donata Hispano cuidam.
Pusinna V. Tuit.
Quarantus M. Minores. Catal. Trudonop., vocat Quaratum.
Queamura V. Trudonopoli.
Querela V. corpus in Weissenburg.
Querillus episcopus, caput ad S. Ursulam.
Quirilla V. Magdeb.
Quirillus M. frater S. Marculi. Tuit.
Quirillus presbyter, qui vixit sex dies, post accepta vulnera, ad Machab. et Tuit. præcipua corporis pars est in Monte veteri.
Rabata martyr. Adonis additiones.
Rachilda, cat. Magdeburg.
Raoxmia V. Tuit.
Raraonia V. M. translata ad S. Martinum Laudunensem anno 1166 a Guarino. Bibl. præmonst. f. 507.
Ratisponsa ad carmelitas. Greffgen.
Regina V. ad Martinum majorem.
Regina V. Osnabrugi.
Regina V. Tremoniæ.
Regina V. alia Tremoniæ, pars capitis in Horto Mariæ Coloniæ.
Regius martyr, caput apud Joannitas, pars capitis in majore Nazareth.
Reinerus frater regis Hisp. Cæcil.
Remaldus episcopus de Græcia, ad Joannitas, pars translata Osnabrugum, circa annum 1343.
Respondiasticus episcopus ad S. Maxim.
Richildis V. corpus in Summuntorio Hoch Ward, Hundius.
Rixa Æthiopissa, corpus ejus Osnabrugi.
Rodiana Magd.
Romana V. Britta Tuit.
Romana V. alia Tuit. et ad Clarissas.
Rosa V. ad albas dominas.
Rosina cat. Magdeb.
Sabaria V. Minores.
Sabatia in Herendal. Wichmans.
Sabina caput in ab. Campoliliorum in Austria.
Sabina cum aliis in Corona cæli.
Sabina et Justitia Tremoniæ.
Sabina V. caput in S. Agathæ Coloniæ.
Sallamena V. in S. Gisleni, Raise fol. 234.
Salandrina f. S. Viti, cat. Magd.
Salmena V. Monachii, ex Lit. S. Michaëlis.
Salomena, cujus corpus Osnabrugi, Greffgen.
Salva, caput translatum ad Wisenburgense Mon.
Salvator M. Tremoniæ.
Salustia Liesbornæ.
Sambatia Lisbornæ, Tuit.
Sambaria Tremoniæ in S. Catharinæ.
Sambaria in Bonæspei monasterio, Raise, f. 118.
Sambaria Viconiam translata anno 1158, ibique manet.
Sambaria translata anno 1166 ad S. Mart. Laudunensem a Guarino Viconia, ubi abbas fuit.
Sambariæ corpus Aquicincti dono Marg. Constant. imperatricis.
Samcaria in Benninghausen.
Saminia Lisbornæ.
Samna V. Tuit.
Sancta Atrebati in cathedrali ecclesia, Raise.
Sancta V. Lisbornæ.
Sanctina in S. Gereonis, pars costæ Magdeb.
Sanctula, cat. Magdeb.
Sannia V. Tuit.
Sannia V. alia Tuit.
Sapientia V. f. Kiliani ducis, ad Joannitas.
Sapientia V. caput Oropressæ in Hisp. Gonzaga.
Sapientia V. caput Alensonii in Francia. Gonzaga.
Sapientia V. nobilis Tuit.
Sapientia crus Gerundæ in Hisp. Gonzaga.
Sapientia Monachii in lit. S. Michaëlis.
Sapientia V. ad Clarissas.
Sapientia, corpus Pragæ in tumba auro et argento ornata, dono Caroli quarti imperatoris.
Sara regina, uxor Nothi regis Tuit.
Sassarina Tuit. et Trudonopoli.
Saturia V. Tuit.
Saturnia V. Adonis additiones.
Saturnina. Adonis additiones.
Saturnina, Minores.
Saturninus dux et M. caput in Monte veteri.
Savina V. Cistercii post altare. Jongelinus.
Savina, Clarissæ, Coloniæ.
Savina, Minores.
Savina Trudonopoli.
Saula V. martyr Romana. Usuard. Adon. Lit. et Lect. vetus.
Sechia V. caput ad S. Cæciliam.
Secunda V. Romæ; caput in domo professa Societatis Jesu.
Secunda Parisiis, corpus in S. Dionys. Saussaius.
Secunda V. f. ducis, Tuit. vixit annis 28.
Secunda in S. Foilano, Raise f. 220.
Secunda in Capitolio.
Secunda, ad albas dominas.
Secunda alia Tuit.
Semibaria, corpus Parisiis in S. Dion. Saussaius.
Sempronia V. Trudonopoli.
Sentia V. Adonis additiones.
Septimalla, caput Cremonæ apud patres Societatis Jesu, cum 5 aliis integris capitibus, et 24 ossibus magnis.
Sexcila V. caput ad albas dominas.
Sicarnia V. cat. Magd.
Sidonius miles, Cæcil.
Sigillinda Trudonopoli.
Sigillindis ad Machabæos.
Sigillindis Tuit.
Simplicius Ravennensis episcopus Tuit. Trudonopoli.
Sirinus episcopus, caput in Majore Nazareth.
Smarina V. Tuit. Trudonopoli.
Sophia cognata Agnetis et Barbaræ, Cæcil. et Trudonopoli.
Sophia cujus hianti ori telum insertum, ad S. Ursulam.
Sophia V. Pragæ donata a Carolo IV, imperatore.
Sophia Monachii ex Litan. S. Michaëlis.
Speciosa V. in S. Ursula caput.
Speciosa, ad Minores.
Speciosa V. Clarissæ Trudonopoli.
Spes Trudonopoli.
Spes V. caput in S. Agatha Coloniæ.
Sponsa V. ad Clarissas et in Carthusia.
Stepana V. Minores.
Stephanus, Raise, f. 118.
Successus M. frater Genesii, corpus in Monte veteri.
Suffia ad S. Ursulam.
Surdephia V. ad Clarissas.
Susanna V. caput in Francia. Gonzaga.
Susanna V. consanguinea S. Ursulæ, pars capitis in Hemmerode.
Susannæ V. reliquiæ in Carthusia Rutilana ad Ripam Mosæ.
Sutragia, cat. Magd.
Sydelosa V. Cæcil.
Symphonia V. Minores.
Symphonia Tremoniæ.
Symphonia V. Tuit.
Tendemada in Herendal, Wichmans.
Tenella V. Cordubæ, Gonzaga.
Tenertuna V. in Porta cæli.
Terentia V. Tuit.
Terentia V. alia Tuit.
Terentia V. in monasterio Bonæspei, Raise f. 118.
Terentius episcopus Hispaniæ. Brulæ Minores.
Teumata V. Tuit.
Teumata V ad albas dominas.
Thalita V. pars capitis Magdeburgi.
Thamaria Tuit.
Thamaria cum Theusta socia, in breviario Frisingensi.
Thamaria Trudonopoli.
Theamata V. Monachii ex Lit. S. Michaelis.
Themata ad S. Pantaleonem.
Theodosius f. Theodori R. Hisp. ad S. Ursulam, Greffgen.
Theodoricus patruus S. Ursulæ, caput in S. Michaele Coloniæ.
Theodorus rex Siciliæ ad S. Maximini.
Theodorus episcopus Antiochenus ad S. Ursulam.
Theodorus presbyter pars capitis in Majori Nazareth.
Theomata in S. Ursula, Cæsar. lib. VIII, cap. 85.
Theonasius in Carthus.
Theonasius ad S. Claram.
Theophania in S. Autberto, Raise.
Theophania comitissa cum duabus sagittis in S. Maximino.
Theophenilla f. Cendeboldi rex Tuit.
Theophilus rex Mauritaniæ Cæcilia.
Theumata V. Tuit.
Theusta V. cum Thamaria in Frisig. Brev.
Tiberia V. Minoritæ.
Tiburtius dux, caput in S. Cuniberto.
Thilphilda Magdeb.
Timiana V. Trudonopoli.
Timianus M. apud albas dominas.
Tinnianus M. in Carthusia.
Trema V. una ex principalibus Tuit.
Torpinus episcopus Tremoniensis.
Tranus M. Tremoniæ.
Triphonica V. Tuit.
Tronica V. cujus corpus Venetiis, Gonzaga.
Tutuvalus abbas Aquileiensis Tuit.
Valentius M. ad albas dominas.
Valeria V. Tuit.
Valeria et Florina Lingonis, Saussaius.
Valerianus miles, Cæcil.
Valerius rex Hispaniæ inventus in S. Ursulæ templo, pars Monachii, ex Lit. S. Michaelis.
Valerius episcopus Cæcil.
Valerius sacerdos Tuit.
Valerius ad S. Pantaleonem.
Valerius in monasterio Bonæspei, Raise, f. 118.
Valerius martyr in Monte veteri.
Validia V. Liesbornæ.
Vania V. Tuit.
Vania V. Trudonopoli.
Vaspasius M. et sacerdos, in Monte veteri corpus.
Udia V. Tuit.
Venantia cum Elisabeth in Corona cæli.
Venapia virgo Tuit.
Venturata V. Cremonæ in Sacello S. Geroldi.
Veraga V. Tuit.
Verasia V. Tuit.
Verena V. in Schœnaw.
Verena alia. Tuit.
Verena in Porta cœli.
Verenia V. ad albas dominas.
Verennia Tuit.
Verlenda V. Trudonopoli.
Verona V. Tuit.
Verxina Trudonopoli.
Vevissa Trudonopoli.
Victor episcopus et M. in Salvio, Raise.
Victoria V. in Belgium translata.
Victoria V. ad Machabæos, filia Gerasinæ.
Victoria V. ad albas dominas.
Victoria V. ad Clarissas.
Victoria V. Osnabrugi, telum capiti infixum hæret.
Victoria V. caput monachii in lit. S. Michaelis.
Victoria Burgos in Hispaniam translata anno 1320.
Victorina, Tuit.
Victorina, Minores.
Victorina, Magdeburgi.
Victorina, Trudonopoli.
Victorina, in Marchianensi monasterio, Raise.
Victorina V. valde nobilis in Monte veteri.
Vincentia V. Minores.
Vincentius presbyter card. Tuit. caput in S. Ursula.
Vinciana V. Minores.
Viniana V. Trudonopoli.
Vittora F. regis, ad albas dominas.
Viventia V. Minores.
Viventia alia, Minores.
Viventia tertia ad Minores.
Undelina V. apud Prædicatores.
Vorbetta V. non martyr, Argentinæ, socia S. Aureliæ.
Urbanus miles, Cæcil.
Urbina V. Tuit.
Urbina, Tremoniæ.
Ursmaria ducissa, Tremoniæ.
Ursmaria V. f. Ararisi ducis, Tuit.
Ursmaria, Liesbornæ.
Ursmarus episcopus de monte Jurano. Tuit.
Ursina V. Trudonopoli.
Ursula regina Britanniæ, in S. Ursula in tumba argentea, Tuit.
Ursula regina neptis S. Ursulæ, caput ejus in choro S. Ursulæ, in sarcophago lapideo est.
Ursula Junior cum Paulina Osnabrugi, Greffgen.
Ursula V. f. Mopriani regis Hung. Cæcil.
Ursula V. cognata Ursulæ ducis Hungariæ, Cæcil.
Ursula Virgo soror Agnetis et Barbaræ.
Ursulæ alterius, caput Bergomi.
Ursulæ caput in ecclesia S. Jacobi in Hispan.
Ursulæ caput Auronæ, Gonzaga.
Ursulæ caput Nannetis, Gonzaga.
Ursula quædam regina, Tremoniæ.
Ursula translata ad Glastonense monasterium, Usserius.
Ursulæ caput Parisiis, Saussaius in martyr. 21 Oct.
Ursulæ caput in Loci spinosi monasterio, Raise f. 289.
Urundelina V. in Wilbasen, diœcesis Paderb.
Walbina, Magdeb.
Walbina, Tremoniæ in S. Catharina.
Walbina, V. caput in Majore Nazareth.
Walbina regina, ad S. Maximinum.
Walburga matertera S. Ursulæ, caput Mediolani, Paulus Morigi.
Walburgis regina, caput ad corpus Christi, Sacrarium.
Walda V. caput in Majore Nazareth.
Wibrandis non martyr, circa Basileam.
Wibretta cat. Magdeburg.
Wilfuldis, pars capitis Magdeburgi.
Wilhelma f. regis Dagoberti Brit. ad corpus Christi.
Wilhelmus, caput in monasterio S. Michaelis, Coloniæ.
Willibrandus dux Italiæ, inventus apud Joannitas, translatus Osnabrugum.
Willina V. Liesbornæ.
Windrudis, ad albas dominas.
Withildis, Magdeburg.
Wiviniana, cat. Magdeb.
Xpinna nobilis puella, ad S. Ursulam.
Xystus patruus Cyriaci.
Ymna V. Argentinæ, ad Joannitas.
Ynes translata anno 1588 Olyssiponem, ad S. Rochum.
Ziphana V. caput Ilerdæ. Gonzaga.
Zwunilia, Magdeburgi.

Monitio Crombachii circa præcedentia nomina.

Chiliadem hanc nominum Ursulanarum martyrum attuli fide periculoque catalogorum vel librariorum: nec enim per occupationes licuit loca singula inspicere: quod tamen ante me conatus est facere R. D. Conrardus Lutherus Rercklinghusanus, serenissimi archiepiscopi et electoris nostri commissarius, e cujus excerptis collectisque nominibus quædam delibavi: poterit, cui plus otii, catalogum augere, et quanta quolibet in loco portio sit: unde et quando translata conscribere accuratius, præsertim ubi capita quiescant, inde numerus personarum ejusdem nominis certus colligetur. Nec diffitebor irrepsisse in quosdam catalogos assumenta quædam recentiorum regnorum ac dubiæ fidei: ut Hungariæ, Lombardiæ, Constantinopolitani imperii, Angliæ, Franciæ, quandoque tamen occasionem, ut voces similes adjicerentur, veri dedere tituli sepulcrales: Inventus fuerat titulus Pastelasii episcopi Agriensis, huic adnexuit quidam Hungarici: quia Agria civitas Hungariæ est: Willibrandus in titulo dux Italiæ scribebatur, eum posteriores Longobardiæ ducem nominarunt: Constantia Thraciæ, vel Græciæ, et in revelatione altera Byzantini, vel Constantinopolitani dicebatur regis filia: hinc reliquiis S. Constantiæ imperatricis Constantinopolitanæ titulus adjicitur. Certe quoties licuit primigenias a coævis conscriptas narrationes inventionum legere, puta Tuitiensem Gerlaci, aliam Joannitarum, et quamdam cœnobii S. Maximini, nihil in iis unquam vocum recentioris ævi reperi: quod minimum ab Ursulana chronologia posset abhorrere: sic in catalogis manu recentiore scriptis nonnumquam episcopi, vel cardinalis vocem adjectam vidi, quæ in primigeniis exemplaribus deerat. Hæc ille, meliori fide quam judicio.

Selecta nomina numerusque eorum, quæ ex indicibus templorum excerpta vel eadem, vel affinia sunt eis, quæ in Revelationibus continentur.

Adrianus decennis et	Adwigis ducissa
alius 2	Agnes 3
Ægidius rex et alius 2	Albana
Ætherius sponsus	Albanus
Albina 5	Euphemia
Aleidis 4	Euphrosyna 2
Alexander dux	Eustachius
Aldegundis	Eustaia
Amanda 2	Eusebius
Amandus	Euticia
Ambrosius 2	Euticius
Anastasia 3	Eutropia
Anastasius	Exspara.
Antonia	Felicitas 4
Antonina 2	Felix 2
Angelina	Fidelitas
Angela, vel Engela 2	Fides
Anna 3	Firmindina 4
Apollinia	Firminus 4
Apollonia	Flora 5
Aurea 3	Floriana 3
Aurelia 2	Florida 2
Aurelianus	Florigera
Axpara ducissa	Florena
Babyla 2	Florenia
Babylia 7	Florentia 2
Babylla 2	Florentina 3
Balbana	Floreta
Balbina 6	Florentius 2
Beata	Florina
Beatrix	Florinus
Benedicta 5	Foilanus episcopus Luc.
Benigna 6	Focatus
Benignitas	Formosa 3
Brigida	Gerasina 4
Bonifacius	Germanus 3
Cæsarius 2	Gertrudis 2
Chelindris	Helena 3
Claudius	Hedwigis 2
Claudiana	Herwicus
Clara	Honesta
Clemens episcopus	Hermolaus
Clemens 5	Honorata 3
Clementia 2	Honoratus.
Clementinus	Jacobus episcopus Ant.
Christiana 2	Josippa soror Dionethi.
Christianus 5	Joanna
Christantia 2	Joannes 3
Christantius	Immeria 2
Christina 11	Inducta
Christiniana	Julia 2
Clodoveus rex	Juliana 7
Columbina 2	Julianus
Constans	Justina 3
Constantia 7	Justinus 2
Constantina	Kilianus
Constantinus 2	Lucia 2
Cordula 11	Lucretia
Cornula	Mabilia 2
Cyriacus papa.	Macharius 3
Daria 2	Magnus 2
Dionethus rex pater	Marculus
S. Ursulæ	Margareta 1
Dionysia	Martha 2
Demetria mater Ætherii	Matrona 2
sponsi	Maurisus episcopus
Dorothea	Mechtildis
Eleutheria	Mobilia 2
Elisabeth 4	Nicolaus
Emerentiana	Nicomedes
Eugenia 2	Odilia 6
Eucharia	Oliva 3
Eulalia	Palladia 3
Eunomia 2	Pantulus episcopus 2
Evodia	Pantula
Euphemiana	Perpetua 2
Petrus	Spes
Philippus 3	Theodora
Philippa 3	Theodorus
Pinnosa 5	Tiberia
Pignosa 6	Verena 3
Placentia	Verenia 2
Placida	Verona
Pontius cardinalis	Victor
Praxedes	Victoria 6
Protha	Victorina 5
Prudentia 3	Vincentius
Richildis	Viventia 3
Sabina 3	Ursula 14
Sapientia 7	Walburgis 2
Sophia 4	Willina.
Simplicius Ravennensis episcopus

§ XVI. Unde factum sit ut plura Martyrologia, dicta classica, SS. Virginum commemorationem non habeant.

[Explicatur quare in Hieronymianis Martyrologiis, quorum indoles indicatur,] Proxime ad S. Ursulæ et sodalium reliquias pertinent quæ in earum honorem celebrabantur festa, quæ quippe pleraque ex translationibus orta sint. Quum vero hæc passim ex martyrologiis intelligenda sint, occurrit statim plurimorum interrogatio unde factum sit, ut tam celebre et tam magnum martyrium omnes fere antiquos martyrologos latuerit. Ad quam quæstionem ideo maxime respondendum est, quod qui ei plurimum inhærent, videntur ea interrogatione concutere velle universum Ursulanum martyrium. Verumenimvero hæc nullam difficultatem habet. Martyrologia scilicet in plures classes dividenda sunt. Veniunt primo loco quæ Hieronymiana dici solent: optimum textum edidit Florentinius, alium Dacherius, alios Sollerius noster, alios quoque Martenius et sic deinceps; præcipuos vero codices singulari accuratione descripsit et pro uniuscujusque merito laudavit Sollerius in præfatione ad suam Usuardi editionem. Porro hæc illius libri natura est ut potissimum referat martyrum Romanorum nomina non tamen omnia, et alia quoque quæ ejus scriptori innotuerant. Id vero non magno præstitit delectu. Quum enim ei prælucerent complurium ecclesiarum Kalendaria, ad singulos dies ea nomina suo martyrologio intulit, quæ in Kalendariis ad eosdem dies reperisset, nulla ratione habita an ea aliis jam diebus signasset secundum alia Kalendaria: ita ut aliquando ter, quater, quinquies atque etiam sæpius iidem martyres redeant, quin etiam martyrum phalanges. Alter vero character non minus insignis est et ad rem nostram proprius facit: nulli scilicet sinceris hujus martyrologii exemplaribus inscribuntur martyres, qui post æram quam vocant persecutionum vitam cum sanguine pro Christo profuderint. Frustra itaque in iisdem quæres illustres christianæ veritatis athletas, qui tanta constantia sub Vandalis atrocissima tormenta in Africa passi fuerunt. Quæ quum ita sint, quis mirabitur Colonienses virgines, medio sæculo V et eodem fere tempore quo martyres Afros passas, in hoc martyrologio præteriri? Quid, quod (nisi certum) valde verisimile est id longe ante hoc tempus fuisse conscriptum?

[157] At, quum exemplaria postea descripta sunt, plura addita fuere nomina! Ita est, addita fuere, sed fere pauca numero, [S. Ursulæ et sociarum mentio non fiat;] atque ea tantum quæ celebria erant his ipsis in locis, in quibus conscribebantur codices. Porro codicem habemus nullum Coloniensem, cui insint sancti qui die 21 Octobris coluntur: codex quippe S. Mariæ ad Gradum, quæ ecclesia Coloniensis erat, desinit die 9 Octobris in S. Dionysio Parisiensi. Præterea omnes fere codices sæculo IX posteriores sunt; atqui certissima habemus monumenta, hoc sæculo seu etiam ante conscripta, quibus constat sanctas virgines, quin etiam undecies mille Coloniæ cultas fuisse. Quid inde? Negabimusne has res certissimas, quod in apographis Hieronymianis ejusdem ævi seu etiam recentioribus non reperiantur? Quod si nemo prudens id fecerit, quamquam tunc præcesserat Caroli Magni regnum, intra quod notitiæ ecclesiasticæ per universam fere Europam sparsæ fuerant; majoremne vim habebit argumentum depromptum ex codicibus scriptis, dum singulæ ecclesiæ sibi fere viverent et alienas res parum curarent?

[158] [item quare omittatur a Ven. Beda, qui omnes fere sanctos Britannos præterivit et ex ipsis Anglis signavit tantum celeberrimos:] Valere jussis codicibus Hieronymianis, Bedam appellant quem rerum Britannicarum ponunt fuisse scientissimum. Verum hic confusio fit manifestissime. Certe Beda res Anglosaxonicas ita novit, ut nemo unus ante aut post ipsum. At aliæ sunt res Anglosaxonicæ, aliæ Britannicæ. De Brittonum negotiis nil fere aliud scivit quam quæ legit apud S. Gildam Sapientem et quæ Anglosaxonibus innotuerant per suas cum Brittonibus controversias. Non enim tam amice ambæ inter se agebant gentes ut sua invicem facile communicarent. Quamobrem nemo huc usque miratus est, quod, quamquam Brittones et Scoti millenos colunt veteres sanctos, venerabilis tamen vir hæc tantum Britannicæ et Scoticæ ecclesiæ nomina in suum Martyrologium intulit: ad 1 Februarii S. Brigidæ virginis; ad 7 ejusdem mensis S. Augusti episcopi et confessoris; ad 17 Martii S. Patricii confessoris; et ad 22 Junii S. Albani martyris. Alios sanctos, qui ad has proprie spectant ecclesias, non reperi. Adde luculente a Mabillonio [Annales Benedictini, tom. I, pag. 544, edit. Luc.] ostensum fuisse a Venerabili Beda in suo Martyrologio omissos fuisse ipsos sanctos Anglosaxones, quos in Historia sua ecclesiastica cultos fuisse docet; adeoque eorum tantum posuisse nomina quæ in universa ecclesia celebriora erant.

[159] [potuit insuper Colonienses virgines plane ignorare:] At, inquies, non potuit non plena esse universa Britannia fama martyrii undecim millium virginum, domo Britannarum. Non bona hæc oppositio. Nequaquam contendimus et quidem profecto absurdum esse demonstravimus eas omnes natione Britannas dicere et virgines. Inter eas Britannas aliquot fuisse et quarum forte fama omnium celeberrima, maxime verisimile; virginum quoque triumphus cæterarum gloria fuerit præclarior: verum agmen illud martyrum nil aliud esse quam Colonienses cives utriusque sexus, admixtis aliquot exteris, ab Attilæ turmis occisos, abunde demonstravimus alibi. Quocirca, quamquam Colonia hos inter martyres retulerit, aliæ vero civitates, ab iisdem excisæ barbaris, omiserint eadem veneratione necatos suos incolas prosequi, necesse non est ut per Britanniam multo magis vagata fuerit Coloniensis cædis fama quam tot aliarum civitatum stragis. Sane, innotuit Britannis; ejusque memoria, quod Britannæ nonnullæ inter martyres essent, sæculo VIII aut IX adhuc servabatur (quemadmodum ostensum est alibi); sed valde celebris fuisse non videtur, quandoquidem auctor Sermonis in natali, qui Britannos ea de re audivit, nil certi aut accurati tradere potuit. Quæ vero de venerabilis Bedæ Martyrologio dixi, de ejusdem quoque valere Historia vix est quod moneam.

[160] [quod et de S. Gregorio Turonensi censendum est, quippe qui de bello Attilano fere nihil novit.] Qui Bedæ silentium opposuerunt et Hieronymianorum codicum, iidem objiciunt S. Gregorium Turonensem aliosque Gallos et Francos similiter de cæde Ursulana tacuisse. Quid mirum? Operam ponant adversarii excutiendis veterum de bello Attilano scriptis; atque id unum stupebunt bellum tam atrox, tam crudele, vix attingi a scriptoribus coævis, et supparibus quam imperfectissime innotuisse. Adeoque siquis hujus belli historiam colligere velit, vix juvabitur generalibus historiis et chronicis, sed singularum civitatum traditiones anquirendæ ei sunt, episcoporum Vitæ legendæ et alia id genus: secus si fecerit, numquam intelliget quid sibi velint Idacii coævi verba, plurimas civitates effractas fuisse testantis et provincias Galliarum deprædatas. Ut uno exemplo contentus sim, quis, quæso veterum historicorum meminit, Atrebates non minus crudeliter habitos ab Attila quam Metensium civitatem? Et tamen hæc illorum fata ex antiqua S. Vedasti Vita, cujus auctoritatem nemo flocci fecerit, novimus. Profecto argumento negativo vis inest non minima; atque eo usi sumus frequenter in explodendis episcopis aliisque primariis viris, quorum nomina lateribus inscripserunt fictores Coloniensium titulorum. Verum, id ut valeat, necesse est ut scriptores, quorum silentium subsidio vocatur, censeantur potuisse et voluisse res omissas literis mandare, si eæ reapse exstitissent: secus nil infirmius quam hæc argumenti forma. Verum ad martyrologia redeundum est.

[161] [Nil quoque mirum, si hæc memoria scripta non sit in Martyrologiis Flori, Romano parvo, B. Rabani,] Martyrologium, quod venerabilis Flori Lugdunensis studio, in labore Domini Bedæ accrevit, (verbis utor S. Adonis in præfatione ad suum Martyrologium) me non morabitur; quum ille suppleverit tantum ingentem dierum numerum, quos prædecessor Saxo vacuos reliquerat; omissis sexcentis adeoque nonnumquam celeberrimis sanctis. Romanum Parvum, quod S. Adoni præluxit, non magis me detinebit; pauciores enim habet citramontanos sanctos; quin ipsi martyres Afri, cæsi a Vandalis, ei illati non sunt. Porro quum circa annum 845 [Cfr Sollerius, Præfatio ad Usuardum, pag. XIX.] Martyrologium suum scripsit B. Rabanus, Moguntinensis archiepiscopus, implevit ille ex Hieronymianis fastis dies a Beda et Floro relictos vacuos, superadditis sanctis qui propius ad Fuldenses spectarent. Neque aliam normam circa annum 858 [Ibid. pag. XXXX.] secutus est S. Ado in conscribendo suo Martyrologio. Præ oculis tantum habebat Bedam a Floro auctum, Romanum Parvum et Hieronymianum: unde facile cernitur nil profecto mirum esse si neuter (Rabanum intelligo et Adonem) Colonienses virgines laterculis suis inscripserint, quippe quas in libris, quibus utebantur, non reperirent.

[162] [S. Adonis] De S. Adone speciatim novimus ejus institutum nequaquam fuisse ut omnes recenseret sanctos (et quidem plerosque Hieronymianos omisit), sed ut supplerentur dies qui absque nominibus martyrum in Martyrologio (quod venerabilis Flori studio in labore domini Bedæ accreverat) tantum notati erant. Dein ut fratrum infirmitati consuleret ex collectis undecumque Passionum codicibus brevia encomia conscripsit, quibus quæ præcipua erant continerentur; quo factum est ut fratres minus legere valentes in memoriis martyrum haberent compendiosam lectionem, atque in parvo codice, quod multo labore alii per plures codices exquirunt. Hæc ille in prologo. Verum, quum dies 21 Octobris nequaquam vacua esset, quumque tunc temporis, ut scriptor Sermonis in natali testis est, nondum exstaret Ursulani martyrii historia, profecto nemini ex neutro capite exspectandum erat ut sanctarum virginum festum signasset sanctus Ado. Sed, inquies, præ cæteris sanctorum Galliæ nomina servavit Viennensis martyrologus: ita est, servavit eorum videlicet quorum habebat Vitas aut Passiones, aut quorum festa celebriora erant; quibus demum, quum Viennensis archiepiscopus factus est, adjecit hujus ecclesiæ sanctos. Ast, iterum dices, nonne S. Ado in monasterio Prumiensi, quod diœcesi Trevirensi claudebatur, degit aliquandiu, priusquam Martyrologium suum moliretur: quomodo itaque factum ut tunc de S. Ursula nil audierit? Audieritne de ea me latet; sed id unum animadvertendum S. Adonem, quum Prumii versaretur, animum nondum applicuisse conscribendo Martyrologio: quod consilium se tunc tandem iniisse testatur, quum Ravennæ descripsisset Martyrologium Romanum Parvum. De his vero omnibus adeundus est Sollerius in præfatione ad suam Usuardi editionem.

[163] [et B. Notkeri.] Veniunt jam B. Notkerus Balbulus, asceterii Sangallensis in Helvetia monachus, et Usuardus, sancti Germani Parisiensis asceta: quorum hic priorem operis sui editionem edidit anno 859 aut sequenti, posteriorem inter annum 869 et 877 [Cfr Acta SS. tom. VIII Octobris, pag. 85 et 86.] ; ille vero quo anno, ut ipse loquitur [In Martyrologia ad VIII kal. Maji, ap. Migne, Patrologia, tom. CXXX, col. 1070.] , caput S. Georgii et aliud quoddam membrum cum plurimis et ad novum monasterium suum, videlicet ad cellam S. Georgii in insula Augia, a Formoso apostolico impetratis, asportavit Hatto Moguntinensis archiepiscopus; qua notatione designatur annus 896 [Cfr Joannis Egonis liber de viris illustribus Augiæ Divitis, cap. 18 ap. Pez, Thesaurus anecdotorum, tom. I, part. III, pag. 679; Muratori, Annali d'Italia ad annum 896; Herimannus Contractus, ap. Pertz, Monumenta Germaniæ, tom. V, pag. 110, etc.] . Verum jam ab anno saltem 843 cœperat huic operi curas impendere [Cfr de Magistris, Acta Martyrum ad Ostia Tiberina, pag. 8.] . Jam vero B. Notkerus nil fere aliud egit quam vestigia Rabani sequi et Adonis, adeo ut videri possit unum e duobus conficere voluisse, quemadmodum loquitur Papebrochius [In Præfatione ad Martyrologium Ven. Bedæ, ante tom. II Martii.] : quocirca planum erat ut Colonienses virgines omitteret.

[164] [Usuardus, licet nonnulli aliter senserint, ad 20 Octobris] Usuardus vero, qui raros tantum Adoniano Martyrologio inseruit [Sollerius, in Præfatione ad Usuardum, pag. XXXXIV.] , passim contentus fusiora Viennensis archiepiscopi encomia breviare, eas nequaquam omisit, sed ad diem 20 octobris his tum in prima, tum in altera editione annuntiavit verbis: Civitate Colonia, passio sanctarum virginum Marthæ et Saulæ cum aliis pluribus. Verum in dubium vocant nonnulli, alii prorsus negant eas de sodalitate S. Ursulæ esse. Audiatur Sollerius noster in observationibus ad hunc locum [Usuardi Martyrologium, pag. 613 et 614.] : Sequitur, inquit, classis virginum Coloniensium, quam diu, sed frustra, apud martyrologos aut alios scriptores antiquos, immo apud Colonienses ipsos, quæsiveram, donec casu incidi in locum Crombachii de Ursula lib. II, cap. 12, ubi Usuardum primarum virginum cæsarum pridie cladis generalis Ursulanæ per textus nostri verba meminisse contendit, addens, Colonienses has vel non colere, vel tantum postridie cum tota sodalitate Ursulana. Hic paucis edoctus sum cur in vanum quæsierim: at unde virgines suas Usuardus aut acceperit, aut efformaverit, æque incertum relinquitur. Utrum vero satis comperta sint, quæ de Usuardina nostra commemoratione censuit Crombachius, atque item an satis consona vulgatis Actis Ursulanis alterius loci et examinis est. At enim ex Usuardo, tamquam de recepta suo sæculo, nempe nono, opinione testimonium ferente, id eruitur virgines plures apud Coloniam, ut sequenti die etiam Wandelbertus testabitur, id, inquam, eruitur virgines plures, et si ita vis, plurimas ibi pro fide Christi occubuisse. Poterunt forte Martha et Saula curiosioris indaginis materiam aliquando suggerere. Interim si de societate undecim millium fuisse censeantur, mirari liceat inter tot Ursulanas, ab aliquibus nominatim expressas, hæc duo nomina fere ubique desiderari. Viden', lector, ut Sollerius ipse, vir ingenii moderatissimi, post ambages complures, inclinarit ad negandum SS. Martham et Saulam cum sociabus ex S. Ursulæ sodalitio fuisse? quo fieret ut ne Usuardus quidem Coloniensium virginum meminisset.

[165] [vere meminit sanctarum virginum Coloniensium.] Verumenimvero rebus clarissimis offudit Sollerius lubens tenebras. Seponantur inprimis Crombachii divinationes Martham et Saulam uno die ante reliquas cæsas fuisse. Experientia sua satis noverat ipse Sollerius sæpius in diebus errare martyrologos. Nonne ipse vidit continuo circa 20 octobris Notkerum in pluribus sanctis uno die præcurrere? Nonne ipse ad 20 octobris iterum notarit, quod jam ad 27 augusti observarat SS. Georgium, Aurelium et socios martyres Cordubenses ab Usuardo, errore solidi mensis, signatos fuisse ad dictam 27 augusti diem, dum annuntiandi fuissent die 27 Julii? Atque hæc dum scribimus, conjecturis nequaquam indulgemus. Exstat enim etiamnum in bibliotheca Dusseldorfiensi, notatum D. 3. Assendiense diœcesis Coloniensis Kalendarium, quod sæculo X scriptum statuit Flossius [Aschbach's Kirchen Lexicon, tom. IV, pag. 1103.] et cui procul dubio simile omnino fuit id quod præluxit Usuardo; atqui ibidem non ad diem 20, sed ad 21 eadem omnino leguntur verba quæ apud Usuardum. Præterea recte non animadvertit Sollerius Martham et Saulam inter tot Ursulanas, ab aliquibus nominatim expressas, fere ubique desiderari. Quid enim ad rem, si Saula (aliud est de Martha) desideretur in Revelationibus BB. Elisabethæ et Hermanni et in titulorum recensione et reliquiarum? Nomina enim ibi omnia fere ficta, ut satis ostendimus. Contra in monumentis probis Martha et Saula apertissime leguntur. In Commentario prævio num. 261 codices excitavimus complures; sed hic præstat audivisse Crombachium, ut constet quam præpropere multa falso asserta sint de Ursulanis rebus: Alcuini, inquit [S. Ursula illustrata, pag. 998.] , circa annum 800 bis earum meminit: primo in Litaniis patronorum Galliæ, quas in ejus operibus mss. bibliothecæ metropolitanæ Coloniensis hactenus ineditas reperi, ante octingentos fere annos scriptas. (Codicem sæculo X scriptum æstimat Flossius [Aschbach's Kirchen Lexicon, tom. IV, pag. 1104.] .) Septem in iis Ursulanas virgines hoc ordine recenset: S. Brittola, S. Martha, S. Saula, S. Sambaria, S. Saturnina, S. Gregoria, S. Pinnosa, S. Palladia. Similes litanias in pervetusto Coloniensi missali ejusdem ecclesiæ inveni, cum earumdem virginum eodem ordine nominibus iisdem: nisi quod inter Sambariam et Saturninam collocetur S. Ursula. (Easdem litanias ad ævum imperatorum Ottonum refert Flossius [Ibid. pag. cit.] .) Easdem virgines, pluribus adjectis, velut sodalitatis Ursulanæ chiliarchas recensent Adonis additiones quadringentorum annorum: solum nomen Marthæ in Mardiam commutando, hoc ordine: In Galliis apud Coloniam Agrippinam SS. Undecim millium virginum: una dicitur Ursula, Sentia, Gregoria, Pinnosa, Mardia, Saula, Brictula, Saturnina, Saturnia, Rabatia, Palladia, Clementia, Grata. Desumpta sunt hæc nomina ex vetustissimis lectionibus Coleniensibus quibusdam: earum exemplar reperi in membraneo breviario in folio collegiatæ ecclesiæ SS. Apostolorum in lectionis quintæ fine. Quarum nomina sunt hæc: Pinnosa Maximi ducis filia, Sentia, Georgia, Martha, Saula, Brittula, Rabastia, Saturnina, Satura, Palladia, Clementia, Grata: nam Ursulæ nomen et martyrium præmiserat: ut dubitari non possit, quin ea nomina virginum apud Alcuinum sint sodalitatis Ursulanæ. Sed plura de his jam meminimus eo, quem paulo supra indicabam, Commentarii prævii loco.

[166] [Wandelbertus Prumiensis, qui martyrologium suum edidit sub 5 Aprilis anni 847, jam pridem ante de sanctis virginibus magnifice locutus erat.] Sed quid hæc prosequor? Quacumque scilicet de causa factum sit ut Florus et Rabanus, Ado et Notkerus sanctas virgines omiserint, Usuardus autem erroneo die et satis jejune de iisdem mentionem fecerit; id certum eas, antequam tres posteriores Martyrologia sua ediderint, a Wandelberto Prumiensi egregie celebratas fuisse; adeo ut ex illorum silentio nil aliud colligi posse videatur quam eos non tanta usos esse diligentia in conquirendis undique sanctis, quam vulgo sibi persuadent qui parum ad institutum et rationes eorum consideranda animum applicarint. Wandelbertus ipsemet accurate annum designat quo metricos suos fastus in lucem edidit. In prævio enim carmine ad Cæsarem hæc habet [Ap. Migne, Patrologia, tom. CXXI. col. 583 et 584.] :

Lustra per orbem
Quinque recurrunt,
Nomine postquam
Clarus et armis
Cæsariana
Jura retentas.

Hæc itaque scripta sunt, quum recurrerent quinque lustra seu quum annus vigesimus quintus ageretur ex quo Lotharius, Ludovici Pii filius, (ad eum enim carmen dirigitur), cæsariana jura adeptus erat. Verum Ludovicus Pius filium in imperii consortium accersivit die 31 julii anni 817; adeo ut annus 25 regni Lotharii cucurrerit a die 31 julii anni 841, et quidem sub hoc tempus Wandelberti Martyrologium in lucem venisse vult Mabillonius [Annales Benedictini, lib. XXXII, num. 50, tom. II, pag. 588, edit. Luc.] . Sed quidni animadvertit eruditissimus vir alterum initium Lotharii regni esse, scilicet diem 5 aprilis anni 823, quo pascha Romæ celebravit et simul coronam a Paschali I papa accepit? Manifeste enim ab hujus coronationis die regni annos computat Wandelbertus. Accipe quæ continenter ante recitata præmisit carmina:

Aurea celso
Vertice Roma
Te decorando
Nomine sanxit
Cæsaris orbi
Mox fore regem.
Itala primum
Te duce tellus
Eminuit; post
Francia, temet
Sceptra regentem
Mundus adorat.

Secundum Wandelbertum itaque, Roma decoravit Lotharium nomine cæsaris, eaque ratione sanxit eum mox orbi regem fore. Unde consequens est annum 25, quo Ludovici Pii filius cæsariana jura retentabat et Prumiensis monachus in lucem dedit suum Martyrologium, a die 5 aprilis anni 847 computandum esse. Quamquam alibi Wandelberti carmina de sanctis virginibus jam recitavimus, liceat ea hic denuo lectorum oculis subjicere. Post laudatos ad 21 Octobris SS. Asterium et Hilarionem hæc subdit:

Tunc numerosa simul Rheni per littora fulgent
Christo virgineis erecta tropæa maniplis
Agrippinæ urbi, quarum furor impius olim
Millia mactavit ductricibus inclita sanctis;

quæ verba alibi comparavimus cum monumentis sæculi noni et decimi et luculente ostendimus iis prædicari undecim millia virginum et martyrum. Conferatur Commentarius prævius, § XXVII; ubi alia multa testimonia, sæculo XI anteriora, collegimus de cultu sanctarum virginum Coloniensium in diœcesibus Coloniensi et Trevirensi.

[167] [Quum sæculo IX non in ipso templo cathedrali Coloniensi, sed tantum in basilica Ursulana, festum sanctarum virginum ageretur,] Nolim tamen hanc disputationem de inepta admiratione quod in martyrologiis (ut dicuntur) classicis SS. Ursulæ et sociarum non celebratur memoria absolvere, quin addiderim per aliquam sæculi noni partem non videri in earum honorem festivitatem seu officium divinum alibi celebratum fuisse quam in basilica earum nomine et patrocinio consecrata. Certe id suadet codex, sæculo nono ad usum ecclesiæ cathedralis Coloniensis scriptus, quem in ejusdem bibliotheca Hartzheimius [Catalogus codicum mss. bibliothecæ ecclesiæ metropolitanæ Coloniensis, pag. 140 et 141.] num. 102 notatum reperit et qui præter cycli Dionysii novemdecennales viginti septem ab anno Christi 532 ad 1044 et varios Bedæ de chronologia libros, sed mutilos pæne omnes, Kalendarium antiquissimum ecclesiæ Coloniensis continebat. In hoc enim Kalendario, quod in voluminis fronte erat, ad diem 21 Octobris nulla sanctarum virginum memoria fiebat. Neque mirum; nam, ut Hartzheimius testis est, ternos, aut binos aut denos, numquam vicenos de mense dies sanctis inscriptos habebat, præter Christi Domini, Deiparæ et apostolorum. Pridie idus Novembris Coloniæ S. Cuniberti confessoris unicus est, ait idem, ex sanctis episcopis nostris; 10 Octobris nulla mentio martyrum nostratium, videlicet S. Gereonis et sociorum, quorum tamen in suo Martyrologio meminit Beda. v Kalendas Octobris natale sanctorum Cosmæ et Damiani; Coloniæ dedicatio ecclesiæ S. Petri apostoli: hac ipsa die ex concilio Coloniensi a Williberto nostro archiepiscopo consecratam fuisse basilicam metropolitanam constat.

[168] [nil mirum, si ejus notitia non multum propagata fuerit, nec credibile est Missale Pantaleonitarum, quo id continetur, esse sæculi VIII.] Profecto, quum tam parci essent Colonienses in colendis sanctis etiam popularibus, et quum universa quæ Ursulano agmini adhibebatur veneratio intra angustam ædem suburbanam clauderetur, planum erat ut ne harum fama ad exteros pertingeret; adeoque, siquid mirer, id unum est quod est quod Wandelbertus eas noverit. Atque hac quoque de causa non crediderim sæculi VIII esse Missale Pantaleonitarum Coloniensium, ut nonnulli voluere, et quod Schultingus [Bibliotheca ecclesiastica, ap. Crombach, pag. 998.] , Fleien [Ap. Lippeloo, tom. IV, pag. 789.] , Winheim [Sacrarium Agrippinæ, pag. 95.] et Crombachius [S. Ursula illustrata, pag. 998.] vocant Anglicanum, et cujus kalendario ad 21 Octobris inscriptum erat: In Colonia sanctarum virginum undecim millium. Facile quidem dederim id origine Anglicanum esse, ita ut descriptum fuerit ex Missali, ab evangelii præconibus Anglosaxonicis in Germaniam delato, et dein sanctis Coloniensibus aliquot auctum: (inde enim passim in his partibus obvia sunt kalendaria sub titulo Ven. Bedæ martyrologiorum:) sed quum in priori sæculi noni parte festum S. Ursulæ non ageretur in cathedrali templo Coloniensi, quis admiserit id in alia æde, nisi singularis adesset (ut pro sanctarum virginum basilica) ratio, fuisse celebratum? Plane verisimile est Coloniæ tunc tandem crevisse S. Ursulæ et sociarum cultum, quum anno 852 in earum basilicam canonicos introduxit Guntharius, Coloniensis præsul, atque hoc quoque ævo recentius esse id Missale.

§ XVII. Ostenditur S. Ursulæ et sociarum cultus et celebritas ex Kalendariis et Martyrologiis.

[Indicantur permulta Kalendaria sæculi XI et sequentium,] Quum autem scribi cœpissent martyrologia quæ non nuda nomina, sed brevem sanctorum laudationem continebant, eaque inter officia divina publice legerentur, passim auctum esse sanctorum cultum et plura nomina inscripta fuisse kalendariis res notissima est. Non est quod repetam quos in Commentario prævio § XXVII, aliud agens, in medium jam produxi e vetustioribus fastis sacris Coloniensium virginum commemorationes; sed aliquot alias addidisse hic juverit. In calendario Verdinensi, quod Martenio [Vett. scriptt. amplissima collectio, tom. VI, col. 615.] sæculo XI scriptum visum est, ad 21 Octobris legitur [Ibid. col. 683.] : S. Hilarionis monachi et SS. XI millium virginum. In Brixiano sæculi XIII, quod ex Zaccariæ Antiquitatibus medii ævi nuperius iterum edidit Mignius [Patrologia, tom. CXXXVIII, col. 1275.] : Ursulæ virg. et mar. cum 1000 virg.; excidit, ni fallor, IX, et scriptum erat mille; in Lyrani monasterii Kalendario sæculi XII [Ap. Martenium, Thesaurus anecdotorum, tom. III, col. 1615.] : Coloniæ undecim millium virginum in Vallumbrosano sæculi XII [Ap. Migne, Patrologia, tom. CXXXVIII, col. 1285.] : S. Ilarionis abb. et conf. et undecim millium virginum; sed in alio paulo antiquiori omittitur [Cfr ibid. 1290.] : ita ut exeunte sæculo XII id festum in illas partes transiisse videatur, videlicet post retectos a Gerlaco et Hartberno Ursulanos tumulos. In kalendario, sub titulo martyrologii Bedæ præmisso Missali, quod in bibliotheca Laurentiana, pluteo XVI, num. 6 servatur, quodque non sæculi XI (ut voluere), sed sæculi XIII est (quippe cui prima manus adscripserit S. Dominicum conf. de ordine FF. Prædicatorum et S. Franciscum conf. de ordine FF. Minorum), ad 21 Octobris legitur, ad diem præcedentem retracto S. Hilarione: S. Modesti et SS. undecim millia virginum [Cfr ibid. col. 1298, 1299 et 1300.] : qui solœcismus nequaquam rarus, ita ut in omni casu dicerentur undecim millia virginum, non secus ac medio ævo Vitas Patrum et sæculo aureo et deinceps triumviri, loco tres viri etc. In Mosacensi I, quod sæculo XII pro monasterio S. Viti in Carinthia scriptus videtur, legitur [Althanus, de Calendariis, pag. 148.] : In Colonia IX mil. virg. ut de S. Agna. Hylarionis mart. immo mon. In altero, quod Mosaci (id monasterium exeunte sæculo XI incohatum fuit a Vodolrico patriarcha Aquilejensi) sæculo XIII cœpit esse in usu, hæc habes [Ibid. pag. 170.] : Hilarionis m. XI milia vir. et XI.

[170] [quibus undecim millia virginum inscripta sunt.] In Kalendario quod S. Elisabeth Thuringica anno 1220 Forojuliensibus dono dedit, sed quod ante sæculum XII scriptum est, utpote carens nominibus SS. Ludovici, Dominici, Francisci, Bernardi, quin etiam S. Thomæ Cantuariensis, desideratur annuntiatio [Ibid. pag. 186.] ; contra in Aquilejensi I sæculo XIII scripto [Ibid. pag. 206.] et in Bononiensi sæculi sequentis [Ibid. pag. 231.] et in altero Aquilejensi sæculi quoque XIV [Ibid. pag. 230.] undecim millia virginum et martyrum laudantur; sed post S. Hilarionem: quod in Parmensi sæculi XIV quoque observatur, nisi quod scribitur: Sancti Yllarionis abb. Sanctæ Ursiline consodalibus suis. Verum id pro veteri instituto: non enim quod Colonienses secundo loco veniunt, ideo credendum est tunc temporis minus quam S. Hilarionem cultas fuisse. In libello enim, quo Aquilejensis ecclesia sæculo XIII utebatur in annuntiandis singulis diebus dominicis quæ festa in choro et foro et quæ jejunia infra hebdomadem observanda essent, hæc leguntur [Althanus, de Calendariis, pag. 296.] : Crastina die, III feria, IV feria, V feria, VI feria, sabbato venturo, dominica ventura, passio erit sanctarum XI M. virginum et martyrum Christi: omnes ab opere abstinentes devotissime celebremus: ne tamen hæc eximia quædam videantur, animadvertendum est sæculo XIII ab Aquilejensibus (si adjungas dies dominicas) tertiam anni partem tam festive actam fuisse seu saltem agi jussam: et quidem mense Octobri celebrabant ea ratione festa SS. Francisci, Marci papæ, Gereonis, Galli, Lucæ, XI millium, Simonis et Judæ et duos jejunabant dies. In Mediolanensi I, quod ad caput Breviarii Ambrosiani anno 1465 scriptum, sancta Ursula colenda præcipitur die 20 Octobris, quod dies sequens a S. Hilarione occupata esset [Ap. Georgi, Martyrologium Adonis, pag. 718.] ; verumtamen in Mediolanensi II [Ibid. pag. 723.] die 20 Octobris S. Maximus mart. et Ursula virg. cum XI millibus virg. et die 21 S. Ilarion abbas et S. Cordula virg. et mart. veniunt. Ex his putem manifestum esse quantum post elevatas medio sæculo XII et deinceps sanctarum virginum reliquias incrementum acceperit earum cultus; ante exstabat, etiam extra Coloniensem diœcesim; sed rarus et parcus; et quidem aberat earum memoria a kalendario Laureshamensi sæculi IX inclinantis; tamen recentior manus adscripsit post S. Hilarionis festum [Ibid. pag. 693.] : Et solemnitas sanctarum virginum ad Agrip.; a Vaticano similiter quod certe origine Germanicum est et verisimilius Trevirense, adeoque initio sæculi XI scriptum [Ibid. pag. 701.] ; et demum a Palatino-Vaticano, sæculo XII ad Rhenum superiorem scripto [Ibid. pag. 708.] . Edidit cardinalis Majus [Patrum nova bibliotheca, tom. VI, pag. XLVI.] eruditissimum commentarium Nicolaï Alemanni de kalendario buxeo pugillari, origine Belgico, et procul dubio antiquissimo; quippe quod habeat quinquaginta quinque solummodo festa et careat SS. Dominici, Francisci, Ludovici et Thomæ Cantuariensis natalibus. Porro in eo ad 21 Octobris reperit Alemannus signum (nomina enim non habet, sed cujusque sancti insignia, non secus ac Amstelodamense editum ab Isaaco Lelong [Historische beschryvinge van de reformatic der stadt Amsterdam, pag. 256.] , Danica ab Olao Wormio [Fasti Danici, pag. 87, 90, 92, 96, 100, 102, 119.] et Gallo-Belgicum a Ludovico Frati [Di un Calendario runico della pontificia Università di Bologna, Bologna, 1841.] illustratum); quo signo, ut loquitur Alemannus, pictor Coloniense cœmeterium ob oculos proponit, in quo Ursulæ ejusque sodalium virginum corpora condita sunt. At, quod damnum est, perditæ fuerunt imagines. In Kalendariis runicis ab Olao Wormio editis notantur quoque ubique undecim millia virginum, plerumque sagittæ indicio. In simili kalendario Venetensi, quod procul dubio sæculo XVII sculptum est et sæculo sequenti a Lancellotlo illustratum [Mémoires de l'académie des inscriptions, tom. IX, pag. 233 et seqq.] , (putabant ante homines characteres esse magicos), SS. Virginum festum nullo modo indicatur.

[167] [In auctariis Martyrologiorum,] Quum Beda, Florus, Rabanus, Ado et Notkerus nil de sanctis virginibus haberent, Usuardus vero ad diem 20 Octobris earum meminisset, fieri non poterat ut, quum sæculo XII ubique propagaretur earum cultus, memoria earum passim illorum non adderetur martyrologiis. In auctariis itaque Bedæ et Flori Atrebatensi, Tornacensi et Lætiensi legitur [Act. SS. ante tom. II Martii, pag. XXXV.] : In Colonia Agrippina passio sanctarum undecim millium virginum. Auctum quoque fuit Adonis martyrologium; adeoque in codicibus Coloniensi et Belgicis, quibus in editione sua paranda usus est Rosweidus, reperit hanc annuntiationem, quæ, quamvis longa, Elisabethanis tamen et Hermannianis commentis pura est: In Galliis apud Coloniam Agrippinam sanctarum virginum undecim millium: una dicitur Ursula, Sentia, Gregoria, Pinnosa, Mardia, Saula, Brictula, Saturnina, Saturnia, Rabatia, Palladia, Clementia, Grata: et aliarum nomina scripta sunt in libro vitæ: de quibus nominibus in Commentario prævio diximus.

[168] [etiam Usuardinis, passim notantur.] Quum Usuardus multo magis in usu fuerit quam martyrologi reliqui hinc quoque exstant multo plures codices quibus additamenta ad 21 Octobris intrusa fuere. In codicibus, quos Sollerius Antverpiensem majorem et Rosweydinum appellare solet et qui origine Anglicani sæculo XII conscripti sunt, hæc habes [Ap. Sollerium, pag. 616.] : Civitate Colonia, [passio] sanctarum undecim millia virginum. Eadem, nisi quod loco passionis natale scribitur, leguntur in codicibus Antverpiensi altero et Ughelliano et editione Maxima Lubecana, quæ sæculo XIII in Cisterciensium claustro orta sunt. Sed quid hæc prosequor? Ex magna codicum et editionum caterva, quam Sollerius in parando Usuardo suo adhibuit, sequentes tantum omittunt ad 21 Octobris martyrum Coloniensium commendationem: Pratensis; Tornacensis sæculi XIII, origine Altovillariensis in Rhemis; Pulsanensis sæculi XII; Centulensis ejusdem ævi; D. Le Mare signatus A, scriptus Augustoduni sæculo XI; Vaticanus sæculo XII pro ecclesia Beneventana S. Sophiæ collectus et demum Heriniensis seu Rhemensis sæculi XI, quamquam et hunc recentior manus hac commemoratione vacare non sivit; reliqui omnes aut fuse laudant Ursulanas virgines secundum BB. Elisabethæ et Hermanni revelationes aut saltem ea breviori, quam supra referebam, ornant annuntiatione. Atque hinc quoque colligitur, quod paulo supra et alibi animadvertimus, singulariter propagatum et extensum fuisse S. Ursulæ et sociarum publicam venerationem, post quam medio sæculo XII innumera earum corpora e terra levari cœpta sunt et in quasvis mundi partes transferri; quum prius inter angustiores fines coarctaretur earum cultus.

[169] [Hinc passim obscuratum est S. Hilarionis nomen.] Atque ex hac paulatim crescente celebritate factum est ut obscuraretur S. Hilarionis festivitas et primus locus daretur sanctis virginibus. Quod quidem ex ingenti Missalium et Breviariorum tam veterum quam recentiorum copia, qua musæum nostrum instructum est, maxime ex donis nobilissimi viri Baronis de Viron non ita pridem defuncti, facile demonstraremus de universo fere Belgio et Germania, de Anglia, Scotia, Dania et Hungaria, de Italia partim et Gallia atque etiam de plurimis peninsulæ Hispaniæ diœcesibus; similiter de plerisque ordinibus religiosis, Prædicatorum scilicet, FF. Minorum, Præmonstratensium, Cisterciensium, Augustinianensium, Hospitalis S. Joannis Hierosolymitani, pluribus congregationibus Benedictinis; ita ut longe facilius recenserentur ecclesiæ in quibus sanctarum virginum festum omittebatur, quam in quibus celebrabatur solemnius. Sed ex quo tempore correctio Breviarii Romani prævaluit, in quo nuda fit commemoratio absque lectionibus de Coloniensibus martyribus, nonnullis in locis decrevit sanctarum virginum cultus, quamquam complures ecclesiæ et integra regna privilegium consecuta sunt celebrandi SS. Ursulæ et sociarum festum ritu duplici cum lectionibus propriis, desumptis ex Annalibus ecclesiasticis Baronii seu ejusdem notis ad martyrologium Romanum, aut, si mavis, ex Galfredo Monumetensi. Usque ad ipsos Slavos penetravit S. Ursulæ et sociarum cultus. Passim notum est in Dalmatia et in parte Illyrici celebrari liturgiam sacram et universum officium divinum lingua Slavica secundum ritum Romanum. Porro in codice Slavico, sæculo XIV conscripto, et Breviarium, Missale et Rituale illius ritus simul continente, festum undecim millium virginum peragendum præcipitur [Martinof, les Manuscrits slaves de la bibliothèque impériale de Paris, pag. 71.] . Verum ad martyrologia redeamus.

[170] [Memoria SS. Virginum in Martyrologiis Romanis,] Exeunte sæculo XVI plura conscripta fuere martyrologia ad usum ecclesiæ Romanæ; hæc inter venit primo loco martyrologium secundum morem sacrosanctæ Romanæ et universalis ecclesiæ R. D. Francisci Maurolyci abbatis Messanensis, multo quam antea purgatum et locupletatum; cujus exemplar anno 1576 Venetiis apud Juntas excusum mihi præ oculis est. In eo ad 21 Octobris legitur: Coloniæ sanctarum undecim millium virginum, quæ pro virginitatis constantia martyrio vitam consummaverunt, ab Hunnis interfectæ, sub Attila militantibus, quarum princeps fuit Ursula, Brittanorum regis filia. Pone illos fastos sacros prodiit anno 1578, item Venetiis, sed apud Antonium de Antoniis martyrologium S. Romanæ ecclesiæ usui in singulos anni dies accommodatum ad sanctissimum patrem Gregorium XIII pontificem optimum maximum, Petro Galesinio, protonotario apostolico auctore. In eo ad dictam diem habes: Coloniæ sanctarum undecim millium virginum, quæ pro Christi religione et virginitate tuenda ab Hunnis necatæ, quarum principem locum Ursula tenuit, ad duplicatæ coronæ præmium abierunt in cælum.

[171] [et mutationes in Baroniano. Martyrologia hæreticorum.] Quum vero Gregorius papa XIII in mandatis dedisset doctis aliquot viris martyrologium Belini, quod olim Romanum quoque dicebatur, sed merum Usuardinum auctum erat, recognoscendum, atque in hac adornanda sparta imprimis sudasset Baronius, qui sibi persuaderi ab alienis passus erat Ursulanas virgines ad ostia Rheni passas atque hinc magno numero Coloniam translatas, fidemque haberet Galfredi Monumetensis fabulis, jam anno 1583 (habemus scilicet exemplar martyrologii Romani reformati hoc anno Romæ ex typographia Dominici Basæ editum, quæ editio propter menda suppressa fuit) hoc sanctarum virginum encomium insertum est: Apud Coloniam Agrippinam natalis sanctarum Ursulæ et sociarum ejus, quæ pro Christi fide et virginitatis constantia ab Hunnis interfectæ martyrio vitam consummarunt: quarum plurima corpora Coloniam delata fuerunt; arbitrabatur scilicet Baronius ea huc lata fuisse ex ostiis Rheni. Verum, licet hanc opinionem numquam posuerit, mutavit verba brevi post in editione, quam authenticam haberi voluit, in hunc modum: Apud Coloniam Agrippinam natalis sanctarum Ursulæ et sociarum ejus, quæ pro Christiana religione et virginitatis constantia ab Hunnis interfectæ martyrio vitam consummaverunt: et plurima earum corpora Coloniæ condita fuerunt: hæc forma ad hanc usque diem servata. Juverit et hæreticorum martyrologia, quæ sæculo XVI prodierunt, consulere. Gaspar Holtwurm Athesinus anno 1559 in lucem dedit germanico idiomate Calendarium ecclesiasticum, Kirchen Calender, martyrologiorum forma conscriptum: in eo ad 21 Octobris brevibus secutus est passionem Regnante Domino, et ad annum 450 martyrium retulit. Postea Andreas Hondorff, parochus lutheranus in Droyssig, et secundum eum Vincentius Sturmius, ludimagister in Bitterfeldt, aliud Calendarium sanctorum et historiarum anno 1579, in quo graviter invehuntur in superstitiosam credulitatem catholicorum, compendio tamen complexi sunt historiam Ursulanam, non omisso Cyriaco papa, secundum B. Elisabethæ Revelationes, quæ jam catholicis compluribus non sapiebant. Sed hæc hactenus.

[172] [Complura olim festa celebrata Coloniæ, maxime Tuitii.] Neque sola dies 21 Octobris sanctis virginibus colendis destinata fuit. Diximus jam de festis translationum SS. Ursulæ et Pinnosæ, sed alia supersunt. Theodoricus, monachus et ædituus Tuitiensis, qui præcipuas partes habuit in effodiendis et transferendis sanctarum virginum corporibus, Gerlaco et Hartberno abbatibus, in extremo capite scriptionis de his gestis, hæc tradidit: Hartbernus abbas instituit ut dies quæ est XII kal. Novembris [celebraretur] in honorem sanctarum virginum; sequens vero, quæ est XI kal. ejusdem mensis, in honorem sanctorum martyrum; ita ut una dies alterutri sexui venerando assignata esset; præterea translatio sancti Cyriaci IIII kal. Maji; translatio S. Ursulæ reginæ et martyris IIII nonas Julii; translatio S. Evergisi, Coloniensis archiepiscopi, (hic huc non attinet) V kal. Octobris. Reliquorum autem sanctorum festivitates idem abbas hoc modo celebrari decrevit, quatenus per duodecim menses omnes æqualiter dividantur, ut in unoquoque mense in haiis * kalendis quibus virilis sexus martyres sunt annotati XII lectionibus honorentur; similiter et in singulis mensibus feminini sexus martyres in kalendis quibus sunt annotati XII æque lectiones sortiantur; adeoque singulis mensibus duo habebant Tuitienses festa de aliquot sanctis ex comitatu S. Ursulæ, unum de aliquot viris, alterum de aliquot feminis, quorum penes se conservabant reliquias: quamdiu id institutum durarit, mihi plane incompertum; medio sæculo XVII id ignorasse videtur Gelenius, atque ipse Crombachius.

[Annotata]

* iis?

§ XVIII. Calendarium Ursulanum; seu festa Martyrum Ursulanæ Sodalitatis per singulos menses distributa.

Ut § II Commentarii prævii videre fuit, incohaverat Bollandus Calendarium Ursulanum, continens festa martyrum Ursulanæ sodalitatis per singulos menses distributa, idque ad Crombachium destinarat. Publici juris id fecit Ursulanus vindex, additis aliquot nominibus. Verum id ipse, multo pluribus auctum, typis quoque edam; quoniam vix alius est modus quo mentio fiat de plurimis, Ursulanæ societati adscriptis et singulari honestatis veneratione. Mea tamen nequaquam mens in his colligendis fuit omnia breviter recensere quæ olim certis anni diebus facta sunt atque etiamnum fiunt. Ne tentare quidem illud volui. Id solum cogitavi præcipua quædam annotare et alia quæ sponte occurrebant, et simul aliquid singulare habebant: nam ea quæ die 21 Octobris, in omnibus fere fiebant templis in quibus Colonienses servabantur reliquiæ, omnino negligenda duxi. Pleraque etiam præterivi quæ supra, ubi de reliquiarum translationibus dixi, jam scripseram. Porro accipe id Kalendarii specimen, in quo quæ uncinis inclusa sunt, ipse inserui; pauca reliqua sunt Bollandi et Crombachii.

JANUARIUS

[17. S. Sulpitii Ravennatis: ita Florarium ms., quod penes decessores erat. Ortum id nomen ex fictitiis titulis et Revelationibus. Ravennates tamen aliquot historici archiepiscopum hunc, aliis archidiaconum, priscis temporibus incognitum, in libros suos intulerunt.]

19. Coloniæ translatio S. Antoninæ et aliarum sex virginum et martyrum, de societate XI millium virginum, ad ecclesiam parochialem S. Joannis Baptista. Additiones Usuardi [in editione Lubeco-Coloniensi], Ferrarius, Canisius Gelenius. [Ejusdem meminit Joannes Wilsonus in editione Martyrologii sui Anglicani, quam anno 1640 in publicam lucem dedit, ad 15 Januarii. Decessores nostri de eadem translatione breviter meminerunt ad 15 et 19 Januarii et ad 11 et 12 Maji. Ejusdem quoque memoriam fecit Bailletus ad 21 Octobris. Celebrabatur solemnissime id festum feria II Pentecostes supplicatione publica in qua corpus deaurato loculo inclusum portabatur per parochiam, et proprium officium fiebat cum commemoratione feriæ. Multis, addit Gelenius [De Coloniæ Magnitudine, pag. 415.] , claret divinis beneficiis, præsertim impetratis contra febres. Est B. Antoniæ et sociarum præclarus manipulus virginum veneratione quoque dignissimus propter suavissimum quem exhalant odorem et quod carne cuteque multum illæsa spectentur corpora, præferentia martyrii plagas. Eadem leguntur in tomo II libri ms. cui titulus Colonia metropolis sacra. Tomus ille II, quem sæpius citabo sub nomine Menologii Coloniensis ms., fastos sacros continet Colonienses, Osnabrugenses, Monasterienses, Leodienses, Mindenses et Ultrajectenses.]

22. Coloniæ in ecclesia S. Cuniberti commemoratio undecim millium virginum et martyrum. [Habent quoque hanc commemorationem Gelenius et Martyrologium Coloniense ms.; sed infrequens festum erat.]

25. Olyssipone illatio templo S. Rochi capitis S. Clementis episcopi et decem aliorum craniorum, brachii S. Josippæ cum multis aliis ossibus martyrum sodalitatis Ursulanæ. [De hac translatione fuse supra actum est § XIII.]

28. Apud Coloniam translatio S. Ursulæ reginæ et sodalium ejus XI millium virginum et martyrum, quæ facta est per S. Cunibertum Coloniensis civitatis archiepiscopum. [De hac translatione diximus § VIII.]

[Eodem die, Heisterbaci anno Domini 1227 dedicata sunt a D. Wetzelino, episcopo Revaliensi, altaria, primum in honore S. Ursulæ etc. Membranæ Heisterbacenses [Ap. Crombachium, pag. 1006.] .]

29. S. Otiliæ vel Odiliæ virginis, quæ fuit una ex XI millibus, Ferrarius. Saussaius ita habet: Apud Hujum in Belgio, susceptio corporis S. Odiliæ V. et M. ex S. Ursulæ sodalitio. [Celebrabatur hæc translatio Huji apud Cruciferos die 18 Julii. Facta est anno 1287: de ea fuse egerunt Chapeauville [Hist. Leod. Episcopp. tom. II, in Annotationibus de Joanne Hocsemio, cap. 14.] , Crombachius [S Ursula illustrata, pag. 684 et seqq.] , Baronius [In notis ad Martyrologium Romanum, ad 5 Sept.] , Raynaldus [In Continuatione Annalium Baronii ad annum 1285, num. 85.] , Arturus a Monasterio [Gyneceum sacrum ad 18 Julii.] aliique, prodigiis non parcentes. Ejus meminere decessores ad 29 Jan., 17 Julii, 18 Julii et 10 Septembris, et Bailletus ad 21 Octobris. Satis habuimus supra § XII genuinum de hac translatione diploma exhibere. Meminit ad eamdem diem ob nominis similitudinem Gelenius in Fastis alterius S. Odiliæ ex societate Ursulana, Mediolanum translatæ. Sed hujus nomen ne reperitur quidem in Martyrologio Mediolanensi.]

FEBRUARIUS

[1. Coloniæ, in ecclesia sanctorum Joannis et Cordulæ, sanctarum Brigidæ, Helenæet Sapientiæ virginum, filiarum S. Kiliani ducis et neptum S. Ursulæ. Sic Gelenius in Fastis et Menologium Coloniense ms.; verum alibi [De Coloniæ Magnitudine, pag. 445.] inter Festa, illi ecclesiæ propria, id non recenset Gelenius. De iisdem vide in Opere nostro prætermissos ad hanc diem et Bailletum ad 21 Octobris.]

5. In Marcolensi asceterio anno 1261, susceptio corporis unius V. et martyris ex S. Ursulæ sodalitio. Saussaius et ms. loci, [Gelenius et Menologium Coloniense ms. Id corpus, Marcolensibus prope Atrebatum regularibus canonicis dono datum a Margareta comitissa Flandriæ.]

[Eodem die Calaffæ in diœcesi Vicensi in Catalonia S. Calamandæ; quam Bailletus ad 21 Octobris commemorat.]

12. Treviris S. Gerasinæ reginæ in cœnobio S. Matthiæ cum honore sanctitatis approbatæ quiescentis. Saussaius; addit Ferrarius ex Menologio Scotiæ: Hæc regina Siciliæ traditur S. Virginis Ursulæ matertera, cujus corpus in cœnobio S. Matthiæ Treviris requiescit. [Hæc ex Revelationibus B. Hermanni excepta. Quinque Gerasinas novit Crombachius. De hac quoque agunt Gelenius, Menologium Coloniense ms. decessores nostri in Prætermissis ad hanc diem, Bailletus ad 21 Octobris aliique. S. Gerasinæ, Adriani, Aureæ, Babillæ, Julianæ et Victoriæ meminit Cajetanus noster [Sancti Siculi, tom. I, pag. 169.] ad 21 Octobris, ubi tradit S. Gerasinæ caput Assisii servari, eo, ut fama est, delatum per S. Bonaventuram.]

14. Coloniæ S. Valerii martyris, quem necatum ob pietatis Christianæ confessionem a barbaris, qui S. Ursulam ejusque socias trucidarunt, eadem causa Agrippinensis ecclesiæ traditio testatur. Additiones Carthusianæ et Ferrarius vocant eumdem regem; addit MS. Joannitarum eum cum Theodora filia et plurima familia repertum esse. [Hæc inventio a coævo conscripta est anno 1320; particulam dedit Crombachius [S. Ursula illustrata, pag. 1012.] ; sed nil singulare habet.]

Item eodem die Inventio S. Cordulæ V. et M. de eadem societate, facta per Albertum M. quondam Ratisbonensem episcopum anno 1278, Ferrarius, Additiones. [Ambæ proxime præcedentes annuntiationes leguntur in additionibus Usuardinis editionis Lubeco-Coloniensis, Greveni et aliquot codicum. Eosdem memorarunt Gelenius, Menologium Coloniense ms. et decessores nostri in Prætermissis ad hanc diem. Notaverim tantum jam sub Gerlaco inventum fuisse corpus, cui affixerunt titulum, brevibus capientem S. Cordulæ historiam: quidni proba documenta habemus, quibus constet huic quoque S. Cordulæ pro libitu non affictum fuisse nomen? Cæterum de ea dicetur fusius ad diem sequentem.]

[16. S. Julianæ Osnabrugæ in Westphalia, de qua meminit Bailletus ad 21 Octobris.]

[24. SS. Polycarpi, Martii et sociorum martyrum ex sodalitio Ursulano transpositio in monasterio Bonæ-Spei. Ita Gelenius in Fastis. Sociorum nomina exprimit Rayssius in Hierogazophylacio Belgico, scilicet Valerii, Honorati, Terentiæ, Margaritæ, Baldinæ, Sambariæ et alterius Margaritæ. Horum corpora, ut hic idem addit, in Belgicis Geusiorum tumultibus ab iconomachis redacta fuere in cineres; quos ibidem collectos habuerunt in veneratione, donec sæculo proxime præterito exeunte abbatia suppressa est. Iidem recurrent ad 29 Octobris etc.]

[28. Translatio S. Pinnosæ. Ita in Calendario Assindiensi, scripto inter annum 889 et 891. Alia citavimus in Commentario prævio num. 262 et in Gloria posthuma num. 96.]

MARTIUS

[2. Translatio SS. Benedictæ et Felicitatis martyrum. Sic additiones ad Martyrologium Usuardi ms. ecclesiæ S. Gudulæ Bruxellensis. Videntur esse martyres Ursulanæ e quarum sodalitio servabatur olim corpus S. Benedictæ in abbatia Viconiensi apud Valentianas et S. Felicitatis in abbatia Marchianensi ad Scarpum flumen. Ferebantur tamen tot alia corpora SS. Benedictarum et Felicitatum de S. Ursulæ comitatu, ut nil statui possit. Cfr Acta Sanctorum ad hanc diem in Prætermissis.]

[11. Coloniæ in ecclesia S. Maximini S. Gorgonii ducis et martyris ex societate Ursulana. Ita Gelenius in Fastis et Menologium ms. Coloniense: verum ubi Gelenius hujus ecclesiæ reliquias recenset [De Coloniæ Magnitudine, pag. 547.] , eum episcopum appellat. Prudentius putem titulum taceri; nomen haberi pro communi.]

24. In monasterio Bonæspei transpositio sanctorum martyrum Policarpi, Martii et aliorum sociorum e Societate S. Ursulæ. [Iidem sunt quos supra dedimus ad 24 Februarii et recurrent ad 29 Octobris et 4 Novembris.]

APRILIS.

Dominica post festum Paschæ, in Belianensi cœnobio festum S. Honoriæ vel Honoratæ V. et M., Coloniæ cum S. Ursula passæ, et inde circa annum 1300 allatæ; cujus cum nomen ignoraretur, oratione ad cognoscendum fusa, super altare e cælo in schedula scriptum repertum est. [Hæc ex Arnoldo Rayssio [Hierogazophylacium Belgicum, pag. 90.] . Habent eadem Gelenius et Menologium ms.]

Feria IV post Dominicam Quasimodo, Montibus in ecclesia collegiata S. Waldedrudis corpus S. Nostræ sodalis Ursulanæ anniversario festo recolitur. [Non tamen reperitur aliquid in ejus honorem in Officiis propriis hujus ecclesiæ, ineunte sæculo XVII impressis.]

[4. Coloniæ in ecclesia SS. Joannis et Cordulæ requiescit S. Ambrosius martyr ex societate Ursulana. Ita Gelenius et Menologium Coloniense ms. Verisimiliter exponebantur hac die reliquiæ.]

16: In monasterio de Aqua ordinis Cisteriensis in agro Carnotensi, S. Honoratæ virginis et martyris e sodalitio Ursulano. Ibi ob corpus, Colonia acceptum, festive honorabatur, teste Chalemoto. Cfr Acta Sanctorum ad hanc diem inter Prætermissos.]

[23. In conventu S. Antonii de Alcacer do sal, S. Responsæ et sociæ ex Ursulanis, cujus illic reliquiæ honoratæ. Ex Hagiologio Lusitano Cardosi et Actis Sanctorum inter prætermissos hujus diei.]

28. Tuitii in monasterio S. Heriberti translatio reliquiarum aliquarum S. Cyriaci papæ romani. [Id festum institutum ab Hartberno, abbate Tuitiensi, quemadmodum supra diximus num. 172. Translatæ fuere Tuitium omnes putatitii hujus S. Cyriaci reliquiæ; ideo Gelenius aliique omittunt particulam aliquarum; quam Crombachius adjecit, quoniam suo ævo, ut etiamnum, hujus S. Cyriaci reliquiæ in tumulo lapideo servari dicebantur e regione cameræ aureæ. Nolim tamen negare partem servatam fuisse a Tuitiensibus, reliquis tributis aliis ecclesiis, videlicet S. Ursulæ, S. Cuniberti et Carthusiæ Coloniensibus, et parte capitis templo Mediolanensi. Habet etiamnum S. Ursulæ basilica S. Cyriaci caput, argento inclusum. De his omnibus dixerim: Serventur reliquiæ, omittatur titulus et nomen commune habeatur. De hoc S. Cyriaco multa disputavimus in Commentario prævio, nempe § XI. Pauci pontifices eo celebriores fuerunt propter admirabilia quæei adscribebantur gesta. Extra Tuitium tamen nuspiam de eo celebratum festum. In compluribus etiam Breviariis Coloniensibus antiquioribus, quæ apud me sunt, altum de eo silentium; in quibus quippe lectiones desumptæ sint ex Passione Regnante Domino. Sed melior ei fortuna apud Romanos. Re quidem vera hi ante finem sæculi XV non leguntur ullam commemorationem fecisse de S. Cyriaco et ne quidem de S. Ursula: certe nulla de eis mentio in Missali secundum morem Romanæ ecclesiæ per fratrem Philippum de Rotingo Mantuanum, ordinis Minorum de Observantia, bona diligentia et fideli studio purgato et impresso Venetiis arte et impensis Nicholaï de Franckforda anno Domini 1487; neque in Breviario ad usum sanctæ Romanæ ecclesiæ cum multis novis officiis additis ac diligentissime emendato et Venetiis impresso anno salutis 1503 die 21 mensis Augusti; verum in Missali secundum usum et consuetudinem Romanæ ecclesiæ cum summa diligentia et fideli studio purgato anno salutis christianæ 1492, die vero 11 mensis Decembris et in Missali Romano noviter impresso cum annotationibus in margine, jussu et impensis nobilis viri Lucantonii de Giunta Florentini, anno a nativitate Domini 1515, IV nonas Januarii, in alma Venetiarum urbe, in prævio calendario legitur ad 21 Octobris: Undecim millium virginum. Non transfertur. Hylarionis abbatis; ita ut formam fere haberet officii, quod nunc ad libitum vocamus. Breviarium, huic Missali respondens, non habemus; sed in Breviario Romano, anno 1522 itidem Venetiis excuso, novem lectiones de S. Ursulæ comitatu et martyrio habes, excerptas ex Revelationibus SS. Elisabethæ et Hermanni, aut, si mavis, ex S. Antonini Chronico, qui universam fabulam contraxerat: multa hic de S. Cyriaco papa. Similiter in Breviario, anno 1550 typis dato et indicato a Crombachio seu potius Bebio [S. Ursula illustrata, pag. 82 et 83.] . Utrumque locum omittimus, utpote ab aliis [Ibid. et Propylæum Maji, pag. * 29.] recitatos. Breviarium Romanum quod vulgo Cameræ vocant, innumeris pene locis integritati suæ ex authoribus unde conflatum est optima fide restitutum, quod Parisisiis ex officina libraria Jolandæ Bonhomme, viduæ spectabilis viri Thielmanni Kerver, anno 1553 prodiit, ad eamdem diem officium semiduplex sex lectionum habet de undecim millibus virginum et secundo loco alterum novem lectionum de B. Hilarione. Illic lectiones III et IV magnam partem de S. Cyriaco: De Colonia ergo civitate ad Basileam navigio venientes, abinde Romam pedestres advenerunt. Quas omnes papa Cyriacus et clerus cum lætitia et honore suscepit; quod et ipse de Britannia erat et consanguineas inter illas nonnullas habebat. Huic cum et ipse virgo existeret, revelatum est quod martyrii palmam cum eis esset consecuturus. Cum ergo aliquamdiu ibi Romæ moram traherent, fecit papa Cyriacus aliquas nondum baptismi gratiam consecutas sacro fonte lavari. Demum manifestans voluntatem suam coram omni clero, papatui renuntiavit, cum anno uno rexisset ecclesiam et mensibus tribus, novusdecimus post Petrum apostolum. Quod nimis ægre clerus accepit, ut, relicta sede Petri, post illam multitudinem pergeret mulierum: nescientes consilium Domini. De consilio tamen et suasione sua alium elegerunt Antheros vocatum, de catalogo pontificum illum Cyriacum removentes… Egressus itaque de urbe Cyriacus papa cum dicta multitudine virginum ac etiam associatis eis pluribus episcopis sanctis, Coloniam proficiscebatur… Passæ sunt autem circa annum Domini 237 tempore Antheri papæ et Maximiani imperatoris. Quæ omnia cum visionibus B. Elisabethæ conveniunt. Nil horum, nec commemorationem quidem admisit cardinalis Quignonius in suum Breviarium, cujus duo habemus exemplaria, alterum editionis Lugdunensis anni 1546, alterum in eadem civitate impressum anno 1559. Nunc vero, quum non amplius exstet Tuitiense cœnobium, nulla amplius de S. Cyriaco agitur uspiam festivitas; neque putem alicubi in officiis divinis ejus nomen pronuntiari. In Breviariis Coloniensibus sæculi XV et XVI ne alludebatur quidem ad eum; post in officiis propriis allusum, sed nomen silentio pressum; an recentius hæc mutata, dicendo haud sum.]

[29. Valentiæ in Hispania, in templo FF. Prædicatorum S. Angelinæ seu Anglinæ, virginis et martyris, corporis inventio memoratur ad hanc diem a Marietta, lib. IV, cap. 62, Ferrario in Catalogo generali, Arturo de Monasterio in Gynecæo sacro aliisque. Hæc inventio casu facta est dicta die, anno 1588. Tunc scilicet retectum post vetustiorem in capitulo seu sepulcro familiæ Baylorum sacellum affabre et antiqua arte confectum quasi græcum armariolum, et intus arca, in cujus fronte apparebat, ab eodem (ut videtur) artifice, qui veterem tabulam pinxerat, vivis expressa coloribus diva quædam innixa genibus; cui lictor prætendens gladium, lata sententia judicis, caput abscindit, atque eam tres aliæ divæ consectantur, quasi ejusdem sociæ comitesque martyris… Porro aperta arca, pulvinarium integumentum apparuit et intra ipsum aliud integumentum ejusdem materiæ, paulo quidem deterioris; intime denique plura ossa reperta sunt, et mantile et chartaceum involucrum aromatum vel alterius nobis incognitæ rei, inquit Antistitius, qui hujus inventionis relationem conscripsit, quam partim aut integram ediderunt F. Joannes Marieta, Historiarum sanctorum Hispaniæ, lib. IV, cap. 62, Thomas Tamayus in notis ad Pseudo-Luitprandum anno 960, fol. 244, Joannes Tamayus de Salazar in Martyrologio Hispanico ad 21 octobris aliique. Pseudo-Luitprandus et Pseudo-Julianus eam natione Hispanam et martyrem sub Diocletiano fecere, sed hæc mera commenta. Apud reliquias reperta schedula, his conscripta verbis:

CORPs … PARTICVLA BEATE VRSVLE
CORPs … SCE ANGLINE

quibus manifestum est reliquias esse origine Colonienses. Alias fabulas de S. Anglina vendiderunt; de quibus vide doctissimum Nicolaum Antonium [Censura de Historias fabulosas, pag. 322.] .]

MAJUS.

[1. Coloniæ in Majoris Nazarethi monasterio S. Walburgis virginis et martyris ex societate Ursulana. Ejus caput ibidem honorifice custoditur. Ita Gelenius in Fastis, qui antea [De Coloniæ Magnitudine, pag. 560.] jam tradiderat id caput cum centum quadraginta sex aliis visitatum fuisse anno 1525. Hac die facta S. Walburgis memoria, quod eadem alterius Walburgis, SS. Willibaldi et Winibaldi sororis, festum ageretur.]

[3. In Marchianensi cœnobio dedicatio altaris in honorem SS. Josephi, Piati et undecim millium virginum. Hæc dedicatio, anno 1419 facta, his vetustis carminibus celebrata est [Ap. Crombachium, pag. 1022.] :

Milleno glomere, quadringenteno comitante,
Inque nonodecimo, maji lucenteque terno,
Conditur in plana crucis araque nudaque plana
Ossaque mitrati Joseph, necnonque Piati.
Ast de virginibus uodenis millibus inde.]

[Eodem die Parisiis S. Aureæ virginis et martyris Ursulanæ. Ita Lahierus in Menologio virginum ad hanc diem. Est eadem ac S. Avia, de qua inferius singulari commentario dicetur.]

9. Tornaci apud Cruciferos exceptio S. Languidæ virginis e S. Ursulæ sodalitio. Ms. loci. [Ejusdem meminerunt Gelenius, Menologium Coloniense ms. et decessores inter prætermissos ad hanc diem et Bailletus ad 21 octobris; sed nil aliud suggerunt.]

[15. Parmæ in ecclesia S. Joannis evangelistæ monachorum Casinensium translatio corporis S. Margaritæ virginis et martyris et quinque sacrorum capitum aliarum S. Ursulæ sodalium, quæ solemniter facta est die 15 maji anni 1660. Hæc ex Bordoni Thesauro sanctæ ecclesiæ Parmensis, lib. VII, num. 43 et 96.]

[16. In cœnobio B. Mariæ de Gaudio juxta Compendium, S. Claræ, virginis et martyris ex Ursulanis, ubi sacra ossa coruscant miraculis: item in Parco Dominarum colitur in feriis Pentecostes, quo caput ejus ex priori cœnobio translatum est. Ita Chalemotus in Serie sanctorum Cisterciensis ordinis. Ejusdem meminit Bailletus ad 21 Octobris, addens ejus memoriam celebrari in pluribus monasteriis diœcesis Suessionensis et Silvanectensis.]

17. In agro Tornacensi, ad Elnonem fluvium, cœnobio S. Amandi, illatio trium virginum Coloniensium. Loci martyrologium, Saussaius, Raissius. [Ejusdem translationis meminerunt ad hanc diem decessores nostri, Molanus in additamentis ad Usuardum, Gelenius et Menologium ms. Coloniense; sed nil habent de tempore.]

[18. Coloniæ, S. Felicis Spolitani, quem alii melius dicunt Spolatensem episcopum fuisse. Sic Gelenius et secundum eum Menologium ms. Coloniense. Ad hanc diem relatus est propter alterius S. Felicis festum. De illo diximus alicubi supra in Gloria posthuma.]

[21. Viennæ in Austria commemoratio octo virginum ex societate S. Ursulæ, quarum capita ibidem cum reliquiis aliorum sanctorum utriusque sexus coluntur. De his vide Bailletum ad 21 octobris.]

30. Lobiis tria capita undecim millium virginum anno Domini 1174 obtenta. M S. loci. Raissius.

Vigilia Pentecostes Grimbergæ anno 1247, translatio quatuor corporum sodalitatis Ursulanæ per comitissam de Weda: quæ lacte lota, et soli siccanda exposita, sponte se in alterum latus converterunt. [Eadem ante narrarat Crombachius [S. Ursula illustrata, pag. 673.] ex codice ms. Grimbergensi: sed quidni addiderit an scriptio coæva esset? Anno 1247 litera dominicalis erat F, et vigilia Pentecostes incidebat in 18 maji. Sed ubi paulo latius hæc explicat Crombachius, non ait id factum anno 1247, sed circa hunc annum; ita ut anniversaria dies incerta sit.]

JUNIUS.

6. Translatio sanctorum virginum et martyrum Christi Honoratæ et Florinæ, insuper et multarum reliquiarum Colonia Agrippina ad civitatem Tornacensem; inter quas reliquiæ de sacratissimo corpore eximiæ virginis ac M. Ursulæ translatæ sunt, et reconditæ in ecclesia S. Martini Tornacensis in suburbio civitatis; quod actum esse constat clementia divinæ misericordiæ, anni Verbi incarnati 1170: harum unaquæque millenario numero præfuisse scribitur. Ex antiquo Martyrologio ecclesiæ ejusdem. [Repositæ nunc sunt eædem reliquiæ in templo cathedrali Tornacensi, pretiosa hierotheca clausæ.]

12 Elevatio S. Cuneræ V. et M. in oppido Rhenensi. Ipsa de numero XI millium virginum legitur superstes fuisse: sed postea per reginam Rheni, ejusque pedissequam manutergio strangulata: eam multis miraculis gloriosam Rhenenses venerantur. Iidem dicuntur per B. Willibrordum ejus translationem petivisse; idque, præmissis fide dignorum testimoniis, cum gaudio eum perfecisse die 12 Junii docent Molanus, Saussaius, Ferrarius. [De S. Cunera in opere nostro ad 12 Junii fuse egit Papebrochius, omniaque quæ de ea traduntur neganda duxit. Equidem arbitror eam de S. Ursulæ comitatu fuisse, quum ex Sermone in natali constet in insula Batavica aliquot sanctarum Coloniensium virginum corpora olim delata fuisse; reliqua certe fabulam sapiunt.]

16 In Eichsel diœcesis Constantiensis, Elevatio SS. Virginum Cunegundis, Mechtundis et Wibrandis S. Ursulæ Sodalium. Molanus, Ferrarius. [Ad hanc 16 Junii diem in opere nostro commentarium de eis dedit Papebrochius, recte affirmans eas nequaquam de Ursulana sodalitate esse, idemque ibidem sensit de S. Christiana quæ sequitur et de qua simul egit.]

17 In diœcesi Constantiensi S. Christianæ virginis elevatio.

18Coloniæ in ecclesia S. Cordulæ inventio et elevatio S. Constantiæ V. et M., S. Reinaldi episcopi de Græcia, Joannis episcopi de Armenia, Willibrandi ducis de Italia, et multorum aliorum martyrum de societate S. Ursulæ. Breviarium loci. [Ejusdem inventionis instrumentum partim dedit Crombachius [S. Ursula illustrata, pag. 1012 et 1013.] ; paucis meminit in Fastis Gelenius; qui et alibi [De Coloniæ Magnitudine, pag. 444.] ait: Corpus S. Constantiæ virginis et martyris ex societate Ursulana divinitus ostensum est Petronellæ de Scherve, ordinis S. Francisci, abbatissæ Coloniensi ad divæ Claræ, anno 1327, die BB. Marci et Marcelliani. Monumentum in pomario sepit locum inventionis et hæc habet incisa:

ANNO M.CCC.XXVII HIC INVENTA EST S. CONSTANTIA REGINA
FR. HENRICUS LANGENBERGH M.CCC.LXVI.

Cum S. Constantia plusquam mille corpora sanctorum divinitus ostensa sunt et revelata; inter quæ singularibus hermis inclusa capita reperta cum diva Cordula (Constantia?), videlicet sanctorum Reinaldi episcopi græci, Joannis episcopi ex Armenia, Ambrosii episcopi cardinalis et martyris, Clementis abbatis et martyris, Regii martyris, Chiliani ducis avunculi S. Cordulæ, Helenæ filiæ S. Chiliani, Florentinæ affinis S. Ursulæ; reliquiæ Brigidæ et Sapientiæ filiarum S. Chiliani, Luciæ quæ sanctas virgines Basilea Romam antesignana deduxit, Clementiæ reginæ, Annæ consodalis S. Cordulæ et cui mirabiliter apparuit, Afræ, Formosæ, Paulinæ, Pinnosæ etc.; ex societate Ursulana multa capita, ossa, dentes etc. Hæc nomina efficta secundum Revelationes B. Hermanni et alia id genus documenta.]

19 Viconiæ in Hannonia S. Carissæ V. et M. e sodalitate S. Ursulæ, anno 1157 Colonia translatio. Festum ejus hoc die celebratur. [De hac translatione diximus supra num. 111 Gloriæ posthumæ.]

20 Eodem die Pragæ translatio. S. Christicolæ, V. et M. e societate sanctarum undecim millium virginum. [Antea ex codice ms. sequentia recitaverat Crombachius [S. Ursula illustrata, pag. 681.] : Anno Domini 1410, 19 die mensis Junii, in die sanctorum martyrum Gervasii et Protasii in consecratione altarium, tempore fratris Joannis de Dobrowicz, pro tunc sacristani conventus Pragensis, tumulata sunt hæc duo corpora in sepulcro elevato prope altare sanctarum virginum Christicolæ undecim millium virginum et Berengariæ filiæ regis Hispaniæ etc.; quæ corpora donata sunt per dominum Stephanum, antiquum protonotarium regni Bohemiæ; quæ corpora fuerunt eidem domino Stephano donata per serenissimum principem D. D. Joannem regem Bohemiæ, patrem D. D. Caroli, imperatoris IV et regis Bohemiæ V.]

JULIUS.

2 In Breitenawensi monasterio illatio quatuor corporum de collegio undecim millium virginum, quæ Henricus abbas anno 1142 ab Arnoldo Coloniensium archiepiscopo impetravit, et cum honore maximo cœnobio intulit. Ms. loci et Trithemius. [De hac translatione actum in Glorio posthuma num. 103.]

4 In monasterio Tuitiensi translatio quarumdam reliquiarum S. Ursulæ V. et reginæ de civitate Colonia. [Id festum ab Hartberno abbate institutum docuimus supra in Gloria posthuma num. 172. Gelenius habet: Tuitii translatio S. Cyriaci, Pontiani papæ exulantis vicarii, et aliarum reliquiarum Ursulanarum ex urbe (scilicet Colonia) translatarum. Sed male; pugnat quippe cum Theoderici æditui testimonio.]

Item S. Florentinæ V. et M. de societate SS. Virginum undecim millium.

[7] [In Dania, SS. Euphrosynæ et Florentiæ e numero undecim millium virginum. Locum habent ad hanc diem in Breviario Slesvicensi anni 1512, ubi earum lectiones cum aliis confunduntur. Dicitur eas transtulisse archiepiscopus Lundensis (Tuvo) easque coli præcepisse anno 1445. Tuleritne hæc secum Tuvo ex itinere germanico, quod anno 1444 instituit, acceperitne ab Esromensibus Cisterciensibus in Dania monachis, qui tredecim habebant Ursulana capita de quibus mira narrat Crombachius [Ibid. pag. 668.] , me latet. Cæterum vide Acta Sanctorum ad hanc diem inter Prætermissos.]

[10 S. Kunegundis virginis et martyris Ursulanæ. De ea Camerarius in Martyrologio Scotico.]

[12 In cœnobio sanctimonialium abbatiæ Liberæ in Gallia Belgica seu Picardia et diœcesi Noviomensi S. Sponsæ virginis et martyris e numero sociarum B. Ursulæ. Ex Chalemoto in Actis Sanctorum inter Prætermissos hujus diei.

14 In Dacia translatio duorum capitum SS. Virginum de societate undecim millium. Additiones Usuardi [in editione Lubeco-Coloniensi et Greveni.]

17 Rhodii ad S. Foilanum festum SS. Secundæ et Paubriraliæ et aliarum incerti nominis e sodalitate S. Ursulæ. [Sic quoque Gelenius et Menologium ms. Coloniense.]

Item Salsinii prope Namurcum translatio corporis integri e civitate Colonia virginis Ursulanæ anno 1156. Item 14 integrorum capitum; cum his notabiles reliquiæ SS. Cordulæ et Cuneræ, cura Hymanæ, quintæ loci antistitæ, allatæ: [de hac translatione superius dictum num. 118.]

18 Apud civitatem Huyensem territorii Leodiensis translatio S. Odiliæ V. et M. de civitate Colonia: ex nobili illa societate XI millium virginum. Molanus in additionibus ad Usuardum. [Ejus meminerunt decessores nostri inter Prætermissos ad 29 Januarii et 18 Julii. Nos de ea paulo supra diximus ad 29 Januarii et in Gloria posthuma, num. 121. Odiliæ Immam et Idam sorores addit ad hanc diem in Fastis Gelenius aliique. Miracula nonnulla recitat Crombachius lib. X, capp. 42, 43, 44, 45, 46 et 47.]

[19 Coloniæ in B. M. V. Horto Praxedis, Ursulanæ sociæ, caput in honore est cum capitibus SS. Christinæ et aliarum ejusdem sodalitii. Sic Gelenius in Fastis, quod hac die alia S. Praxedis colitur. Alias, quas hic indicat, reliquias enumerarat magna copia, ubi de Cisterciensi hoc cœnobio dixerat.]

[22 S. Verenæ virginis et martyris, sociæ S. Ursulæ. Eam ad hanc diem commemorat Camerarius, et secundum eum Arturus, qui eam Veronam vocat. Vide de ea supra Revelationes S. Elisabethæ.]

[26 Coloniæ in ecclesia SS. Joannis et Cordulæ S. Annæ, consodalis S. Cordulæ, cui S. Cordula dicitur statum suum revelasse; sic Gelenius ad hanc diem, non alia de causa quam quod festum S. Annæ, matris Deiparæ, hac die agatur.]

[30 Coloniæ Agrippinæ in ecclesia SS. Joannis et Cordulæ beatarum Helenæ, Brigidæ et Sapientiæ virginum et martyrum filiarum S. Kiliani ducis ex societate Ursulana. Sic ad hanc diem Gelenius, iterum quia homonyma S. Helena, Constantini M. mater, hoc die celebraretur Coloniæ. Hæc nomina occurrerunt ad 18 Junii.]

AUGUSTUS.

1 Coloniæ, inventio viginti quatuor corporum de societate undecim millium virginum indicio candelarum ardentium in sepulcris earum apparentium anno 1229. Chronicon M. Belgii. [De his dictum est supra, num. 116.]

[Eodem die, Coloniæ, inventio SS. Ursulanarum viginti corporum. Ita Florarium Ms. quod penes decessores erat. Cfr Prætermissi ad hanc diem.]

[5 Requiescunt Coloniæ in ecclesia SS. Joannis et Cordulæ corpora sanctarum Afræ, Formosæ, Paulinæ et Pinnosæ virginum et martyrum ex societate Ursulana: hæc ad hanc diem Gelenius, quoniam eadem colitur S. Afra, martyr Augustana. Vide de his supra ad 18 Junii.]

12 Coloniæ Agrippinæ, commemoratio S. Ursulæ reginæ et sodalium ejus undecim millium virginum in ecclesia earumdem. Additiones [ad Usuardum in editionibus Greveni et Lubeco-Coloniensi; item Gelenius aliique. Sed jam pridem abolita hæc commemoratio.]

[15 Duaci translatio multorum capitum et ossium sodalitatis Ursulanæ Colonia per Margaritam Flandriæ et Hannoniæ comitem impetratorum: quæ eo die in deauratum scrinium religiose sunt recondita in ecclesia collegiata S. Petri. Hæc quoque Gelenius aliique. Porro in ea theca inaurata VI kal. Martias anni 1607 a decano et canonicis illius ecclesiæ repertæ sunt duæ membranæ, in quarum altera legebatur [Ap. Crombachium, pag. 678.] : Anno incarnationis dominicæ 1261, mense Augusto, die Assumptionis B. Mariæ Virginis, fuerunt positæ in præsenti scrinio reliquiæ undecim millium virginum, quas isti ecclesiæ dedit et concessit illustris et nobilis domina Margareta, Flandriæ et Hannoniæ comitissa: in altera membrana: Ad honorem D. N. Jesu Christi et sacrarum reliquiarum undecim millium virginum, quas quondam dedit et concessit isti ecclesiæ S. Petri illustris et nobilis Domina Margareta Flandriæ et Hannoniæ comitissa: videlicet ann. Incarnationis dominicæ 1261 ad instantiam V. viri Domini Walerici de Mergnia dictæ ecclesiæ præpositi residentis, hoc præsens scrinium seu feretrum, quod ex toto erat in ruinam, anno ejusdem Domini 1440 omnino reparatum fuit. Actum in die B. Lucæ Evangelistæ, die vero 18 Octobris. Eodem tempore ejusdem Margaretæ munificentia ecclesia collegiata S. Amati Duacena, obtinuit caput unius virginis et martyris: quamvis triginta et pluribus annis ante similibus reliquiis fuisset exornata. Exstat apud Arnoldum Raissium diploma, anno 1225 scriptum, in quo inter reliquas divorum exuvias authentice probatas, recensentur reliquiæ de virginibus Coloniæ.]

[21 Coloniæ, in ecclesia Majoris Nazareti sanctæ cujusdam ex societate Ursulana apud Machabæos repertæ hoc die, anno 1607; cujus caput in Nazareth translatum miraculis claret. Ita Gelenius. Rem latius narrat Crombachius, lib. VII, cap. 33, et ex duorum testium ocularium declaratione explicat sanationem mirabilem Gertrudis, monialis Nazarethanæ, quæ anno 1608 in festo S. Agnetis contigit.]

Dominica ultima Augusti. In Viconiensi ecclesia festum sanctorum et sanctarum utriusque sexus undecim millium: SS. Carissæ, Cordulæ, Floretæ, Deodatæ, Onobiæ, Christinæ, Bapkariæ, Coronæ, Sambariæ, Panphetæ, Faraninæ, Benedictæ, Margaritæ et S. Gaugerici episcopi Ravennatis, anno 1632 inventa: quorum inventionis anniversaria memoria ibidem hac dominica celebratur, [quod circa finem Augusti illius anni, ut habet Gelenius, eorum corpora ibidem reperta sunt. Quando Viconiam primum devenerint, diximus supra num. 111.]

SEPTEMBER.

1 Coloniæ prodigiosa inventio et elevatio Odiliæ et Idæ virginum et martyrum sodalitatis S. Ursulæ. [De his jam dictum ad 29 Januarii, 18 Julii et in Gloria posthuma num. 121.]

[2 In diœcesi Osnabrugensi omnium patronorum et reliquiarum diœcesis. Inter eos veniunt sequentes qui ad comitatum S. Ursulæ pertinent: Permerius, episcopus dictus Cremonensis, Regina, Juliana. Cordula et Cordua. Officium proprium ritu duplici et Missa de iis exstant, edita anno 1652 jussu Francisci Guilielmi episcopi. Servabantur in Osnabrugensi ecclesia aliæ quoque de Ursulano agmine reliquiæ; omnesque anno 1343 dono datæ per Godefridum de Arnsberg, Osnabrugensem episcopum; pleræque autem Coloniæ exhumatæ anno 1327. De his vide Crombachium lib. VIII, cap. 28.]

[3 Coloniæ, in ecclesia SS. Joannis et Cordulæ, S. Remacli, archiepiscopi græci, ex societate S. Ursulæ martyris. Ita Gelenius. Pro more nomen et titulus ficta; commemoratio vero propter festum homonymi S. Remacli, Tungrensis episcopi.]

[9 Coloniæ, in ecclesia S. Maximini, B. Gorgonii martyris e sodalitate Ursulana, cujus mentio habetur 26 Septembris. Ita Gelenius, denuo quia hac die S. Gorgonius, martyr Nicomediensis, celebratur.]

[12 Serwalli, in territorio Ulyssiponensi, translatio S. Auctæ, virginis et martyris ex societate S. Ursulæ. Ejus corpus, petente Eleonora, Joannis II uxore, Colonia Ulyssiponem advectum et in cœnobio sanctimonialium Matris Dei collocatum. Vide Arturum a monasterio in Gynecæo sacro ad hanc diem et Tamayum de Salazar in Martyrologio Hispanico ad 21 Octobris.]

[20 In Colonia Agrippina, virginum XI millium, quarum dux fuit S. Ursula, virgo ex Britannia, quæ dum filio regis cujusdam nuptui tradi debuisset, ex revelatione divina petiit, ut illi dentur decem virgines, quarum quælibet habeat mille socias: ipsi totidem assignatæ. Inter quas Pinnosa, Maximi (immo maximi) ducis filia, post Ursulam fuit secunda… De quarum numero corpus S. Sapientiæ obtinuit Carolus imperator, et caput ejusdem atque tumbam ornatam auro et argento donavit ecclesiæ Pragensi. Hæc de reliquiis, anno 1360 translatis, Martyrologium Pragense Ms. apud Crombachium [S. Ursula illustrata, pag. 1015.] . Aperte ibi legitur XII kal. Octobris; dubito tamen an legendum non sit XII kal. Nov., id est 21 Octobris.]

Apud Walciodorenses anno 1105 translatio trium corporum Colonia ex societate S. Ursulæ. Primum VI kal. Julii receperunt, alterum cum dimidio tertii 24 Septembris et paulo post alteram etiam medietatem tertii corporis obtinuerunt. Raissius in Auctario 21 Octobris. [De his dictum in Gloria posthuma § IX.]

Apud Coloniam Agrippinam in ecclesia S. Maximini inventio et translatio S. Gorgonii episcopi et martyris et sociorum ejus: qui Gorgonius confessor fuit regis et reginæ Hispaniæ; et de collegio SS. XI millium virginum. Additiones [ad Usuardi martyrologium in editionibus Lubeco-Coloniensi et Greveni. De eo jam dictum ad 9 Septembris. Jam pridem hæc memoria sublata.]

[26 Aquisgrani in monasterio monialium S. Justinæ virginis et martyris ex societate S. Ursulæ. Ex epistola ad Bollandum constat eam ad hanc diem cultu aliquo ornatam fuisse et filiam regis Hungariæ habitam. De ea dictum in Actis Sanctorum inter Prætermissos hujus diei.]

OCTOBER.

[2 In Gallia, in monasterio Montis Regalis S. Bergæ unius ex sociabus S. Ursulæ. Colebatur hac die, teste Chalemoto in Serie sanctorum Cisterciensium. Eo delatum fuerat Tuitio ejus corpus tempore S. Ludovici regis anno 1260, ut dictum est in opere nostro [Act. SS. tom. V Augusti, p. 470.] . In diplomate testatur Conradus, archiepiscopus Coloniensis, quod corpus istud eximiæ et sanctæ virginis exstitit, quæ Berga proprio nomine vocabatur, natione Britannica, nata cujusdam comitis illustris. Verum, quum ibidem quoque dicatur per divinam revelationem effossum fuisse ac in sacrario monasterii Tuitiensis reconditum multis annis, ego non ausim fidem habere proprio nomine vocatam fuisse Bergam, nisi eo sensu quod id ei nomen Tuitienses dederint. Major Conradi auctoritas est, ubi testatur corpus fuisse martyris, in quo certa martyrii signa et passionis apparent indicia: hæc enim oculis conspici poterant.]

In monasterio Schonaugiæ translatio SS. Cæsarii et Verenæ V. et aliorum de societate XI millium virginum. Additiones [ad Usuardi martyrologium in editionibus Lubeco-Coloniensi et Greveni. De ea translatione plurimum egit B. Elisabeth in suis Revelationibus.]

S. Pantuli, episcopi Basileensis martyris, qui tempore Maximini imperatoris D. Ursulam, adeoque sacrum illum XI millium virginum chorum Romam, et in reditu Coloniam usque comitatus est; ubi cum illis ab Hunnis interfectus, martyrii palmam obtinuit. Martyrologium Basileense.

Argentinæ natale S. Aureliæ virginis, quæ cum esset ex nobili illa Societate XI millium virg. apud præfatam urbem in reditu ab urbe Roma infirmata obiit in pace. Galesinius, Martyrologium Romanum. [De ea ad hanc 15 Octobris diem actum est in opere nostro, uti etiam de præcedenti ad 12.]

Eodem die Coloniæ commemoratio undecim millium virginum, S. Gereonis cum Thebæis, S. Gregorii cum Mauris: qui civitatem ab hostium occupatione liberarunt. [De eadem re alibi hæc refert Crombachius [S. Ursula illustrata, pag. 1015.] : Circa annum 1266 vel 1269 cum hostes urbem nocte pene intercepissent, S. Ursula cum virginibus, Gereon cum Thebæis, Gregorius cum suis Mauris singuli funalibus corusci mœnia visi sunt circuire, portas urbis roseis signare crucibus, eumque metum obsidentibus incutere, ut postridie fugerint, et cives metu liberarint.]

Anno Domini 1166 sub papa Alexandro III, abbas Philippus de Parco Lovaniensis abdicans se dignitate, transtulit ad ecclesiam B. Martini Laudunensis de undecim millibus virginibus corpora, SS. Frigiæ, V. et M. filiæ ducis; S. Sambariæ V. et M. filiæ ducis; S. Baraoniæ V. et M.; S. Bobiliæ V. et M.; S. Macharii episcopi, S. Eusebii et Marii Capellani ejus qui in strage sanctarum undecim millium sunt martyrio coronati et XVI Kal. Novembris, in S. Martino perhonorifice collocati. Ex authentico loci instrumento. [Hæc eadem habet Gelenius; et desumpta sunt ex Bibliotheca Præmonstratensi, pag. 507.]

Civitate Colonia passio SS. Virginum Marthæ et Saulæ cum aliis pluribus. Usuardus. [Errore esse factum ut Usuardus ad 20 octobris hæc nomina retulerit quæ ad diem sequentem signanda essent, dictum est in Gloria posthuma, num. 160.]

Coloniæ Agrippinæ martyrium S. Ursulæ, XI millium virg. et multorum aliorum utriusque sexus. [Anno 1305 Henricus a Virnberg, archiepiscopus Coloniensis, festo XI millium virginum præcepit per totam archidiœcesim feriari [Act. SS. tom. V Augusti, p. 470.] . Vide plura infra num. 187.]

Ipso die in Scotia transitus S. Dariæ matris S. Ursulæ et martyris, quæ cum numeroso sociarum virginum agmine pretioso cruore in assertione pietatis et pudicitiæ effuso, Coloniam purpurando decoravit. Saussaius, Kalendarium Scotiæ, Ferrarius.

Eodem die S. Foilani Lucensis episcopi. [Habet etiamnum Lucæ officium ecclesiasticum de communi. De eo dictum jam in Commentario prævio num. 48 et in Gloria posthuma § XI, lit. f.] Videntur etiamnum aliquot Lucenses hunc sibi vindicare episcopum. Scilicet in Diario sacro ecclesiarum Lucensium, scripto a celeberrimo Mansi et anno 1836 a R. D. Barsochini iterum edito et aucto, ad 21 Octobris vindicias legere est hujus Foilani seu Follanii. Nituntur autem Kalendariis præmissis Missali Parmensi anni 1565, et Breviario ms. sæculi XIV, in quibus ad 21 Octobris ejus nomen legitur: sed quid inde, nisi quod Lucenses, jam hoc ævo ejus reliquias a Coloniensibus acceperant? Invocatur præterea titulus, anno 1155, Coloniæ repertus. Sed tituli hujus fictionem universæ fabulæ causam fuisse satis diximus. Plura addere non juvat. Id unum sciant Lucenses, a se suum Foilanum non posse defendi nisi iisdem argumentis quibus ab omnibus jam repudiatus Cyriacus papa defendi posset.

[Eodem die] in Hispania S. Columbinæ V. et M. [Arturus a Monasterio in Gyneceo eam ad hanc diem pluribus prosequitur: Popleti, inquit, ad radices montis Pradensis Tarraconensis diœcesis, in Catalaunia, sanctæ Columbinæ V. et M. et alterius sociæ ejus virginis. In annotatis subdit: “Hanc commemorant Saussaius in supplemento Martyrologii Gallicani, Ferrarius in Catalogo generali sanctorum hoc die; Manrique, tom. II Annalium Cisterciensium ad annum Christi 1153, cap. 18, § 10; Joannes Vincentius Domeneccus in Sanctis Catalauniæ (pag. 191); Antonius d'Yeppes in Chronicis Benedictinis tom. VII; (Jacobus Finestres y de Monsalvo, in Historia regii monasterii Pobleti, tom. I, pag. 281.) Porro ossa circumdata auro et argento fabricato, earumdem virginum figuram præ se ferentia, circumferuntur in anniversaria earum solemnitate (a monachis et ab incolis de Monteblanco, Espluga, Francoli et Vimbodi, quorum antecessores, ut tradit Domeneccus, eo se olim voto obligarunt); atque item quoties populi conveniunt petendæ pluviæ seu serenitati, aut aliud a Deo beneficium impetraturi.” Officium ibidem celebrabatur, ut a Domenecco docemur de SS. Ursula et sociabus; sed specialis fiebat de S. Columbina commemoratio. Sexaginta sex alia corpora, singula in loculis suis quiescentia, præter S. Columbinam ibidem in honore fuisse auctor est præterea Jacobus Finestres, Pobletensis monachus.]

[Eodem die, Lingonis in Gallia SS. Valeriæ et Florinæ. In Breviario anni 1604 earum commemoratio facienda præscribitur ad omnes horas. Earumdem meminit Bailletus ad 21 Octobris.]

[Eodem die] Auriæ in Gallæcia, S. Constantiæ virginis et martyris. Ferrarius.

Coloniæ S. Cordulæ V. et M. ex S. Ursulæ sodalitio. Hæc aliorum suppliciis et cæde perterrita in navi se occultavit: cujus rei pœnitens postridie mane se ultro patescit, sicque singulari certamine instaurato, coronam martyrii cum reliquis obtinuit. [De hac et de proxime sequentibus in hoc ipso tomo dicetur ad sequentem diem.]

Eodem die Dertosæ in Hispania S. Candidæ V. et M.

Friburgi in Brisgoia S. Candidæ et Floræ sodalium S. Ursulæ. Ferrarius, Saussaius.

[Eodem die in S. Dionysii prope Parisios S. Panefredis, Secundæ et Sambariæ. Earum meminit Bailletus ad 21 Octobris; ubi notat eadem fere nomina data fuisse aliquot sanctis Ursulanis, quarum corpora aut capita servabantur in abbatia Grandimontensi in diœcesi Lemovicensi. Hæ posteriores reliquiæ cum aliis multis non ita pridem inter ecclesias diœcesis Lemovicensis distributæ fuere; de qua re dictum est in opusculo gallice scripto de Ostensione reliquiarum.]

[Eodem die, Osnabrugæ S. Permerii, Cremonensis episcopi. De eo plura dicentur ad sequentem diem in prætermissis. Vide quæ de eodem occurrerunt supra, ad 2 Sept. S. Permerii corpus Colonia Osnabrugum delatum fuerat anno 1343 per Godefridum de Arensberg, episcopum Osnabrugensem. Id cum aliis multis iterum levavit et recognovit anno 1645 Franciscus Guilielmus de Wartenberg, Osnabrugensis, Mindensis et Verdensis episcopus. Instrumenta dedit Crombachius lib. VIII, cap. 28.]

[Eodem die, in cœnobio S. Dominici de Calervega in Hispania depositio sacrorum pignorum S. Orophrigiæ martyris, quæ una cum aliis virginibus pedisequis S. Ursulæ martyrium complevit, et corpus ministerio angelorum illuc allatum, ibidem summa pietate servatur. Hæc Tamayus; qui in notis ex Joannis Marietæ Historia sanctorum Hispaniæ, lib. IV, cap. 58, fol. 109, col. 4, addit ejus officium peragi post SS. Ursulæ et sociarum festum, asserique seu potius fabulari in lectionibus matutinalibus ejus corpus, post agonem intra arcam immissum, per maris undas, Deo duce, ad portum fidelium pervenisse, et in arcæ fronte cælata fuisse hæc verba: EGO SVM OROPHRIGIA HISPANA QVÆ VNA CVM XI MILLE VIRGINIBVS MARTYRIVM PERTULI. Ferrarius eam recte die 22 Octobris quo colitur signavit; Tamayus ad 21 ejusdem mensis.]

Apud Coloniam passio S. Jacobi episc. Antiocheni et M. scriptoris titulorum virg. XI millium. [Apud Crombachium, tom. I, cap. 43, multis agit Bebius de putatitio hoc Jacobo. Omnia nixa titulis fictis et Revelationibus B. Elisabeth.]

Translatio multorum corporum sanctarum XI millium virginum et episcoporum cum iis coronatorum Viconiam anno 1236, per Nicolaum de Valencenis loci cœnobitam in octava earumdem virg. [Eadem habet Gelenius aliique. Eamdem rem breviter commemoravimus in Gloria posthuma num. 114. Plura qui volet, adeat Crombachium, tom. II, lib. VIII, cap.14.]

Coloniæ apud Machabæos, S. Quirilli martyris: qui sex dies post accepta 21 Oct. cum S. Ursula letalia vulnera decessit. [Præiverat Gelenius, eadem docens. Hæc accepta ex fictitiis titulis. Vide supra § XI, pag. 245.]

Rhenæ in Batavia passio S. Cuneræ V. et M. triennio post S. Ursulam, cujus cognata erat, strangulata, virginitatis et martyrii lauream obtinuit. Molanus, Ferrarius. [Vide quæ annotavimus supra ad 12 Junii.]

Translatio SS. Martyrum Martii, Polycarpi, Valerii, Stephani et Honorati, et BB. Virginum Terentiæ, Margaritæ, Baldinæ, Sambariæ et Margariæ, qui omnes in collegio XI millium virg. Coloniam devenerunt, ibique Hunnorum persequente malitia martyrium pariter compleverunt, longo vero post tempore, D. Reinoldo archiepiscopo Coloniense ecclesiæ præsidente, de ecclesia S. Heriberti in ecclesiam de Bona Spe disponente Deo sunt translati, et in eadem cum honore et reverentia debita collocati. Calendaria loci. [Vide supra ad 24 Februarii et 24 Martii.]

[Coloniæ, in ecclesia S. Ursulæ, B. Maximini, episcopi et martyris, apparitio facta vinitori vites amputanti et inventio circa annum Christi 1320. Ita Gelenius. S. Maximini nomini altare erectum, cui hæc inscripta [Ap. Crombachium, pag. 504 et 1012.] : A. MCCCXXIII QVIDAM VINITOR INHABITANS DOMVM DICTAM ZO ISENBERG APVD PORTAM IMMVNITATIS ECCL. XI. M. VIR AVDIVIT VOCEM DIVINITVS DICENTEM SIBI: FODE PROFVNDIVS ET INVENIES THESAVRVM. DVABVS VICIBUS: ET TERTIA VICE DIXIT: VOCOR MAXIMINVS VNVS DE SOCIET. XI. M. VIRG. FODE ET INVENIES CORPVS MEVM SINE CAPITE: QVO FACTO INVENIT RELIQVIAS DE QVIBVS PARTEM DEDIT ET PARTEM ISTIC ET PARTEM SIBI RESERVAVIT. TANDEM IN AGONE LABORANS MORI NON POTVIT, SED CONSILIO SVI CONFESSORIS PARTEM QVAM RESERVAVIT DEDIT AD ECCLESIAM PRÆFATAM, QVO FACTO CITIVS DE HOC SECULO MIGRAVIT. Hæc nequaquam normam videntur habere narrationis cævæ, quum nomina propria desint.]

NOVEMBER.

[4 Translatio sanctorum ex societate Ursulana ad monasterium Bonæ Spei Tuitio. Ita Gelenius. De iisdem jam dictum ad 24 Februarii, 24 Martii et 29 Octobris.]

Præmonstrati susceptio aliquot SS. Virginum ex S. Ursulæ sodalitio, quas S. Norbertus Coloniæ accepit, et ad matricis ecclesiæ suæ munimen et ornamentum Præmonstratum magno cum gaudio advexit, et in sanctuariis magna reverentia collocavit. Saussaius. [De hac translatione actum in Gloria posthuma, num. 102.]

Schœnaugiæ translatio SS. Adriani decennis, Albinæ et Emerentianæ virginum et martyrum e sodalitate S. Ursulæ, qui hoc ipso die per visionem nomina sua declararunt. S. Elisabeth cap. 15.

[28 In monasterio Windbergensi [De fundatione monasterii Windbergensis, ap. Canisium, Lectiones antiquæ, tom. III, part. II, pag. 212 et seqq. edit. Basnage.] in Bavaria, consecratio altarium S. Crucis et S. Ægidii; quibus cum aliis multis reliquiis inclusa sunt lipsana XI millium virginum. Hæc eo jam ante annum 1142 delata fuerant. Peracta est illa consecratio anno 1167 a Stilcone, episcopo Olomucensi in Moravia. Postridie iterum adhibitis XI millium virginum reliquiis ibidem consecratum est altare SS. Mauritii, Gereonis, Victoris et sociorum. Ibidem quoque erat altare S. Martini et crux, in medio monasterio pendens, similes reliquias capientia.]

DECEMBER

[Coloniæ Agrippinæ in ecclesia SS. Joannis et Cordulæ ex undecim mille virginum et martyrum cœtu sanctarum Paulinæ, Formosæ, Afræ et Pinnosæ et aliorum. Ita Gelenius. De iisdem jam dictum ad 5 Augusti. Putem hac die et similibus, indicatis a Gelenio, factam fuisse ostensionem reliquiarum.]

[Coloniæ Agrippinæ, in ecclesia SS. Joannis et Cordulæ, requiescit corpusculum S. Luciæ virginis et martyris, quæ traditur dux et antesignana fuisse sanctarum undecies mille virginum, dum Basilea Romam tenderent. Ita Gelenius, quod hodie celebratur S. Lucia Syracusana. Illa S. Lucia jam occurrit ad 5 Augusti et 2 Decembris.]

S. Sophiæ V. et M. de numero XI millium virginum, cujus sacras reliquias Carolus imperator et Bohemiæ rex obtinuit in monasterio Orbaniensi, et donavit ecclesiæ Pragensi. Martyrologium loci. [Sic quoque Gelenius.]

§ XIX. Antiqua Missa et Officium cum præcipuis mutationibus.

[Recitatur antiquissima Missa,] Fert etiam operis nostri ratio ut officia ecclesiastica, quæ de sanctis celebrantur, exhibeamus, si quid speciale aut proprium habeant: maxime si antiquitate commendentur. Verumenimvero quum ex nostra industria, multoque magis ex dono nobilissimi viri baronis Guilielmi de Viron de Dieval uberrimam librorum liturgicorum copiam possideamus, selectus aliquis omnino faciendus est. Ante omnia autem exhibenda sunt Coloniensia, quæ cæterum pluribus ecclesiis Germaniæ communia fuerunt. Veniat itaque primo loco officium Missæ de S. Ursula quæ multis sæculis die 21 Octobris Coloniæ celebrata est, et quam etiam reperio in Missali Constantiensi, impresso Augustæ Vindelicorum anno 1505; item in Missali secundum institutionem ordinis Hospitalis sancti Johannis Jerosolymitani ejusdem fere ævi; in Missali Cameracensi, anno 1507 impresso per Henricum Stephanum; in Leodiensi, excuso Parisiis anno 1515; et in Passaviensi edito Venetiis anno 1522. Alia multa omitto. Sed ecce illa Missa: INTROITUS. Gaudeamus omnes in Domino, diem festum celebrantes in honore sanctarum virginum, de quarum passione gaudent Angeli, et collaudant Filium Dei. Cameracense loco sanctarum virginum habet: undecim millium virginum. Omnibus communis est. PSALMUS. Exsultate justi in Domino, rectos decet collaudatio. COLLECTA. Deus qui tibi digne sacratis virginibus mirandi agonis robur indidisti, quo per martyrii palmam ad supernæ contemplationis pertingerent gloriam: da quæsumus earum nos intercessionibus adjuvari, quas hodierno die transcenso mortis stadio in cælestibus fecisti triumphare. Per Dominum. EPISTOLA. De virginibus præceptum. Constantiense: Reddet Deus mercedem, vel de virginibus; Leodiense: Lingua sapientium; Hospitalis: Respondens unus. In Coloniensi sequebatur hoc GRADUALE. Timete Dominum omnes sancti ejus; quoniam nihil deest timentibus eum. ℣ Inquirentes autem Dominum non deficient omni bono. Alleluia. ℣ Adducentur regi virgines post eam proximæ ejus adferentur tibi in lætitia. Aliud Graduale habebant Passaviense, Constantiense, Leodiense et Hospitalis: Gloriosus Deus in sanctis, mirabilis in majestate, faciens prodigia. ℣. Dextera tua, Domine, glorificata est in virtute; dextera manus tuæ confregit inimicum. Alleluia. Te martyrum candidatus laudat exercitus, Domine. Cameracense: Vindica. ℣ Posuerunt. Alleluia. ℣ Adducentur.

[cum recentiori prosa,] Habet etiam aliam Sequentiam. Prius Colonienses videntur habuisse Sequentiam, cujus initium: Jucunda Deo sit laudatio in die sanctis consecrata; quam apud Crombachium [S. Ursula vindicata, pag. 1078.] legere est; post usurpaverunt sequentem, cujus usus multo latior fuit:

Virginalis turma sexus
Jesu Christi quæ connexus
Dono sentis gratiæ.
Flos candoris tui rubet
Trucidari dum te jubet
Tortor pudicitiæ.

Britannorum insulæ
Rector pater Ursulæ
Dionetus * claruit.
Hanc Conanus Virginem
Propter pulchritudinem
Sponsam thori voluit.

Procos mittit, et precatur,
Minis terret, si spernatur,
Sibi poscens Ursulam.
Pater ejus jam baptismi
Fonte lotus, paganismi
Prorsus vitat copulam.

Interim Ursula
Christi discipula
Docta per somnium
Statuit nuptias
Petens inducias
Trimatus spacium.

Vice dotis conjugii
Reginæ votis habiles
Dato sumptu navigii
Coævæ dantur nobiles.
Undena demum millia
Sponsæ transmittit Virginum.
Ducunt naves per maria
Curam spernentes hominum.

Aura flante lenius
Discedunt a litore,
Huc illucque sæpius
Plano ludunt æquore.
Hic manus feminea
Rexit dante Domino
Naves, quas Basilea
Brevi vidit termino.

Relictis navibus
Ordinant acies,
Ventis et æstibus
Exponunt facies
Et Romam adeunt.
Per monasteria
Fundentes lacrymas,
Trahunt suspiria,
Commendant animas
Sanctis, et redeunt.

Quam in portu reliquerunt,
Classem simul invenerunt.
Magnum flumen et amœnum
Navigantes intrant Rhenum
Per Dei clementiam.
Hinc ad locum passionis
Ducit eas dux agonis,
Florem suæ juventutis
Parvipendunt spe salutis,
Euntes Coloniam.

O felix Colonia,
Juxta cujus mœnia
Barbarorum rabies,
Enses, tela, frameas,
Cultros in virgineas
Cruentavit acies.

Turmæ cæli sponsas regi,
Adduxerunt quæ steterunt
Ante regem gloriæ,
Palma fretæ victoriæ.
Speciali has Angelica
Divina ditavit gratia.
Hæ sponsæ novæ cantica
Voce pangunt melliflua.

Felicia sunt virginum
Connubia tot millium,
Agnumque sine macula
Duce sequuntur Ursula.
Quarum orationibus
Felices cum felicibus
Pace fruamur sedula
Per sæculorum sæcula.

[176] [quæ Coloniæ et in multis aliis locis olim usurpabatur.] EVANGELIUM. Simile est regnum cælorum decem virginibus. Hospitalis: Descendens Jesus de monte. OFFERTORIUM. Adferentur * regi virgines, proximæ ejus adferentur tibi in lætitia et exsultatione, adducentur in templum regi Domino. Hospitalis: Exultabunt sancti in gloria; lætabuntur in cubilibus suis: exultationes Dei in faucibus eorum. Cameracense: Mirabilis Deus in sanctis suis … benedictus Deus. SECRETA. Votiva Domine dona mystici libaminis pro sanctarum virginum tuarum veneratione majestati tuæ oblata nostra expurgent facinora; et purificatos tantis mysteriis exsequendis nos reddant acceptos. Per Dominum nostrum. Cameracense et Passaviense: Intende, quæsumus, Domine, munera tuis altaribus pro sanctarum [Camer. undecim millium virginum martyrumque] tuarum commemoratione proposita, ut sicut per hæc beata mysteria illis gloriam contulisti, ita nobis indulgentiam largiaris. Per. Hospitalis: Munera, Domine, plebis tuæ, quæsumus, beatarum virginum et martyrum tuarum siant grata suffragiis, et pro quarum triumphis nomini tuo offeruntur, ipsarum digna efficiantur et meritis. Per. COMMUNIO. Quinque prudentes virgines acceperunt oleum in vasis suis cum lampadibus, media autem nocte clamor factus est, ecce sponsus venit, exite obviam Christo Domino. Hospitalis: Posuerunt mortalia … punitorum. Cameracense: Justorum animæ, .. in pace. COMPLENDA. Cælestis Domine alimoniæ resecti sacramento, quæsumus, ut intercedentibus sanctis virginibus ac martyribus tuis, quæ pro earum celebramus * gloria, ad nostræ salutis proficiant incrementa. Per Dominum nostrum. Constantiense: Deus, qui beatis virginibus inviolabilis castitatis donum desiderabile contulisti, mentes nostras a carnalibus concupiscentiis emunda et castimoniæ puritatem et in sanctis moribus perseverantiam nobis misericorditer præsta. Per. Hospitalis: Natalitiis sanctarum virginum et martyrum tuarum, Domine, sacramenti munere vegetati, quæsumus, ut bonis quibus per gratiam tuam nunc fovemur, perfruamur æternis. Per. Cameracense: Præsta nobis, Domine, quæsumus, intercedentibus sanctis undecim millibus virginibus martyribusque tuis, ut quæ ore contigimus pura mente capiamus. Per. Passaviense: Sumpsimus, Domine, pro sanctarum martyrum virginumque tuarum solemnitate cælestia sacramenta, quarum suffragiis nobis, quæsumus, largiaris ut quod temporaliter gerimus, æternis gaudiis consequamur. Per.

[177] [Missæ olim usitatæ in diœcesibus Strigoniensi et Sarum.] In Missali Strigoniensi, quod anno 1512 Venetiis impressum est, alia omnino legitur Missa, scilicet: INTROITUS. Sapientiam sanctorum. ORATIO: Deus, qui nos in tantis periculis … da nobis per merita sanctarum virginum castitatem, pacem, salutem mentis et corporis; ut ea quæ pro peccatis nostris patimur te adjuvante vincamus. Per. EPISTOLA: Sancti per fidem. GRADUALE: Vindica. Alleluia. ℣. Adducentur. EVANGELIUM: Cum audieritis. OFFERTORIUM. Lætamini in Domino. SECRETA: Concede, quæsumus, Omnipotens Deus, ut hujus sacrificii munus oblatum fragilitatem nostram ab omni malo purget semper et muniat et sanctarum virginum meritis ac precibus a præteritis malis exuamur et futuris. Per. COMMUNIO: Et si coram. COMPLENDA: Munera tua nos, Deus, supplicatione sanctarum virginum a delectationibus terrenis expediant et cælestibus nos spiritus instruant alimentis. Per. In Missali Sarum, anno 1527 excuso typis, hanc Missam legere est: INROITUS. Vultum tuum. ORATIO: Deus qui sanctam nobis hujus diei solemnitatem pro beatarum virginum martyrumque tuarum gloriosa passione fecisti: adesto familiæ tuæ precibus et da ut quarum hodie festa celebramus meritis et intercessionibus adjuvemur. Per. EPISTOLA: O quam pulchra est casta generatio. GRADUALE: Exultabunt. ℣ Cantate. Alleluia. ℣. Adducentur. EVANGELIUM: Simile est regnum. OFFERTORIUM. Offerentur regi. SECRETA: Præsentia munera, quæsumus, Domine, ita serena pietate intuere, ut Sancti Spiritus perfundantur benedictione, ut in nostris cordibus eam dilectionem avidius capiamus, per quam sanctæ virgines martyresque tuæ omnia corporis tormenta devicerunt. Per. COMMUNIO. Quinque prudentes. POSTCOMMUNIO: Sumpsimus, Domine, sanctarum solemnitate cælestia sacramenta, quarum saffragiis, quæsumus, largiaris, ut quod temporaliter gerimus, æternis gaudiis consequamur. Per.

[178] Ut modo monebam, subjicio sequentiam secundum Missale Cameracense anni 1507:[Prosæ seu Sequentiæ Cameracensis et Zwifaltensis.]

Cælesti connubio
Virginalis concio
Sit Messiæ socia.
Jubilemus igitur
Quia Deo jungitur
Fragilis materia.

Infirmitas substantiæ
Fit templum pudicitiæ
Plebe sub incredula,
Jam vere pater luminum
Effectus erat virginum
Sponsus absque macula.

Inter illas principalis
Est matrona triumphalis
Quæ vocatur Ursula.
Minas vires * spernens regis
Dux est facta sui gregis
Velut Dei famula.

O felix acies
Hæc est undecies
Undena millia;
Quam nullo scelere
Potest involvere
Fervens insania.

Muliebri metu deposito,
Intraverunt carinas solito:
Sunt pro remis brachia.
Navigando per mare properant,
Intrant Rhenum, fluctus exuperant:
Felix est audacia.

O quam durum
Parant murum
Virginum suspiria!
Spernunt procos,
Quorum jocos
Pellunt et ludibria.

Quæ dum gentem prophanam fugiunt
Basileam tandem perveniunt,
Susceptæ cum gratia.
Commendatis ibidem navibus,
Romam tendunt festinis gressibus
Duce pœnitentia.

Quæ probitas, quæ dignitas,
Ubi carnis integritas
Ad vitæ currit gaudia!
Divinitus est editus
Vigor hic, non humanitus
Mente boni conscia.

Mente, carne tam sinceres
Judicandæ sunt proceres
Pro virtutum copia.
Quæ non mutant discorditer,
Nec commutant deformiter
Therebinti lilia.

Revertentes Coloniam
Mactavit ob invidiam
Gens Hunnorum misera.
Sed Cordula, quæ latuit,
Ut pateretur affuit
Dierum præsens altera.

Solo sexu vel nomine
Judicandæ sunt fœminæ
Nec tam distant ab homine
Veritatis regula.
O regum rex et Domine
Virgineo cum agmine
Sub alarum nos tegmine
Protege per sæcula. Amen.

Cameracensis Sequentia videtur rarissimi usus fuisse, dum contra Coloniensis passim usurparetur. Et quidem legitur hæc non tantum in Missalibus, verum etiam in libris scholasticis [Sequentiæ et hymni cum diligenti difficiliorum vocabulorum interpretatione. Torrentini novissima editio, anno 1522, fol. 33. Textus sequentiarum cum optimo commento, anno 1494, fol. 89.] ; inseruitque eam Daniel collectioni Hymnorum et Sequentiarum quam edidit [Thesaurus hymnologicus, tom. II, pag. 260.] . In pervetusto Missali ms. abbatiæ Zwifaltensis ordinis S. Benedicti in Suevia reperit P. Gretserus et ad Crombachium misit aliam Sequentiam seu Prosam non minus raram. Ejus initium est: Patri summi Filii, Angelo consilii, laus sit danti septem dona. In ea dicuntur sanctæ virgines Roma Coloniam rediisse, consulto papa, et ab Hunnis occisæ. Sed hæc vide apud Crombachium [S. Ursula vindicata, pag. 1077 et 1078.] .

[179] [Missa et Officium Coloniensia videntur sæculo IX antiquiora esse.] Si Sequentiam excipias, Missa Coloniensis videtur esse antiquissima; neque minus antiquum Officium, quale recitabatur, antequam sæculo XVII paucis locis mutatum est. Inest enim antiquitatis maximæ vestigium; quod certo deletum fuisset, si umquam mutassent Colonienses Officium sanctarum virginum. Tertia scilicet antiphona ad Laudes sic habebat: Quæ divino nutu a partibus Orientis exhibitæ, pro Christi nomine fudere cruorem, quia numquam in persecutione potuerunt divelli ab ejus confessione. Alleluia. Quæ procul dubio antiquiora sunt Sermone in Natali, ante medium sæculum IX certissime scripto; quum hæc, ex male intellecto Clematii titulo desumpta, ab auctore Sermonis improbentur: quemadmodum supra videre est, pag. 155 num. 7. Quum autem Officium dixi, Invitatorium intellexi, Antiphonas et Responsoria. Manifestum enim est lectiones, acceptas ex Passione Regnante Domino, recentiores esse; et vix hymni proprii fuere in usu ante iniens sæculum XVI. Ecce autem id Officium, quale id legitur in Matutinali secundum ordinarium majoris ecclesiæ Coloniensis, diligenter correcto per Johannem de Bell, arcium magistrum ejusdem civitatis incolam impresso, anno Domini 1481, VII kal. Septembris; in secunda parte Diurnalis secundum majorem ecclesiam Coloniensem, sine nomine typographi et anno, sed ejusdem ævi ac Matutinale; et demum in Breviario secundum morem et consuetudinem sacrosanctæ ecclesiæ Coloniensis majoris, sumptibus et impensis Johannis de Ravesberg civis Coloniensis, arte item Joannes Hertzog Alemanni in Venetiarum urbe inclyta impresso anno 1498 pridie kalendas Octobris. Mutationes simul adjiciam.

[180] [Recitatur id Officium ad I Vesperas,] Ad primas Vesperas ante sæculum XVI dicebantur Antiphonæ Insignes sponsæ Christi, quæ infra veniunt ad Nocturna I et II; et dicebantur psalmi feriales; postea sequentes Antiphonæ et psalmi adhibita fuere: AD PRIMAS VESPERAS. ANTIPHONA. Pangamus Deo nostro gloriam, qui sanctis dedit talem virginibus victoriam, ut carnis calcarent desideria, et pervenirent ad regna cælestia. Psalmus 112. Laudate pueri. ANTIPHONA. Rogamus vos virgines beatæ, ut nos precibus vestris sacrosanctis jugiter commendare dignemini Christo Domino. Psalmus 111. Laudate Dominum omnes gentes. ANTIPHONA. Adsit nobis virginum sanctarum benigna precatio, quæ nos a cunctis defendat adversis, et in Christi confortet servitio. Psalmus 145. Lauda anima mea Dominum. ANTIPHONA. Deus qui es corona virginum, nos adjuva per merita earum, ut te largiente et ipsis intercedentibus ab omnibus malis desendi mereamur nunc et in perpetuum. Psalmus 146. Laudate Dominum quoniam bonus. ANTIPHONA. Venerandæ estis sanctæ virgines, quæ carnis desideriis restitistis, et in Jesu Christi servitio permansistis, ipsum rogate ut nobis indignis propitius esse dignetur in hoc sæculo atque in futuro. Psalmus 147. Lauda Jerusalem Dominum. CAPITULUM: De virginibus præceptum Domini non habeo; consilium autem do tamquam misericordiam consecutus a Deo ut sim fidelis. Deo gratias. ℣ Isti sunt sancti … stolas suas. ℣ Tradiderunt corpora … perpetuas. HYMNUS. Jesu corona, ut in communi de virginibus, cum ℣ Lætamini in Domino. AD MAGNIFICAT ANTIPHONA. Istæ sunt prudentes virgines quæ, accepto oleo in vasis suis, cum lampadibus exierunt obviam sponso et sponsæ; quo veniente, intraverunt cum eo paratæ ad nuptias.

[181] [ad tria Nocturna,] AD MATUTINUM INVITATORUM: Regem regum Dominum venite adoremus: Quia ipse est corona sanctarum virginum. Psalmus. Venite exultemus. Non videntur olim Colonienses hymnum recitasse ante I Nocturnum; sed post annum 1618 usurpaverunt hymnum ex communi Romano: Virginis proles, nisi quod tertium et quartum versum ita mutarint:

Ursulæ partos canimus triumphos
Atque sodales

et decimum quintum et sequentem in hunc modum:

Sanguine undenis sociata vicit
Millibus orcum

IN PRIMO NOCTURNO. ANTIPHONA. Insignes sponsæ Christi a puerilibus annis pudicitiam Deo amabilem fideliter servaverunt. Psalmus. Beatus vir. ANTIPHONA. Ipsæ vero integritatem pueritiæ Domino Deo suo consecrarunt. Psalmus. Quare fremuerunt. ANTIPHONA. Quarum mentium inhabitator est Christus, qui consolationis solatium contra tribulationem illis semper ingerit. Psalmus. Domine quid. ℣ Lætamini in Domino et exultate justæ. ℞ Et gloriamini omnes rectæ corde. AD LECTIONES PRIMI NOCTURNI. ℞ PRIMUM. Feliciter virgines vincunt mundum: Quæ post victoriam vinci non norunt. ℣ Beatæ de prælio redeunt, quæ * hostem victrices moriendo devincunt. Quæ post victoriam vinci non norunt. ℞ SECUNDUM. Has virgines fidei et corporis commendat integritas: Has vitæ sinceritas et meritorum exaltat sublimitas. ℣ Nomen ergo sempiternum dabit eis Deus, quod non peribit. Has vitæ, etc. ℞ TERTIUM. Innumerabilis virginum chorus, spreta liberorum propagine: Sponsum, qui est in cælis, perenni mente, actu et habitu amplexari * maluit. ℣ Ecce florentem mundum mentis despectu calcando. Sponsum. Gloria Patri. Sponsum. IN SECUNDO NOCTURNO. ANTIPHONA. Sacratissima virginitas, Deo disponente, in suo gradu usque ad sanguinis effusionem permansit. Psalmus 14. Domine quis habitabit. ANTIPHONA. Igitur dum nimis hanc dilexit, nec supplicia, nec gaudium tyranni furentis expavit. Psalmus 15. Conserva. ANTIPHONA. Una etenim sides sanctas Dei in passione exercuit, et diverso genere meritorum reddidit cælo victrices. Psalmus 23. Domini est terra. ℣ Justæ * autem in perpetuum vivent. ℞ Et apud Dominum est merces earum. AD LECTIONES SECUNDI NOCTURNI. ℞ PRIMUM. Simile est regnum cælorum decem virginibus, quæ accipientes lampades suas: Exierunt obviam sponso et sponsæ. ℣ Prudentes virgines acceperunt oleum in vasis suis cum lampadibus. Exierunt. ℞ SECUNDUM. Quinque prudentes virgines acceperunt oleum in vasis suis cum lampadibus. Media autem nocte clamor factus est, ecce sponsus venit, exite obviam Christo Domino. ℣ Tunc surrexerunt omnes virgines illæ, et ornaverunt lampades suas. Media. ℞ TERTIUM. Media nocte clamor factus est: ecce sponsus venit, exite obviam ei. Tunc surrexerunt prudentes virgines: Et ornatis lampadibus suis, intraverunt cum eo ad nuptias. ℣ Fatuæ autem non sumpserunt oleum secum: prudentes vero acceperunt oleum in vasis suis etc. Gloria Patri, etc. IN TERTIO NOCTURNO ANTIPHONA. Hæ sunt, quæ non nubent, neque nubentur: sed sunt sicut Angeli Dei in cælo. Psalmus. Exsultate justi. ANTIPHONA. Ideo laudabilis virginitas, quia et in martyribus reperitur, et ipsa martyres facit. Psalmus. Benedicam Dominum; seu Psalmus. Te decet. ANTIPHONA. Merito mirantur, quæ Angelis comparantur, et Angelorum Domino copulantur. Psalmus. Deus noster refugium; seu Psalmus. Quam dilecta. ℣ Justarum * animæ in manu Dei sunt. ℞ Et non tanget illas tormentum malitiæ. HOMIL. IN EVANGEL. Simile est regnum cælorum decem virginibus. Ut in communi virginum. ℞ PRIMUM. Audivi vocem de cælo dicentem *: venite omnes virgines sapientissimæ: oleum recondite in vasis vestris, dum sponsus advenerit. ℣ Media autem nocte clamor factus est: vigilate virgines, ecce sponsus advenit. Oleum. ℞ SECUNDUM. Adducentur * regi virgines Domino post eam, proximæ ejus adferentur tibi; In lætitia et exsultatione. ℣ Adducentur in templum regi Domino. Gloria Patri, etc. In lætitia TE DEUM LAUDAMUS. Hymn. SS. Amb. et Augustini.

[182] [ad Laudes,] AD LAUDES ANTIPHONA. Pangamus Deo nostro gloriam, qui sanctis dedit talem virginibus victoriam, ut carnis calcarent desideria, et pervenirent ad regna cælestia. Psalmus. Dominus regnavit. Prima hæc Antiphona in libris sæculo XVI antiquioribus non legitur, sed ejus loco dividebatur Antiphona sequens in duas, post in Sion, posito alleluia. ANTIPHONA. In choro sanctorum jugiter divinæ laudis resonat jubilatio, ubi laudatur Deus Deorum in Sion. Inter quos undena virginum millia, sequentes agnum sine macula, laudant illum gaudentes cælesti laude per sæcula, allel. Psalmus 99. Jubilate Deo. ANTIPHONA. Quæ divino nutu a partibus Orientis exhibitæ pro Christi nomine hic fudere cruorem, quia numquam in persecutione potuerunt ab ejus divelli confessione. Ejus loco substituta est anno 1618 sequens ANTIPHONA. Quæ divino nutu e Britannia Romam profectæ, pro Christi nomine hic fudere cruorem: quia numquam in persecutione potuerunt ab ejus convelli confessione. Psalmus 62. Deus Deus meus. ANTIPHONA. Benedicamus ergo Deum cælorum cum omni creatura, qui tam pretioso locum istum decoravit martyrio. Psalmus. Benedicite omnia opera. ANTIPHONA. Clematius igitur vir clarissimus voto quo debebat a fundamentis sanctum templum erexit, in quo et virgines venerantur merita et populorum laudantium Deum concurrit frequentia. Allel. Hujus loco anno 1618 inducta sequens. ANTIPHONA. Istæ sunt prudentes virgines, quæ accepto oleo in vasis suis, cum lampadibus, exierunt obviam sponso et sponsæ, quo veniente intraverunt cum eo paratæ ad nuptias. Psalmus 148. Laudate Dominum de cælis. CAPITULUM. De virginibus præceptum. Ut in Vesperis. ℣ Exultent justæ. Post annum 1618 ℣ Adducentur regi. AD BENEDICTUS ANTIPHONA. O beata virginum corpora, quæ Christi confessione prostrata, solo jacent hic sepulta: quarum animæ æterna cum illo regnant in victoria, quas cæli regio cum Angelis regnaturas excepit.

[183] Ad Primam et reliquas Horas nil singulare. Aliquando introducta sequens IN SECUNDIS VESPERIS ANTIPHONA AD MAGNIFICAT. [ad Horas et II Vesperas, cum Hymnis] O sanctæ virgines Deo amabiles per coronam gloriæ et palmam, quam habetis victoriæ, pro nobis benignum orate Dominum, ut faciat nos omnia mala vitare, et suo in famulatu perdurare. In Breviario Magno Coloniensis ecclesiæ, anno 1521 impresso Parisiis, sequens legitur Hymnus:

      Gaude sancta Colonia,
Devote laudans Dominum;
Qui per undena millia
Te sublimavit virginum.
      Quas Ursula de finibus
Anglorum et Britanniæ
Tuis adduxit mœnibus
Ut forent salus patriæ.
      In Basilea navibus
Relictis, Romam adeunt,
Fusis ad sanctos precibus,
Coloniam post redeunt.
      Ubi telis et gladiis
Sub rabie barbarica
Multisque pœnis aliis
Regna mercantur cælica.
      Trinitati sit gloria
Pro sacratis virginibus
Quæ nos ad cæli gaudia
Suis adducant precibus. Amen.

[184] [variis et antiphonis.] Dein substitutus est sequens:

      Jesu Christe,
Patris unigenite,
Natus ipse Virginis,
Amator castitatis.
      Te inspirante,
Mentes tibi devotæ,
Annos, sexum superant,
Viriliterque decertant.
      Inter stupenda,
Quæ facis miracula,
Magnum dat spectaculum,
Triumphus fœminarum.
      Quæ splendida
Castitatis lilia,
Ut sic magis luceant,
Fuso sanguine purpurant.
      Inter quas sancta,
Cum sociis Ursula,
Ut rosa in Jericho,
Floret coram Domino.
      Hæc limina
Petens apostolica,
Conduxit a pueritia,
Undena secum millia.
      Illuc instructæ,
Sacræ sedis a præsule,
Agrippinam redeunt,
Ibique martyrizatæ sunt.
      Ergo lauda
Deum, sancta Colonia,
Qui te tam sublimibus
Decorat pignoribus.
      Laus, gloria,
Et honor et victima
Patri et Filio
Spirituique sancto. Amen.

℞ et ℣ et Antiphona in sequentem quoque modum mutata: ℣ Exsultent justi in conspectu Dei. ℣ Et delectentur in lætitia. AD MAGNIFICAT. ANTIPHONA. De numero prudentum virgines beatæ, sponsum vestrum pro nobis Christum interpellate, ut ad amoris sui desiderium excitet dormitans cor nostrum, ne nos, quod intercessio vestra prohibeat, ad januam vestræ receptionis velut fatuas nesciat. Anno 1618 multo graviores mutationes factæ sunt. Ad VESPERAS eædem receptæ antiphonæ ac ad Laudes cum Psalmis Dixit Dominus et reliquis de Dominica et loco ultimi Laudate Dominum omnes gentes. CAPITULUM: De virginibus. Hymnus ex communi Romano desumptus, nisi quod prima stropha hanc formam acceperit:

Rex Christe, sponse virginum,
Regina mater Ursula
Undena dote sanguinis
Tibi sacravit millia.

℣ Adducentur. Ad MAGNIFICAT ANTIPHONA. De numero prudentum etc.

[185] [et ad Completorium.] Ad COMPLETORIUM mutabant olim Colonienses ad singula festa hymnum; quod in aliis quoque multis ecclesiis observabatur. Dicebant itaque ante sæculum XVI hymnum Jesu corona cui postea substitutus hymnus sequens:

      Gaude cælestis curia
Quæ virginum tot millia,
Laureata suscepisti,
Regi regum conjunxisti.
      Cujus ingressa thalamum,
Per cruorem purpureum,
Et castitatis lilia,
Pingunt, serenant omnia.
      Gaude regina virginum,
Tibi dulcem exercitum,
Tuus transmisit Filius,
Cui nil matre suavius.
      En ante thronum gloriæ,
Sion resultant filiæ,
Hymnizantes, jubilantes,
Contemplantes, adorantes.
      Inebriantur suavitate,
Contemplata majestate,
Totæ ardent in amore,
Summo laudant cum dulcore.
      O Jerusalem filiæ,
Cum cantico lætitiæ,
Dilecto citharizantes,
Conservate laudantes.
      Laus, honor sponso virginum
Nunc et per omne sæculum,
Qui nos sanctorum meritis
Cæli conjungat gaudiis. Amen.

Ad NUNC DIMITTIS antiphona quarta ad Laudes: Benedicamus ergo Deum recitabatur. Lectiones primi Nocturni desumebantur ex Passione Regnante Domino, initio facto a verbis: Beata Ursula, quamvis divinæ promissionis oraculo non incredula; et sic pergebatur etiam per lectiones secundi Nocturni, fine imposito ad verba: Iterum huc reverteris in pace; ita ut particula tantum Passionis recitaretur. In multis aliis ecclesiis exordium fiebat a verbis Regnante Domino. Idem observatum in templo S. Ursulæ; ita ut de eadem Passione legeretur per totam octavam.

[186] [Alia alibi propria.] Non Coloniensis tantum ecclesia Officium proprium habebat (Antiphonas iterum intelligo et Responsoria); sed aliquot aliæ etiam, paucæ tamen, idem frequentabant. In Breviario ad usum insignis collegiatæ divæ Gudilæ oppidi Bruxellensis Cameracensis diocesis, impresso anno 1513, simile Officium legere est, Antiphonas proprias habens ad utrasque Vesperas et Laudes et Responsoria ad tria Nocturna; in Breviario autem secundum usum chorumque ecclesiæ Babenbergensis noviter reviso ac summa cum diligentia emendato atque correcto, et excuso Dilingæ anno 1575, Antiphonæ etiam propriæ leguntur ad Parvas Horas: hic pauca quædam ex Officio Coloniensi prompta, nulla in S. Gudulæ Breviario, si tamen lectiones de Passione Regnante Domino excipiantur. Sed infinitus essem, hæc si omnia explicare velim. Unum animadvertam in tribus illis Breviariis psalmos ex communi virginum non desumi, sed ex communi plurimorum martyrum: an factum sit, quod in sancto agmine viri non defuerint, alii statuant. Breviarium Aberdonense seu Scoticum, anno 1509 impressum et nuper anno 1854 novis typis secundum pristinam formam iterum editum, Officium quoque continet omnino proprium; idemque Aroasiensis in Galliis collegiata ecclesia magnam partem frequentabat. In eo duo hymni proprii: Jesu, rex salvator virginum et Resonet ecclesia laudum modulamina; sed non indicatur psalmos ex Communi Martyrum præscriptos fuisse. Vetus Constantiense et Argentinense anni 1478 hymnos quoque proprios habebat; cujus alterum incohabatur a verbis: Festum nunc celebre, magnaque gaudia; adeoque Herbipolensis ecclesia canebat ad Completorium hymnum quoque proprium: Illustrat clare sæculum. Officium proprium, Breviario Romano anni 1550 insertum, concordabat satis in antiphonis cum Cisterciensi. De quibus omnibus videri potest Crombachius [S. Ursula vindicata, pag. 1072 et seqq.] ; quamquam quæ habet nequaquam plena sunt, ita ut (quemadmodum jam monui) ope vel unius musæi nostri facile duplicarentur.

[Annotata]

* Constant. Theonotus; Leodiense notus Deo, Passaviense et Hospitalis Deonotus.

* alias offerentur

* alias gerimus

* virgo

* alias aut

* alias applicari,

* alias justi.

* alias justorum

* alias venientem

* alias offerentur.

§ XX. Specialia de cultu SS. Virginum Coloniæ.

[Ineunte sæculo XIV festum SS. Virginum Coloniæ erat de præcepto;] Postquam de antiquitate et propagatione cultus SS. Ursulæ et sociarum, quantum satis visum est, diximus, Coloniam redeamus oportet, celebritatem earumdem denuo conspecturi. Nullam esse Coloniæ ecclesiam, quæ aliquot non habeat sanctarum virginum reliquias, lectori jam perspectum esse debet, neque ullam in qua singularis iisdem non adhibeatur veneratio: de quibus rebus præ reliquis videndum est Gelenii opus de Admiranda Coloniæ Agrippinæ Magnitudine, in quo singula accurate recensentur. His omissis, refert ex statutis Coloniensibus Crombachius, anno, ut habet, 1305 ab Henrico a Virneburg, archiepiscopo Coloniensi, conditis, hæc verba [S. Ursula illustrata, pag. 1012.] : Festo XI millium virginum præcepit per totam archidiœcesim feriari; quæ, si recta sunt, facta fuerint oportet post 18 Decembris anno 1305, quum tunc tandem sedem suam adire potuerit Henricus; et ut hæc renovarit die 4 Martii anno 1307, quo secundam suam Coloniensem synodum celebravit et multa, etiam a prædecessoribus instituta, novo vigori restituit. Certe in primo capite, quod est de festorum celebratione, mense Octobri jubentur Christi fideles tenere et celebrare et solemniter observare, adeoque cessando ab operibus servilibus, festa beatorum Gereonis et Victoris, undecim millium virginum, Severini episcopi, Simonis et Judæ apostolorum [Ap. Hartzheim, Concilia Germaniæ, tom. IV, pag. 107.] .

[188] [quod medio fere sæculo XVII renovavit Ferdinandus Bavaricus, in S. Ursulam pientissimus.] Postea tamen in desuetudinem abiit festiva hæc sanctarum virginum celebratio, quam paucis aliquot annis ante medium sæculum XVII restauravit Ferdinandus Bavarus, Coloniensis et plurium aliarum civitatum antistes; quem Crombachius in colendis S. Ursula et sociabus multum fuisse his in operis sui dedicatione tradit verbis: Horum, inquit, scilicet prædecessorum, qui pietate aut largitionibus ecclesiam undecim millium virginum honestarant, horum, serenissime princeps, insistis vestigiis: solesque cum per vires et negotia licet annua recurrente solemnitate martyrii Coloniam et Ursulanam adire basilicam; nocturnas ibi multas horas diurnis conjungere, Deo sanctisque virginibus pro subjectis populis et diœcesibus commissis percepta sacra synaxi diu supplicare, et ipsum S. Ursulæ caput ex altari in sacellum aureum insigni pietate quandoque deportare. Ardet ibidem prope aram principem et corpus S. Ursulæ martyris ingens illa moles cerea trecentilibris, quam annuis instauras igni fovendo alimentis, quasi cum regina Richeza virginum sanctarum te cerocensualem vel vectigalem profitearis. Quin et Huji S. Odiliæ virgini Ursulanæ lampadem argenteam cum lumine perpetuo consecrasti. In hoc eodem agro Ursulano cum parente Wilhelmo Bavariæ duce et fratre Maximiliano electore magnificentissimum et ornatissimum Societati Jesu templum Marianum a fundamentis ad æternam Serenissimæ Bavaricæ domus gloriam condidisti, ut ager ille tot martyrum sanguine purpuratus, pietate frequentiaque civium, ad conciones, sacra tribunalia, divinissimamque synaxin percipiendam illuc confluentium religiosius, et augustius honeretur. Festum etiam sanctarum virginum vacuum laboribus, ut civitati præcipuum propriumque, lege lata sancivisti, ut innato tibi sanctas has tutelares colendi desiderio satisfaceres.

[189] [Nunc iterum cessavit id præceptum; sed celebre adhuc est festum. Insignia civitatis. Jubilæus celebratus anno 1837.] Quamquam autem, ex quo tempore ubique numerus festorum diminutus est, cessarit etiam Coloniæ obligatio sanctarum virginum festi in choro et foro celebrandi, perseveravit tamen id esse celebre, atque universa octava quam solemnissime peragitur. Neque mirum: Coloniæ enim patrona est S. Ursula cum suo comitatu; quocirca quum olim civitas scutum seu arma haberet duobus coloribus, albo et purpureo, distinctum, (superior purpureus erat, tribus angulis denticulatus), postea, angulos omisit et purpureo colori tres coronas aureas in honorem Trium Regum Magorum et in campo albo undecim atras flammulas seu sanguinis guttulas in honorem undecim millium virginum inspersit. Quo id factum sit tempore non satis constat. In senatus sacello et in altero, mœniano dicto exstructoque anno 1571, scutum cernitur album, tribus coronis aureis distinctum; ita ut exeunte sæculo XVI recentiora videantur insignia quæ nunc Colonia habet. Quin etiam olim plures quam undecim inspersæ erant campo albo flammulæ aut guttulæ; unde putant nonnulli insignium campum nil aliud esse quam vellus ponticum (hermine) [Weyer, Sammlung von Ansichten… in Köln, pag. 57.] . Verum quæcumque demum origo fuerit, nunc numerus undecim accurate servatur et undecim millium virginum symbolum est. Ut vero olim alibi S. Remigii seu S. Bavonis festum scholis aperiendis statutum erat, sic Coloniæ S. Ursulæ festivitas in hanc rem electa est; quem morem ad hanc usque diem servant [Vill, Guide dans l'Église de Sainte Ursule, pag. 42.] . Anno 1857 pro vulgari persuasione, quam maxime Crombachius ingessit Coloniensium mentibus, S. Ursulam martyrium passam esse anno 237, celebrata sunt jubilaria festa, quasi annus millesimus sexcentesimus post immanem illam stragem absolutus esset. Descripsit hæc singulari libello, cujus editio iteranda fuit, L. Reischert [Lebensgeschichte und Martertod der II. Ursula. Prinzessin von Britannien und ihrer Gesellschaft, etc.] .

[190] Olim annua supplicatio valde celebris erat, et ad eam honestandam sacrorum virorum institutum erat sodalitium. [Quam festiva olim esset annua supplicatio.] De eo hæc tradit Crombachius [S. Ursula vindicata, pag. 838.] : Virorum ecclesiasticorum, et sacerdotum primariorum instituta congregatio est, in qua more receptum erat, ut primi subsellii viri sacras reliquias apparatu magnifico diebus solemnibus ex ara principe referrent in sacellum aureum: quæ pietas sic refrixerat, ut infimæ sortis laici nulla reverentia eas reportarent: huic ut irreverentiæ sacerdotes quidam primarii mederentur, cœtum conflatum his novis legibus sub S. Ursulæ patrocinio stabilierunt. Prima est, ut sodales omnes sint sacerdotio, vel certe sacris ordinibus initiati. Secunda. Adsint statutis festis, quibus juxta receptam basilicæ Ursulanæ consuetudinem sacra pignora exponuntur circa quartam post Vesperas, si per tempus et occupationes liceat, et sacras exuvias, quas congregationis moderator singulis offeret, magna pietate, ac religione supplicantium ritu bini et bini ad sacrarium reportent. Tertia. In sacrificio missæ aliisque precibus sodalium semper sint memores. Quarta. Quisquis eorum pro quavis necessitate sodalium preces desiderat: is moneat moderatorem, cujus erit reliquis missa scedula preces indicere. Quinta. Qui etiam quinque ex iis nominabit, servato ordine, ut pro defunctis sodalibus postridie in S. Ursula faciant. Sexta. Ut vero ad legum illarum viridem observationem magis incumbant omnes, manu sua subscribant nomina, reservata ipsis potestate rogatas leges augendi, vel corrigendi. Sed hæc jam pene concidit. Nunc autem sola memoria superest.

§ XXI. Alia loca et templa, quorum sanctæ virgines loco patronarum sunt habitæ.

[Oratoria aut templa erecta sub patrocinio S. Ursulæ Coloniæ, in Eidenhausen,] Quamquam SS. Ursulæ et sociarum cultus tam late patuit et per tot loca earum sparsæ fuerunt reliquiæ, paucæ tamen admodum ecclesiæ earum nomine et patrocinio decoratæ fuerunt; si tamen excipias templa monialium Ursulinarum, de quibus dicendum speciatim non crediderim. De aliis tantum faciendus videtur sermo. Præter templum SS. Virginum, de quo initio Gloriæ posthumæ fuse dixi, erat insuper Coloniæ nosocomium S. Ursulæ; quod breviter illustravit Gelenius [De Coloniæ Magnitudine, pag. 610.] . Dies dedicati oratorii festus habebatur 21 Octobris. Deinde sunt in Westphalia, inquit Crombachius [S. Ursula vindicata, pag. 672.] , a multis sæculis ædes sacræ S. Ursulæ dedicatæ: non sine sacris ejusdem sodalitatis pignoribus. Unam Sigewandus, Mindensium antistes, ante quingentos annos a fundamentis erexit, et sacerdoti sustentando ad ejus cultum proventus uberes adsignavit: in qua condi etiam sub virginum undecies mille patrocinio tutelaque voluit, ut Mindense Chronicon Hermanni de Lerbeck Dominicani his verbis attestatur: Sigewandus, episcopus tertius, Deo et hominibus gratus, ex nobilibus parentibus natus, ab Adolpho de Schawenburg, seniore nepote suo monasterio S. Pietri in Minda oblatus puer, et Dei servitio mancipatus, tandem per diversos dignitatum et beneficiorum successus de communi consensu beneficiatorum, et petitione fratrum permotus, provisor et pastor Mindensis ecclesiæ est constitutus. Hic ecclesiam in Eidenhausen plumbo coopertam cum quatuor altaribus, ex propriis sumptibus ad honorem undecim millium virginum et martyrum fundavit: intus picturis pulcherrimis decoravit. Hæc, inquam, ecclesia ceteris paribus est pulchrior ecclesia villana, quam habet Mindensis sedes ecclesiam: unde statuit, ut hæc ecclesia nulli nisi sacerdoti, qui stabiliter ibi habitaret, Deoque fideliter serviret, conferatur. Hic præsul, a domino Gunone apostolicæ sedis legato, et diacono cardinale, ordinatus, consecratus est præsidente ac jubente Domino et universali papa Calixto, regnante glorioso Henrico V, Romanorum imperatore augusto, anno 1124. Postquam rexisset viginti annis, obiit anno 1140, sepultus in medio ecclesiæ Idenhusen.

[192] [in Wilbasen in diœcesi Paderbornensi,] Eodem tempore Paderbornensi fulgebat infula Bernardus, qui pro suo in S. Ursulam studio et religione sacellum eidem erectum et consecratum virginibus, Deo dicatis et S. Benedicti regulam profitentibus, tradidit, circa annum 1148, indictione XI, Conradi secundi anno XII, Bernardi fundatoris anno XXII præsulatus: locus Wilbasen appellatur: cui cum sensim ob loci religionem ædes piorum hominum accessissent, excoli paulatim magis cœpit et inquilinis abundare, ut oppidum jam muris et portis cinctum evaserit. S. Pignosæ regis filiæ corpus, et alterum S. Panafredæ diu religiose conservarunt. Virgines vero cum ante centum annos S. Ursulæ sodalitati (quam Naviculam appellabant) dedissent nomen, ut infra dicetur, ejusdem cultum late per vicina loca et cœnobia propagarunt. Lubet etiam hoc loco attexere, quoniam alius nullus opportunior occurrit, duo diplomata, quæ simul ad Paderbornensem diœcesim et ad sanctarum virginum cultum spectant. Utroque autem constat canonissas Ursulanas obtinuisse vel a summo pontifice, vel ab aliquot cardinalibus et episcopis qui in curia versabantur, ut mos fere erat, literas indulgentiarias, quibus de thesauro ecclesiæ conferebantur spiritualia beneficia iis omnibus qui templo sanctarum virginum manus auxiliatrices porrexissent: quem modum concedendi indulgentias jure merito suppressum voluit concilium Tridentinum. Utut id est, accipe literas alterius Bernardi, Paderbornensis episcopi, quibus missos ab Ursulano collegio cum sanctarum virginum reliquiis nuncios pro corroganda stipe jubet excipi perhonorifice, et ad eam rem opem conferre suam [Ibid. pag. 692 et 693.] : Bernardus Dei Gratia Paderbornensis episcopus, universis plebanis, capellanis, aliisque rectoribus, in sua civitate, et diœcesi constitutis salutem in vero salutari. Laboribus vestris, et expensis, quæ in capitulationibus sive convocationibus vestris fieri solebant parcere cupientes, per laborem præsentium vobis transmittimus chartulas indulgentiarum, ecclesiæ sanctarum virginum undecim millium, in Colonia, quas pro colligendis Christi fidelium eleemosynis, in civitate et diœcesi nostra, nostri capituli accedente consensu, duximus admittendum, vobis in virtute sanctæ obedientiæ districte præcipientes, ut ipsum negotium statim visis literis præsentibus, diebus dominicis et festivis, dedicationibus dumtaxat exceptis (quas Ecclesiæ nostræ specialiter reservamus), plebibus vestris fideliter exponatis, usque ad octavam apostolorum Petri et Pauli, et tunc in generali capitulo oblationes per Dei gratiam conquisitas fideliter reportetis. Si quis vero vestrum huic mandato nostro rebellis exstiterit, non solum se noverit ab officio suspensum: immo etiam ab ipso tantum requiri volumus, quantum posset per benevolum et intentum, et in loco quolibet obtineri. Datum anno Domini 1247, feria II post Misericordia Domini. Reliquias solemniter recipiatis. Successit Bernardo Simon comes a Schwalenberg: is simili in re diem festivum et vacuum a laboribus esse jussit, quo sanctarum virginum reliquiæ adducebantur, negotiaque tractabantur; quod sancivit hoc diplomate: Simon Dei G. Paderbornensis episcopus, universis et plebanis, et capellanis, ecclesiisque et ecclesiarum rectoribus, in sua civitate, et diœcesi constitutis, salutem in nostro salutari. Auctoritate præsentium vobis in virtute sanctæ obedientiæ, et sub pœna suspensionis districte præcipiendo mandamus, quatenus omnes parochianos vestros, annos discretionis habentes, ad diem, locum et horam, quæ lator præsentium vobis assignaverit, convocetis, præcipientes iisdem auctoritate nostra, in virtute sanctæ obedientiæ, et sub pœna excommunicationis, ut ibidem devote permaneant, quousque negotium sanctarum undecim millium virginum de Colonia fuerit fideliter expeditum, omnibusque aliis negotiis, sive petitionibus postpositis, dies illa ad honorem Dei, et pro reverentia tantarum reliquiarum tamquam dies dominica celebris et festiva ab omnibus habeatur, donec Missarum solemnia fuerint celebrata. Si quis autem vestrum huic mandato rebellis exstiterit, suspensionem a divinis se noverit incurrisse. Datum anno Domini 1267, feria secunda post Jubilate.

[193] [Wittenbergæ et Osnabrugi,] Vidimus jam S. Ursulæ cultum non multo ante misera Lutheri tempora a familia Saxonica mirifice fuisse promotum. Jam pridem dederat hæc domus pietatis illius testimonia. Rudolphus secundus, Saxoniæ dux, Wittenbergæ primarium civitatis templum anno 1353, sub patrocinio et titulo S. Ursulæ et undecim millium virginum ædificarat [S. Ursula vindicata, pag. 687.] . Sub initium sæculi XIV Goldewinus, trigesimus secundus episcopus Osnabrugensis, cum capitulo cathedrali condidit extra muros suæ civitatis hospitale undecim millium virginum, pro insigni in has sanctas pietate, in quo sacerdotes emeriti debilesque viverent: exstat de anno 1310 bulla successoris ejus Engelberti, quæ indulgentias confert iis, qui pecuniis incohatum opus promovent, hoc exemplo: Engelbertus D. G. Osnabrugensis ecclesiæ episcopus omnibus Christi fidelibus, ad quos notitia præsentis literæ pervenerit salutem in salutis autore. Cum dilecti in Christo præpositus, decanus et capitulum ecclesiæ nostræ Osnabrugensis pro pauperibus sacerdotibus, propter virium destitutionem lecto jacentibus, hospitale in honorem D. N. Jesu Christi, et gloriosæ Matris ejus Virginis Mariæ, et undecim millium virginum, apud ecclesiam suam receperint, nec ad eorum sustentationem propriæ ipsius hospitalis suppetant facultates, nos de omnipotentis Dei misericordia, BB. Petri et Pauli apostolorum ejus autoritate confisi, omnibus Christi fidelibus vere contritis et confessis, qui ad sublevandam indigentiam dictorum sacerdotum, vel ad structuram ibidem manum porrexerint adjutricem, seu ad ecclesiam dicti loci causa devotionis accesserint, quadraginta dies et unam carenam de injunctis sibi pœnitentiis misericorditer relaxamus. Datum Osembrug in crastino Annuntiationis B. Mariæ virginis, anno Domini 1310 [Ibid. pag. 838 et 839.] .

[194] Romæ ædificatum sub S. Ursulæ patrocinio sacellum ineunte sæculo XVII. [Romæ, Novocomi, et in Neerlandia,] Quum enim anno 1599 auctoritate apostolica in urbe excitata fuisset sodalitas, ea continuo ex variis orbis nationibus coaluit ob reliquias ex humero S. Ursulæ: quæ ita crevit oblatis etiam pecuniis, ut eorum impendiis anno 1607 sacellum sanctæ suæ tutelari erexerint, in quo sacra lipsana adservantur. Porro sodalibus hisce multa, quæ aliis alibi, solemnia sunt; hæc vero singularia: Primo, in congregationis exercitationibus sacco seu rubro amictu, viridi adstricto cingulo, vestiebantur. Secundo, ipso sanctæ Ursulæ festo dotem constituebant puellis quibusdam pauperibus: hoc etiam gaudens privilegio, quod unum mortis reum vinculis liberarent [Tiraboschi, Vetera Humiliatorum monumenta, tom. II, pag. 28 et 29.] . Jam pridem ante exstabant in diœcesi Comensi duæ Humiliatorum domus, quibus S. Ursula patrona erat, altera in suburbio civitatis, altera Surici, vulgo Sorego, ad lacum Larium. Suburbana prius dicta est S. Vitalis; sed post extructam S. Ursulæ ecclesiam utroque nomine appellari cœpit. In charta anni 1378, 11 Aprilis, legitur: Congregato capitulo dominarum monialium, Humiliatorum ordinis, sanctæ Ursulæ de sancto Vitali de Cumis, in domo ipsarum dominarum Humiliatarum, sita in parochia sancti Systi Cumis in contrata de sancto Vitali foris. Duravit id cœnobium usque ad iniens fere præsens sæculum. Domus de Sorego ab initio, id est ab ineunte fere sæculo XIII videtur S. Ursulæ titulum et patrocinium habuisse. Usque ad extinctionem Humiliatorum exstitit, dein domus data Minimis, redditus alteri commendati [Crombach, pag. 855.] . In Neerlandia quoque plura reperio templa et monasteria, quæ S. Ursulæ seu undecim millium virginum patrocinio fruebantur. Sola nomina referam: qui earum historiam velint et misera sæculo XVI exeunte, quo præter fas a Protestantibus suppressa sunt, fata adeant Heussenii Historiam episcopatuum fœderati Belgii; Bataviam sacram seu Antiquitates Bataviæ sacras, potissimum editionem theotiscam, latina multo auctiorem; Lelongii Descriptionem reformationis ecclesiasticæ Amstelodamensis et alios id genus libros. Accipe nomina civitatum: Leidæ, monialium ordinis S. Augustini; Delphis, ubi alterum sæculare templum secundam patronam habebat S. Ursulam; Ultrajecti, tertiariarum S. Francisci; item ejusdem instituti in Schiedam, Warmondæ, Harlemi, Amstelodami et Enkhusæ; et demum Sororum in communi viventium Daventriæ. In Beghinasiis quoque compluribus secunda patrona erat S. Ursula cum pientissimo suo comitatu.

[195] [Sorbonense Parisiis.] Sorbonæ Parisiensis, celeberrimæ olim theologicæ scholæ, SS. Ursulam et undecies mille socias patronas fuisse passim tradunt scriptores. De hujus patrocinii origine multi olim multa commenti sunt. Voluit Piganiol [Description de la France, tom V, pag. 507.] jam a medio sæculo XIII, quum hæc schola fundata est, orsum esse id patrocinium et oratorium titulo SS. Ursulæ et sociarum fuisse nuncupatum; sed nullo testimonio id assertum nititur; quin etiam sola B. Maria virgo videtur per integrum fere sæculum patrona fuisse. Ex vetere Necrologio Sorbonensi collegit Lebeuf [Histoire de la ville et de tout le diocèse de Paris, tom. I, part. I, pag. 240.] mense Majo anni 1326 novum incohatum fuisse oratorium, quod anno 1347 die 21 mensis Octobris a Francisco Placentino, ex ordine Minorum, episcopo Tiberiadis in partibus, nomine cardinalis Annibaldi, consecratum fuisse in honorem B. Mariæ virginis, et SS. Ursulæ et sociarum, quoniam harum reliquiæ in altari S. Emerentianæ reconditæ fuerant. Porro arbitratur Lebeuf valde diu SS. Ursulæ et sociarum festum actum non fuisse a Sorbonensibus; sed celebratam fuisse die 21 Octobris templi dedicationem: quæ inde confirmat, quod quum usque ad annum 1432 quatuor tantum ibidem haberentur sermones publici, quæ collationes dicebantur, puta in festis Nativitatis Domini, Pentecostes, Corporis Domini et Assumptionis B. Mariæ Virginis, die 10 Martii illius anni decretum tulerunt doctores quod fient aliæ tres collationes; scilicet in festo dedicationis capellæ collegii, quæ celebratur in festo undecim millium virginum, in festo Purificationis B. M. et in festo Ascensionis: adeo ut de dedicatione, non autem de S. Ursula verba fierent; quod anno 1437, quum numerus collationum undecim aliis auctus est, eadem ratione observari perrexit. Postea autem sermoni de dedicatione templi substituta est oratio panegyrica undecim millium virginum. Cardinalis Richelius multo splendore a fundamentis ædificavit novum templum; quod quum sæculo XVIII nondum consecratum videretur, suggessit Lebeuf ut SS. Ursulæ et sociarum patrocinio substitueretur titulus S. Euphemiæ, martyris Chalcedonensis, cujus corpus anno 1606 illuc illatum fuerat: sed absurdum id consilium, ea tantum de causa datum quod ipsum martyrium sanctarum virginum perspectum non haberet, nemo umquam secutus est.

[196] [Cultus ejusdem in Universitatibus Conimbricensi et Viennensi, atque in Indiis.] Conimbricensis universitatis patrocinium paulatim, et usu potius quam decreto aut dedicatione, collatum est sanctis virginibus. Ea de re sequentia habet Crombachius [S. Ursula vindicata, pag. 860.] : Sane, inquit, parum est solemnitatem Ursulanam festo Paschali contulisse, ubi habetur adinstar Jubilæi; ut non immerito sedes apostolica, tanto in SS. Virgines cultu cognito, per omnia societatis Jesu Lusitaniæ templa jubilæum plenissimum impertierit. Atque uti Conimbrica jure nominatur in præcipuis regni civitatibus, sic S. Ursulam præcipua sibi sumpsit religione venerandam. Academia, quam Franciscus Suarez multis annis docendo illustravit, videtur imitata Sorbonam Parisiensem, et sibi studiorum præsidem martyrem Ursulam delegisse: tota enim confluit ad orationem, quæ de laudibus ejusdem divæ pro more solet haberi: sodalitas urbis celeberrima, in cathedrali ecclesia sub nomine S. Ursulæ coit: ea tota incumbit in festum illud augustissime peragendum. Est vero non leve cultus illius incitamentum, quod toto regno habeatur exploratissimum, S. Ursulam cum suo comitatu succurrere morituris, qui eam virginesque singulas quotannis una salutatione Angelica fuerunt venerati. Pergit dein Crombachius pluribus docere quanta medio sæculo XVII floreret apud Lusitanos Coloniensium martyrum veneratio, et sequentia demum addit: Videas, ait [Ibid. pag. 861.] , ex his literis in posteris vigere eam S. Ursulæ venerationem, quam Petrus Faber Coloniæ haustam, translatis inde reliquiis, primo in regibus plantavit, quorum exemplo floruit pietas constans adhæc usque tempora, societate Jesu eamdem fovente et suo exemplo provocante: ita, ut jam S. Ursula regni diva tutelaris haberi possit; et prorsus nesciam, an ulla in orbis regione tam incensis animis honoretur. Iidem Lusitani toto Oriente cultum SS. Virginum mirifice propagarunt; de quo Franciscus Baretus, procurator noster Malabaricus, anno 1645, 24 Decembris ad me scripsit. “Scio nullam in provincia Goana et Malabarica esse nostræ societatis ecclesiam, in qua unum ex præcipuis altaribus illis non sit dicatum; universim sanctarum virginum dies inter majora totius anni festa habetur: unum ex quatuor jubilæis societatis illi festo annexum: magna eo die in nostris ecclesiis frequentia; sunt adhuc aliquot sanctarum virginum confraternitates; et ubique nobiliores de festo magno sumptu peragendo decertant.” Quod vero patronam universitatis suam panegyri Conimbricenses celebrent, facit hoc etiam Universitas Viennensis. Ea quatuor in classes secatur, Austriacam, Rhenanam, Saxonicam et Hungaricam. Rhenana patronam habet S. Ursulam, ejus festum augustissime peragit in urbis primario S. Stephani templo, congregato rectore magnifico et universitate ad sacrum solemne et orationem panegyricam.

[197] [Item Luneburgi apud ipsos Lutheranos. Item in Hungaria et Brasilia.] Luneburgenses etiam quasi patronarum loco habuere sanctas virgines; a qua religione non omnino cessarunt, quum, ecclesia Dei vivi relicta, Lutherana amplexi fuere placita. Hujus instituti occasio fuit, quod anno 1371 Luneburgum festo S. Ursulæ divinitus est servata. Perrexerunt itaque cives hujus rei memoriam annuis festivis gaudiis et hymnis Ursulanis decantandis refricare: de quo Schultingius [Bibliotheca, tom. IV, part. I, fol. 26.] ex Psalmodia seu canticis sacris veteris ecclesiæ, selectis ad ecclesiarum usum per Lucam Lossium Luneburgensem, quæ certo ordine et melodiis cantari solent in templis de Deo et sanctis ejus, Wittenbergæ excusa anno 1569, citat hunc titulum: De ordine cantionum in die Ursulæ, seu undecim mille virginum, qui in ecclesia Luneburgensi celebris est, propter victoriam divinitus majoribus hujus inclytæ urbis concessam hoc die anno 1371 fol. 257, 258. Historiam sine prodigio narrat Crantzius, et Hermannus Lerbeccius: sed Lucam Lossium Lutheranum et civem Luneburgensem audiamus; sic autem refert: Cum longo tempore discordia fuisset inter ducem magnum Luneburgensem et civitatem nostram, tandem cum non tolerandæ injuriæ inferrentur civitati a satellitibus, qui montem Calcarium, imminentem urbi, tenebant, cives montem pridie Purificationis Mariæ ex cæsario mandato occupabant. Postea a duce collectus clam exercitus nocte ea, quæ diem Ursulæ proxime præcedit, murum urbis transcendit, eam ex improviso occupat. Cives strepitu armorum et alio tumultu excitati subito occurrunt. Occiduntur in primo concursu præter cæteros viri consulares tres de honestis et patriciis familiis. Deinde cives in curia paulatim conveniunt. Præfectus civitatis, Ulricus Weissenburgicus, vir magnanimus, et rei militaris peritus, cives monet, ne quid temere agant in tanto periculo. Ipse interea hostem exsultantem in foro de victoria placare bonis verbis studet, rogat a grassando abstineat, quandoquidem jam civitas in ejus manu et potestate esset. Hæc diutius data opera egit præfectus, nunc ad cives, nunc ad hostem equitans, hoc consilio ut cives mora colloquii frequentes in curia convenirent. Interea hosti affatim vini ex œnopolio adfertur, quod multi haurientes avidius, inebriati sunt: defatigati longo itinere, et labore adscendendi urbem. Deinde cum cives se jam paratos satis ad adoriendum hostem putarent, ex inopinato irruentes ex curia, impetum in hostem faciunt. Præfectus renuncians hosti senatum non posse præstare, quæ iniqua peterentur, circumventus ab hoste primus occumbit. Editur deinde miserabilis strages ab utraque parte. Tandem cives superiores, hostes ex foro repellunt: qui per plateam, quæ pistoria vocatur, ad portam rubram, quæ meridiem spectat, contendit, ut per eam partem muri, qua transcenderant in urbem, elabatur: sed cives a tergo insequentes magnam partem hostium occidunt, qui numero erant septingenti. Et ferunt obviam venisse ex arena, quæ platea est spatiosa, novam aciem armatorum militum, cujus conspectu territus hostis in fugam se dedit. Ductores hostium fuerunt Joannes de Homborg Baro, qui in conflictu periit, et Sigfridus de Salderen, qui captus est. Annus his rythmis vetustis continetur:

Anno milleno Cter uno septuageno
Nocte puellarum monos et deca mille sacrarum,
Muros conscendunt, Luneburg subvertere tendunt,
Sic occiduntur, velut in sacco capiuntur.

Hactenus Lossius, qui fuse hymnos et sacra cantica recitat, quæ ipsi etiam Lutherani ad laudem martyris Ursulæ sodaliumque ritu anniversario concinebant: testes victoriæ tot millium patrocinio cælitus impetratæ. Hic mos nunc verisimiliter intercidit. Obiter addiderim S. Ursulam et socias recenseri ab Antonio Macedo inter patronas Hungariæ, quasi Hungari reparare vellent sævitiam Hunnorum, quos majores suos fuisse putant. Sunt quoque patronæ Brasiliæ.

[198] [Insula Helgoland seu Heiligland, tempore S. Willebrordi] Exstat etiam insula, cui aliquando nomen S. Ursulæ inditum fuisse videtur et quo voluere piissimam virginem appulsam esse, quum ex Britannia in Germaniam solvisset. Lubet paulo latius de ea disserere, ut appareat præsens ejus nomen Helgoland (agitur enim de hac insula, e regione ostiorum Albiæ * posita) nequaquam a veneratione sanctarum virginum ortum esse, neque proin stare posse ea omnia, quæ super ruinoso hoc fundamento a nonnullis ædificata fuere. Æstimant scriptores aliquot hanc ipsam insulam esse in qua Reudigni, Aviones, Angli, Varini, Eudoses, Suardones et Nuithones in commune Hertham, id est, Terram matrem, colebant, ut tradidit Tacitus [Germania, cap. 40.] . Sed hæc parum probanda sententia: nam ut modo videbimus, penes Frisios erat Helgolandia; neque dea Hertha, sed Fosites deus ibidem colebatur. Quamobrem multo verisimilius est aliam insulam, sive Fermern, sive Rugen, a Tacito fuisse designatam. Statuendum potius videtur ineunte sæculo VIII cœpisse innotescere Helgolandiam. Certe de S. Willibrordo hæc narrat Alcuinus [Vita S. Willibrordi, cap. 10, ap. Mabillonium, sæculum Benedictinum III, part. I, pag. 609] : Cum ergo pius verbi Dei prædicator iter agebat, pervenit in confinio Fresonum et Danorum ad quamdam insulam, quæ a quodam Deo suo Fosite ab accolis terræ Fositesland appellatur; quia in ea ejusdem Dei fana fuere constructa. Qui locus a paganis in tanta veneratione habebatur, ut nil in ea vel animalium ibi pascentium, vel aliarum quarumlibet rerum gentilium quisquam tangere audebat, nec etiam a fonte qui ibi ebulliebat aquam haurire nisi tacens præsumebat. Quo cum vir Dei tempestate jactatus est, mansit ibidem aliquot dies, quousque sepositis tempestatibus opportunum navigandi tempus adveniret. Sed parvipendens stultam loci illius religionem vel ferocissimum regis (Frisiorum, Radbodi,) animum, qui violatores sacrorum illius atrocissima morte damnare solebat; tres homines in eo fonte cum invocatione sanctæ Trinitatis baptizavit. Sed et animalia, in ea terra pascentia, in cibaria suis mactare præcepit. Quod pagani intuentes arbitrabantur eos vel in furorem verti, vel etiam veloci morte perire. Quos cum nil mali cernebant pati, stupore perterriti, regi tamen Radbodo quod viderant factum retulerunt. Sed præter minas et increpationes nil Dei servo illatum est; unus vero ex neophytis, sorte designatus, martyrio affectus fuit.

[199] Altfridus, recensens quæ S. Liudgerus, primus Mimigardefordensis episcopus, sub annum 785 egit: [et S. Liudgeri, qui eam visitarunt,] Curavit quoque, ait [Vita S. Liudgeri, cap. 19, ap. Pertz, Monumenta Germaniæ, tom. II, pag. 410.] , ulterius doctrinæ derivare flumina; et consilio ab imperatore accepto, transfretavit in confinio Fresonum atque Danorum ad quandam insulam, quæ a nomine Dei sui falsi Fositeland, Fosetesland est appellata… Pervenientes autem ad eamdem insulam, destruxerunt omnia ejusdem Fosetis fana, quæ illic fuere constructa, et pro eis Christi fabricaverunt ecclesias. Cumque habitatores terræ illius fide Christi imbueret, baptizavit eos cum invocatione sanctæ Trinitatis, in fonte qui ibi ebulliebat; in quo sanctus Willibrordus prius homines tres baptizaverat, a quo etiam fonte nemo prius haurire aquam nisi tacens præsumebat. Cujusdam etiam eorum principis filium, Landricum nomine, accepit a fonte; quem sacris litteris imbutum, ordinavit presbyterum. Qui multis annis genti Fresonum in doctrinæ præfuit studio.

[200] [nota nomine Fositeland ab idolo Fosite, dicta est ob reverentiam a piratis Heiligland.] Sed novalis ille ager, bis a sanctissimis viris excultus, iterum derelictus fuisse videtur. Quocirca Adalbertus, Hamburgensis archiepiscopus, christianæ religionis per septentrionales plagas propagandi studio illustris, circa medium sæculum XI de suis clericis ordinavit … in Funem Eilbertum, quem tradunt conversum (seu, ut volunt, fugientem) a pyratis, Farriam insulam, quæ in ostio fluminis Albiæ longo secessu latet in Oceano, primum reperisse, constructoque ibi monasterio fecisse habitabilem. Hæc insula, contra Hadeloam sita est. Cujus latitudo * vix octo milliaria panditur, latitudo quatuor. Homines stramine fragmentisque navium pro igne utuntur. Sermo est piratas, si quando prædam inde vel minimum tulerint, aut mox periisse naufragio aut occisos ab aliquo, nullum domum redisse indempnem. Quapropter solent heremitis ibi viventibus decimas prædarum offerre cum magna devotione. Est enim hæc insula feracissima frugum, ditissima volucrum et pecudum nutrix; collem habet unicum, arborem nullam; scopulis includitur asperrimis, nullo aditu præter unum; ubi et aqua dulcis, locus venerabilis omnibus nautis, præcipue vero pyratis. Unde accepit nomen ut Heiligland dicatur. Hanc in Vita sancti Willebrordi Fosetisland appellari discimus; quæ sita est in confinio Danorum et Fresonum. Sunt et aliæ insulæ contra Fresiam et Daniam; sed nulla tam memorabilis [Adamus Bremensis, De situ Daniæ, cap. 210, ap. Pertz, Monumenta Germaniæ, tom. VIII, pag. 369.] . Atque hinc liquet nomen hujus insulæ, Heiligland, id est, terra sancta, nequaquam ortum esse sive ex cultu, sive ex falsa quadam traditione de S. Ursula et sociabus, sed jam in usu fuisse integro sæculo, priusquam per reliquiarum dispersionem per universas septentrionales plagas sanctarum virginum veneratio propagata esset.

[201] [Postea S. Ursulæ nomen accepit, pluribus fabulis additis.] Postea vero in magno honore videtur ibidem fuisse S. Ursulæ vocabulum, ita ut dicta fuerit insula S. Ursulæ et undecim millium virginum [Lappenberg, Ueber den ehemaligen Umfang und die alte Geschichte Helgolands, pag. 43 et seqq.; Michelsen. Nordfriesland im Mittelalter, ap. Schade, Die Sage von der heilige Ursula, pag. 66.] . Quod nomen videtur medio sæculo XIII antiquius, quum in polyptycho, descripto sæculo XVI, sed quo quæ essent anno 1240 in Frisia septentrionali foci et ecclesiæ indicatur, veniat: Insula S. Ursulæ vulgo Helgerlandt [Falck, Staatsburgerl. Magazijn. tom. IV, pag. 179 – 200, ap. Schade, pag. 66 et 114.] . S. Ursulam, cum sociabus in navi positam, appictam olim fuisse insignibus hujus insulæ tradit Lappenberg [Op. supra cit. pag. 34.] ; verum Pontanus [Rerum Danicarum descriptio, Chorographia, pag. 739.] solius navis veliferæ meminit; et sola navis, fluctibus [Col. jactata, in Ordine et insignibus insularum, a Meibomio [Monumenta inedita rerum Germanicarum, tom. I, tab. c.] editis, cernitur. An fuerit ibidem ecclesia, patrocinio S. Ursulæ honestata, me latet: quæ nunc ibidem exstat, S. Nicolai titulo erat insignita; sed olim septem erant parœciæ; quarum sex, quod fluctibus marinis insula continuo corrasa fuerit ut nunc saxum fere supersit, suppressæ aut deletæ sunt. Quum Lutherana sacra illuc quoque illata sunt, non desiit continuo omnis SS. Virginum memoria. Appulerat eo paulo ante annum 1599 Bertramus Powischus, nobilis Holsatus; ei ostenderunt incolæ loca quædam in gramine, reliquis viridiora; quæ volebant vestigia esse S. Ursulæ et sociarum, quæ hac transissent, e Britannia Coloniam pergentes [Ware Bericht weder den vermeinten Ecclesiasten ed. Hederbui, anno 1599, art. 1, pl. E, III, ap. Meibomium, Opp. cit. tom. IV, præf. num. XXX, pag. 220.] . Ejusdem narratiunculæ meminit Pontanus [Op. supra cit. pag. 719] et auctor Brevis descriptionis insulæ Terræ sanctæ [Ap. Meibomium, loc. cit.] , quam Meibomius ms. habuit. Audivit etiam Powischus narrari Deboram a sorore sua S. Ursula illic matrimonio collocatam fuisse principi Heligoni; alii addiderunt nuptialium chorearum locum probe adhuc dignosci. Verumenimvero in his fabulis nil singulare est: passim, ubi cultus sanctorum plurimum floret, exsurgunt id genus historiunculæ; quibus nil aliud significatur quam hominum mentes in cogitando de cælitibus multas fuisse; res eis minus fuisse perspectas; unius alteriusve vanas conjecturas probabiles visas esse et brevi loco compertæ veritatis habitas. Atque similia exoriri cernere est non tantum in republica religiosa, sed in civili quoque et militari. Cæterum qui historiam seu descriptionem velit hujus insulæ, adeat libros quos in margine indicavimus, et præterea Cimbricæ Chersonesi descriptionem novam, quam anno 1559 fecit Henricus Ranzovius [Ibid. tom. I, col. 68 et seqq.] , accuratissimas observationes La Martiniere [Dictionnaire géographique, v° Helgoland] et recentiores geographos. Addiderim tantum eam jam pridem ante Lutherana exordia diœcesis Bremensis fuisse; a pluribus domibus principalibus fuisse possessam, donec hoc sæculo ea potiti sunt Angli: verum his omnino abducimur a S. Ursulæ et sociarum cultu, quo redeundum est.

[Annotata]

* L'Elbe

* Longitudo

§ XXII. Monumenta picta et sculpta in honorem SS. Virginum.

[Tabula picta Coloniensis pulcherrima;] Fieri vix potuit ut, quum SS. Ursulæ et sociarum cultus et fama per universum terrarum orbem propagata essent, nulla fierent in earum honorem ab eximiis pictoribus et sculptoribus, quos ætas tulit, opera: et quidem exstant nonnulla, quæ commemorasse juvabit. Jam de mausolæo, quod medio sæculo XVII erectum est, superius num. 17 satis dixi; atque id omnium recentissimum. Contra omnium antiquissimum monumentum, singulari laude dignum, tabula picta est (oleo, lacte an glutino disputant periti), quæ in templo cathedrali Coloniensi asservatur. Ejus origo hæc est: quum sub annum 1596 statuisset senatus Coloniensis singulis sessionibus suis initium factum iri a fusis aliquot ad Deum precibus, boni consuluit curare ut pictura confieret, præcipuos civitatis exhibens patronos. Absoluta fuit anno 1410, et pro more triptychi formam habet. Ornatui prius fuit sacello senatus, anno 1426 consecrato; unde anno 1810 in quintam capellam cathedralis templi venit. Ubi clausæ sunt valvæ, cernitur annuntiatio B. Mariæ virginis; ubi apertæ, pars media et præcipua oculis sislit adorationem Magorum; alia sinistra S. Gereonem cum sociis, dextra S. Ursulam cum suo comitatu. Hæc autem manu tenet sagittam qua confixa fuit, ad latus habens sponsum suum S. Æthereum, et infinito virginum agmine circumdata. Posterius apparent episcopi, mitris et pastoralibus pedis conspicui; quibus majestas et eximia quædam species, quæ in universo hoc opere elucet, manifesta magis fit. Quemadmodum ex altera parte S. Gereon commilitiones suos ad Christum Dominum ducere videtur, sic quoque S. Ursula sanctissimas suas sodales; ut omnes simul cum Magis divinum Salvatorem suum venerabundi adorent. Habetur triplex tabula omnium præstantissima, quæ ante renatas in partibus Cisalpinis artes pictæ sint. Qui plura volet, adeat Fridericum Schlegel [Europa, tom. II, part. II.] , Walraffum [Taschenbuch für Freunde Altdeuscher Zeit und. Kunst. pag. 349 et seqq.] , historicum Coloniensis templi [Historische Beschreibung der Domkirche zu Köln, von A. E. d'll * * *, pag. 162 et seqq.] , de Keverberg [Ursula, princesse britannique d'après la légende et les peintures d'Hemling, pag. 186 et seqq.] aliosque, qui nuperis temporibus magno numero similia argumenta versarunt.

[203] [feretrum pictum Brugense;] Secundum monumentum quod procul dubio multo celebrius est quodque sesqui millione francorum valere dicitur (quamquam talium rerum vix videtur esse pretium), feretrum est reliquiarium, quod in Brugensi S. Joannis nosocomio servatur. Nil, quod ad materiam spectat, eximium est, utpote cista tantum lignea in ædiculæ formam absque turribus constructa; sed celeberrimi Joannis Memlingi, qui sæculo XV floruit, venustissimis pieturis exornata est. In parte anteriori seu priori frontispicio cernitur B. Maria virgo puerulum Jesum brachio gerens, stantibus ad utrumque latus monialibus; in opposito frontispicio S. Ursula apparet innumero virginum agmine circumdata. Ambo autem latera in tria tympana seu tabulas dividuntur, singulis partem historiæ S. Ursulæ referentibus. In prima adveniunt sanctæ virgines Coloniam; in secunda Basileam; in tertia Romam, ubi recepitur pius manipulus a S. Cyriaco papa et complures beatæ Ursulæ comites baptismum accipiunt; in quarta tabula Cyriacus papa, transgressus Alpes, navim cum S. Ursula conscendit et jam cum eximio comitatu Basilea solvit Coloniam versus; in quinta martyrium comitum S. Ursulæ; et in sexta demum ipsius S. Ursulæ, sagitta transfigendæ, passio. In ædiculæ tecto ob oculos ponitur S. Ursulæ gloria duabus tabellis rotundis: in priori tota pia sodalitas, virilis æque ac feminea, simul repræsentatur; in altera coronatur in cælo S. Ursula a divina Trinitate. Integro volumine descripsit id feretrum baro de Keverberg [Opus modo cit.] ; feretri formam omnesque imagines arte lithographica maximisque curis edidit Gaillard. Plures minori forma ejusdem feretri imagines excudit lithographus Brugensis Daveluy; ita ut qui plura de eximio hoc opere nosse velit, facile habiturus sit unde hanc suam expleat voluptatem.

[204] [navicula Remensis, cujus basis,] Tertium monumentum indicavit Crombachius [S. Ursula vindicata, pag. 703.] , testatus hactenus se nullum reperisse augustius, quod undecim virginum millibus positam fuerit: quod dictum de materiæ pretio maxime accipiendum est. Die 5 Februarii anni 1575, quo inauguratus est, templo cathedrali Rhemensi obtulit Henricus III, Galliæ et Poloniæ rex, id donum per manus Ludovici Lotharingi, cardinalis Guisii et episcopi Metensis, quod hujus nepos, item Ludovicus Lotharingus nomine, nondum sacratus esset archiepiscopus Rhemensis. Id cimelium, quo reliquiæ Ursulanæ, ab ipso Henrico ex Polonia in Gallias delatæ, continentur, descripsit P. Petrus Casræus, literis datis die 21 Februarii anni 1631 [S. Ursula vindicata, loc. cit.] ; similiter auctores Inventarii thesauri Rhemensis anni 1669 [In opere cui titulus: Trésors des églises de Rheims, pag. 62 et 63.] et cl. v. Prosper Tarbé, qui quatuordecim abhinc annis id Inventarium illustravit [Ibid. in notis.] , et imaginem pulcherrimi illius doni, arte lithographica et opera J. J. Maquart expressam edidit [Ibid. loc. cit.] . Accipe itaque P. Casræi descriptionem doni, quod Henricus III in honorem S. Ursulæ consecravit: Basis, inquit, operi subjecta est sexangula, pedem longa, semipedem lata, palmum fere alta, ex argento inaurato conflata. Supra basin mare fluctuat semipalmum altum, ex argento, quod smalto diversicolore variegatur. Mari pisces varii innatant. In ea basi, quæ mari subjicitur, in longioribus lateribus hinc inde geminæ leguntur inscriptiones, prima talis est: Henricus III, Galliarum Poloniarumque rex, hanc Deiparæ virgini naviculam, ut res Gallica, diuturnis seditionum jactata fluctibus, ope divina tandem conferretur in tranquillum, more majorum inauguratus posuit. Anno 1574. In adverso autem latere habetur hæc gallica epigraphe: De Saincte Ursule et des XI mil Vierges: indicat nimirum in navis alveo clausas SS. Virginum reliquias. In quatuor minoribus lateribus scutellata sunt quatuor insignia, singula superadditis coronis illustria. Ad dexteram puppis lilia gallica aurea, in smalto sive encausto expressa, pariterque ad proram eadem e diametro depicta. Ad sinistram vero puppis quadripartitum stemma est geminatis Poloniæ Galliæque insignibus decorum; eidem ad sinistram proræ plane consimile respondet; supra mare navis exstat, interjecto fulcro argenteo innixa.

[205] [carina] Ejus carina, totaque alvus mirabili uno achate * constat, cujus longitudo pedem * prope æquat, latitudo, qua maxime alvus distenditur, dimidiatum pedem, altitudo latitudinem superat; color subrubeus accensus intercurrentibus diversorum colorum venis. Hunc achatem vincula sustinent argentea, superinduta auro. Navis alvus argentea lamina superiore in parte tamquam tabulato contegitur. In medio navis, utrimque depressi jacent versus alvum cancelli, per quos inclusæ divarum reliquiæ conspiciuntur. Ad proram et puppim adsurgunt et cancelli murorum instar, quos inædificatæ exornant turriculæ, omnes septem numero; qua prora in rostrum desinit, Galliarum insignia solido in auro sculpta pendent. Puppis quoniam in cuneum non desinit, duabus turriculis instructa est; in harum una pendent quadripartita Poloniæ Galliæque insignia; in altera vero Galliæ Florentiæque bipartita. Hæc porro omnia stemmata una cum dictis dicendisve inscriptionibus ex auro solido conflata sunt. Ad puppim appensum est gubernaculum hoc lemmate insignitum:

Hæc merito servatæ hærent insignia puppi.

[206] [et superior pars describitur.] Ad gubernaculi latus dexterum anchora ex solido auro, aureo fune alligatur. Supra tabulatum navis stant virgines undecim numero, sex tantum ex auro fabrefactæ, quinque ex argento, omnes opere smaltico elaboratæ; una præ ceteris in tabulati medio prominet S. Ursula habitu regio, corona lapillis insigni, aureo torque, e quo smaragdus pendet: duo pariter saphiri regiam stolam fibularum instar sustinent: palmam illa læva gestat, dextera vexillum; hac utrumque notatum inscriptione: Tetigi diva auspice portus. Malus e tabulato medio ad dimidiatum pedem erigitur, trunco palmæ squamis prominenti non absimilis, corbita binos digitos alto, circulo aureo terminatur, circa quam palæ aureæ octo affiguntur hisce literis signatæ: HH. Supra corbitam stat angelus ex argento smalto inustus, auream protensa dextera coronam præfert. Ceterum funes nautici omnes aurei a tabulato ad corbitam protenduntur numero decem, præter duplicem scalam ibidem auream, per cujus gradus argenteus nauta conscendit. Ad alia officia tres alii nautæ occupantur. Ad antennam auream vinculis aureis vela complicantur; ea autem solido achate constant candidi coloris subnigrescentibus lineolis distincta, quibus mali complicati rugæ ita mirabiliter exhibentur, ut id spectare naturam crederes. Argenteus draco, aureo smalticove emblemate insignis, proræ rostrum exhibet: ceterum omnia tam subtili tamque felici opere perfecta sunt, ut materiam superet industria, nec solum singulare faciat regiæ munificentiæ monimentum, sed etiam supra regum inauguratorum dona, quæ inibi plurima preciosissimaque adservantur, longe faciat eximium.

[Annotata]

* cornaline

* alii octo pollices.

§ XXIII. Societates et maxime Navicula in honorem SS. Ursulæ et sociarum erectæ.

[Antiquissima societas S. Ursulæ Cracoviensis, sæculo XIV instituta et ineunte XVII renovata. Navicula] Multis in locis et regionibus institutæ olim fuerunt confraternitates laicorum, quibus B. Ursula et undecies mille ejus sociæ nomen suum communicabant et præstabant patrocinium; jam aliquot, ubi dabat occasio, commemoravi; adeoque libellos ad manum habeo, theotisce seu flandrice atque etiam italice scriptos, quibus leges et officia similium sodalitatum continentur: sed hæc omnia præterire juvat, ut ad antiquissimam, quæ Cracoviæ instituta est, et dein ad longe illustrissimam, quæ Navicula S. Ursulæ dicebatur, veniam. De priori ita scripsit Crombachius [S. Ursula vindicata, pag. 857.] : “Ursulanas inter sodalitates hactenus vix reperi vetustiorem Polonica, quam a ducentis et quinquaginta retro annis constat floruisse. Fuit ea Cracoviæ velut in regni metropoli constituta ad S. Stephani parochialem ecclesiam: quam anno 1387 Joannes episcopus Cracoviensis indulgentiis amplissimis dotavit; has auxit Joannes Cerestensis anno 1403 et Wenceslaus Sareptensis episcopus. Cessit postea parochialis ecclesia tirocinio Societatis Jesu, quæ circa annum 1604 adjecit animum, ut instauraretur fere collapsa: contulit in rem præsentem multum episcopus loci Bernardus Macicioroski S. R. E. cardinalis, præsertim cum eamdem sedis apostolicæ legatus Claudius episcopus Rangonius confirmasset, et novis auxisset indulgentiis. De hac loquuntur sic annuæ literæ novitiatus. Est et sodalitas B. Ursulæ a ducentis et pluribus annis erecta: sed injuria quorumdam neglecta, rursum excitata, suoque flori opera nostrorum in templo nostro restituta, et liberalitate illustrissimi nuncii apostolici, et reverendissimi episcopi Cracoviensis munificentia adaucta firmataque. Accessit denique anno 1610 sedis apostolicæ confirmatio, cum maximis indulgentiis, quas eidem Paulus V liberaliter contulit die 18 Septembris. Crescit ea pietas indies sodalium: qui, ut mihi anno 1640 Cracovia perscribitur, tutelari suæ D. Ursulæ templum perelegans architectantur, ubi statis diebus ad sodalitatis consueta pietatis officia conveniant: habent enim hoc peculiare, quod omni die Dominico congregati, sacrum de undecim millibus virginum audiant, in quo pariter undecies orationem Dominicam totiesque salutationem Angelicam recitant.”

[208] [S. Ursulæ, altera similis sodalitas, instituitur sæculo XV Coloniæ et Argentorati:] Verum si Cracoviensis præstat antiquitate, frequentia et splendore longe vincit Navicula S. Ursulæ; ita ut de ea vere scribere potuerit Crombachius [S. Ursula vindicata, pag. 848.] : Fuit sane hæc inter celeberrimas totius Europæ sodalitates referenda, si numerum in eum adlectorum ex omni pæne totius orbis natione spectes et nobilitatem personarum; quarum præcipuum erat institutum manu fere propria nomen referre in album sodalitatis, quæ in aureo S. Ursulæ oratorio Coloniæ celebratur: et undecies quotidie ad undecim millium virginum honorem Orationem Dominicam cum Salutatione Angelica recitare. In ejus originem inquirentibus obscura sunt omnia. Sæculo XIV jam videntur circumlata fuisse idiomate vulgari pia carmina de navicula et chlamyde S. Ursulæ; quæ præludia haberi possunt sodalitii, postea sub eodem titulo instituti [Cfr Schade, Die Sage von der H. Ursula, pag. 96.] . Id porro Gelenius [De Coloniæ Magnitudine, pag. 337.] Coloniæ natum esse medio sæculo XV refert; Crombachius [S. Ursula vindicata, pag. 847 et seqq.] contra dubitare videtur an Argentorati primum ortum sit anno 1480. Ad veritatem prope accedere autumo Gelenium, quandoquidem libellus exstat, anno 1500 * Nurembergæ impressus, quo describuntur ratio, consuetudines, legesque Naviculæ Brunensis, quam Fredericus III, Saxoniæ dux, agnomine Sapiens, pro auspicato Maximiliani cæsaris imperio et gubernatione instituendam curavit ad exemplar Coloniensis. Hæc autem non tantum ibidem matrix dicitur [Ibid. pag. 855.] ; verum etiam de universa sodalitate hæc leguntur verba [Ibid. pag. 856.] : Initium cœpit Coloniæ longe ante hæc tempora. Præterea in altero libello, quem Carthusianus Argentinensis, auctor nonnullis visus illius instituti, edidit, refertur prodigiosa castigatio Nicolai cujusdam, theologiæ magistri, qui anno 1477 publice pro suggestu hanc piam sodalitatem Coloniæ riserat [Ibid. pag. 848 et 854.] . Et quidem facile fieri potest ut sodalitas S. Ursulæ, quæ Navicula dici amabat, pars sit et filia alterius sodalitatis, de qua sequentia tradit Crombachius [Ibid. pag. 838.] : Coloniæ circiter anno 1456 coiit optimatum sodalitas virorum consularium, senatorii ordinis, patritiorum vel honoratiorum, in quam etiam adlecti postea ecclesiastici viri primarii, præpositi, decani etc. Hi pridie S. Ursulæ templum adibant, in quo tria sacra pro vivis et defunctis sodalibus dicebantur: tunc et undecim cereos prægrandes, singulos librarum 12 et unum librarum 15, offerebant. Sic enim ab initio moribus receptum legi: habent et agapen: viget hodieque. Quamvis et ante hanc congregationem tribus una civium veteri more solita sit cereos etiam grandiores sanctis virginibus incendere, qui navis templi, sicut priores chori, sacras reliquias collustrant.

[209] [ejus leges, ratio] Quoniam autem Navicula Brunensis in Saxonia ad Coloniensis exemplar institutum fuit, utrumque cognoscere licebit ex epitome Brunensis libelli, quam in hunc modum exhibet Crombachius: “Principio, inquit [Ibid. pag. 856.] , navis inter Oceani fluctus emicat, cujus malus est Christi simulacrum e cruce pendentis; media in navi residet Deipara, utrimque stipata choro undecim millium virginum: proram puppimque sancti tenent apostoli. Titulus imagini præfigitur. Sodalitas S. Ursulæ Brunensis: subditur ejus hæc origo. Initium cœpit Coloniæ longe ante hæc tempora: hisce vero in locis propagata est a D. Georgio Ranshover Brunensi, vicario Trostbergensi. Nulli sanctorum hoc sodalitium honorem suum derogat: nam sanctis omnibus dedicatur: delecta tamen sancta martyr Ursula patrona est, ut spiritualis hujus navigii præses sit, et gubernatrix. Pensum a sodalibus semel in vita solvendum; si sacerdotes fuerint, statuitur ut vel undecies de S. Ursula faciant; vel de sanctis hoc ordine: 1, de SS. Trinitate; 2, de passione Dominica; 3, de Domina; 4, de sanctis angelis; 5, de sanctis apostolis; 6, de sanctis martyribus; 7, de sanctis confessoribus; 8, de sanctis virginibus; 9, de S. Ursula, 10, de omnibus sanctis; 11, pro fidelibus defunctis. Adjungitur ordinis istius hæc ratio: Nam sodalitas sanctis omnibus et in his potissimum S. Ursulæ dedicatur: laicis vero incumbit, semel in vita dicere undecies millies Orationem Dominicam cum Salutatione Angelica. Intentio precibus hæc præfigitur, ut sacra Deo per Dominicam perpessionem ad S. Ursulæ, millium virginum, omniumque sanctorum honorem offerantur pro potentissimo nostro imperatore Maximiliano, ejusque diuturna et victoriosa de hostibus gubernatione, pro christianorum principum, ecclesiasticorum et secularium pace et concordia; denique pro gratia misericordiaque sodalibus vivis et mortuis impetranda. Quod siquis infirmitate vel morbo detentus, ea nequeat recitare, satis fecerit si pro se undecies sacrum Missæ officium legendum curavit, vel quotidie dum vivit quinquies ad Christi patientis memoriam dixerit Orationem Dominicam et Salutationem Angelicam: potest autem qui vult, seipsum adoptare in numerum sodalium; potest et alios adlegere: nec quis ad impendia facienda, vel aliquid contribuendum obligatur: unde pauperrimus quisque in eam cooptatur.

[210] [et splendor secundum vetustum libellum, scriptum pro societate filiali Brunensi.] “Subnectit ea, quæ ad splendorem Ursulani navigii faciant: sodalitatem esse a sede apostolica confirmatam, magnis privilegiis decoratam: binis etiam cardinalium literis roboratam; earum alteræ septem, alteræ viginti patrum purpuratorum sigillis muniuntur. Sodales deinde nominat illustriores archiepiscopos et electores Moguntinum et Trevirensem, archiepiscopum Salisburgensem, episcopos Herbipolensem, Brandenburgensem et alios. Adhæc Fridericum Septemvirum Saxoniæ sodalem vocat, et Brunensis Naviculæ auctorem et fundatorem, qui ut patronæ cultum propagaret, sodalitio statuam S. Ursulæ argenteam faberrime laboratam donavit: cui etiam pene omnia monasteria Franconiæ, Sueviæ, Bavariæ, Austriæ, Styriæ, Carinthiæque dederunt nomina: collatis eum in finem innumeris pietatis officiis. Canitur hebdomadatim Brunæ die lunæ solemne sacrum de S. Ursula, in quo pro vivis et defunctis sodalibus Ursulanis publicæ preces indicuntur. Hic ille Fridericus est, ad quem exstat Henrici octavi regis Angliæ scripta epistola, ne Saxoniam infici sinat erroribus Lutheri, cujus etiam soror Margarita, desponsa Henrico juniori duci Brunsvigico, suum, mariti, et multorum aliorum principum nomen curavit in album sodalitatis Coloniensis referendum: ita plurimum incrementi cepit ineunte sæculo XVI cultus Ursulanus e domo Saxonica. Faxit Deus, ut eadem postliminio redeat ad Petri naviculam, et majorum exemplo pro sedis apostolicæ defensione, cultuque Sanctorum propagando depugnet viriliter.” Hactenus Crombachius, cujus vota sæculo post implevit Deus. Sed Coloniam redeundum est.

[211] [Literæ, quibus indulgentiæ conceduntur iis qui huic inscripti sunt Naviculæ.] Ut modo in libello Brunensi videre fuit, Naviculam S. Ursulæ confirmarat sedes apostolica, multisque auxerat privilegiis: præterea cardinales septem et alii dein viginti concesserant indulgentias. Bullam tamen, inquit Crombachius [S. Ursula vindicata, pag. 847.] , non reperi pontificiam; neque priores cardinalium literas reperisse videtur; sed posteriores habuit, anno 1489 datas atque his conceptas verbis: Rodericus Portuensis, Oliverius Sabinensis, Marcus Prænestinensis, Julianus Ostiensis, Joannes Albanensis, episcopi; Joannes Michaël tituli S. Marcelli, Georgius tituli S. Mariæ trans Tiberim, Paulus tituli S. Sixti, Hieronymus tituli S. Chrysogoni, Dominicus tituli S. Clementis, Joannes tituli S. Vitalis, Joannes Jacobus tituli S. Stephani in Cœlio Monte, Laurentius tituli SS. Joannis et Pauli, Antonettus tituli S. Anastasiæ, presbyteri; Raphael S. Georgii ad Velum Aureum, Petrus SS. Cosmæ et Damiani, Joannes Mariæ in Aquiro, Baptista Mariæ in Dominica, et Ascanius Maria S. Viti in Marcello, diaconi S. R. E. miseratione divina cardinales: universis et singulis Christifidelibus præsentes literas inspecturis, salutem in Domino sempiternam. Dum præcelsa meritorum insignia, quibus regina cælorum, virgo Dei genitrix gloriosa, sedibus prælata sidereis, quasi stella matutina prærutilat, devota considerationis indagine perscrutamur, et dum etiam inter pectoris arcana revolvimus, quod ipsa utpote via misericordiæ, mater gratiæ et pietatis, amica humani generis consolatrix, pro salute fidelium, qui delictorum onere progravantur, sedula oratrix, et pervigil ad regem, quem genuit, intercedit, dignum quinimo reputamus, et congruum, ut loca cuncta in honore nominis sui dedicata, grossis remissionum prosequamur impendiis, et indulgentiarum muneribus decoremus. Cupientes igitur, ut capella seu altare B. Mariæ Virginis situm in collegiata ecclesia undecim millium virginum Coloniensi, in qua, ut accepimus, notabilis quædam confraternitas ad laudem Trinitatis, B. Mariæ, et undecim mille virginum inibi fore dignoscitur, et ad quam confratres utriusque sexus singularem gerunt devotionem, congruis frequentetur honoribus, et a Christi fidelibus jugiter frequentetur; nec non in suis structuris, et ædificiis debite reparetur, conservetur, et manu teneatur, ac libris, calicibus, luminaribus, ornamentis ecclesiasticis, et rebus aliis pro divino cultu necessaris decenter muniatur; utque fideles Christi eo libentius devotionis causa confluant ad eamdem, et ad reparationem, conservationem et munitionem hujusmodi manus promptius porrigant adjutrices, quo ex hoc ibidem domo cælestis gratiæ se uberius conspexerint refectos: Nos cardinales præfati, videlicet quilibet nostrum de omnipotentis Dei misericordia, et BB. Petri et Pauli apostolorum ejus auctoritate confisi, omnibus, et singulis Christi fidelibus, utriusque sexus, vere pœnitentibus et confessis, qui dictam capellam, seu altare in Dominica de S. Trinitate, et Annuntiatione B. M. Virginis, ac undecim mille virginum, nec non et S. Hippolyti martyris, et ipsius altaris dedicationis festivitatum diebus a primis vesperis usque ad secundas inclusive devote visitaverint annuatim, et ad præmissa manus porrexerint adjutrices, pro singulis dictarum festivitatum diebus, quibus id fecerint, centum dies de injunctis pœnitentiis misericorditer in Domino relaxamus, præsentibus, præteritis temporibus, futuris duraturis. In quorum omnium fidem præmissorum, literas nostras hujusmodi fieri, nostrorumque singulorum sigillorum secimus appensione muniri. Datum Romæ in domibus nostris sub anno a Nativitate dominicæ incarnationis millesimo quadringentesimo octuagesimo nono: die vero quinta decima mensis Julii, pontificatus nostri sanctissimi in Christo Patris, et Domini nostri, Domini Innocentii divina Providentia Papæ octavi. Patet ex his literis (quod etiam ex libello Brunensi colligere fuit) hanc sodalitatem augendis B. Mariæ virginis honoribus dedisse operam; secundo tantum loco venisse S. Ursulam cum undecim millibus sociarum; neque exclusum S. Hippolytum, qui dei 13 Augusti celebre in S. Ursulæ Coloniensi templo festum habebat et cujus servabantur in thesauro reliquiæ [Gelenius de Coloniæ Magnitudine, pag. 337.] .

[212] [Scriptis promovetur id sodalitium, quod bonæ nanciscendæ mortis causa maxime inibant homines. Prodigium Bruxellis.] Utut id est, referta tum jam erat S. Ursulæ Navicula spiritualibus nautis et vectoribus; quorum pietas ut cresceret, historia S. Ursulæ, de ea revelationes factæ, et miracula germanico ac latino idiomate jam anno 1494, et initio sequentis sæculi typis vulgata sunt [S. Ursula vindicata, pag. 848.] . Plura exemplaria absque certa nota temporis, sed certissime paulo ante aut paulo post annum 1500 edita, mihi ad manus sunt; quorum unum desinit per Miraculum seu potius phantasma quoddam de sancta Ursula cuidam heremitæ nomine Johanni revelatum de Anglia. Vivebat ille in quodam Roberti Lee armigeri, Domini de Rodon et Langeley, et Petronellæ uxoris ejus manerio sive prædio de Langeley, in comitatu Salopiæ, anno Domini 1411, et nomen ei Johannes heremita de Warwick. Jam dæmonem, jam S. Ursulam sibi videre visus est; de multorum inconstantia in fide conqueritur; Judæos destruendos suadet et mercatus diebus dominicis supprimendos; se quoque ex ore S. Ursulæ didicisse perhibet quot Orationes Dominicæ et salutationes Angelicæ in honorem SS. Trinitatis, B. Mariæ, SS. Ursulæ, Julianæ, Cordulæ et XI millium virginum dicendæ ei essent; atque hæc omnia tot rebus miris immixta sunt ut non facile in hoc genere mirabiliora inveniantur. Duo libelli, quos habeo germanice scriptos, continent versiculos de S. Ursulæ Navicula, qui in uno inscribuntur: Eyn carmen van sant Ursulen Schyff ader Broderschafft, in altero: Eyn suverlich Liedt van sent Ursulen Schiff ader Broiderschaff. Exemplar, anno 1316 impressum, præ manibus habuit Crombachius [Ibid. loc. cit.] , qui et mentem et sensum carmine latino reddidit. Paucos hinc decerpam versus:

Confluit huc Italus, Gallus, Germanus, Iberus,
      Rusticus et princeps, Crœsus et Irus adest;
Hanc hierarcha tiaratus, patrumque senatus
      Purpureus, pueri, femina virque subit…
Undecies qui mille preces numerarit Jesu
      Et toties Mariæ qui numerarit Ave,
Non dubius speret, dum vivit et occidit umbris,
      Præsidium præsens Ursula virgo feret.

Quæ plane conveniunt cum his quæ ex Brunensi libello accepimus. Atque ut id hoc loco animadvertam, specialis scopus, qui pietati in SS Ursulam et socias præfigitur, hic et alibi solet esse beata mors in in Domino et cita liberatio a purgatoriis pœnis. Id autem a remotissimis temporibus fieri solet. Ejus rei jam mentio fit in visionibus eremitæ Joannis de Warwick, eique (ni fallar) ortum dedit prodigium quod sæculo XIII adolescente in hospitali Bruxellensi factum esse perhibuit Thomas Cantipratanus: Bruxella, inquit [Miraculorum et exemplorum memorabilium sui temporis, lib. II, cap. 53, num. 7, pag. 494, edit. 1605.] , urbs nobilis est et magna Brabantiæ. In hac hospitale pauperum est, præcipuæ caritatis ac religione præclarum. In isto sororem quandam multo labore satagentem vidimus, quæ gravi infirmitate detenta, rebus humanis exempta est. Cumque ab hora diei tertia usque post vesperas mortua jacuisset, revixit subito et erexit se; convocatisque sororibus et omnibus qui præsentes erant, dixit: Virginalem illum exercitum Coloniensem vivens quotidie venerata sum, et earum precibus nunc a purgatorio liberata, et ob hoc ad vitam redire compulsa sum, ut omnibus earum digne memoriam habentibus, assutura in morte harum suffragia nuntiarem, dummodo de vita tales exeant, quibus oratio valere possit. In hoc testimonio nunc iterum spiritum reddo. Nec mora, sicut dixit et fecit.

[213] [Quanto studio Carthusiani Argentoratenses similem Naviculam promoverint per Germaniam,] Interea non minus prospere navigabat sanctæ Ursulæ Navicula, quam anno 1480 Argentorati exstruxerant. Carthusiani patres, eam promoventes vulgatis typo libellis de ejus incrementis, seu etiam submissis ad alias similes societates literis encyclicis; quarum exemplar reperit Crombachius in parthenone de Wilbasen; sed præstat eum audiisse: Wilbasen, inquit [Ibid. pag. 853.] , Paderbornensis diœcesis cœnobium virginum est, S. Benedicti regulam profitentium, ab anno salutis partæ 1148 fundatum a Bernardo episcopo; id sacellum habet S. Ursulæ consecratum; et inter Ursulanæ societatis sacra corpora gaudet S. Pignosæ regis filiæ reliquiis. Sanctimoniales illæ colunt impense martyrem Ursulam; a 150 annis adscriptæ Naviculæ ejusdem. Exstant apud eas in membraneo codice transcriptæ literæ encyclicæ, quas ante 140 annos sacerdos Carthusianus dedit ad ipsas, et ad alia Germaniæ monasteria, quibus finem institutæ sodalitatis, ejus utilitates et fructus, thesauros ejusdem spirituales et miracula quædam, recens ad S. Ursulæ invocationem patrata recitat, quæ merito videntur breviter ex ipsis contrahenda: easdem editas postea vidi. Finem Navis Ursulanæ proponit eum, ut Christi fideles in ejus ingressu gratiam et amicitiam Dei consequantur, et aliorum sodalium precibus et operum bonorum exercitationibus, velut remigio et ventis quibusdam secundis, per mundi procellosum mare sine naufragio portum et stationem cælestis patriæ feliciter in morte attingant: anceps enim et formidolosum salutis ostendit esse negotium, nisi tam sodalium quam cælitum auxilio præsidioque in hoc tempestuoso mari fulciamur. Ideo patres Carthusianos Argentorati sodalitatem hanc inchoasse, multis eum in finem collectis et importatis piorum operum divitiis spiritualibus ad Deum placandum, Deiparæ et sanctarum undecim millium virginum suffragia sodalibus impetranda, ut quotquot earum tutelæ gubernationique se commiserint, iis pænitudinem et veniam vitæ præteritæ delictorum obtineant, et ad portum cælestem securos perducant. Enarrat deinde sodalitatis hujus præcipuos fructus et emolumenta: quæ, quod omnibus confraternitatibus fere communia sunt, omittenda visa fuere.

[214] [et curarint eam implendam spiritualibus thesauris et vectoribus;] Commodis his recensitis, thesaurum et ærarium Naviculæ describit, quod sodales collatis symbolis in utilitatem communem confecerunt: Missæ sacrificia 6455, Psalteria integra 3550, Rosaria 20000, psalmos pœnitentiales cum litaniis 4025, precationes de passione Dominica 180000, diverberationes 76000, undecies millies Pater et Ave S. Ursulæ et SS. Virginibus recitatum 6530, vigilias novem lectionum prodefunctis sodalibus 35000. Deinde aliarum precum, eleemosynarum et piorum operum, quæ multa millia hominum contulerunt, infinitus et innumerus est numerus. Præterea multi undena in annos singulos sacrificia, nonnulli quindena, vel vicena etiam chirographo stipulantur suo. Accessere jam sodalitati integra virorum et virginum cœnobia 80, luculentis cum donariis: Domini Joannitæ 330 Missæ sacrificiis, S. Wilhelmitæ 350, totidem Crudenhuhenses religiosi se inscripsere; Weissenburgenses Franciscani præter voluntarias diverberationes quamplurimas, sacra ducenta promiserunt. Carthusiani patres Argentinenses 900 sacra præter alias preces spoponderunt. Unum sanctimonialium S. Benedicti regulam profitentium cœnobium in thesauros navigii psalmos pœnitentiales intulit cum litaniis 500, totidem rosaria, diverberationes, officia novem lectionum pro defunctis. Adhæc generales et provinciales ordinum cum omnibus subjectis cœnobiis adscribi voluerunt; anno 1480 eremitarum ordinis S. Augustini in Germania Generalis cum triginta monasteriis suis nomen dedit, oblatis 1500 sacrificiis.

[215] [quid his præstandum.] Modus admissionis in hanc Naviculam talis præscribitur. Qui sodalis esse desiderat primo coram Christi pendentis in cruce effigie brachiis expansis ter recitet Orationem Dominicam, cum Salutatione Angelica genibus incurvatis; quibus gratias agat Christo Jesu, quod pro salute nostra nudus et vivus affixus cruci tribus horis in mortis agone maximo cruciatu et ignominia perstiterit: oret pariter Christum, ut per dolores, angustias, et opprobria tui sodaliumque cunctorum misereatur ea præsertim hora, qua corpus et anima sunt separanda. Repetet vero semper diebus veneris eamdem triplicem Orationem Dominicam sedens, stans vel inambulans, ut cuique libitum fuerit, et citra ullam obligationem. Deinde proponet certa pietatis obsequia pro arbitratu ad incrementum Naviculæ thesauri. Demum semel saltem meminerit virgines singulas una oratione Dominica salutare, eam undecies millies iterando, quod naulum Naviculæ, vel Chlamys Ursulana nominatur. Miracula, nequaquam insignia, omittimus.

[216] [Sæculo XVI incredibilis numerus plebejorum et magnatum inscriptus est Naviculæ Coloniensi,] Dum paulo ante medium sæculum XVII scriberet Crombachius, supererant in S. Ursulæ templo tria volumina, quibus nomina continebantur inscriptorum Coloniensi S. Ursulæ Naviculæ: antiquissimum ab anno fere 1514 exordiebatur: anteriora perierant. In hoc videre erat splendidissima illius ævi nomina: cardinales videlicet, episcopos, abbates cum integris suis monasteriis, cæsares regesque, reginas, archiduces, electores, duces, marchiones, comites, oratores regios, militiæ magistros aliosque præcipuos viros ex omni fere gente, maxime ex Hispania, Germania et Italia: hos vero omnes in certas classes divisit Crombachius, ut in ejus libro videre est [Ibid. pag. 849 et seqq.] . Quod vero animadversione indignum non videtur, numquam magis efferbuit ardor dandi nomina pio sodalitio quam quum alibi, in sanctorum cultum debacchante Luthero, tot religiosa instituta ruinam traherent, tot perirent virtutis adjumenta. Juvabit aliquot particulas excerpere ex epitome chronologica, quam ad calcem sui libri adjecit Crombachius [Ibid. pag. 1133.] : hinc profecto facile intelligetur quanta olim fuerit hujus sodalitii gloria.

[217] [ut ex Regesto annorum 1517.] “Annum Christi 1517, funestissinum certe Lutheri contra indulgentias declamationibus, auspicatissimum habuit cultus S. Ursulæ, mire Coloniæ propagatus: nam hoc anno Vita ejus bis diversis excusa typis est, et de Navicula Ursulana vernaculi vulgati rythmi sunt. Mox ingens secuta sodalium accessio est, ad nostram usque ætatem continuata: inter quos eminet Georgius, episcopus Spirensis comes Palatinus, et Odilia, marchio Badensis, cum omni comitatu. Inscripta sunt eo anno supra quatuordecim millia sodalium; adjunxere singuli fere suos familiares: quod plurimi singillatim ad parentes, fratres, filios, cognatos, affines vivos et defunctos extenderunt, quos si connumeres, ad quadraginta fere millia excurret multitudo.

[218] [1518] Anno 1518 et sequenti anno supra quinque millia dederunt nomina. Familiam in his ducunt Georgius, marchio Brandenburgensis: alius ex eadem familia cum marischallo et comitatu omni. Ericus, dux Brunsvicensis et Luneburgensis, cum Catharina, Saxoniæ duce, conjuge. Albertus, dux Saxoniæ. Zedena, regina Bohemiæ, cum parentibus, et tota familia, item cum conjuge defuncto Sigismundo, archiduce Austriæ. Wilhelmus, dux Brunsvicensis, parens dictorum principum, cum suis. Varii item comites Rhenani, Schwarzenburgici, Salmenses et Silvestres. Bernardus de Saxonia suffraganeus Monasteriensis, complures abbates cum integris cœnobiis.

[219] [anni 1520] Anno 1520 Carolus V, imperator, 23 Octobris Aquisgrani coronatus, dum Coloniæ moratur, indicit comitia imperii et invisit S. Ursulam: quando viri principes plurimi sua dederunt nomina sodalitio Ursulano: quos inter numerantur Wilhelmus de Croy cardinalis cum Carolo de Croy; Marinus Caracciolus, nuncius apostolicus ad Carolum imperatorem; Joannes, episcopus Hildesiensis, dux Saxoniæ; Henricus, dux Brunsvicensis, filius Ottonis; Margareta filia ducis Saxoniæ, dux Luneburgi; dux Joannes, comes Palatinus, administrator Zwenburgens s; dux Otto Henricus, comes Palatinus. Ingens eo tempore numerus accessit ducum et principum familiarum Hispaniarum: Fridericus a Toleto, dux Albæ, Fridericus Osorius a Toleto, nepos ducis Albæ et filius major marchionis Villafranca; Petrus de Mendoza; Rodericus de Montealvo; Alphonsus Ramires; Petrus de Toleto, marchio de Villafranca, filius ducis de Alba; aliique de Guzman, Velasco, Sanchetz et aliarum familiarum. Accessit et Joannes comes de Medellyn, comes Montis Leonis, vicerex Siciliæ, cum magna Siculorum nobilitate. Christophorus de Frangipanibus, Vegliæ, Segniæ, et Modrusiæ comes, cum multis Senensibus, Italis, Hungaris, et omnis nationis supra mille. Everwinus, comes Bentemensis et Steinfordiensis, cum conjuge, liberis, et omni familia; Trojanus de Villachiara, comes in Martigneno; Ambrosius Sarckan de Aboschasa, liber dominus de Onad et comes Zaladiensis, orator regis Hungariæ ad imperatorem, cum magno Hungarorum nobilium stipatu; Antonius de Mendoza, comes de Montagno et Dealmacan; Gerlacus, comes de Isenburg; Hunterus et Ernestus comites Mansfeldici; Georgius, comes Wirtenbergensis et Mumpelgardensis: multi etiam nobiles Navarræi. Atque hi cum plurimis aliis ipsi S. Ursulam inviserunt, et nomina sua vel suis ipsi manibus, vel per alios albo sodalium inscripsere.

[220] [1521,] Anno 1521 adscripta ad duo millia sodalium. Primas in his tenet Gaspar Contarenus, Venetus orator apud cæsarem, postea cardinalis; Franciscus Litus, nuncius apostolicus; Joannes dux de Moldavia; Aloysius Gonzaga, Ferdinandus a Toleto, commendator ordinis de Alcantara, filius ducis Albæ; Alfonsus de Fonseca, capitaneus generalis cæsareæ majestatis, cum magno militum Hispanorum comitatu, consiliarii, secretarii et medici cæsaris; Wilhelmus, comes Hennenbergensis; Henricus, comes Nassoviæ; Joannes Caraffa, comes de Territo, et Diomedes Caraffa, comes de Mataluna.

[221] [1522 et 1523,] Anno 1523 et superiore supra duo millia sunt adjecta nominum: in his, Rhodo jam a Turcis capta, R. D. Vestin Turcopellerius sacræ religionis Rhodii, et orator ad serenissimum regem Angliæ ex parte R. D. magistri Rhodi: et cum eo comitatus omnis et nobiles multi Anglicanæ nationis. Anno 1524 ea viguit Germanorum, Hungarorum, Sclavoniorum, Polonorum et Bohemorum pietas, et peregrinorum S. Ursulam invisentium frequentia, ut ad septem millia nomina dederint Ursulano sodalitio.

[222] [1529 et superiorum,] Anno 1529 et superioribus annis singulis aliquot accessere Sodalium centuriæ, quæ collectæ chiliadem excesserint. Gerebantur tunc comitia Spiræ ob Budam captam, et debellatam pene Hungariam. Tunc adjuncti sodalibus Antonius de Mendoza, orator cæsaris ad regem Hungariæ Ferdinandum; Petrus de Corduba, Ferdinandi regis magister stabuli et magnus scutifer; Didacus de Guzmam; Jacobus Truchses baro, et Jacobus Romani Imperii hereditarius dapifer a Waltpurg, aliisque nonnulli familiares ac domestici regis Ferdinandi, qui hoc etiam tempore videtur S. Ursulam visitasse.

[223] [1530 et 1531,] Annis 1530 et 1531 accessere ad quinque fere millia sodalium: licet enim Hungariam teneret Turca, non tamen vetus desiit S. Ursulam invisendi religio: e viris principibus auxerunt numerum Stephanus Gabriel, archiepiscopus Barensis; Joannes Ludovicus, marchio Salutiarum; Franciscus de Bellagrada Sabaudus; Antonellus Sachus de Valentia; Joannes Vitus de Constantinis; Aquaviva e regno Neapolitano; Constantinus de Constantinis et familiæ ejusdem complures alii; Joannes Baptista Guicciardinus; Diomedes Caraffa: e Bohemia comites Schlickii: Siculorum magnus numerus: iterum tamen reliquas nationes Hispani multitudine et nobilitate superarunt.

[224] [1532 et sequentium] Anno 1532 Ratisbonæ comitia celebrantur pro bello Turcis inferendo. Imperator eo Colonia faciens iter, ipse S. Ursulam invisit, et ad mille sexcentos albo sodalium se inscripsere: eminent inter alios Petrus de Toleto cum fratre; Antonius de Toleto; Petrus de Mendoza; Joannes Borgia; Petrus Alvarus Aquilarius; Ferdinandus, aliusque item Ferdinandus Alvaretz a Toleto; Didacus ab Avila; Garzias Lassus de la Vega: reliquos inter dux Suniga se his inscripsit verbis: Franciscus a Suniga Gudman ac Sotomajor, dux de Begar, marchio de Aïamonte Belleareis, comes ex Hispania pro se et uxore et liberis venit visitaturus D. Ursulam Coloniæ cum XI millibus virginum anno 1531, 12 Novembris, rediens ex bello Turcico: actum sub Carolo imperatore et rege Ferdinando ante Viennam. Sequenti quinquennio chiliades aliquot accessere.

[225] [et demum 1538.] Anno 1538, pactis induciis auspiciis Pauli III inter Carolum V et Franciscum I, Galliarum regem, ingens peregrinorum multitudo Coloniam venit: licet enim (ait Catalogus sodalium) totus in maligno positus mundus bellis ubique divideretur, supra quatuor millia ex omni natione sua dederunt nomina. Solos abbates nominabo, qui cum suis ascetis sodales esse voluerunt. R. D. Ægidius cum toto suo conventu Vallecellensi; Joannes, abbas in Jardineto, cum FF. Jardinetensibus; Joannes de Lanoy, abbas Alnensis, cum omnibus religiosis et amicis. Joannes Florbertus abbas Cambronensis, cum ascetis; Petrus de Flandria, abbas Molinensis etc. Fusius, inquit, Crombachius, hæc sodalitatis Ursulanæ per viginti annos sic efflorescentis incrementa volui attexere, ut cognoscant posteri eo tempore, cum hæresis, maxime totam Germaniam pervagata, peregrinationes et sanctorum cultum detestaretur, et ubique subvertere niteretur, S. Ursulæ cultum maxime viguisse, et forte tot millium precibus Germaniam conservatam, ne funditus interiret. Pergit dein Crombachius sodales, sequentibus annis inscriptos, recensere. Sed nolim diutius ejus vestigia premere, quum pro operis nostri ratione satis fuerit similium rerum specimen dedisse. Renovatum fuit id sodalitium anno 1648 a Ferdinando, Coloniensi archiepiscopo, et ab Innocentio papa X indulgentiis plenariis et particularibus auctum. Quum vero aliquot adhinc annis fere cessasset, restauratum fuit anno 1849, quemadmodum in libello suo germanico tradit R. D. parochus Vill.” [Wegweiser zur Kirche der H. Ursula in Köln, pag. 45 et seqq.]

[Annotata]

* 1503?

§ XXIV. Pietas aliquot sanctorum in Colonienses virgines.

[Pietas in SS. Virgines SS. Cuniberti, Brunonis, Norberti, Julianæ, S. Audoëni, qui ad eas peregrinationem instituit,] Quum ex his quæ huc usque præmisimus profecto manifestum sit in universa fere ecclesia Dei SS. Ursulæ et sociarum cultum in honore fuisse atque etiamnum esse, nil mirandum si sancti aliquot singulari Coloniensium virginum veneratione conspicui fuerint. Equidem omitto complures, quos laudat passim Crombachius, sed quorum mihi Acta non satis certa sunt ut hinc aliquid promi mereatur. Præterea de S. Cuniberto et S. Brunone, utroque Coloniensi antistite, jam diximus, uti et de S. Norberto, Magdeburgensi archiepiscopo, necnon de S. Juliana Leodiensi seu Corneliensi. Sed præter hos alii supersunt complures. Venit scilicet primo loco S. Audoenus, Rothomagensis episcopus, qui quum paulo ante mortem, quæ verisimilius anno 685 accidit [Act. SS. tom. IV Augusti, pag. 799.] , ad urbem Coloniam filius pacis advenisset (iter scilicet assumpserat qui discordiam Austrasios inter et Francos sedaret); dehinc explorandorum [templorum] gratia civitatem ingreditur, ex martyrum multitudine reliquias secum tollens, quas in sua civitate maximo honore recondidit. Atque hæc biographus suppar [Ibid. pag. 808.] ; per martyrum multitudinem verisimillime intelligens non Thebæos tantum aliosque hujus turmæ martyres, sed virgines quoque nostras: de utrisque enim simul convenientius multitudo martyrum dicitur, quam de illis solis.

[227] [S. Annonis, qui quotidie solebat adire earum basilicam] Multo præclarior S. Annonis in beatas virgines pietas, qui a verno fere tempore anni 1056 ad exeuntem annum 1075 Coloniensem cathedram obtinuit. Ei scilicet mos aliquandiu fuit quotidie nocturno tempore Sanctarum Virginum basilicam adire. Accipe biographi coævi testimonia: Alia quædam, inquit [Vita S. Annonis, lib. I, cap. 10, ap. Pertz, Monumenta Germaniæ, tom. XI, pag. 471.] , subierat nox et vir Deo devotus æstimationis humanæ fugiens oculos, venerandos sanctarum virginum cineres cœpit adire. Quod, quum quotidie fieret, una ex consuetis mulierculis sollicite prævidens, necessitate simul et arte constricta, filiolum suum ante venientis vestigia clam media deposuit in via; cujus dein curam gessit sanctus præsul. Inferius, ubi S. Annonis in peccatores misericordiam narrat biographus, ait: Siquidem nocte quadam, profundis tenebris omnia circumdantibus, ipse more suo sanctarum virginum limen ingressus, aliquem secessit in angulum, quo secretius stans precibus obnixius inserviret. Dein refert sanctum virum ex querelis et ploratibus unius ex consororibus intellexisse eam esse gravidam; quod quum postridie confessa esset, eam ab eo fuisse secreto commendatam militi cuidam de Saxonia; et post partum mox pium pastorem, alibi delegato parvulo, ovem quæ aberraverat alacriter ad consororum suarum domicilia destinasse, quin ullus præter ipsum et militem aliquid. de hac re resciverit: ubi simul animadvertas, quod alibi quoque docuimus, nequaquam canonissis tunc liberum fuisse ad nuptias transire: certe id si licitum fuisset, sororem hanc, ut de puellis sæcularibus solebat S. Anno, ad honestæ copulæ conjunctionem deduxisset: quæ verba quoque sunt biographi [Ibid. cap. 12, pag. 472.] . Sed ad S. Annonem revertamur.

[228] [et cujus ævo eæ Coloniæ celebres erant,] Profecto planum erat ut, quum sanctus hic vir multus esset in colendis cælitum exuviis, SS. Ursulam et socias peculiari veneratione honestaret. Erat enim tunc temporis Coloniæ celeberrimus beatus manipulus, ut liquet vel ex cantione de S. Annone, sæculo (ut videtur) XII ineunte scripta. Ecce particula antiqui hujus monumenti linguæ germanicæ [Schade, pag. 20; Schilterus, pag. 6.] :

Die troiâniscen Vranken
Si soln is iemer Gode danken
Daz hern sô manigin heilgin havit gesant,
So iz dâr in Kolne is gewant.
Da dir restit ein solich menige
Van sent Mauricjin herige
Unt eilf tûsent megide
Dorch Cristis minne irslagine.

Quæ ita vertit Crombachius satis accurate, nec ineleganter:

Trojugenæ Franci, grati pro munere, laude
Continua celebrate Deum; qui millia divum
Tot vobis misit, quos sancta Colonia servat.
Hic Thebæa cohors, hic Mauri cæde necati;
Hic et, amore Dei suadente, undena sagittis
Millia parthenici cœtus cecidere perempta.

Sagittæ non memorantur in cantione germanica, sed dicuntur tantum undecim millia virginum pro Christi amore cæsa.

[229] [S. Elisabethæ Schonaugiensis, quæ in eas ad mortem usque mire affecta fuit,] Quanta autem fuerit S. Elisabethæ Schonaugiensis in SS. Virgines pietas facile discere est ex ejus Revelationibus, utut fabulosis. Pauca tantum addiderim. Anno 1156, quo cœpit sibi videri Revelationes hujusmodi habere, dum Angelus ei viam martyrum indicaret, illuxit SS. Virginum festivitas: unde mirum in modum excitata est ejus in sanctissimum agmen devotio. Mota plurimum ejus mens his divini officii verbis: Et deducet illos in via mirabili; adeoque Angelum hæc sibi explicantem audire visa est et docentem quam mirabile sit fragilem hominem ita Deo adhærere ut, sui oblitus, pro illius amore gravissima quæque sustineat, et continuo post addentem [Visionum S. Elisabeth, lib. III, cap. 11, pag. 192.] : Hoc intueri potes in sacris illis virginibus, quarum hodie martyrium celebratis: fragiles erant et sexu et ætate, neque aliquem habebant defensorem; et tamen non timuerunt tyrannos et gladios eorum, sed cum omni constantia obtulerunt tenera membra sua in mortem pro Domino: quia divini amoris incendio confortabantur in spiritu, ut eam foris non sentirent. Quum vero medio mense Junio anni Christi 1164, ætatis 36, morti proxima esset, congregatio fratrum processionem fecit in albis usque ad cellam; et portabamus, inquit biographus, nobiscum in scriniis cunctas reliquias societatis sanctæ Ursulæ reginæ, quatuordecim videlicet corpora quæ velut integraliter apud nos sunt, exceptis diversorum corporum portionibus multis. Celebrantibus autem illic (in Schonaugia puellari) nobis priorem missam festive de Spiritu Sancto, rapta est in extasim ac per longum tempus, ut referebant nobis sorores, quieta permansit, sicut mos illi erat in tempore excessus sui, quando aliqua ei divinitus revelabantur. Post hæc autem cum ad seipsam rediisset, sciscitabamur ab ea quomodo se habuisset et utrum aliquam consolationem a Domino accepisset et referebat nobis dicens: Vidi in visione spiritus mei sanctissimam Dominam nostram et proxime ei assistentes beatam Ursulam reginam et sanctam Verenam, cujus corpus apud nos est, simulque omnes sanctas virgines quarum reliquiæ huc allatæ fuerant *, multitudinem videlicet copiosam, omnes mirifice coronatas et ingenti claritate vestitas et habentes in manibus palmas victoriæ. Dein B. Elisabeth sibi visa est audire Deiparam consolantem dolores suos his verbis: Aspice istas quæ stant in circuitu meo, quomodo coronatæ sunt et quatenus est decor earum. Perpessæ sunt angustias multas et valde dura martyria propter Dominum; et ideo non solum honorem habent ante Deum, sed etiam ab hominibus multum honorificantur et late eis in mundo servitur. Visiones has excitatæ nimium phantasiæ nullus dubito adscribere; sed pietatem in sacras virgines præcipuam hujus excitationis causam fuisse persuasum habeo: neque aliud in præsentiarum curo. In Commentario prævio satis docui quid de S. Elisabethæ visionibus et revelationibus censendum sit.

[230] [et B. Hermanni Steinfeldensis, qui non solum Revelationes, verum etiam Officium rythmicum et musicum in earum honorem composuit.] Ibidem quoque egimus de revelationibus B. Hermanni Præmonstratensis seu Steinfeldensis, cognomine Josephi. Earum eamdem fuisse originem quam Schonaugiensium certum est. Hinc tamen non impedimur quin, quam reverenter coleret beatus vir SS. Virgines, indicemus. Integrum fere caput de hac re in ejus Vita legitur [Act. SS. tom. I Aprilis, pag. 697 et 698.] , quod compendio hic exhibebimus. Ut ergo intimum circa has sacras virgines comprobaret affectum, novi cantus historiam in illarum honorem componere proposuit et amorem. Cumque applicuisset dexteram ad scribendum, ecce una virginum illi evidenter apparuit; et stans coram eo, quid scripturus esset benignissime et familiarissime informavit. Quin etiam columbam pulcherrimam super humerum suum residere conspexit, quæ rostrum suum dictantis auriculæ incessanter infixit. Hanc quoque unam fore de numero sanctarum virginum intellexit: unde et postea totam sacram sodalitatem illam necnon omnes virgines Domino devotas Columbellas vocare quasi nomine usitato consuevit. Sed cum melodiam historiæ jam conscriptæ (quod majoris difficultatis erat) deberet componere, quotiescumque ad hoc animum applicabat non parvum virginum chorum super se in aëre audire consuevit, concinentem cum jucunditate cælesti talem quæ verbis conscriptis competeret melodiam. Quæ sibi ex colloquio, cum beato viro habito, constare pluribus dein explicat biographus, et sic pergit: Solebat autem quædam verba ejusdem historiæ cum melodia sua nobis sæpius recitare: quæ concinendo, doctrices suas tanta dixit alacritate commotas, hæc eas cum tanta hilaritate multoties asseruit repetiisse, ut et ipse hæc nobis referens mira jucunditate et oris et animi moveretur. Hanc historiam seu jubilum, cui forma est Parvi (ut vulgo loquimur) Officii, habemus apud Crombachium [S. Ursula vindicata, pag. 867 et seqq.] atque etiam in Mss.

[231] [Recitatur id officium ad Matutinum,] Quum mirum in modum sit pius atque olim celeberrimus, non omittendus visus est. Ecce autem:

AD MATUTINAS.

      O vernantes Christi rosæ,
Supra modum speciosæ!
O ridentes margaritæ,
Diligenter exquisitæ,
Eleganter expolitæ,
Advenite, me audite,
In servum me suscipite.
      Ego pauper, atque talis,
Ut sim vester specialis,
Vestro fervens in amore,
Vestro fiat cum favore.
Dum vos oro, vel honoro,
Gratum vestro sit in choro,
Et vicem quæso reddite.
      O puellæ! o agnellæ!
Christi caræ Columbellæ,
Sine dolo, sine felle,
Cæli stellæ, Dei cellæ,
Jubilate purpuratæ,
Coronatæ conregnate
Cum agno innocentiæ.

Gloria Patri, et Filio, et Spiritui sancto, sicut erat etc.

ANTIPH. Sanctæ undecim mille virgines acceperunt oleum in vasis suis cum lampadibus; media autem nocte clamor factus est, ecce sponsus venit, exite obviam Christo Domino. VERS. Tunc surrexerunt omnes virgins illæ. RESP. Et ornaverunt lampades suas. COLLECTA. Omnipotens sempiterne Deus, qui gloriosam atque laudabilem virginem, ac martyrem tuam Ursulam cum suo collegio ineffabilibus privilegiis exornasti in terris, et inenarrabilibus gaudiis decorasti in cælis, præsta nobis per merita ipsius, ac sodalium ejus tuæ propitiationis abundantiam, ut quarum memoriam pio amore agimus in terris, earum meritis et precibus præmia æterna consequamur in cælis. Per Dominum nostrum Jesum Christum, etc.

AD PRIMAM.

[232] [ad Primam.]

      O quam estis vos securæ!
Deo semper fruituræ,
Cum quo estis permansuræ,
Numquam eo carituræ,
Quem videtis, quem tenetis,
Qui vos ulnis stringit lætis,
Serena ridens facie.
      O reginæ puellares,
Passione sancta pares,
Deo vos familiares,
Prædilectæ, singulares,
Nunc florete, nunc gaudete,
Semper novæ, semper lætæ,
Festivum chorum ducite.
      Vos jucundæ philomelæ,
Quarum turbæ sunt undenæ,
Sponsæ Dei, Deo plenæ,
Decantate laudem bene,
Virginales per choreas,
Et cælestes per plateas,
Jucundum carmen dicite.
      Gloria Patri, etc.

ANTIPH. Benedictus es rex gloriæ, qui palmam victoriæ, dedisti fragilibus, et sexum sine viribus vincere fecisti dæmonis virtutem; quarum piis precibus, nobis supplicantibus tribuas corporis et animæ salutem. VERS. Memento nostri Domine in beneplacito populi tui. RESP. Visita nos in salutari tuo. COLLECTA. Deus, qui ut humanum genus ad confessionem tui nominis provocares, etiam in sexu fragili victoriam martyrii contulisti, præsta quæsumus, ut ecclesia tua XI millium virginum, de quarum commemoratione lætatur, exemplo commonita, nec pati pro te metuat, nec mundi blandimentis succumbat; sed cælestis præmii gloriam concupiscat et comprehendat. Per Dominum nostrum Jesum Christum.

AD TERTIAM.

[233] [ad Tertiam,]

      Date voces in sublimi,
Angelorum chori primi,
Locum dantes admirentur,
Jucundantes collætentur,
Vestram novam melodiam,
Inauditam harmoniam
Auscultet Sancta Trinitas.
      O Dilectæ consorores,
Quarum numquam marcent flores,
Ipse sibi vos prævidit,
Qui de valle vos præcidit,
Vos elegit, vos collegit,
Et in sertum sibi fregit
Pulcherrima divinitas.
      Te, o turba generosa,
Præit illa florens rosa,
Sola rosa principalis,
Nec est ibi rosa talis,
Quæ sit sibi coæqualis,
Mater tota curialis,
Quæ tulit cæli Dominum.
      Gloria Patri, etc.

ANTIPH. O flos campi, et lilium convallium, Jesu Christe, qui es sponsus, et amator virginum, quam jucundum est interesse tuo semper conspectui, quem laudantes prosequuntur virginales cunei, ubi dulcis resonat melodia, virgo Ursula simul cum Thamaria frequenter ingeminant, tibi Christe sit laus, et gloria. VERS. Adducentur regi virgines post eam. RESP. Proximæ ejus adferentur tibi. COLLECTA. Deus qui nos in tantis periculis constitutos pro humana scis fragilitate non posse subsistere, da nobis per merita sanctarum undecim millium virginum et martyrum salutem mentis et corporis, ut ea quæ pro peccatis nostris meremur, te adjuvante vincamus. Per Dominum nostrum Jesum Christum, etc.

AD SEXTAM.

[234] [ad Sextam,]

      Ipsa est dilecta mea,
Vos præcedens in chorea,
Cui nomen, et persona
Sua lucet in corona,
Quam inscripsit Deus Pater:
Hæc est illa Jesu mater,
Maria virgo virginum.
      Hæc vos præit cum honore,
Trahens suo vos odore,
Ferens signum vexillare.
Modulatur vobis clare,
Per floreta, per roseta,
Promit ipsa carmen læta;
Cantantes subsequimini.
      Summas voces Angelorum,
Omne melos musicorum
Hæc suprema philomela
Sua vincit cantilena,
Quam sequentes condecenter,
Diligenter et ardenter
Dilectum complectimini.
      Gloria Patri etc.

ANTIPH. Sponsa Christi Ursula, cum tua virginali turma accede ad thronum gloriæ, preces pro famulantibus tibi funde, ut ab hoste in mortis hora liberemur sine mora. VERS. Mirabilis Deus in sanctis suis. RESP. Ipse dabit virtutem et fortitudinem. COLLECTA. Auxilientur nobis Domine Jesu Christe merita sanctarum virginum et martyrum: ut in hora mortis nostræ earum protectione muniti, te miserante laqueos inimici evadere valeamus, quæ ob tui nominis amorem sanguinem suum fuderunt. Qui vivis et regnas etc.

AD NONAM.

[235] [ad Nonam]

      Dulcis Sponsus, qui vos amat,
Sic ad vos de throno clamat.
O dilectæ consodales,
Sponsæ meæ speciales,
Me videte, me habete,
Memetipsum possidete,
Sentite, perfruimini.
      Per meipsum vos complector,
Et in vobis condelector,
O victrices! O felices!
Meæ caræ dilectrices,
Vester ego sum, et ero
Quem amastis corde vero,
Me sponsum osculamini.
      Ad hanc vocem, o athletæ,
Lætas aures adhibete,
Quid decantet peraudite,
Et post agnum mitem ite,
Novis stolis decoratæ,
Post dilectum ambulate,
Cantantes cum tripudio.
      Gloria Patri etc.

ANTIPH. O castitate phaleratæ, humilitate coronatæ, patientia adornatæ, virtutum floribus fulcitæ, temperantia politæ! O pretiosæ margaritæ, atque virgines exquisitæ, in hora mortis subvenite. VERS. Lætamini in Domino, et exultate justi. RESP. Et gloriamini omnes recti corde. COLLECTA. Omnipotens sempiterne Deus, qui infirma mundi eligis, ut fortia quæque confundas; concede propitius, ut qui sanctarum virginum et martyrum memoriam agimus, a cunctis malis imminentibus earum intercessionibus liberemur. Per Dominum nostrum etc.

AD VESPERAS.

[236] [ad Vesperas]

      Eia modo jubilemus,
Laudem Deo decantemus,
Qui a mundo nos protexit,
Et de mundo nos transvexit,
Nos de terris adunavit,
Et in cælis coronavit,
Nos implens omni gaudio.
      Exsultemus, et lætemur,
Et cum agno jucundemur,
Novo cantu modulemur;
Hic est annus jubilæus,
O quam dulcis es o Deus!
Post te ardenter currimus.
      Æstuantes præ amore,
Nos consperge dulci rore,
Sponse noster prædilecte,
Trahe nos post te directe,
Te sitimus, et sentimus,
In cor tuum omnes imus,
De vena vitæ bibimus.
      In te omnes commoramur,
Te in nobis complexamur,
Quem amantes inflammamur,
Et non satis admiramur,
Quod de te non satiamur,
Excedis enim omnia.
      Tibi laudem cum Maria,
Quæ nos duxit in hac via,
Nostro damus Salvatori,
Pro quo fuit dulce mori,
Qui amasti, qui juvisti,
Qui ad te nos pertraxisti,
Tibi laus, et gloria.
      Gloria Patri etc.

ANTIPH. Lux orta est in Britannia, dum Angeloram socia Ursula generatur, quæ filium regis Anglicorum traxit ad fidem christianorum, quam turma virginum comitatur. VERS. Ora pro nobis beata Ursula cum tuo virginali collegio. RESP. Ut digni efficiamur promissionibus Christi. COLLECTA. Deus qui digne tibi sacratis virginibus mirandi agonis robur indidisti, quo per martyrii palmam ad supernæ contemplationis pertingerent gloriam; da nobis quæsumus earum intercessionibus adjuvari, quas transcenso mortis stadio in cælestibus fecisti triumphare. Per Dominum nostrum Jesum Christum filium tuum etc.

[237] [et ad Completorium.]

AD COMPLETORIUM.

      O insignes sponsæ Dei,
Mementote quæso mei,
Non sit vobis hoc indignum
Paupertatis meæ signum,
Et hoc vobis carmen carum,
Quamvis parvum, quamvis parum,
Feratis cum lætitia.
      O præclaræ vos puellæ,
Nunc implete meum velle,
Et dum mortis venit hora,
Subvenite sine mora:
In tam gravi tempestate
Me præsentes defensate,
A dæmonum instantia.
      Nulla vestrum ibi desit,
Virgo Mater prima præsit,
Si quæ mihi fæx inhæsit,
Quæ me sua labe læsit,
Vestra prece procul fiat,
Vos præsentes hostis sciat,
Et se confusum doleat.
      Quidquid unquam feci mali
Vestro flore virginali,
O puellæ, palliate,
Et me Deo præsentate,
Coram Deo mecum state,
Causam meam defensate,
Ne draco locum habeat.
      Gloria Patri etc.

ANTIPH. Voce cordis et oris, in laudem summi redemptoris consurgat omnis fidelis, cujus mediante gratia, sanctarum undecim millium virginum turma, facto clamore hora matutina exivit obviam Christo sponso, qui sedet super Cherubim, cuncta videns in absconso, ferens sertum rosæ et lilii cum triumpho martyrii, evasit minas tortorum. O beata virginum turma, ora pro reatibus supplicum tuorum. VERS. In Christo dormiamus, RESP. ut cum sacris virginibus resurgere mereamur. COLLECTA. Omnipotens sempiterne Deus, qui has sacratissimas undecim mille virgines, dum aurora nocti finem daret, ad thalamum dilecti filii tui sponsi ipsarum, cælestibus spiritibus comitantibus introduxisti, stola quoque immortalitatis ac lætitia inenarrabili circumdedisti, tribue nobis meritis ac intercessionibus earum, quatenus in fine vitæ nostræ, spiritus noster ad regnum cæleste ducatu ipsarum perveniat, ubi te sine laudare, et perfrui mereatur. Per eumdem Dominum nostrum etc.

[238] [B. Hermanni gaudium de acceptis Ursulanis reliquiis.] Accidit Dei nutu aliquando (æstimat Henschenius [Act. SS. tom. I Aprilis. pag. 699.] id esse factum circa annum 1200) beatum virum fuisse præsentem, ubi illum nobilissimum thesaurum, in agro terræ absconditum, et illas pretiosissimas margaritas (reliquias dico virginum beatarum) contigit inveniri. Inventum fuit tunc temporis inter cetera, sed præ ceteris amabile, corpusculum virgunculæ parvulæ, cujus caput accipiendi summo Joseph, virgo et ipse. desiderio ferebatur. Repulsam tulit beatus vir a monialibus et abbatissa, alias reliquias offerentibus. Petivit ergo ut, secundum consuetudinem suam, in eadem ecclesia sanctarum virginum sacrosancta permitteretur mysteria celebrare: intra quæ tanta se Domino et sacris virginibus devotione prostravit, ut certus fieret (sive revelatione, sive inspiratione, nescio) se, quod petierat, accepturum. Nec mora. Ab altari recedens ad abbatissam accessit … Ipsam tam mirabiliter mutatam invenit, ut offerendo, quod ante tam dure negaverat, etiam prævenire videretur humilitatem petentis. Accepto igitur tam desiderato thesauro, fulgidam ad nos (Steinfeldiam) detulit margaritam, et quod Gertrudis nomen haberet (sicut ei fuerat revelatum) nobis congratulantibus revelavit. Multis deinde narrat biographus zelo zelatum fuisse servum Domini, quum aliquando in castello cujusdam piæ matronæ versatus vidit ibidem virum aliquem sedentem super capsa, qua duo Ursulana capita claudebantur et rogasse Deum oratione mentali ut irreverens ille experiretur mitem vindictam quæ olim cuidam inflicta est, dum similiter S. Martini reliquiario feretro insideret: quod, miro excitato ardore, continuo factum est. Tanto scilicet amore ferebatur vir optimus in sanctas virgines!

[259] [B. Adelaidis de Schaerbeek in SS. virgines pii affectus.] Non minus fervebat in easdem caritatis igne B. Adelaïdes, seu Aleides, Scharembecana natione, et in Camera B. Mariæ prope Bruxellas ante medium sæculum XIII sanctimonialis Cisterciensis. Hæc leprosa erat et a reliqua congregatione separata seorsim in domuncula vivebat. Porro in festivitate undecim millium virginum, contigit sanctam virginem hora matutina domus suæ transgredi limen; et versa facie ad ecclesiam, post voces Deum devote laudantium et duodecimum responsorium illa hora cantantium, aliquantulum auscultare. Animo quoque cœpit non modicum turbari, eo quod ceteris in choro psallentibus et sanctarum virginum festivitatem cum jubilo colentibus, non valuit sociari; et confestim refugit ad Dominum, solitum cordis sui solatium, dicens: Rogo te, Pater sancte, licet modo, prout desidero, cum ceteris virgines sanctas laudare nequeo; et pro speciali dono, quo me ditasti, ad præsens conventui meo non liceat conjungi: propter magnam tuam clementiam, post hujus vitæ miseriam, ab earum saltem societate non patiaris me separari. Et Dominus ad eam: Dulcissima filia, non te, ut desideras, istis virginibus sociabo; sed in loco multum eminentiori in regno meo collocabo [Act. SS. tom. II Junii, pag. 480.] . Mitto dicere de S. Angela Mericia, fundatrice monialium S. Ursulæ et de compluribus aliis sanctis et beatis. Antiquiora tantum aliquot pietatis specimina eligere placuit. Qui plura volet adeat Crombachium, maxime libris VIII, IX et X; ubi etiam plura occurrunt quæ prodigii rationem habere videntur. Alia collegit anonymus, verisilimiter Felix Astolfi, S. Salvatoris canonicus; qui in opusculo italico, anno 1671 impresso Bassani, contulit (ut titulus fert) Gratias, memoriæ dignas, quibus Deus affecit pios cultores S. Ursulæ et undecim millium sociarum et decem millium martyrum crucifixorum.

[Annotata]

* fuerunt?

§ XXV. Epilogus et præcipuorum capitum recensio.

[Recensio monumentorum a sæculo V aut VI usque ad Normannorum adventum:] Quum autem nunc tandem aliquando ad calcem hujus commentarii devenimus, placet oculos retrorsum conjicere et confectum iter mente emetiri; quo quasi uno conspectu, si non universam Ursulanam historiam, præcipua saltem ejus capita videamus et quæ sparsim sita sunt in unam formam referamus et imaginem. Planum imprimis et apertum est a vero aberrare quam maxime qui arbitrantur nulla vetera de sanctis Coloniensibus virginibus exstare monumenta et omnia sæculo XI aut saltem Normannorum direptionibus esse recentiora. Etenim quin Clematii titulus, quo nil continetur quod absonum videatur a pristinis moribus, sincerus sit et genuinus, dubitare non licet per antiquissimum Sermonem in natali, cui prior ejus et potior pars inserta est. De hoc titulo præcipue dictum in Gloria posthuma § 1. Qui titulus si componatur cum S. Cuniberti Vita, quam ante medium sæculum IX conscriptam fuisse ibidem ostendimus, manifestum fit in præcipuo martyrii loco exstructam aut restauratam fuisse a Clematio ïn honorem sanctarum virginum basilicam monasterialem, idque factum circa annum 500. aut certe ante initium sæculi VII: ita ut titulus ille et parthenon perennis memoria fuerit cædis Ursulanæ; quo quid validius desiderari queat ad certam faciendam hanc cædem equidem non video. Succedit Sermo in natali, quem modo memorabam et quem inter annum 751 et 854 compositum fuisse § 5 Commentarii prævii declaravimus. Ex hoc documento certum est tunc temporis sanctarum virginum memoriam viguisse non tantum apud Colonienses, verum etiam apud Batavos et Britannos, et præterea Clematii titulum tunc a nonnullis jam male fuisse intellectum. Porro quum error, quem Sermonis auctor illic confutat, in antiquo sanctarum virginum Coloniensi Officio legatur, certe habendum est id Officium, quod in Gloria posthuma § XIX dedimus, hoc ipso Sermone vetustius. Pone veniunt permulta diplomata, quorum vetustissimum anno 852 conscriptum est et quæ pleraque omnia spectant ad monasterium sanctarum virginum aut sanctarum undecim millium virginum; quæ duæ appellationes promiscue in usu erant. Retulimus hæc diplomata in Gloria posthuma §§ II et seqq., licet jam ante in Commentario prævio § XXVII præcipua loca indicassemus. Ejusdem ævi magnam Kalendariorum aut Martyrologiorum messem eodem § collegimus, quorum aliquot etiam medio sæculo IX conscripta sunt, triginta fere annis antequam Normanni in has partes venerint: eos enim anno tantum 881 in Coloniam incubuisse ostendimus num. 23 Gloriæ posthumæ.

[241] Falsum itaque profecto est nil superesse quod prædonum illorum vastationibus anterius sit, [ex illis certa fit Coloniensium martyrum cædes.] seu omnia ficta fuisse et inventa, postquam quies et pax denuo in his oris nata est, et ampla fictoribus materia subministrata fuit per veterum documentorum interitum. Contra, ut nemo non fatebitur, series ingens monumentorum ad manum est, quorum pars proxime accedit ad ipsum martyrii tempus: hæc inter præcipuum fere locum obtinet basilica monasterialis, res sane aptissima ad veterum rerum cum omni posteritate adæquandam memoriam. Quæ siquis recolligat, animo fixum non habens et præstitutum de certissimis quibusque historiis dubitare, consentiet plane Coloniæ sanctas virgines pro nomine Christi sanguinem suum fudisse, quemadmodum in Clematii titulo legitur. Neque testimoniis tantum res confici potest; sed ipsa corpora, vulneribus affecta et sociata martyrii instrumentis aliisque indiciis, prope intueri licuit. Recole quæ in Commentario prævio § XXV de sepulcro, anno 1640 die 5 Julii et sequentibus aperto, retulimus. Antiquum id erat, ut in eo reperti nummi testabantur; christianum, quum cadavera combusta non essent; corpora continebat, uno tempore mortua, neque tamen bello aut peste, ut venerabunda eorum compositio indubitatum faciebat; hæc involuta vestimentis, ut lex et consuetudo volebant de martyribus; plurima transfixa sagittis aliisque telis; alia trunca, alia integra; sparsa quarto ordine (pluribus enim seriebus erant superposita) brachia, crura, capita aliaque membra; vasis, arenam sanguine mixtam continentibus, ad angulos alibique appositis: quibus visis, tunc demum intellectum est vetustis tabulis pictis, quæ sepulcra exhibebant plena corporibus eadem ratione dispositis, significari corpora, aliquot sæculis ante e tumulis eruta, similibus in fossis fuisse reperta. Quum autem hæc patuerunt; quum inventa non tantum ossa omnia integra, sed sparsa quoque membra; quum collectum non solum plurimum sanguinis, sed sagittæ etiam et ensium fragmenta; quis non dixerit cum S. Ambrosio [Classis I epist. XXII, num, 2, ap.Migne. Patrologia, tom. XVI, col. 1019.] : Inveni signa convenientia? et cum S. Gaudentio [Sermo in dedicatione SS. XL martyrum, ap. Migne, tom. XX, col. 963.] : Nihil amplius requirimus: habemus testes passionis?

[242] [Constat ex multiplicibus argumentis] Quum itaque de Coloniensi cæde absurdum foret dubitare, quærendum fuit quinam ejus exstitissent auctores. Alia ab aliis sæculo IX fuisse proposita ex auctore Sermonis in natali audivimus; unde ex sola traditione Coloniensi, quæ postea prævaluit, nil certi concludere liceret. Verum quum cum ea conspiret Britannica narratio, in reliquis omnibus quam maxime dissona, quis utriusque non sigillatim, sed simul consideratæ, auctoritatem abjiciat? Atqui a Coloniensibus æque ac Britannis Hunnos in sanctas virgines sæviisse accepimus. Quæ si sola fidem non extorqueant, adde potiorem partem beati manipuli secundum Coloniensem traditionem pro servanda virginitate occubuisse, et nullos barbaros veneri magis fuisse deditos quam Hunnicam gentem, quemadmodum § XXIV fuse ostendimus. Quod autem multo validius argumentum est, nefas est dubitare sanctas virgines maximo numero sagittis occisas fuisse; sagittas autem ita Hunnorum proprium armorum genus fuisse, ut nulli barbari, quos Coloniam transiisse novimus, iisdem in bellicis expeditionibus uterentur. Lege § XVI Commentarii prævii; ubi simul testimonia nonnulla dedimus de magna sagittarum copia, quæ in sepulcris sparsim, atque etiam capitibus, brachiis, pectoribus inhærentes repertæ sunt, alia reservantes pro Gloria posthuma, §§ XI. Et quidem hæc facile augere possemus [Cfr Baillet, Vies des Saints, 21 Octobre.] ; unum tantum documentum hic addere placet. In Historia undecim millium virginum, breviori atque faciliori modo pulcherrime collecta, cum nonnullis additionibus quæ in prima defuerunt, et circa iniens sæculum XVI impressa Coloniæ per Henricum de Nuscia, hæc legere est: Multa ibidem, scilicet in templo S. Ursulæ Coloniensi, cernuntur capita adhuc tela in capitibus ferentia et variis modis trucidata, quæ omnia scribere esset difficillimum: sed licet clarum et manifestum id sit testimonium, præstant tamen quæ anno 1640 ab optimis testibus visa sunt, quum sepulcrum, continens plus centum sceletos, apertum est, ut § § XVI declaratum fuit: sparsim in eo repertæ sagittæ.

[243] [quæ junctum consideranda sunt, sanctas virgines anno 451 ab Hunnis, ex Galliis redeuntibus, Coloniæ occisas fuisse.] Atque his demum tamquam cumulus accedit Hunnorum post pugnam Catalaunensem per Coloniam transitus. Universum eorum iter accurate investigavimus. Vidimus eos § XIX Commentarii prævii Gallias prope Confluentes intrantes hiemali tempore, ita ut 25 Martii anni 451 Metas occupaverint; hinc pergentes ad Aurelianensem civitatem, cujus obsidionem medio mense Junio solverunt; postea ineunte Julio eosdem pugnantes cernimus in campis Mauriacis seu Catalaunicis, donec certamen nocte dirimeretur; deinde repetentes Rhenum per Viromanduos, Cameracum, Atrebates, Tornacensem et Tungrensem agros, Aetio a longe sequente usque ad Thoringiam; quam citra Rhenum in Germania II fuisse positam plurimis testimoniis § XXI Commentarii prævii demonstravimus: quibus adde locum ex testamento ampliori S. Remigii depromptum; quod testamentum interpolatum quidem aut suppositum habetur nobis, verumtamen antiquum documentum est, utpote ab Hincmaro et Flodoardo cognitum atque etiam usurpatum [Act. SS. tom. I Octobris, pag. 108.] . In eo itaque legitur S. Remigius inter alia multa dona ecclesiæ Remensi legasse villas in Austria sive Thoringia [Miræus, Opp. diplomatica, tom. I, pag. 2, edit. 1723.] ; quæ profecto de Austria Cisrhenana intelligenda sunt. Quum vero his in partibus versarentur Hunni, una eis patebat trans Rhenum via, scilicet per Coloniam. Quod vero sæpius monuimus, hic iterum iterumque monitum volumus, nempe satis nobis manifestum esse rem singulis illis argumentis non magis confici, quam duos triangulos pares esse, quod vel unus angulus, vel unum latus in utraque figura ejusdem mensuræ sit; sed oportere ut simul considerentur Coloniensis cædes, quæ totius disquisitionis fundamentum est; traditionum Britannicarum cum Coloniensibus de hujus cædis auctoribus convenientia; sævities et impudicitia Hunnorum, sanctarum virginum castimoniæ inimicissima; eorumdem sagittandi peritia sagittarumque reliquiæ repertæ in vulneribus et in sepulcris; illorum barbarorum certissima inter Colonienses præsentia; et demum, quod etiam negligendum non est, concordia temporum, quandoquidem Hunni non potuerunt circa diem 21 Octobris, qua sanctarum virginum natalis celebratur, Coloniæ non versari. Atque his, quod præcipue propositum nobis fuit, absolutum arbitrati fuimus.

[244] [De numero martyrum; an omnes virgines; quo titulo dicantur martyres; de itinere Romano; an Britannæ natione, etc.] Inquisivimus deinde in numerum martyrum et § XXVII ostendimus non spernenda monumentorum copia, quorum unum ineunte sæculo nono aut etiam prius scriptum est, numerum undecim millium ante omnem hominum memoriam receptum fuisse, eumque tanto majori fiducia esse admittendum, quo propius ille adhærebat ipsi Ursulanæ basilicæ, quæ quippe promiscue diceretur sanctarum virginum et sanctarum undecim millium virginum et quo facilius inter succedentes sibi invicem monasterii incolas genuina de maxima hac multitudine traditio servari potuit. Cæterum cogitandum non esse monuimus omnes fuisse virgines, sed præcipuas tantum; quarum scilicet omnium illustrissimum fuerat martyrium; reliquos ex utroque fuisse sexu, ut antiquiore Coloniensium traditione perhibetur; neque hunc numerum superare fidem, si quis animadvertat atrox barbarorum et maxime Hunnorum bellandi genus, quod §§ XXIV et XXVII Commentarii prævii explicuimus. Quod si quis miretur amplæ civitatis incolas, a barbaris cæsos, loco martyrum fuisse habitos, neque id omisimus; sed § XXVI ex optimis auctoribus demonstravimus olim non eamdem de hac re fuisse disciplinam, quæ nunc viget: tunc enim martyres fuisse dictos quicumque immerentes violentam mortem pie subiissent. Diximus demum § XXVIII ejusdem Commentarii absurdam quidem esse narrationem de itinere Romano, quæ in Passione Regnante Domino et in Revelationibus SS. Elisabethæ et Hermanni legitur; sed simul ostendimus verisimile esse ab aliquot id institutum fuisse iter; multo autem verisimilius aliquot in martyrum agmine natione fuisse Britannas, siquidem sæculo IX apud Britannos, Batavos et Colonienses hæc vigeret traditio. Atque hic quidem addere placet, (quod in Commentario omisimus, quoniam statutum nobis erat a conjecturis, quæ nullis fulcirentur testimoniis abstinere,) videri nobis vero proximum inter sanctas virgines complures fuisse, quas ex Galliis captivas abduxerant Hunni, easque simul cum Coloniensibus ab eis fuisse cæsas; quoniam, Constantini ponte jam pridem rupto aut numquam absoluto, Rhenum transgressuris impedimento erant: morem enim fuisse Attilæ civitatum incolas abducere et inter suos dispertire ex S. Aniani Aurelianensis Vita plane certum est. Quæ vero disseruimus de nominibus aliquot virginum, de translationibus aliisque ad publicum et privatum cultum pertinentibus, non videntur recensenda: nil enim juvat hæc in uno vidisse conspectu.

DE S. REPARATO DIACONO NOLANO IN CAMPANIA

ANNO DLIII.

SYLLOGE CRITICA.

Reparatus diaconus et confessor Nolæ in Campania (S.)

AUCTORE V. D. B.

§ Unicus. De epitaphio et cultu.

[S. Reparatus, cujus nomen aliquot fastis sacris inscribitur 21 Octobris et 1 Novembris,] Nolam in Campania, regni Neapolitani, civitatem, S. Paulini patriam, nemo non novit. Tot autem hæc jam sæculo IV et V abundabat sanctorum memoriis, ut, quum primas daret Romæ, secundas Nolæ deferret sanctissimus poeta. Canebat enim [Natale S. Felicis III, ℣ 86 ap. Migne, Patrologia, tom. LXI, col. 467.] :

Tu quoque post urbem titulos sortita secundos:
Nam prius imperio tantum et victricibus armis
Nunc et apostolicis terrarum, et prima sepulcris.

His sanctis, quos jam venerabatur S. Paulinus, accessere dein alii complures, quos inter S. Reparatus; de quo pauca tantum colligenda supersunt. Ad diem 1 Novembris ejus meminit, qui Hagiologium Italicum, magnam partem ex Ferrarii Servitæ Catalogo Sanctorum Italiæ desumptum, adjectis tamen aliquot sanctorum encomiis, anno 1773 Bassani excudendum curavit; atque hæc tantum de eo habet [Hagiologium Italicum, tom. II, pag. 269.] : Ecclesiam Nolanam, administrante sancto Paulino juniore, S. Reparatus, diaconus et martyr, in cathedrali ecclesia repositus fuit anno 513, ut notatum legitur im marmorea epigraphe, cujus hæc sunt verba:

DEP. SANCTI MARTYRIS
REPARATI DIACONI
AN DXIII KAL. NOV. XII IN
PACE. RAS. NIVI

Hæc hauserat ex Ughellio [Italica sacra, tom. VI, col. 253, edit. Venetæ.] ; qui hæc ipse desumpserat, ut mihi testis est Remondinius [Della Nolana ecclesiastica Storia, tom. III, pag. 74.] , ex canonico thesaurario Ferrario, nisi quod hic scripserat, non RAS NIVI, sed RAS NIVC. Ughellius quoque præluxit procul dubio Castellano, qui quod in illa tituli forma sanctus diaconus in pace depositus diceretur XII kal. Novembris anni 513, eum ad 21 Octobris retulit in Martyrologio universali, his quæ latina facio verbis: In Italia S. Reparati diaconi et martyris, quem Nolani præcipue colunt. Et certe quamdiu legeretur inscriptio eo quem diximus modo, laudandus erat Castellanus, quod ad 21 Octobris S. Reparati memoriam celebraret: nulla vero erat ratio, neque nunc est, cur beati Reparati nomen ad diem 1 Novembris in Martyrologiis et Hagiologiis signaretur.

[2] [depositus est 19 Octob. an. 553 et colitur ultima dominica Octobris.] Sed male lecta fuit epigraphe, quamquam, ut loquitur Remondinius [Ibid. loc. cit.] , tam clara sit et tam bene servata, ut sufficiat ad eam legendam oculos habere in fronte. Genuina lectio est hæc [Ibid. loc. cit. et tom. I, pag. 510.] :

DEP. SANCTE. M. REPARATI
DIAC. DPS. D. XIIII. KAL. NOVEMB.
XII. P. C. BASILI V. C.

id est: Depositio sanctæ memoriæ Reparati diaconi. Depositus die XIIII kalendas Novembres, seu die 19 Octobris, anno XII post consulatum Basilii viri clarissimi. Porro quis nescit Basilium juniorem consulem fuisse anno 541; postea cessasse usum signandi annos consulum nominibus, sed aliquandiu in more fuisse æram, cujus initium a Basilii consulatu sumebatur? Non itaque anno 513, neque XII kal. Novembres, sed XIIII kalendas seu 19 Octobris anni 553 terræ mandatus est beatus diaconus. Quamobrem dicendum fuisset de sancto hoc viro ad 19 Octobris; sed quum in nullis eum obvium habuissemus Martyrologiis et Hagiologiis ad hanc diem, ne inter prætermissos quidem ejus memoriam fecimus. Verum neque die 21 Octobris nunc S. Reparati festum Nolæ peragitur; quemadmodum intelleximus ex annotatis aliquot, quæ cl. v. Petrus Cernazai, Utinensis J. C., operis nostri fautor eximius et quo nullum uspiam adjutorem habemus præstantiorem, ad nos destinavit, quæque ille a Reverendissimo Josepho Formisiano, episcopo Nolano, efflagitavit. Secundum hæc scilicet S. Reparati memoria celebratur ultima die dominica mensis Octobris. Ast, quum hæc dies fixa non sit, quumque insuper ea sit fama Castellani Martyrologii universalis ut ad eum passim recurratur ab hagiophilis, maluimus hac die de eo dicere; quamvis, ut diximus, manifestum sit eam idcirco illius venerationi a Castellano assignatam fuisse, quod male descriptum titulum habuisset ob oculos.

[3] [Fuit diaconus Nolanus, nequaquam martyr.] Cæterum præter ea quæ ex titulo innotuere, nil de ejus gestis novimus. Constat autem imprimis eum floruisse ante medium fere sæculum sextum; adeoque, nisi ad maximam ætatem pervenerit, diaconus esse non potuit S. Paulini junioris, quem Remondinius post Papebrochium Paulinum III facit [Ibid. tom. III, pag. 65 et seqq.] ; sed Leonis I, qui usque ad annum 560 Nolanam cathedram tenuisse dicitur [Ibid. pag. 74.] . Difficilia tempora vixit S. Reparatus, quum tunc temporis a Gothis occupata esset Italia, donec Belisarius et dein Narses eorum destruxere regnum et maximam peninsulæ partem imperatoribus Constantinopolitanis denuo subdiderunt: quæ perfecta tantum sunt eo ipso anno, quo beatus diaconus ad meliorem vitam transivit. Verumtamen hinc nequaquam fit ut martyr dicendus sit S. Reparatus; quam laudem ei tribuerunt canonicus Ferrarius, Ughellius, Castellanus, Hagiologus Italicus, jam laudati; Orlendius [Orbis sacer et profanus, tom. IV, pag. 1671.] præterea et nuper cl. v. Cajetanus Moronius [Dizionario di erudizione ecclesiastica, V° Nota, tom. XLVIII, pag. 71.] ; ipsos sequentibus sculptore et pictore, quicumque ii fuerint, qui beati viri statuam, supra sepulcrum collocatam, dalmatica diaconali coloris rubri et palma martyrii in sinistra manu ornarunt. Nemini enim dubium esse potest, quemadmodum jam olim animadverterunt Remondinius [Della Nolana ecclesiastica storia, tom. II, pag. 510, tom. III, pag. 74.] et Andreas Ambrosinus [Cimitero di Nola, lib. III, cap. 2, pag. 309.] , atque ipse Reverendissimus Josephus Formesianus in annotatis supra laudatis, quin hæc de S. Reparato martyre persuasio orta sit ex male lecto lapide sepulcrali, verbis sanctæ memoriæ in sancti martyris commutatis. Neque est quod opponas truculentos aliquando fuisse Gothos et facile potuisse in S. Reparatum cruentas extendere manus; non negarim, quamquam paucissimi ab illis barbaris facti fuerint martyres; verum quum nil suadeat hanc S. Reparati fuisse sortem et quum sepulcralis ejus lapis nulla de perpesso martyrio mentionem faciat, justo credulior est ille qui obliteratam hanc opinionem adhuc admittere pergat.

[4] [Ejus cultus, ortus ex inscriptis tumulo verbis sanctæ memoriæ.] Jam si quæritur quod hujus sancti cultus initium sit et origo, in difficillimam quæstionem delabimur. Scriptum est ad me constare de ejus sanctitate ex titulo, in quo sanctæ memoriæ Reparatus diaconus legitur. Verum ex hoc ipso fonte scaturiunt difficultates maximæ. Nemo enim ex eis qui bene legerunt titulum dubitavit quin hic lapis ad primam S. Reparati depositionem referendus sit; quamquam probe scirent sanctos, ubi in nova sepulcra transferrentur, denuo deponi sæpius dictos fuisse. Si enim hæsitassent an ille lapis forte ad posteriorem aliquam depositionem pertineret, nequaquam pronuntiassent S. Reparatum diem obiisse anno 553; posterior enim hæc quæ supponitur depositio facta esse potuisset anno XII post consulatum Basilii, ipse vero sanctus multo ante mortuus. At si ad primam depositionem referendus sit hic lapis, ut nullus dubito, adeoque si appositus fuerit proxime post mortem, sponte exsurgit quæstio an ex verbis sanctæ memoriæ tutum de ejus sanctitate, et quidem tanta ut ecclesiasticis honoribus dignus sit, argumentum deduci queat? An sæculo VI in more esset positum ut confessores continuo post mortem sanctorum albo accenserentur? Quod si quæ exempla sint, nonne hæc virorum quorum fama longe celeberrima esset? Quid ergo S. Gregorius Magnus, qui tot Italorum sui ævi aut non multo antiquiorum sancta gesta recensuit, tacuerit de S. Reparato, quamquam hic meruisset statim post mortem per formulam sanctæ memoriæ fastis sacris inscribi? Nonne itaque timendum ne Nolani, quum ex siglis SANCT. M. sanctum martyrem effinxere, admiserint errorem similem ei quo laborarunt Sardiniæ incolæ, quum, ineunte sæculo XVII incidentes in titulos quorum magna pars siglas M. B., id est bonæ aut beatæ memoriæ, habebat, sibi in animum induxerunt penes se esse cœmeterium, beatorum martyrum sepulcris refertum [Cfr Bonfant, Triumpho de los Santos del reyno de Cerdeña, et Muratori, Antiquitates Italiæ, tom. V, col. 17.] ?

[5] [maximis difficultatibus implicatur;] Augentur difficultates quod alibi similes exstant tituli, quin ullus sibi persuaserit verbis sanctæ memoriæ ibi significari mortuum ecclesiastico cultu ambiendum esse. Accipe exemplum. Vasione in Galliis servabatur olim in templo cathedrali titulus marmoreus, cui hæc insculpta erant [Royer, Histoire de l'église cathédrale de Vaison, pag. 35.] :

✠ HIC IN PACE REQVIESCIT SANCTÆ MEMORIÆ
ERIPIVS PBR. QVI VIXIT ANS. XXVII. MENS.
X. D. XVIII. OB. VIII. KL. FEBRVAR. PC ITERVM
AGAPITI V. C. CONS. ✠

Hic lapis positus est eodem sæculo quo Nolanus, anno scilicet 519 aut 520: (Sigonius enim præ manibus habuit epistolam S. Hormisdæ papæ ad Joannem, archiepiscopum Constantinopolitanum, scriptam Agapito extraordinarium consulatum gerente; quo alterutrum annum ob Joannis mortem designari necesse est [Sigonius, edit. Argelati t. I, Operum, col. 624.] :) atqui nemo Vasionensis ad hanc usque diem cogitasse videtur satis auctoritatis in verbis sanctæ memoriæ esse positum ut Eripium presbyterum in sanctorum classem referrent et publice venerarentur. Verum enimvero, quamquam hæc ita sint, ego non ausim suadere Nolanis ut S. Reparatum e kalendariis suis liturgicis, quibus abhinc tantum decennio insertus fuit, expungant. Id ut fieret, oporteret ut certo constaret S. Reparatum ecclesiasticis honoribus, in quorum possessione est, indignum esse: quod, quum de eo nil sciatur nisi quod ante annum 553 diaconus Nolanus fuerit, nemo asseruerit. Præterea sustineri forte potest verba sanctæ memoriæ, sepulcris adscripta, non esse inanes laudes mortuorum, sed iis datas qui vere christianis virtutibus eminuerint. Eis certe ornat Marius Mercator S. Ambrosium, scribens [Commonitorium, § 1.] : A quodam Paulino diacono sanctæ memoriæ Ambrosii Mediolanensis episcopi, et S. Augustinum, addens [Ibid. cap. 9.] : Sanctæ ac beatæ memoriæ Augustini episcopi. Habent et Nolani lapidem sepulcralem S. Aureliani episcopi, in quo similiter siglæ SANC. M. occurrunt; scilicet [Remondinius, della Nolana ecclesiastica storia, tom. I, pag. 510.] :

✠ DPS. SANC. M. DMN
AVRELIANI. EPISC. IN. PACE
QVI BIXIT. ANNS
PL. M. LXXX
SEDIT. ANN. XXXVIII
DP. ES. OCTABV. KAL. AVG

atque hinc quidem probum deduci posset argumentum sanctos viros a Nolanis dictos fuisse sanctæ memoriæ, si melius constaret de hujus episcopi sanctimonia et si hujus quoque qualiscumque cultus ortus non videretur ex mutatis a Ferrario, Ughellio aliisque siglis SANC. M. in sancti martyris. Sed de his hactenus.

[6] [his ultimis temporibus crevit aliquantum.] Utcumque autem hæc habeant, jam plus duo sæcula publice eum venerantur Nolani. Re quidem vera Philippus Ferrarius ex ordine Servorum B. M. V. ejus mentionem non fecit neque in Catalogo Sanctorum Italiæ, neque in Catalogo generali Sanctorum qui in Martyrologio Romano non sunt; unde conjicere est ineunte sæculo XVII nullos adhuc B. Reparato adhibitos fuisse honores; sed non multo post canonicus Ferrarius, Ughellius, Carolus Guadagnius [Nola sacra, lib. XI, pag. 205.] aliique eum ut sanctum celebrarunt. Insuper in basilica, ad cœmeterium martyrum sita, post altare S. Felicis in Pincis cernitur et pie visitatur beati diaconi sepulcrum, clausum magno marmore, palmum fere infra pavimentum demisso, et clatris ligneis ad arcendos homines circumdatum: ita ut numquam levatæ fuerint reliquiæ. Supra vero in loculamento exstat ejus imago, de qua superius diximus. Quæ claudimus his Reverendissimi D. Josephi Formisiani ad cl. v. Petrum Cernazay scribentis verbis: Notandum est quod, quamquam sancto diacono semper adhibita fuerit religiosa veneratio, cultum tamen ejus pauco tantum abhinc tempore crevisse; et decem tantum annos celebratur solemniter ejus festivitas ultima die dominica Octobris: dona autem et pretiosa etiam anathemata, quæ offeruntur, spem ingerunt fore ut cultus deinceps augeatur. Tradit Carolus Guadagnius [Ibid. loc. cit.] ejus maxime implorari patrocinium ab iis qui febri tertiana aut quartana laborant.

DE S. CILINIA VIRGINE MELDIS IN GALLIA

ANTE ANNUM DXXX.

SYNOPSIS HISTORICA.

Celinia virgo Meldis in Gallia (S.)

AUCTORE V. D. B.

§ I. S. Ciliniæ memoria, patria, vitæ tempus et veli religiosi susceptio.

Quamvis S. Celiniæ seu S. Celiniæ, virginis Meldensis, cultus valde antiquus sit, ejus tamen nomen in nullis vetustioribus legitur martyrologiis. [S. Celiniæ memoria in martyrologiis;] Dat id tamen auctarium Usuardinum Tornacense sæculi XIII [Ap. Sollerium, Martyr. Usuardi, pag. 616.] his verbis: Meldis civitate, sanctæ Ciliniæ virginis; similiter editio Lubeco-Coloniensis, pro Celinia sistens Celinam; necnon auctarium Usuardinum editionis primæ Molani, Ediniam eam nuncupans, auctarium vero secundæ Celiniam [Ibid. pag. 617 et 618.] . E recentioribus martyrologis eam laudant complures ad præsentem diem: videlicet Galesinius in Martyrologio Sanctæ Romanæ ecclesiæ; Saussaius in Martyrologio Gallicano; Ferrarius in Catalogo generali sanctorum, eam Edimiam vocans seu Ediniam; Arturus a Monasterio in Gynecæo; Castellanus in Martyrologio universali seu additamentis ad Romanum; Martyrologium Parisiense auctoritate cardinalis de Noaliis editum; et demum Martyrologia Ebroicense et Autissiodorense. Ejus præterea nomen in Kalendariis ecclesiasticis Meldensi, Parisiensi et Trecensi legitur, quod ejus ibidem celebratur memoria. Cernitur insuper ipsius imago ad 21 Octobris in Kalendario Gallo-Belgico, runis conscripto et anno 1841 illustrato a Ludovico Frati. Repræsentatur in cellula, tribus turriculis coronata: qua re alluditur ad baptisterium, quo confugit sancta virgo. Demum Bailletus ad hanc diem in Vitis suis Sanctorum [Vies des Saints, tom. VII, pag. 329, edit. 1739.] atque etiam Godescard in collectione vitarum sanctorum Butleri [Vies des Pères, des Martyrs, etc. ad 21 Oct.] S. Celiniæ gesta enarrarunt; quibus præiverat Tussanus de Plessis in historia ecclesiastica Meldensi [Histoire de l'Église de Meaux, tom. I, pag. 9.] , et jam anno 1645 Lahierus [Le grand Ménologe des Saintes et bienheureuses Vierges, tom. II, pag 280 et 281.] , ad diem 2 Octobris, qua piam virginem obiisse tradit, quod suo ævo hac die coleretur Parisiis. Atque ut obiter id animadvertam, Parisienses valde instabiles fuere in assignanda die venerationi S. Celiniæ. In Breviario diœcesano, quod anno 1584 excudendum curavit cardinalis Petrus de Gondy, adhuc omissum est ejus officium. Sed in Breviario itidem diæcesano, quod cardinalis Joannes de Gondy anno 1630 edidit, officium ritu simplici cum lectionibus propriis ad 20 Octobris indictum est: quod in Breviario ad usum abbatiæ S. Genovefæ Parisiensis, anno 1765 impresso, adhuc observabatur, nisi quod ritus semiduplex esset. Contra in editionibus Breviarii Parisiensis, quas curarunt cardinales de Harlay, de Vintimille et de Juigne, celebrandum præcipitur die 21 Octobris.

[2] [patria Meldæ;] Paucissima autem de S. Celinia innotuere. Eam ex civitate aut saltem ex agro Meldensi oriundam fuisse perhibet Fulcoius, natione Bellovacensis et Meldensis sæculo XI subdiaconus, in Vita metrica B. Blandini, anachoretæ Brigensis. Ita enim canit [Du Plessis, tom. II, pag. 453.] :

Meldis, sanctorum mater fœcunda virorum,
Walberti justi, sacri necnon Canoaldi,
Faronis, Faræ quæ Christum novit amare,
Pro quo terrenum sponsum facit hæc alienum.
Meldis Celiniam, vita cum celebe diam,
Hostibus austerum Meldis tulit et Rigomerum.

[3] [vitæ tempus,] Sæculis V et VI eam floruisse scribit Bailletus; circa annum 470 du Plessis [Ibid. tom. I, pag. 9 et 757.] ; ad finem sæculi V Godescard: verum nil manifesti definiri potest. Certe vixit tempore S. Genovefæ, celeberrimæ et numquam satis laudatæ patronæ Parisiensis; quæ, annos plus octoginta nata, circa annum 509 aut 512 innocentissimum spiritum Deo reddidit [Tillemont, Mémoires ecclésiast. tom. XVI, pag. 630 et 804, edit. 1712.] . Verisimile est sanctam Celiniam veste sacra indutam fuisse, dum Childericus filius Merovei ab anno 463 ad 481 Francis præesset [Gebhardi, Reges Francor. Merovingici, pag. 23 et seqq.] ; quandoquidem id ordo rerum gestarum qui in S. Genovefæ Vita occurrit innuere videtur [Cfr Act. SS. tom. I Januarii, pag. 140, numm. 25 et 27.] : postquam enim narravit biographus S. Genovefam a Childerico aliquot reorum hominum obtinuisse liberationem et dein interjecit mentionem de ejus fama ad S. Simeonem styliten Antiochenum perlata, continuo sermonem vertit ad beneficia quæ sancta Parisiensis patrona Meldensi virgini aliquando contulit, quum ejus mutavit vestem: ita ut regnante Childerico seu inter annum 465 ad 481 adolevisse videatur S. Celinia. De mortis tempore nil aliud novimus quam quod ad superos jam abierat, quum circa annum 530 [Tillemont, Mém. ecclés. tom. XVI, pag. 802.] S. Genovefæ biographus hujus Vitam in lucem daret.

[4] [laus celebrata a S. Genovefæ biographo;] Jam danda sunt quæ de S. Celinia huic S. Genovefæ Vitæ inserta fuere [Act. SS. tom. I Januarii, pag. 140.] : Puella quædam, jam nubilis et jam desponsata, nomine Cilinia, ut comperit gratiam Christi Genovefæ collatam, petiit sibi ab ipsa vestem mutari. Quod cum adolescens, cui fuerat promissa, audisset, protinus indignatione repletus, Meldis urbem, ubi Cilinia cum Genovefa morabatur, advenit. Mox Genovefa, ut advenisse adolescentem comperit, cum summa festinatione ad ecclesiam perrexit. Magni miraculi res fuit; quemadmodum eis, fugientibus ad ecclesiam, baptisterium quod interius erat sponte se reseravit. Sic itaque prædicta puella ab hujus mundi naufragio vel contagione liberata, usque in consummationem in abstinentia et castitate perseveravit. Per idem tempus supradicta Cilinia obtulit Genovefæ puellam de ministerio suo; cui biennio fere ægrotanti etiam pedum usus fuerat ablatus. Quam ut manibus Genovefa contrectavit, confestim sanitatem consecuta est. Hactenus de S. Celinia S. Gonovefæ biographus.

[5] Quæ si minuculatim perpendamus, colligemus primo S. Celiniam rebus temporalibus satis instructam fuisse, [genere Galla seu Romana est;] quum ministerium haberet seu servorum gregem. Ejus parentes e nobilioribus fuisse totius pagi adstruit du Plessis [Tom. I, pag. 9.] , vadem habens amplificatorem S. Genovefæ Vitæ [Cfr Act. SS. tom. I Januarii, pag. 145, num. 23.] , qui S. Celiniam adolescentulam valde nobilem appellat. Non repugnabo, dummodo nobilitatem pro temporum illorum moribus intelligas, eamque adscribas non genti victrici Francorum, sed victo Gallorum Romanorumve generi; Celiniæ enim seu Ciliniæ nomen non usitabatur Francis, sed Romanis, ut S. Celiniæ seu Ciliniæ matris S. Remigii et Celiniæ S. Evodii genitricis nomina satis manifestum faciunt.

[6] [suscepto velo, nuntium non remittit suis bonis;] Venerat forte Meldas S. Genovefa, quod in vicinia agros habebat, ut ex miraculo de aversa pluvia constat: In territorio Meldensis urbis, inquit biographus [Ibid. pag. 142, num. 49.] , congregatis messoribus, cum PROPRIAM messem meteret sæpedicta jam virgo etc. Quod testimonium eo quoque valet ut ne credamus S. Celiniam suum ministerium aliaque bona abdicasse, quum a S. Genovefa sacrum indumentum accepit. Ut enim Parisiensis pia virgo, licet Deo consecrata, agros suos Meldenses aliosque retinebat, ita et Celiniam, hospitæ et amicæ suæ vitæ genus amplexam, factitasse indubium est. Licet enim virgines Deo sacræ plane religiosæ essent et eo tunc haberentur numero ab ecclesia quo nunc sanctimoniales (quod in alio opere [Examen hist. et can. de regularium et sæcularium cleric. juribus et officiis, pag. 44 et seqq.] satis ostensum est); non tamen jubebantur se omni prorsus exuere proprio: quam doctrinam erudite defendit R. D. Emery, egregiæ S. Sulpitii congregationis superior [Mémoires sur cette question? Les religieuses peuvent-elles, etc.] , et post eum R. D. Carrière, ejusdem instituti præcellentissimus theologus [De Jure et Justitia, part. I, sect. I, cap. IV, § 2, num. 195 et seqq.] . Similiter necesse non erat religiosa petere claustra: vivebat unaquæque in parentum aut sua domo: cujus rei vestigium adhuc superest in Neapolitanis monache di casa. Singulari cura id argumentum olim versavit Yvo Valesius, quatuor virginum ordines distinguens, quorum primus nullo vestis discrimine virginitatem profitebatur; secundus tunicam pullam et pallium furvum cum velo privatim assumebat; tertius in festo Epiphaniæ, feria II Paschatis aut in Apostolorum festivitatibus iisdem indumentis publice inter Missarum solemnia ab episcopo vestiebatur, domi tamen, non secus ac duo primi ordines, victurus; et demum quartus ordo, non minori solemnitate velatus, sed vitam acturus in monasterio: atque simul ostendit Valesius nullum tempus medium olim fuisse inter mutationem vestis et professionem. Vide tomum IX Historiæ academiæ inscriptionum.

[7] [fit monacha professione privata.] Quod S. Celinia petiit a S. Genovefa, non a presbytero aut episcopo, sibi vestem mutari, cum illis ævi moribus convenit. Erat enim alia vitæ religiosæ professio publica, alia privata; utraque autem ejusdem firmitatis; qui duplex ritus, hodiedum Græcis usitatus, officium parvi habitus et officium magni et angelici habitus ab his dici solet; adeoque siquis tunc temporis sive vir, sive femina, externo aliquo signo sufficienter manifestaret se talem esse velle quales tunc erant religiosi, eo ipso vere religiosus erat. Et quidem, si propriis manibus sibi imposuisset S. Celinia vestem fusciorem (hæc enim mutata illa vestis est), non autem accepisset a S. Genovefa, æque virgo Deo sacra, monialis seu religiosa professa fuisset: Atque hæc disciplinæ forma saltem usque ad finem sæculi XI in ecclesia latina viguit [Examen hist. etc. pag. 16 et seqq.] .

§ II. Situs Meldarum, Matronæ fluminis et ecclesiæ cathedralis mutatus. Amphitheatrum Meldense. Abbatia seu prioratus S. Celiniæ. Cultus.

[Templum in quod S. Celinia confugit erat cathedrale, situm prope amphitheatrum.] De templo, in quod S. Celinia confugit cum S. Genovefa, multa disputat du Plessis [Hist. de Meaux, tom. I, pag. 9 et 10; 628 et seqq.] ; quæ Galliæ Christianæ scriptoribus [Tom. VIII, col. 1715.] placuisse videntur, et nedum mihi displiceant, roboranda esse puto. Porro quum apud S. Genovefæ biographum legimus, utramque virginem, adventante irato sponso Meldas, fugisse ad ecclesiam et baptisterium quod interius erat sponte se reserasse, simulque animo volvimus rariores illo ævo fuisse ecclesias baptismales, et certe in universa civitate Meldensi et suburbio nullis aliis præter cathedalem hoc fuisse jus et titulum (ita enim ferebant illius temporis disciplina et mores); sponte subit Celiniam et Genovefam in ecclesiam cathedrarem confugisse. Verum in Breviario Meldensi anni 1546 hæc, teste Plessæo [Ibid. pag. 628.] , leguntur verba: Christi autem famulæ ut cognoverunt [iram et accessum sponsi], Meldis egressæ, furori juvenis cesserunt … et ecclesiam sitam in loco qui ab antiquis amphitheatrum dicebatur, ingressæ, Dominum precantur. Quæ quum ex antiqua traditione servata videantur, cum S. Genovefæ biographi dictis concilianda non autem contemptim abjicienda sunt.

[9] [Olim Meldæ erant ad sinistram Matronæ; ut ex Hincmaro constat] Imprimis itaque sciendum est situm Meldarum omnino mutatum videri: nunc enim jacet ad dextram Matronæ, ita ut Silvanecto Meldas itinerantibus solus rivulus le brasset transeundus sit, dum ante Normannorum populationem posita esset civitas ad sinistram et iisdem viatoribus Matrona * fluvius transmittendus foret; quemadmodum ex his quæ in Bertinianis, imo potius in Hincmari Remensis Annalibus ad annum 862 [Pertz, Monum. German. tom. I, pag. 456.] perhibentur ostendit Plessæus [Ibid. pag. 707.] . Atque hæc aliunde egregie confirmari queunt.

[10] [et ex divisione Belgarum et Gallorum, necnon provinciarum et diœcesium;] Tempore C. Julii Cæsaris Matronam Belgas inter et Gallos fluxisse testatur ipsemet: Gallos, inquit [De bello Gall. lib. I, cap. 1.] , a Belgis Matrona et Sequana dividit; eamdem divisionem exstitisse sæculo IV auctor est Ammianus Marcellinus: A Belgis, ait [Lib. XV, cap. 2.] , eamdem gentem (Gallos, qui Celtæ sunt) Matrona discernit et Sequana, amnes magnitudinis geminæ; et similiter Ausonius, ita de Mosella flumine canens [Versu 461, ap. D. Bouquet, tom. I, pag. 470.] : Non tibi se Liger anteferet, non Axona præceps, Matrona non, Gallos Belgasque intersita fines. Quæ quidem non ita intelligenda sunt ac si nullæ partes pagorum, qui spectarent ad Gallos, citra Matronam et Sequanam excurrerent; (idemque vicissim de pagis Belgicis dixeris;) verum hoc sensu ut capita pagorum seu urbes Gallorum essent ultra Matronam et Sequanam, quamquam ipsi pagi utramque sæpius occuparent ripam: ita ut urbs Meldorum, quam antiqui geographi Jatinum vocarunt, ad sinistram Matronæ jacuisse censenda sit; si Gallorum, non vero Belgarum fuerit. Atque ex vetusto titulo, iis posito temporibus, quibus Lugdunensis provincia nondum divisa fuerat (quod vel Diocletiani vel Constantini Magni tempore factum esse videtur), manifestum est Meldos Gallis non Belgis accensitos fuisse. Eccum monumentum [Gruterus Inscript. pag. 371, num. 8; D. Bouquet, tom. I, pag. 130, num. 14.] .

ÆTE. MEMORIÆ. AVRELI
DEMETRI. ADIVTORI
PROCC. CIVITATIS. SENONVM
TRICASSINORVM. MELDO
RVM. PARISIORUM. ET CI
VITATIS ÆDVORVM.

Idem constat ex Notitia provinciarum et civitatum, condita (ut videtur) Honorio Augusto, et in qua civitas Meldorum provinciæ Lugdunensis Senoniæ seu quartæ attribuitur [Ap. D. Bouquet, tom. I, pag. 122.] ; et similiter ex divisione ecclesiastica juxta quam Meldensis diœcesis provinciæ Senoniensis pars fuit usque ad annum 1322, deinceps vero provinciæ Parisinæ.

[11] [item ex ruderibus.] Verum præter hoc argumentorum genus supersunt alia ex ipsa locorum compositione petita. Ad sinistram enim Matronæ ripam, ubi postea exstructa est abbatia seu canonia de Chagia (de qua iterum inferius recurret sermo), detectæ fuere multæ structuræ et fornices subterraneæ, aliaque antiquæ civitatis vestigia.

[12] [Vastantur Meldæ sæpius a Normannis; alio loco ædificantur; Matronæ alveus mutatur;] Neque difficile est assequi unde fuerit factum ut civium sedes ita mutarentur, ut quæ olim esset urbs, deinceps fieret suburbium. Quum enim anno circiter 865 [Cfr du Plessis, tom. I, pag. 708.] Meldas irruissent Normanni, prima parte noctis eum occupant et sorte igni desolatorio accendere destinant; flammæ quoque ejus incommode lucentes vertunt noctem quasi in diem, ignotasque vias circumquaque penetrant. Domos etiam gementium atque diversas semitas urbis miserrime sanguine humano maculant, ecclesiasque olim venerandas omni spurcitia fœdant. Pulsat ad hæc clamor confusus cælum, terra atque ær gemitibus prægnantium atque lactantium concutiuntur, aureaque sidera flammis ejus voracibus subtrahuntur [Vita S. Faronis, cap. 128, ap. D. Bouquet, tom. VII, pag. 358.] . Periisse in hac strage cathedrale templum ex eo colligere est quod Hildegarius, Meldensis præsul, quum anno 868, regni Caroli XVIII, indictione II, XV kal. Novembris, presbyteros suos collegit, hanc suam synodum in suburbano sanctæ Celiniæ templo habuit [Mabillonius, Analecta, pag. 412, edit. in-fol.] . Anno 887 et 891 civitatem iterum vastarunt Normanni eamque penitus flammis sustulerunt [Du Plessis, tom. I, pag. 87.] . Exinde pronum erat ut superstites incolæ casas non in mediis ruderibus, sed potius in septentrionali plaga exstruerent, et similiter ut episcopus in media nova civitate cathedrale conderet templum: quo fieret ut pristinæ civitatis sedes evaderet Meldense suburbium. Neque tamen idcirco in dexteram Matronæ ripam transeundum eis erat, quum olim hic fluvius non recto sed flexo cursu per ampliorem rivi le Brasset alveum suas undas circumduceret, vicum Cregy septentrionem versus alluens; adeoque præsens Matronæ alveus, quo Meldæ recentiores dividuntur ab antiqua civitatis sede, effossus videtur anno 1235 curis Theobaldi VI, comitis Campaniæ [Ibid. pag. 3.] .

[13] [Locus olim dictus Cavea, dein Cagia seu Chagia,] His positis, cum Plessæo arbitramur ecclesiam cathedralem eo in loco ante Normannorum invasionem fuisse positam, in quo postea ecclesia de Chagia stetit, in suburbio nempe meridionali (le faubourg de Châge) ad sinistram præsentis Matronæ alvei, atque hoc suburbium aliquando fuisse ipsam civitatem. Hic scilicet locus olim non dicebatur de Chagia seu de Cagia, sed de Cavea. Hinc in diplomate de dividenda mensa episcopi et canonicorum, anno 1005 conscripto [Ibid. tom. II, instr. VII, pag. 7.] , venit in limine partis canonialis S. Maria in Cavea. Neu mireris Caveam in Cagiam seu Chagiam mutari: nam litteræ v, f, ph, p, b, quæ ejusdem sunt familiæ, sæpe transeunt apud Francos seu Gallos, Theutonicos, Germanos, Anglos aliosque generis Indogermanici populos in g, ch etc: sic apud Gallos abbreviare factum est abreger; levis, leger; rubeus, rouge; diluvium, deluge; sapiens, savio, sage; cambio, change; apud Theutonicos levis est ligt; suavis, zoft et zacht; et ex graven, fodere, venit gracht, fovea: mitto alia. Secundum hanc itaque legem linguisticam pronum erat ut cavea mutaretur in cagiam, et reapse quotidie dicimus une cage d'oiseaux, manifesto a cavea derivatum. Sed quid excurrimus? Quæ anno 1005 dicebatur ecclesia S. Mariæ in Cavea, anno 1135 in diplomate de erecta hac æde in canoniam regularem appellatur ecclesia B. Mariæ de Cagia [Ibid. instr. XLVII, pag. 29.] et in ejusdem pontificia confirmatione [Ibid. instr. LIII, pag. 32.] ; verum ab anno 1153 incipit ecclesia B. Mariæ de Chagia vocari [Ibid. instr. LXXIV, pag. 42.] , sæpius tamen postea Cagiensis adhuc vocata et de Cagia [Ibid. pag. 43, 52, 60. Cfr. Valesius, Notitia Galliæ, pag. 331 et 332.] .

[14] [olim erat amphitheatrum, prope quod erat cathedrale templum.] Jam vero amphitheatra, ut arenæ (remansit hucusque id nomen amphitheatro Nemausensi et Tinteniacensi), sic et caveæ dicebantur sæpius, post eversam saltem rempublicam: cujus rei testimonia collegit Lipsius [De amphitheatro, cap. II, tom. III, opp. pag. 558 et 559.] ex Apulejo, Tertulliano, Julio Firmico, Ammiano, Salviano et Prudentio. Hoc nomine designata fuisse aliquot Galliæ amphitheatra nequaquam dubium est Valesio [Notitia Galliæ, pag. 58, 332, etc.] , Plessæo [Tom. I, pag. 629.] , Galliæ Christia næscriptoribus [Tom. IX, col. 464.] , iis qui Cangii Glossarium auxerunt additamentis [V° Cavea.] , Le Moine [Histoire des antiquités de Soissons, tom. I, pag. 152.] aliisque: quod maxime deducunt ex nomine abbatiæ Suessionensis, S. Crispini in Cavea, vulgo S. Crespin en Chaie appellatæ, quod pristini amphitheatri locum occuparet. Addere potuissent amphitheatrum Augustodunense etiamnum vulgo vocari Caves-Juliot, seu Caves-Joyaux, quod forte a Julio Sacroviro extructæ essent [Hist. de l'antique cité d'Autun, par Edme Thomas, pag. 63, 64 et 217, Paris, 1846.] . Neque aliter sentiendem est de cavea Meldensi, quum antiquum breviarium aperte meminerit amphitheatri, in cujus vicinia posita erat ecclesia et baptisterium, S. Celiniæ refugium. Imperatoribus enim cæsaribus augustis, multæ Galliarum civitates arenis, aliis intra, aliis extra mœnia constructis seu congestis, ornatæ sunt. De Augusta Suessionum, Durocortoro Remorum, Divoduro Mediomatricorum, Augusta Trevirorum, Agedinco Senonum, Rotomago, Lutetia Parisiorum et Nemauso * mentionem facit Valesius: quibus Mongez [Encyclopédie méthod. Antiquités, tom. I, pag. 155.] addit Forum Julii, Arelatem, Sanctonas, Augustodunum et Tinteniacum *, omittens Xantas [Act. SS. tom. V oct. auctar., pag. 19.] aliaque oppida. Ut nil mirum sit suum quoque fuisse Meldis. amphitheatrum. Plura ex his vix sui reliquerunt vestigia, vel quod solum ex ligno aut ex congesta terra constarent, vel quod vix aliud essent quam naturalis vallis, gradibus in orbem dispositis. Atque hæc sufficere videntur ut appareat olim ad sinistram Matronæ Meldorum civitatem fuisse positam; in ea exstitisse amphitheatrum caveam dictum; in ejus vicinia conditum fuisse cathedrale SS. Mariæ et Stephani templum, ad quod confugere SS. Celinia et Genovefa; fuisse id verisimiliter destructum a Normannis et dein alio in loco fuisse reædificatum; in pristina ejus sede postea fuisse conditam S. Mariæ ædiculam, quam ineunte sæculo XI occuparunt canonici regulares; et demum scriptorem Breviarii, quum dixit SS. Celiniam et Genovefam Meldis egressas fuisse ut se in cathedrale seu baptismale templum conferrent, locutum esse secundum locorum suo ævo dispositionem, nulla ratione pristinæ civitatis sedis habita. Plura ad nos non pertinent.

[15] [Abbatia seu prioratus et pons S. Celiniæ.] Honestabatur olim Meldis S. Celiniæ memoria templo non spernendo, cujus prima origo fuerat ædicula super sanctæ virginis sepulcro ædificata. Progrediente ætate additum etiam fuit monasterium quod sæculo nono plus sexaginta monachos cepisse traditur, veste alba indutos, quamquam S. Benedicti regulam servasse censendi sunt: non enim olim tanta de coloribus sollicitudo. Anno 868 illic habitam fuisse synodum diximus supra. Verum postea per Normannorum forte anno 887 et 891 iterum ingruentium strages id asceterium ad eam inopiam devenit ut sæculo X vix uni monacho alendo par esset. Miseranda monasterii conditione perculsus, avunculus Hugonis d'Oisy, Meldensis vicecomitis, novos induxit aliunde accersitos monachos, qui rem sacram et temporalem restituerent; sed male cessit tentamen, nova illa colonia in morum improbitatem prolapsa. His itaque expulsis, convenit Hugo vicecomes Bernardum Majoris Monasterii, tunc in agro Turonensi florentissimi, abbatem, qui aliquot ex suis cum priore mitteret. Probavit id consilium Gualterius II Meldensis præsul anno 1096. Atque exinde S. Celiniæ ædes prioratus Majoris Monasterii fuit, donec anno 1658 nonis Decembris, prioris titulo intacto, mensa conventualis adjuncta est prioratui B. Mariæ de Bono-Nuncio Aurelianensi, quem tunc temporis denuo monachis frequentare satagebat Benedictus Brachet, congregationis S. Mauri generalis præpositus [Cfr Du Plessis, tom. I, pag. 10, 11, 13 et 14 Gallia; Christ. tom. VIII, col. 1675; Valesius, Notit. Galliæ pag. 332.] . Præterea unus ex quatuor Meldensibus pontibus, quod proximus esset S. Celiniæ templo ab anno saltem 1262 S. Celiniæ pons (pont sainte Celine) appellatur.

[16] [Cultus ecclesiasticus Meldis.] De cultu S. Celiniæ in diœcesi Parisiensi supra num. 1 dixi. In Breviario Meldensi, quod anno 1640 auctoritate Dominici Seguier, Meldensis episcopi, prodiit, officium S. Ciliniæ virginis sub ritu semiduplici indicitur. Oratio est Exaudi nos de communi. Lectiones II Nocturni et Responsoria propria sunt, atque his concepta verbis: LECTIO IV. Celinia virgo, nobili prognata familia, et ob formæ præstantiam ab illustri juvene in conjugem expetita: cum sancta Genovesa Meldis degeret, se in illius disciplinam tradidit, et studio virginitatis servandæ in sociam adjunxit. Quod ubi rescivit ille juvenis, mox furore fervens Meldas advolat, dira in Genovefam meditans, dilectamque puellam, qua vi, qua prece sibi vendicaturus uxorem. ℞ Non eris inter virgines fatuas, dicit Dominus: sed eris inter virgines prudentes accipientes oleum lætitiæ cum lampadibus suis! Obviantes obviaverunt sponso cum palma virginitatis. ℣ Venientes autem venient cum exultatione portantes manipulos suos. Obviantes. LECTIO V. Hunc advenisse ira plenum ubi ambæ Christi famulæ cognoverunt, divinum sub præsidium confugere. Ecclesiam itaque festine petunt, cujus occlusas ostendunt * fores, insequente juvene, qui cum valida manu adventabat: cum ecce baptisterii januæ sacræ tremulis virginibus ab angelis reseratæ sunt atque illis divinitus eo ad tutelam admissis, mox adyta clausa furenti juveni sociis apparuerunt. ℞. Simile est regnum cælorum decem virginibus etc. LECTIO VI. Concussit persequentis animum tam stupendus eventus, quem divinæ virtuti (ut par erat) tribuens, cui impium sit repugnare, in pace puellam dimisit et ad propria regressus est. Porro Celinia, voti compos prorsusque libera, se Christi sponsi amori totam addixit, moresque sanctæ Genovefæ invitata *, quam conversatione tota vita æmulata fuerat, post mortem etiam ad cæli gloriam secuta est. ℞. Hæc est virgo sapiens … accepta lampade, etc.

[Annotata]

* Marne

* Soissons, Reims, Mets, Trèves, Sens, Rouen, Paris, Nîmes.

* Fréjus, Arles, Saintes, Autun, Tinténiac

* offendunt

* imitata

DE S. ANATOLIO CONFESSORE EPISCOPO CADURCENSI IN OPPIDO S. MICHAELIS AD MOSAM

VERISIMILITER CIRCA ANNUM 500.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Anatolius episcopus Cadurcensis olim in monasterio S. Michaelis in Lotharingia (S.)

AUCTORE V. D. B.

§ Unicus. Fontes unde cognoscuntur quæ ad S. Anatolium pertinent. An fuerit Cadurcensis episcopus. Corporis translatio sæculo VIII. Cultus in monasterio S. Michaelis ad Mosam.

Felicem culpam dixerim sacrilegum furtum, quo forte factum est ut ne omnino perierit S. Anatolii episcopi Cadurcensis memoria. Non enim ulla ejus apud Cadurcenses fama superest, [Jam dudum non coluere Cadurcenses S. Anatelium episcopum suum,] ita ut ne in episcoporum quidem catalogo ejus legatur nomen; dum olim in S. Michaëlis ad Mosam monasterio, quo clanculo delatum fuerat, bis quotannis ejus ageretur festivitas. Id jam pridem moniti fuere Cadurcenses a Dionysio Sammarthano [Gallia Christ. nov. tom. I, col. 117.] ; cujus tamen rei rationem habendam non esse arbitrati videntur, quum non ita pridem novum Proprium auctoritate Summi Pontificis approbandum Romam detulerunt. Sane nulla in eo de S. Anatolio memoria. Re quidem vera innuerat Sammarthanus non tanti facienda esse quæ de Cadurcensi S. Anatolii episcopatu traderentur, quum officio proprio niterentur non ita vetusto; sed quum ii qui id Proprium consarcinarunt ita a severiori critice abhorruerint, ut et fictitium Flavium Dexterum, sancti Hieronymi coævum, adsciverint in auxilium [Vide lectiones S. Amatoris ad 16 Augusti.] , nequaquam putandum videtur ab iis omissum fuisse S. Anatolium, quod non satis certæ eis haberentur S. Michaelis monachorum traditiones.

[2] [de cujus translatione libellus scriptus est tempore Caroli Magni,] Verum, quascumque demum ob causas neglectus fuerit S. Anatolius a Cadurcensibus, non tamen ambigendum est quin ad eos pertineat. Etenim, si recens sit quod Sammarthano præluxit officium proprium, recentia nequaquam sunt quæ de eo comperta habebant S. Michaelis monachi. Etenim in Chronico monasterii S. Michaelis * in pago Virdunensi, cujus editionem Mabillonii [Vett. Analecta, pag. 352, edit. 1723.] debemus curis, hæc legimus: De abbatibus autem qui loco præfuerunt ante tempora Caroli Magni nihil dictum reperimus. In privilegio autem, quo prædictam libertatem confirmat exemplo patris sui Pipini, asserit se Ermengaudo episcopo ac abbati idem privilegium concedere: quem utique Ermengaudum illum esse credimus qui in quodam ipsius ecclesiæ libello legitur in expeditionem cum rege profectus corpus beati Anatholii de Cadurcensi urbe detulisse. Quum itaque id Chronicum scriptum est, tenebant S. Michaelis ascetæ libellum de translatione corporis B. Anatolii de Cadurcensi urbe. Atqui hunc libellum statim post translationem factam conscriptum fuisse pronum concludere est. Chronographus enim ille ineunte sæculo XI scribebat; quemadmodum ex ipsius volumine colligimus. Videlicet, ubi suscepti laboris rationem dat: Postulatus, inquit [Ibid. pag. 351.] , a patribus monasterii S. Michaelis, amplius autem a domino Nantero abbate ejusdem loci, patre meo, senectutis baculo, cujus ope utcumque sustentor et amminiculor, statui summatim succincteque de loci ejusdem structura a fundamento, veluti superficiem tangendo, perstringere. Et paulo post addit se cum eodem Nantero abbate fere quinquennio morari. Quocirca, quum Nanterus Adalberto abbatianno 1020 suffectus fuerit, (ita enim fert Gallia Christiana nova [Tom. VIII, col. 1274.] et catalogus ms. abbatum S. Michaelis qui penes me est,) manifestum est id Chronicum anno fere 1025 conscriptum fuisse.

[3] [ut colligitur ex Chronico S. Michaelis ad Mosam, scripto ineunte sæculo XI.] Admodum senex erat jam tunc temporis chronographus ille, ut ipse passim innuit, et a Nantero, ut videtur, ex S. Vitoni asceterio eductus qui apud S. Michaelis monachos disciplinam et literas restauraret. Ut autem hujus cœnobii res scripto mandaret, scrutatus est omnia quam diligentissime et seniores percunctatus est [Analecta, pag. 351.] . Verumtamen originem et auctorem libri de translatione S. Anatolii assequi non potuit, quemadmodum aperte fatetur, eum libellum quemdam ipsius ecclesiæ nuncupans; qui idcirco sæculo XI ineunte jam antiquus dicendus fuisse videtur: cui rei si addatur solemne fuisse ut id scriptionum genus confieret quam primum, nemo non videt quam probabile sit lucubrationem illam jam tempore Ermengaudi abbatis et Caroli Magni imperatoris conditam fuisse; maxime quod tunc ibidem florerent literarum studia, ut Smaragdi scripta aliaque documenta testatum faciunt.

[4] [Non ambigendum quin episcopus Cadurcensis fuerit S. Anatolius;] Nequaquam igitur ambigendum est quin de Cadurcensi urbe ad S. Michaelis cœnobium delatum fuerit S. Anatolii corpus. Sed quum Chronicum S. Michaelis de ejus episcopatu non meminerit, nonnemini forsan de eo dubitare libebit. Verum nequaquam prudens id dubium fuerit. Ex citato enim Chronico et ex lectionibus inferius edendis manifestum est nullis apud S. Michaelis monachos de S. Anatolio fictionibus locum fuisse; ita ut ne lectiones quidem de ejus vita haberent, sed de translationibus tantum. Quocirca ea pauca, quæ apud ipsos tradebantur, cum fiducia accipi posse videntur. Et certe Ermengaudus ea Cadurci vel ab accolis acceperat, priusquam ejus ossa eruenda curasset, vel potius ea legerat in lapide sepulcrali; videlicet Anatolium fuisse episcopum et die 6 idus Februarii diem obiisse. Nil enim aliud compertum habuisse videntur. Cæterum ipsa festivitatis norma non spernendum argumentum est. Quum enim olim inter officium ecclesiasticum de confessore non pontifice idem fere observaretur discrimen, quod nunc in omnium incurrit oculos, (ex comparatione officii de S. Benedicto cum officio de confessore pontifice facile id deprehendes in antiquis libris liturgicis [Cfr Opp. S. Gregorii M. tom. III, col. 810, etc.] ,) illud ipsum recentius officium, quod de S. Anatolio tamquam de confessore pontifice peragebant S. Michaelis monachi, necessario cogit ut dicas ab initio certum fuisse Ermengaudo abbati S. Anatolium fuisse episcopum, vel aliquando mutatum fuisse ejus officium: quod nullo jure supponas. Quando enim ejuscemodi mutationes inducuntur, id propterea fit quod uni sancto affinguntur alterius acta, aut saltem quod ejus cultores non norunt amplius eumdem sobrie laudare. At neutro vitio se umquam macularunt S. Michaelis monachi, quum ad finem usque sibi ignota esse S. Anatolii laudes professi fuerint. Neque est quod objicias in vetustissimis codicibus, v. g. in editione Antiphonarii S. Gregorii Magni, quam non ita pridem singulari cura in lucem dedit noster Ludovicus Lambillotte [Antiphonaire de S. Grégoire, Fac-simile du Ms. de Saint-Gal, pag. 47 et 48.] , Graduale de S. Felice, presbytero Nolano, idem esse ac de confessore pontifice, scilicet Juravit; id re quidem vera ita est; verumtamen alius est introitus, nempe Os justi, ad solos confessores non pontifices pertinens. Quibus omnibus adde sæculo VIII valde rarum adhuc fuisse confessorum non pontificum cultum.

[5] [verisimiliter paulo ante annum 506.] Jam si quæratur quo tempore S. Anatolius Cadurcenses infulas gesserit, conjecturis tantum locus fit. Certi tamen aliquot temporis limites statui possunt. Imprimis ex his quæ inferius de translationis tempore disseremus manifestum erit S. Anatolium anno 778 multo esse antiquiorem, ejusque proin episcopatum signandum esse ante S. Ambrosii tempora, qui ab anno circiter 745 ad 778 Cadurci sedit [Cfr Act. SS. tom. VII Oct. pag. 1034 et 1044.] . Quin etiam, quum sepulturam S. Anatolii omnino a Cadurcensibus neglectam repererit Ermengaudus circa annum 778, pronum fit credere eum jam plus centum annos humatum jacuisse; quo filo ad S. Desiderii tempora deducimur, qui aliquanto post medium sæculum VII e vivis sublatus est. S. Desiderii decessores apprime noti usque ad Maurilionem [Gallia Christ. nov. tom. I, col. 119 et seqq.] , qui facile ab anno 565 Cadurcensem sedem occupavit [De la Croix, Series episc. Cadure. pag. 22.] . Leocadius, qui et Maximus, anno 549 Aurelianensi concilio interfuit; quem præcedunt in catalogis tria græca nomina, Alithius a Paulino presbytero laudatus; Boethius, qui anno 506 concilio Agathensi, et quinquennio post Aurelianensi I subscripsit; et Sustratius, qui anno 533, anno 538 et anno 541 trium conciliorum Aurelianensium decreta firmavit [Gallia Christ. tom. I, col. 117.] Equidem crediderim ad id fere tempus pertinere S. Anatolium. Etenim passim olim per Gallias sparsos fuisse homines origine græcos res indubia est. Ejuscemodi viros priori sæculi VI parte prævaluisse in ecclesia Cadurcensi ipsa episcoporum nomina testatum faciunt: quocirca quum S. Anatolii nomen græcum quoque sit, planum est ut ad id quoque ævum referatur. Deinde non spernenda est S. Michaelis monachorum traditio, qua S. Anatolius, devastantibus ecclesiam infidelibus qui a Gothis quondam originem duxerant, episcopatum gessisse dicitur. Atque hæc ad Alarici regnum spectant [De Cathala-Coture, Hist. de Querci, tom. I, pag. 49 et 50.] , qui ab anno 484 usque ad annum 507 Gothis præfuit [Cfr D. Bouquet, tom. II, pag 66 et 68.] , et qui, licet patre suo Eurico in catholicos benignior, non tamen suos impedivisse videtur quin catholicos multis afficerent calamitatibus. Quamobrem non a vero forte abluderetur, si inter Alithium et Boethium poneretur in Cadurcensi diptycho S. Anatolii nomen, ejusque obitus signaretur paulo ante annum 506, quo Boethium Agathensi synodo interfuisse diximus.

[6] [Anno 778 Cadurco translatæ ejus reliquiæ] De tempore translationis reliquiarum ita disserit Calmetus [Histoire de Lorraine, liv. XIII, num. 29, tom. I, col. 639 et 640.] : Scriptor Vitæ S. Anatolii [Officium S. Anatolii, San-Miheli impressum anno 1625, in-8°.] , inquit, asserit hanc translationem factam septuaginta annis posteaquam S. Michaelis abbatia fundata est, videlicet quum Carolus Magnus a bello Saxonico redux obsidione Cadurcum cingeret et potiretur. Jam vero annus septuagesimus a fundata abbatia cum anno Christi 778 convenit, quo Carolus Magnus bellum intulit non Saxonibus, sed Sarracenis, et inter redeundum Wasconum impetum sustinuit in Pyrenæis montibus et insignem in Roscida Valle * cladem accepit: adeo ut si loco Saxonum legamus Wascones, facile intelligetur quid sibi voluerit scriptor. Et quidem error videtur ortus ex eo quod, quum Eginhardus a bello Saxonico transiret ad Hispanicum, ita locutus est [Vita Caroli M., num. 9, ap. D. Bouquet, tom. V. pag. 92.] : Cum enim assiduo ac pene continuo cum Saxonibus bello certaretur, dispositis per congrua confiniorum loca præsidiis, Hispaniam quam maximo poterat belli apparatu adgreditur; unde factum sit ut Saxones Hispaniæ populum fecerit ille. Utut id est, certe Saxones ibi Wasconum locum occupant; nam, ut Calmetus pergit, quid ex Saxonia reditus cum capto Cadurco commune habet? Quod si de capto Cadurco apud historicos altum silentium est (excipe tamen antiquum S. Michaelis chronographum), id fieri potuit quod hæc res inter tot ingentia bella non tanti visa sit momenti, quum forte vix Caroli armis restiterint Cadurci. Reliqua autem, quæ ad translationem hanc aliasque dein secutas pertineant, satis explicantur in Officio ecclesiastico, quod subjicimus.

[7] [in monasterium S. Michaelis ad Mosam ibique deinceps cultæ] Celebratur olim in S. Michaelis asceterio duplex S. Anatolii festum, alterum die octava Februarii, alterum die vigesima prima Octobris. Dionysius Sammarthanus ponit prius die septima Februarii, sed manifesto errore. In lectione enim prima dicitur S. Anatolius æternæ gloriæ laurea donatus VI idus Februarii, eumdemque diem habet Calmetus [Hist. de Lorraine, tom. I, col. 639.] .Die 7 Februarii recolitur in vetustis aliquot martyrologiis memoria S. Anatolii martyris, cæterum incogniti [Act. SS. tom. II Februarii, pag. 13.] . Hinc forte illa assertio orta; verum ambo illi sancti nil inter se commune habent. Idem dixerim de aliis sanctis Anatoliis, quos Gallia plures numerat et colit. Die et loco cultus, necnon episcopali sede satis distinguuntur.

[Annotata]

* Saint-Mihiel (Meuse).

* Roncevaux

TRANSLATIONES ET MIRACULA S. ANATOLII EPISCOPI.
Ex officio monasterii S. Michaelis ad Mosam.

Anatolius episcopus Cadurcensis olim in monasterio S. Michaelis in Lotharingia (S.)
a

AUCTORE ANONYMO.

[S Anatolius Cadurcensis episcopus, post multa pro fide certamina, Cadurci sepultus est,] Anatholius, Cadurcinæ urbis in Gothia b episcopus, devastantibus ecclesiam infidelibus qui a Gothis quondam originem duxerant, episcopatum gessit. Is post multos labores, pro Christi nomine et fide catholica perpessos, plenus meritis, dives operibus, æternæ gloriæ laurea donatus VI idus Februarii. Cujus corpus cum in ecclesia sepeliri propter ingentes ab infidelibus calamitates, eo tempore suscitatis c, minime potuisset, extra urbem inter vineta d indecenter tumulatum est e. Quamdiu vero ecclesiam illam rexerit, eoque loco ignotus post mortem jacuerit, solus ille novit, cui nihil perit: præsertim cum inter tot temporum injurias bellorumque procellas, quibuscum Christi agitabatur ecclesia, vixerit et obierit. Verumtamen ne debito honore fraudaretur, cujus mors in conspectu Domini extiterat pretiosa, sepulchrum ejus jam inde miraculorum luce coruscantium in dies universim clarescere cœpit.

[2] [atque inde, ubi neglectus jacebat, tempore Caroli Magni ab Ermengaudo abbate] Igitur cum post devictos Saxones f in Gallias redeuntem Carolum Magnum Hermengaldus præsentis monasterii abbas tertius g fuisset secutus h, (quem ille pro singulari pietate et in rebus agendis prudentia plurimum venerabatur), Cadurcina urbe expugnata et pristina populo fideli restituta libertate i, illico præsulis Anatholii undequaque diffusum sanctitatis odorem pius abbas sensit, sacrumque corpus apud barbaros incultum jacere diutius ferre non potuit. Itaque inito consilio qua ratione sacratissimum pignus ab incuria eximeret, noctu cum suis thesaurum optatum sustulit k, et confestim ad propria reversus, monasterium, quod ante septuaginta annos in monte Castellione, nunc Ecclesia Veteri * nuncupato, fuerat exstructum l, sacris reliquiis magna cum pietate parique populi utilitate locupletavit.

[3] [in ecclesiam SS. Cyrici et Julittæ, dein S. Stephani dictam, prope S. Michaelis fanum asportatæ sunt;] Sed quoniam post honorem Sanctorum reliquiis exhibitum utilitatem animarum imprimis attendendam sciebat vir prudentissimus, ideo ut devotioni fidelium subveniret, quos sua sponte ad sanctos colendos et invocandos religiose propensos noverat, sacra pignora in ecclesiam sanctorum martyrum Cyrici et Julittæ reposuit; veritus ne si in monasterium m suum inferret, quod exstructum fuerat in monte Castellione, ex quo huc illud transferre jam diu statuerat, populus sacrorum distantia et montis asperitate deterritus a pio visitationis et religiosi cultus obsequio averteretur.

[4] [hinc anno 1253 translatæ in templum S. Michaelis;] Postquam ergo Smaragdus, ejus successor abbas quartus n, vir insigni pietate et doctrina præditus, authoritate apostolica monasterium de monte Castellione seu Ecclesia Veteri in vallem prope pagum Godonis Curiam, nunc sancti Michaelis urbem vocatum, transtulisset o; venerabilis Petrus p Virdunensis suffraganeus anno Domini 1253 ex ecclesia præfata sanctorum martyrum Cyrici et Julittæ, nunc sancti martyris Stephani papæ, easdam sacras reliquias in ecclesiam sancti Michaelis solemni pompa transtulit, easque Gualterius abbas vigesimus octavus argentea capsula, gemmis et auro ornata, honestissime inclusas, in altari post majus, in extrema chori parte, in honorem sancti antistitis Anatholii de novo erecto, religiose collocavit.

[5] [anno 1469 solemniter recognitæ;] Anno vero millesimo quadringentesimo sexagesimo nono, præsente Anglicano episcopo Thoma q, ad instantiam piæ cujusdam ac nobilis matronæ et Ulrici r prædicti hujus monasterii abbatis, prædicta capsula recognita fuit: in qua sacrum corpus tribus pannis sericis diversicoloribus honestissime involutum repertum est, simulque cum eo litteræ cum quatuor sigillis appensis fidem indubitatam facientes. Quæ omnia integra et salva ad hæc usque tempora remansisse compertum est.

[6] [et anno 1619 loco mutatæ.] Aperta est anno millesimo sexcentesimo decimo nono prædicta capsula ut restauraretur, et in decentiore atque ad populi devotionem promovendam accommodatiore loco, in altari de novo in dextra chori parte erecto, reponeretur s: ex quo in dies major honoris accessus frequentiore solito populi devotione fieri incepit.

[7] [Miracula, sanctitatis signa,] Quia vero miracula viam ad Christi fidem quam latissime sternunt, iisque quasi sigillo eadem fides consignata a Christo et apostolis tradita ac per orbem terrarum propagata est, quantæ putamus fidei dedit Deus in sanctissimo præsule Anatholio indicium; cujus sanctitatem tot signis testatam nobis reliquit, ut non immerito sacras ejus reliquias velut salutares ac vivificos fontes, miraculis scaturientes, ac cælestium gratiarum balsamum, spiritalemque unctionem exsudantes nobis esse paterna providentia disposuerit. Et quidem rei eventus veritatem comprobavit.

[8] [olim Cadurci facta et dein in S. Michaelis.] Collocato siquidem ab Hermengaldo abbate in ecclesia sanctorum martyrum Cyrici et Julittæ sacro corpore, longi temporis præterlabentis spatio populus, qui non nisi ut plurimum rerum novitate ac utilitate ducitur, a primaria solitaque in sancti præsulis reliquias devotione et cultu cœpit tepescere, eo quod nulla tunc apud sepulchrum ejus fierent signa, ut ante in Gothia ab indubitatæ fidei Hermengaldo olim facta fuisse relatum fuerat. At rerum omnium justissimus ponderator Deus, idemque fidelis ac munificentissimus in electos suos, æque multipliciter ac sublimiter honorandos, famulum suum in aliena patria alienum aut inglorium non reliquit.

[9] [Post nocturnum strepitum apparet S. Anatolius.] Nam Ailardus t quidam prædictæ ecclesiæ custos ac presbyter, de nocte ingentem strepitum ac fragorem juxta capsulam sancti præsulis audiens, ecclesiam ipsam adiit, tumultusque causam exploravit. Cum ecce subita lux, meridiana clarior, paullatim emissa e crypta, omnem ecclesiæ ambitum replevit, cereosque ac lucernas omnes fulgore suo succendit. Magnam insuper vidit virorum catervam veste candida prodeuntem inter quos fulgebat cæteris amplius quidam senex magnificus, auro intextis vestibus, vultu angelico; quem astantes universi altare circum positis genibus honorificentissimo cultu venerabantur: accedensque et presbyterum intuitus: Scis, inquit, quis sim ego? Ad hæc cum stupefactus obmutesceret, addidit: Ego sum Anatholius, quem vos negligitis. Quibus dictis, luce evanescente, cum tota illa beatorum frequentia recessit. Ex quo incredibili terrore perculsus sacerdos in terram corruit, et palpitantem pene exanimis vocem audientes domestici accurrunt, domum deferunt; ubi cum diutius graviter laboraret, vitam monasticam amplecti statuit; quam in hoc cœnobio postea professus, tandem feliciter et religiose in Domino occubuit.

[10] [Duofures vaccarum puniti et liberati, canistris relictis in testimonium;] Hæc autem miraculosa sancti patris Anatholii manifestatione, populi erga illum denuo excitata devotio cum fuisset, ac sacra cœpissent limina teri diligentius; duo fures piæ cujusdam mulieris duas juvencas, pro foribus ecclesiæ (ad quas sacras veneratura reliquias diverterat) relictas, noctu surripuerunt: abeunt cum præda, tota nocte in campis circumquaque oberrant, nescii ubi essent. Ad januas ecclesiæ, ubi furtum commiserant, die sequenti dominico mane recurrunt; in loco stant immobiles attoniti vaccas tenentes capistro vinctas; sed (quod mirum videbatur) eorum manus eodem vinculo ita perplexæ et implicatæ tenebantur, ut nedum a se prædam abjicere, sed nec sese ab ea extricare ulla ratione possent. Quare Deo vindice pœnam furti publica ignominia, populo miraculum spectante, luentes, pœnitentia ducti, implorato sancti patris Anatholii subsidio, liberi discesserunt: relictis interim vaccarum capistris et ad januam ecclesiæ in superliminari ad prodigii fidem posteris faciendam appensis: ubi usque ad irruptionem et devastationem Normannorum et Britannorum circa annum Domini millesimum tercentesimum sexagesimum primum u remansisse monumenta nostra testantur.

[11] [festum S. Bartholomæi violans punitus.] Visebatur etiam ibi filum, acus et tegumenta sutorum, vulgo dicta wantes x, quas cum sutor quidam, Ripaldus y nomine, festo die sancti Bartholomæi z contra prohibitionem ecclesiæ sueret, manibus ejus et wantes et acus et filum cum subula quasi consuta inseparabiliter adhæserunt: quousque [a] Deo per intercessionem ejusdem beati antistitis propitio solveretur.

[12] [Utiliter invocatus S. Anatolius ab energumenis;] Neque vero beatissimo præsuli Anatholio adversus dæmones virtus defuit: imo magnam semper in sacris ejus reliquiis adversus eos virtutis præsentiam inesse compertum est. Mox enim ut sacrum ejus loculum aa accesserint energumeni, velut jaculis inde emissis, aut vibrante quadam terribili framea percussos rugire dæmones, multo cum terrore excuti ac longius vidisses profugari. Nequaquam enim divinas scintillas ex sacris ejus ossibus exilientes ferre poterant; quippe quæ divina benedictione cælestique gratia replerentur, ac apostolicam in se potentiam, qua pessimi illi fugarentur, continerent. Atque inter alios multos fidem fecit Carolus quidam adolescens ex pago Ham vicino, qui, terribiliter ac miserabiliter a dæmone divexatus, a parentibus ad sepulcrum sanctissimi antistitis adductus fuerat. Hic mox ut loculum, in quo sacrum corpus jacebat, accessit, confestim a dæmone, sanctorum cinerum flagella Sanctique Spiritus eos obumbrantem gratiam non ferente, liberatus est.

[13] [patronus habetur contra incendia propter mappam mirabiliter non combustam:] Ægrotus quoque, acerrimo capitis ac dentium dolore confectus, cereum suæ magnitudini æqualem bb ad altare sancti Cyrici coram reliquiis sacris accendendum attulerat: qui de nocte accensus cum in tabulam altaris accidisset, absque ulla vel levissima mapparum aut ornamentorum combustione penitus consumptus est; ægroto interim pro sua devotione et sancti præsulis merito incolumi recedente. Ex quo factum est, ut inde ejusdem sancti meritis et intercessione fideles, ut ab incendio liberentur, soleant deprecari.

[14] [similiter contra siccitatem.] Sed et cælum beatissimus præsul, velut alter Elias, olim aperuit. Cum enim aliquando immensa siccitas totum pene orbem, agris sterilescentibus, hominibus ac jumentis marcescentibus arescere faceret, venerabilis piissimique Dadonis cc præsulis monitu, fideles jejunare ac indumenta linea dd deponere et Hattonis Castrum ad ecclesiam sancti Mauri ee, ablata secum beatissimi antistitis arca, pro obtinenda a Deo pluvia supplices procedere jussi sunt. Qui quidem revertentes cum in agro prope Hadonvillam ff ex nimio solis ac sitis ardore fatigati consedissent, corporisque ac cordis doloris tædio fracti sæpius ac impensius beatissimi Anatholii suffragio cum altis suspiriis miserabiles lachrymas funderent, obortam subito occidentem versus nebulam paulatim cælum obducentem conspiciunt, qua tota terra largissima imbrium inundatione liberalissime perfusa est; nulla interim ne gutta quidem in sacri pignoris arcam decidente.

[15] [Sepulcrum miro lumine honestatur et puella liberatur a paralysi.] Visa est etiam aliquando de ecclesia, in qua sanctissimi viri corpus habebatur, insolito perfusa lumine, circumquaque radios tantæ claritatis diffundente, ut inde cereum miræ magnitudinis ante altare divinitus incensum pia mulier e vicino se vidisse retulerit: Deo nimirum sacra ossa tam cælesti illustrante lumine in terris, quæ in cælis æterna sunt luce collustranda, ac cælestis curiæ æterna futura sunt paramenta. Puella quoque paralysi laborans ad eamdem ecclesiam accessit; quæ, oborta altare circum nebula diffusoque undique odore suavissimo, mirabiliter sanata fuit. Multa denique et alia fecit Deus per venerandum antistitem Anatholium, quæ illius eximiæ sanctitatis testimonia abunde extiterunt.

ANNOTATA.

a Id officium typis impressum fuit anno 1625 in oppido S. Michaelis ad Mosam. Id manu sua descripsit Lahierus noster, in rebus historicis Lotharingiæ versatissimus, anno 1646, et ad decessores nostros destinavit. Divisum autem erat in tres fere partes; quarum prior, numeros nostros 1 et 2 capiens, titulum illic habebat: Ex tabulis monasterii sancti Michaelis impressis; secunda, ex numeris nostris 3, 4, 5 et 6 constans, præferebat hæc verba: Sequitur in Sermone de translatione et miraculis sancti Anatholii episcopi et confessoris; tertiam partem, reliquos numeros complexam, eadem omnino verba præeunt.

b Quo anno Gothi agrum Cadurcensem occuparint, non omnino liquet; attamen eos illo potitos fuisse aliquanto ante finem sæculi V constat, qua quippe ætate a Ligeri flumine usque ad oceanum universæ Galliæ meridionali dominarentur. Postea mutati sæpius Gothiæ seu Septimaniæ fines: quod argumentum versavit sagaciter Occitaniæ historiographus, D. Vaissette [Hist. du Languedoc, tom. I, pag. 213 et passim.] : sed nominis eamdem non fuisse sortem, vel ex hoc patet quod Cadurci anno 507 (ut in Commentario num. 5 monuimus) Gothiserepti fuere, atque hic tamen intra Gothiæ fines adhuc ponuntur.

c Infideles, qui a Gothis originem duxerant, sunt eorum posteri, qui, Wallia duce, anno 418 seu potius 419 (ut ex S. Isidoro Hispalensi [Ap. D. Bouquet, tom. III, pag. 701.] et Idacio [Chronic. illustr. a Garzonio, pag. 67, Bruxellis, 1845. Cfr Hist. du Languedoc, tom. I, pag. 653, col. 1.] habemus) incolendam acceperunt ab imperatore Honorio secundam Aquitaniam cum quibusdam civitatibus confinium provinciarum usque ad Oceanum. Infideles dicuntur quod tunc temporis Arianam perfidiam profitebantur, anno tantum 587 ad catholicam fidem reducti [Cfr Hist. du Languedoc. tom. I, pag. 307 et alii passim.] .

d Alaricus, quo rege S. Anatolium floruisse videri diximus in Commentario num. 5, non multum infensus fuit catholicis, quum Boethio episcopo Cadurcensi licuerit anno 506 concilio Agathensi interesse; verumtamen qui idcirco negarit odia Romanos inter et Vigigothos flagrasse atque ex his calamitates multas catholicis ortas esse, is minus prudens videretur.

e Censent complures [Cfr Cathala-Cothure, Hist. du Querci, tom. I, pag. 18.] vineæ culturæ initium datum fuisse in Gallia, imperante Probo, anno 281; alii [D. Martin, Hist. des Gaules, tom I, pag. 261.] certe Virgilii ævo nullas in Gallia fuisse vineas, idque testari Plinium; atque alii demum alia. Verum hæc nequaquam stare possunt. In oratione enim quam Tullius anno U. C. 684 seu A. C. 69 pro Fontejo,Galliæ ulteriori per triennium præfecto, habuit, legitur Titurius, Fonteji jussu, Tolosæ quaternos denarios in singulas vini amphoras portorii nomine exegisse [Ap. D Bouquet, tom. I, pag. 956.] et alia id genus. Phocæis, qui, ut arbitratur doctissimus vir Lelewel [Pythéas de Marseille et la géographie de son temps, pag. 15.] , 600 annis ante Christum Massiliam condiderunt, præprimis vitem coluere: hinc Strabo, cujus liber IV de Gallis anno Christi 19 seu triginta tribus annis post domitos a Tiberio et Druso Rhætos scriptus est [Cfr Biographie univers. tom. XLIV, pag. 3, v° Strabon. Cfr Tillemont, Empereurs, Auguste, art. VIII, tom. I pag 10.] , Massilienses solum possidere oleis ac vitibus consitum ait. Ab his ad Gallos vitis cultura propagata est, teste Justino. Scribit enim de Massiliæ initiis ejusque exemplorum apud Gallos auctoritate [Lib. XLIII, cap. 5, ap. D. Bouquet, tom. I, pag. 484.] : Ab his igitur Galli et usum vitæ cultioris, deposita et mansuefacta barbaria, et agrorum cultus, et urbes mœnibus cingere didicerunt: tunc et legibus, non armis vivere; tunc et vitem putare, tunc olivam serere consueverunt: adeo ut Justinus vineæ per Gallias propagationem ad initia fere conditæ Massiliæ referat. Quocum satis concordat Macrobius [Somn. Scipionis, lib. II, cap. 10, ap. D. Bouquet, tom. I. pag. 321.] , tradens Gallos vitem vel cultum oleæ, Roma jam adolescente, didicisse; quamquam Livius [Lib. V, cap. 33, ap. D. Bouquet, tom. I, pag. 321.] et Plutarchus [In Camillo, ap. D. Bouquet, tom. I, pag. 377.] Aruntem Clusinum vineæ colendæ Gallis auctorem faciant, anno 362 ante Christum. Profecto vero falsum est testem esse PliniumGallias vitibus caruisse florente Virgilio. Sane scribit [Natur. Hist. lib. XIV, cap. 1, pag. 339, edit. 1599.] : Jam inventa vitis per se in vino picem resipiens. Viennensem agrum nobilitans (vitis), Arverno, Segnanoque et Helvico generibus non pridem illustrata: atque hæc Virgilii vatis ætate incognita, a cujus obitu 90 aguntur anni; unde recte collegeris quatuor hæc vitium seu vinorum genera, pice præparata, Maronis ævo fuisse incognita: sed nequaquam alia, quæ picem non resiperent et numero essent permaxima, auctore Plinio [Ibid. cap. 2, 3 etc. pag. 340 et seqq.] , qui anno Christi 78 ultimam manum Historiæ suæ apposuit [Cfr Biographie univ. tom. XXXV, pag. 69, v° Pline,] . Mitto quod objicitur ex Diodoro [Biblioth. lib. I, pag. 304, ap. D. Bouquet. tom. I, pag. 304.] , præ excessu frigoris nec vinum, nec oleam apud Gallos produci affirmante: constat quippe Gallos ei esse gentes septentrionales tantum, maxime Germanos usque ad Scythiam; qui vero nobis Galli dicuntur, apud eum Celtarum nomine venire. Domitiani de excidendis vitibus decretum optime explicuit Tillemontius [Empereurs, Domitien, art. XV, tom. II, pag. 42.] . Id anno Christi 92 scriptum; neque omnes vites, nisi forte in Asia, succidi jussæ, relicta ubi plurimum dimidia parte; nec exequi rem perseveravit: ita Suetonius [Flav. Domitianus, cap. 7. Edit. Erasmi, pag. 126.] . Anno 281 hanc moderationem sustulit Probus [Cfr Tillemont, Probe, art. IX, tom. III, pag. 235.] ; de quo idcirco scripsit Vopiscus [Ap. D. Bouquet, tom. I, pag. 541,] : Gallis omnibus et Hispanis ac Britannis hinc permisit ut vites haberent vinumque conficerent; Aurelius Victor [Ibid. pag. 565 et 567.] : Galliam, Pannoniasque et Mœsorum colles vinetis replevit; Eutropius [Ibid. pag. 572.] et Eusebius [Ibid. 609.] : Vineas Gallos et Pannonias habere permisit: ita enim homines comparati, ut, qui libertatem dederit is ipsarum rerum auctor eis fuisse videatur. Hinc Cadurcensis ager, reliquarum frugum fere sterilis [Cathala-Cothure, tom. I, pag. 18.] , vinetis abundavit.

f Inter vineta sepultum fuisse S. Anatolium certum habe: absque dubio ullo id descriptum in libello de quo diximus num. 5 Commentarii, et dein Officio ecclesiastico insertum. Non tamen crediderim per calamitates temporum factum esse ut non in ecclesia, sed extra urbem inter vineta tumulatum fuerit S. Anatolii corpus: tulit enim ecclesiæ latinæ disciplina usque ad sæculum saltem VII ut ne intra mœnia civitatum sepulturæ fierent: de qua re plura diximus alibi [Act. SS. tom. VII Oct. pag. 972 et tom. VIII Oct. pag. 886 et 887.] . Atque hinc in compluribus Galliarum civitatibus etiamnum superest memoria ædium cœmeterialium, quæ extra mœnia essent et in quibus episcopi aliique altioris subsellii viri quietem nanciscerentur: alia nempe est lex de sepeliendis cadaveribus intra civitatum ambitum, alia de iisdem condendis in templis.

g Wascones, non Saxones, legendos hic esse monuimus num. 6 Commentarii prævii.

h Ogerium, pridie kal. Februarii vita functum, Siconem itidem in necrologio veteri ad XII Kal. Aprilis notatum, et Hermengaudum, de quo hic sermo est, primos fuisse abbates inter scriptores convenit. Lahierus, quem anno 1646 S. Michaelis pluteos diligentissime scrutatum esse diximus, contexuit catalogum, quo Ogerius ab anno 707 ad 740, Sicco ab anno 740 ad 754, Hermengaudus ab anno 754 ad 772 abbatiale pedum gessisse referuntur; dein apparet lacuna usque ad annum 814, quo Smaragdus præpositus fuerit. Verum hæc lacuna major visa est nonnullis [Gallia Christ. tom. XIII, col. 1272.] , quum Hermengaudum anno 804 adhuccœnobio suo præfuisse asserant atque anno 805 aut sequenti mortuum statuant. Verum quidni fontes, unde res aliis omnibus ignotas hauserunt, aliquantulum designant, alioquin in rebus manifestissimis id genus notulis non parcentes? Sane Lahierus finiit ad annum 772 Hermengaudi præsulatum, quod nullam deinceps de eo reperit memoriam. Oportet tamen aliquot addere annos, quum, ut in Commentario dictum est, Hermengaudus anno 778 S. Anatolii corpus transtulisse videatur. Neque abbas tantum erat, sed et episcopus: quocirca a Chronographo sæculi XI ineuntis sæpius abbas et episcopus appellatur [Mabillonii Analecta, pag. 352.] , atque in diplomate Caroli Magni, anno 772 Drippione dato, venerabilis vir Hermengaudus abbas sive episcopus de monasterio Castellionis in pago Virdunensi [Ibid. pag. 354.] . Neque raro illis temporibus abbatescreabantur episcopi, ut intra monasterii sui septa episcopalibus muniis fungerentur: exempla aliquot collegimus alibi [Examen hist. et canon. de regul. jurib. et offic. pag. 226.] .

i Anno incarnationis Domini nostri Jesu Christi DCCCXVII IIludovicus (Pius), serenissimus Augustus, divina ordinante providentia, conventum fecit apud Aquis, sedem regiam, episcoporum, abbatum seu totius senatus Francorum; ubi inter ceteras dispositiones imperii statuit atque constitutum scribere fecit, quæ monasteria in regno vel imperio suo dona et militiam facere possunt; quæ sola dona sine militia; quæ vero nec dona, nec militiam, sed solas orationes pro salute imperatoris vel filiorum ejus et stabilitate imperii… Hæc sunt quæ tantum dona dare debent sine militia, numero XVI. Monasterium S. Michaelis Maresci primi [Ap. D. Bouquet, tom. VI, pag. 407 et 408.] , imo Marsupii, ut rite correxit Mabillonius [Ibid. not. q.] . Quum itaque Hermengaudus Carolum Magnum in expeditionem Hispanicam secutus fuerit, manifestum est ordinationibus conventus Aquigranensis non repræsentari antiquum auxiliorum rotulum, sed novum ibidem confectum fuisse, rebus nonnullis mutatis; adeoque verisimile est Smaragdum, quem Ludovico Pio gratissimum fuisse tot ab eo accepta diplomata [Mabillonii Analecta, pag. 355 et 356.] testatum faciunt et in cujus gratiam scripsisse videtur egregium librum, cui nomen Via regia [Edidit Dacherius, Spicileg. tom. I, pag. 238 et seqq.] , obtinuisse ut loco militiæ olim præstandæ sola dona suum deberet monasterium: quod sane minus erat onus, sæpe tamen grave valde. Utriusque incommoda videre licet in Vita S. Benedicti Anianensis [Ap. D. Bouquet, tom. VI, pag. 274.] et in epistola XXXII B. Lupi abbatis Ferrariensis [R. Servatii Lupi Opera, pag. 65 et 66.] ; cujus occasione nonnulla de hac re disputavit Baluzius [Ibid. pag. 381 et 382.] . Hæc vero ex jure feudali seu beneficiario oriebantur, atque æqua erant et justa. Quum enim fundatores abbatiarum non jure proprio sed beneficiario regias occuparent terras, ea lege ut vel certum militum numerum suis stipendiis alerent, vel annua rependerent dona, poscebat omne jus et æquitas ut, quum monachos in has inducerent terras, hi hæc onera subirent. His postea substituta subsidia voluntaria, extraordinaria et alia id genus: quas iniquas exactiones nonnulli temere appellare audent.

k Anno 763 Pippinus, Caroli M. pater, Cadurcum venerat et omnem vastarat Aquitaniam propter Waiferium, rebellem Aquitaniæ ducem. Quæ res multum sane ei totique generi odium creavit apud Aquitanos. Sæpius dein in fugam actus Waiferius, donec die2 Junii anni 768 proditione occisus est. Ab hoc tempore usque ad annum 778 pauca de rebus Aquitanicis novimus. Morti proximus regna sua inter filios Carolum M. et Carolomannum divisit Pippinus, utrique Aquitaniæ partem assignans: id factum anno 768. Brevi post Carolus M. Aquitaniæ res compositurus eo perrexit. At, nedum omnes Waiferii amicos beneficiis exuerit, Lupo I, Waiferii genero et consobrino, totam Vasconiæ partem beneficiario jure reliquit [Charta Caroli Calvi anni 845, ap. D. Vaissete, Hist. du Languedoc, tom. I, pr. col. 88. Cfr tom. I, pag. 426.] .Atque alibi eodem fere modo egisse censendus est, videlicet Waiferianis sua reliquisse munia, dummodo qualemcumque profiterentur fidelitatem. At, ut fere solet, ea tamdiu firma fuit, quamdiu adfuit Carolus, seu potius donec rebellandi esset occasio; ut patuit, quum hoc ipso anno 768 aut sequenti Hunoldus, Waiferii pater, ex monasterio Reacensi prorupit et pristinum ducatum seu regnum captavit. Has turbas iterum compescuit Carolus, tam parum tamen valens ut coactus fuerit anno 774 Lupum II, Waiferii filium, ducatu Wasconiæ augere. Porro dubitandum non videtur quin hic, ut vir acer erat et audax et in generis sui ultionem natus, per universam Aquitaniam occultas machinas struxerit adversus Pippini filios; ita ut qui civitatibus præessent in ejus potius quam in Caroli et Carolomanni partes jurarent. Quæ quum ita comparata essent, intercepit fuditque anno 778 in Roscida valle partem Caroli exercitus, ab Hispanico bello redeuntis [Cfr D. Bouquet, tom. VI, ind. Chronol. pag. XLVI et seqq. D. Vaissete, tom. I, pag. 426 et seqq. et pr. col. 87 et 88. Alteserra, Rer. Aquitanic. lib. VII, cap. 11 et seqq. tom. IV, vol. II opp. pag. 61 et seqq. Art de vérifier les dates, tom. II, pag. 250 et 254, etc.] . Sane nisi passim per Aquitaniam potentes habuisset fautores, quorum auxilio confideret, non inutile illud facinus patraturus fuisse censendus est. Quocirca per hæc verba: Cadurcina urbe expugnata et pristina populo fideli restituta libertate intelligimus Cadurcum a Lupi II, Wasconiæ ducis, fautoribus occupatum fuisse; Carolum vero M., postquam alacritate maxima a Lupo postulasset perfidiæ suæ pœnas, civitates et oppida quæ in ejusdem inclinarent partes expugnasse et a rebellium vindicasse tyrannide: quæ inter Cadurcum fuit. Cæterum ut in Wascones maxima usus est Carolus misericordia(præfecit eis scilicet ipsius Lupi filios [Ibid. loc. cit.] ), ita et in Cadurcos. Superest enim etiamnum apud eos felix faustaque ejus commorationis memoria, multaque ei adscribuntur benefacta [Cathala-Cothure, tom. I, pag. 95.] : quæ quidem non videntur vera, fidem tamen faciunt anno 778 Carolum M. per eorum agrum transiisse.

l De reliquiarum furto sæpenumero in opere nostro fuit dictum. Ineunte sæculo XI, Nanterus abbas S. Callisti papæ corpus clam sibi Romæ comparasse risus est; quam vero insigniter deceptus fuerit, manifestum fecere decessores nostri [Act. SS. tom. VI Oct. pag. 432.] .

m Vetus S. Michaelis monasterium anno 709 exstructum æstimant Galliæ Christianæ scriptores, nixi fundationis diplomate [Tom. XIII, col. 1270.] ; aliquot annis ante Calmetus [Hist. de Lorraine, tom. I, col. 468] ; Lahierus autem jam anno 707 Ogericum abbatem facit. Re quidem vera sæpius condita fuere monasteria aliquot annis antequam diplomata fundationis scriberentur [Cfr Act. VIII Oct. pag. 1020.] . Sed id non videtur hoc loco obtinere, quoniam anno tantum 708 Wolfoaldus, monasterii conditor, a Sigibaudo, episcopo Mettensi, commutatione acquisivit villam Marsupiam seu potius Masupiam, priorem S. Michaelis monachorum sedem [Testamentum Volfaudi de villa Marsupia, ap. Baluzium, Miscell. tom. III, pag. 30 et 31, edit. Mansi.] . Castellionis nominis origo in fundationis diplomate [Ap. Mabillonium, Annal. tom. II app. num. II, pag. 645; ap. Baluzium, Miscell. tom. III, pag. 29.] deprehenditur, dicenteWolfoaldo se ædificasse monasterium in pago Virdunensi, in loco qui dicitur Castillionis, in fine Vindiniaca, ubi ab ipsa radice montis consurgit fluviolus, qui dicitur Masupia [Note: ] [Masoupe] . Quare Vetus ecclesia hic etiam appelletur, paucis expediendum. Prius S. Michaelis monasterium situm non erat, ubi nunc S. Michaelis oppidum [Note: ] [Saint-Michel seu Mihiel] ad confluentem Mosæ et Masupiæ rivi, sed quinque leucæ quadrantibus superius [Hist. de Lorraine, tom, I, col. 468.] ad Masupiæ fontes. Quum autem, ut paulo inferius dicitur, Smaragdus abbas anno 817 monasterium suum ad Mosæ ripas transtulisset, prior sedes Vetus ecclesia seu Vetus monasterium dictum est.

n Ecclesia SS. MM. Cyrici et Julittæ populo patebat in Godonis curte. Hic autem vicus S. Michaelismonachis datus fuerat ab ipso Wolfoado, dicente [Fundat, dipl. ap. Mabillonium, Annal. tom. II app. num. II, pag. 645.] : Similiter donamus villam nostram super fluvio Masupia in ipso pago Virdonense; quæ in populo vocatur Godonecurte: atque hoc amisit nomen, quum monasterium illuc a Smaragdo translatum est et cum universo vico seu oppido S. Michaelis titulum communicavit. Verum SS. Cyrici et Julittæ templum parochiale permansit, postmodum tamen ponens SS. Cyrici et Julittæ titulum, accepto S. Stephani patrocinio, ut num. 4 dicitur; atque id quoque posuit anno 1707, quum capitula Asprimontis et Hattoniscastelli eo translata sunt [Hist. de Lorraine, tom. VI, col. 320 et 322.] , eique S. Leopoldi nomen datum [Ibid, tom. I, col. 640.] : quod quare sit factum me latet, quum Aspermons anno 1319 titulo S. Nicolai Deo dicatus fuerit [Ibid. tom. III, col. 320.] , et Hattonis castellum anno 1328, quo in capitulum conversum est, S. Mauri episcopi Virdunensis tutela frueretur [Ibid. col. 322.] . Ne forte ullius jura prævalere viderentur, boni consultum est omnia antiquitatis delere vestigia. Exstat etiamnum id templum et plane magnificum est.

o Verisimilius est Smaragdum non abbatem quartum sed potius quintum fuisse atque inter eum et Hermengaudum, de quo dictum supra, ponendum abbatem Joseph. Reperit enim Mabillonius in finecodicis Thuanei seu Colbertini hæc verba [Annal. Bened. lib. XXVIII, num. 91, tom. II, pag. 422; Analecta, pag. 357.] : Hunc modicum libellum Smaragdus de diversis virtutibus collegit Joseph abbate, et ei nomen Diadema monachorum imposuit: quibus subdit sagacissimus annalista: Joseph iste videtur tum abbas fuisse ejus monasterii; quod si ita est, ejus nomine et auctoritate loquitur Smaragdus, cum sub finem præfationis ita scribit: Volumus ut ad eorum (monachorum) capitulum quotidie legatur vespertinum; id est ad collationem, quæ ex regulæ præscripto fit ante completorium: demissius locuturus, si abbatis nomine aut abbas ipse non dixisset. Fieri etiam posset ut mutationem aliquam induxerit prologo Smaragdus, postquam Josepho abbati successisset: ita ut duplex exstiterit Diadematis monachorum editio, altera emissa dum Joseph esset abbas, altera dum ipse Smaragdus: neque id rerum genus in historia litteraria infrequens. Cæterum id unum hic volumus, Smaragdum verisimiliter abbatem fuisse quintum aut quartum, licet anonymus sæculi XI S. Michaelis chronographus scripserit [Analecta, pag. 352.] : Post hunc (Hermengaudum) Smaragdus claruit.

p De hac translatione pauca jam dicta ad litteram l. Eamdem ita prosequitur vetustus S. Michaelischronographus [Ibid. pag. cit.] : Hic igitur (Smaragdus), ut vir prudentiæ, discretionis, considerans prædicti montis habitationem humanis necessitatibus minus congruentem, propter aquæ scilicet ac ceterarum rerum necessariarum laboriosam ad ardua devectionem, haud procul a prædicto monte, uno videlicet milliario Germanico, juxta ripam Mosæ monasterium instituit, relinquens in superiora quot sibi de fratribus visum fuit, qui Deo et beato Michaeli archangelo quotidianum divini cultus officium celebrarent. Id nondum factum anno 816, quum in diplomatibus, quæ die IV nonas Junii indictione nona et IV nonas Septembris indictione decima, obtinuit, Smaragdus abbas ex monasterio Castellionis, quod Marsupium nuncupatur seu quod est situm in loco qui dicitur Castellionis, appelletur [Analecta, pag. 355 et 356.] . Verum integer nondum elapsus erat annus, quum novum monasterium jam esset conditum. In Charta enim de dono et libertate cellæ de Sallona, data octava Kalendas Julii, indictione decima, octavo regni domini Ludovici imperantis in Francia et imperii ejus anno secundo, dicitur monasterium almi Michaelis gloriosissimi archangeli, quod est situm in imperio nostro super fluvium Mosæ, ubi fluvius Marsupii intrat in Mosam [Ibid. pag. 356.] . Octavo kalendas Junii, indictione decima, est dies vigesima quarta Junii anni 817. Annus octavus regni domini Ludovici imperantis in Francia singulariter Mabillonio [Ibid. pag. cit.] notandus visus; annus imperii secundus in quartum mutandus est; et quidem plerisque a Ludovico Pio anno 817 datis diplomatibus similis inest per librariorum incuriam error [Cfr D. Bouquet, tom. VI, pag. 506 et seqq.] . Auctoritate apostolica hanc factam translationem nequaquam credibile, quum monasterium regium esset; sed potius regia, quæ in conventu Aquisgranensi anni 817 facile concedi potuit. Ut in novo ita in veteri monasterio monachos aliquot mansuros disposuerat Smaragdus; quocirca in diplomate Ludovici Pii ejusque filii imperatorum (quod proin festis paschalibus anni 823, intra quæ Lotharius a Paschali papa imperator salutatus fuit [Ibid. ind. chronolog. pag. LIV.] , posterius est) legimus [Analecta, pag. 355.] : Concessimus non solum veteri monasterio, quod dicitur Castellio, sed potius novo, quod Domino opitulante nostro tempore a fundamentis ædificatum est, nuncupante Marsupium, quod est situm in pago Virdunensi super fluvium Mosæ vel rivulum Marsupium, constructum in honore sancti Michaelis archangeli, ubi præsenti tempore auctore Deo abbas Smaragdus præest et monachis ibidem per tempora degentibus … ut licentiam habeant eligendi abbates. Præterea ut Veteri ecclesiæ suus servaretur honor, Smaragdus, venerandus vir, inquit chronographus [Ibid. pag. 352.] , viam patrum feliciter ingrediens, in superiore monasterio se sepeliri præcepit, omniumque deinceps fratrum sepulturam inibi haberi sub anathematis, ut fama est, interminatione mandavit; quod et hactenus, addit anonymus ille sæculi XI scriptor, inconcussum servari videmus, et quidem inconcussum servatum est, donec anno 1098 eo onere S. Michaelis monachos levavit B. Urbanus papa II [Cfr Odelrici abbatis litteræ et rescriptum Urbani II ap. Baluzium, Miscell. tom. III, pag. 61.] . Interea tamen satis infelix fuerat Veteris ecclesiæ sors; adeoque integrum a Smaragdi morte nondum effluxerat sæculum, quumjam res Veteris ecclesiæ jacerent. Quocirca anno 904 Stephanus, Tungrensis episcopus et S. Michaelis abbas, adiit Ludovicum Franciæ orientalis regem, monens quod quidam bonæ devotionis monachus, nomine Uncrinus, ex monasterio S. Michaelis, quandam cellam Vetus monasterium nuncupatam, olim succensam et penitus desertam, facultatis suæ laboratione et manuum operatione restauravit, petiitque ut ad reliquam restaurationem concederetur huic monacho Fraxinum, villa viginti quatuor mansorum, ex rebus S. Michaelis; quam largitionem ea lege fecit Ludovicus ut geminatum die noctuque celebraretur ibidem officium, canonici scilicet ordinis et monastici, villaque post Uncrini mortem ad S. Michaelis monachos rediret. Atque hæc pertinent ad S. Michaelis in monte Castellione templum; prope quod duoquoque alia erant; alterum parochiale seu S. Petri, cujus memoria sæculo XVIII adhuc supererat; altera ædicula erat in B. Mariæ virginis honorem dicata, pro usibus piis Adalsindis, Wolfoadi fundatoris uxoris. Atque hæc, non secus ac S. Michaelis templum, ab Uncrino restauratum, præterlapso proxime sæculo adhuc exstabat [Cfr Chronicum S. Michaelis ap. Mabillonium, Analecta, pag. 351 et ap. Calmet, Hist. de Lorraine, tom. II, pr. col. XCIII et tom. I, col. 469.] .

q Vacabat tum Virodunensis sedes, quum Joannes de Asse [Note: ] [d'Aix] obiit die 10 Augusti anni 1252 et Jacobus Trecensis seu Pantaleon possessionem suæ sedis accepit anno tantum 1254, biennio tamen ante Virodunensis præsul designatus [Gallia Christ. tom. XIII, col. 1214.] . Petrus vero, Virodunensis suffraganeus, titularis Pannadiensis dicebatur [Ibid. col. 1278.] . De hac ecclesia conjiciendo tantum disseruit Lequien [Oriens Christianus, tom. III, col. 965 et seqq.] eamque secundum Carolum a S. Paulo [Geographia Sacra, pag. 233, edit. 1641.] posuit in provincia latinorum Heracleensi. Verum in Notitia ecclesiarum, ab episcopo Catharensi non diu ante annum 1350 conscripta, legitur [Schelstracte, Antiquitas ecclesiæ, tom. II, pag. 771.] ecclesia Constantinopolitana latinorum habere hos suffraganeos Solubriensem [Note: ] [Selivri] , Nachniensem, Spigacensem, Dorhesensem, Panadensem, Calcedonensem. Panados autem (quæ nominisforma etiamnum legitur in Atlante geographico, quem paucis abhinc annis cl. v. Philippus Vandermaelen edidit) sita est ad latus occidentale Propontidis [Note: ] [Mer de Marmara] , aliquot leucis infra Rodosdjig seu Rodosto (qui Rhaidestus seu Rodestus antiquorum est). Dicebatur olim Panion, Panis, Panedos. Ab ineunte sæculo XIII usque post annum 1468 episcopos latinos titulares habuit, qui vocantur Panidensis, Pavidensis, Panadensis [Lequien, tom. III, col. 965 et seqq.] atque (ut noster Virodunensis suffraganeus) Pannadiensis.

r Intelligitur Thomas Lyrt, quem Gallia Christiana [Tom. XIII, col. 1280.] episcopum Assanensem appellat, loco Asaphensis seu S. Asaphi in Wallia. Hic parum notus scriptoribus Anglis. Etenim Godwinus in episcopis Asaphensibus [De præsulibus Angliæ comment. pag. 662.] hæc habet: Anno 1450 prædicto nondum transacto, præsulatum hunc adeptus est quidam nomine Thomas, de quo nihil habeo compertum, nisi quod ultra 12 annos non præfuerit. Nam Januarii 28 anni 1462 sedem vacasse constat, et dein pergit ad Richardum Redmam, qui anno 1485 sederit. Alia leguntur in Monastico Anglicano novo [Tom. VI, part. III, pag. 1303.] : Thomas I episcopus fit 27 Januarii anni 1450; quem Wharton ante finem anni 1461 mortuum statuit. Ei succedit Thomas II ante finem anni 1471 mortuus. Imprimiscertum est Thomam Lyrt die 30 Octobris anni 1471 adhuc in vivis fuisse, et jam obiisse anno 1473, quum in edicto regio 16 Maji hujus anni de attemptatis contra treugas Scotiæ reformandis [Rymer, Fœdera, tom. V, part. III, pag. 29.] Ricardi Assavensis episcopi nomen scribatur. Similiter quum Reginaldus Peacock non die 23 Martii anni 1449 (ut Monasticum Anglicanum [Tom. VI, part. III, pag. 1303.] tradit) Asaphensem sedem reliquerit, sed die tantum 30 Maji anni 1450 a rege permissus fuerit a sede Asaphensi ad Cicestrensem transire [Ibid. tom. V, part. II, pag. 25.] , postquam videlicet Adam Molins die 9 Junii 1449 a nautis quibusdam occisus esset [Godwin. p. 559.] ; Asaphensem sedem occupavit ab anno 1450 usque ad annum 1471 aut 1473 unus aut duo viri nomine Thomas: id enim non ausim definire, non satis fidens Monastici Anglicani testimonio. Utut est, Thomas Lyrt jam die 11 Martii anni 1463 ratione rebellionis [De Custodia tempor. episc. Assav. ap. Rymer, tom. V, part. II, pag. 129.] omnibus temporalibus episcopatus Assavensis ab Eduardo IV spoliatus erat et die 30 Junii ejusdem anni dicebatur Thomas nuper episcopus ibidem [Ibid. pag. 132.] : ex quibus manifestum est eum tunc temporis fuisse profugum. Die autem 30 Octobris anni 1471 ab eodem Eduardo rege accepit pardonationem omnium quæ in regem aliove modo usque ad diem 24 ejusdem mensis deliquerat. Quæ si componamus cum his quæ de bello rosæ rubræ et albæ novimus, satis apparet Thomam Lyrt partes Margaretæ Andegavensis secutum fuisse et cum ea anno 1464 in Lotharingiam venisse. Nam, ut Calmetus [Hist. de Lorraine, tom. V, col. 117. Cfr Wassenbourg, Antiquités de la Gaule Belgique, pag. CCCCCXIII.] narrat, ab anno 1464 usque ad annum 1470 Margareta cum filio suo Eduardo, Wallensi principe, ordinariam suam sedem habuit in ducatu Barrensi, in castello de Coria [Note: ] [Kœur] , prope oppidum S. Michaelis, ad meridiem. Pronum itaque erat ut, quum anno 1469 episcopus Thomas in vicinia esset, ab abbate S. Michaelis invitaretur ad reliquiarum S. Anatolii visitationem peragendam. Reliquum, quum sequenti anno novæ spes in Anglia affulgerent Margaretæ, reginam suam verisimiliter iterum comitatus est Thomas Lyrt, quum eadem die 14 Aprilis anni 1471 littoribus Weymuthensibus appulit. Sed,ut mense sequente res Lancastriensium prorsus ceciderunt, subjecit se Eduardo IV Asaphensis episcopus. Atque hæc de Thoma Lyrt, ignoto fere episcopo, annotanda visa sunt.

s Is vulgo Warricus seu Valaricus dicitur; Lahierus in catalogo abbatum ms. eum etiam vocat Waricium et Ulricum: quæ variæ ejusdem nominis formæ sunt, nempe Udalrici. Genere erat de Valle, seu de Laval. Lahierus ejus regimen extendit a anno 1455 usque ad 1488; neque dissentit Gallia Christiana [Tom. XIII, col. 1280.] . Actum authenticum visitationis a Warrico factum fuisse tradit Calmetus [Hist. de Lorraine, tom. I, col. 640.] .

t Abbas tunc erat Henricus V de Lorraine de Bainville aux Mirouers, filius naturalis Henrici ducis Barrensis, qui plurima ad monasterii utilitatem operatus legitur [Gallia Christ. tom. XIII. col. 1281.] .

u Quis iste Ailardus fuerit latet; id unum constat anno 1253 has res antiquiores esse, quum hoc anno ex SS. Cyriaci et Julittæ templo in S. Michaelis ecclesiam reliquiæ S. Anatolii translatæ fuerint; ut num. 4 legere est.

x Quum Joannes, Galliæ rex, ab Eduardo, Walliæ principe, anno 1356 die 18 Septembris in Pictonibus acie victus, captusque in Angliam abductus,quadriennio post, pace sancita, in regnum remissus esset; et milites præsidiis excedere oporteret, nec stipendia iis persoluta essent, plurimi eorum, Angli, Normanni, Britanni, Wascones, Franci, Belgæ, præfectos sibi ac duces legerunt, magnumque exercitum conflarunt, et Campaniam, Alsatiam, aliasque provincias vastarunt, arcibus nonnullis occupatis. Verumtamen non anno 1361, ut hic legitur, sed biennio tantum post in Lotharingiam venisse videntur, ut Wassemburgius [Antiquités de la Gaule Belgique, fol. V. CCCXXXIII.] habet et Calmetus [Hist. de Lorraine, tom. III, col. 374.] ; quum scilicet exortum esset bellum inter Lotharingiæ ducem et Henricum Waudemontium: ab hoc evocatæ copiæ illæ, armorum tractandorum peritæ, ingentem sibi victoriam peperere, prælio ad prioratum S. Belini (metathesi litterarum pro S. Benigni) commisso. Plurima deinde secuta sunt mala, cædes hominum, expilationes et incendia templorum ac monasteriorum,ab illa militum colluvie patrata. Tandem feralis ille exercitus partim a Montisferrati marchione, adversus Mediolanenses bellum gerente, in Italiam deductus est, partim in Hispaniam a Bertrando Guesclino ad opem ferendam Henrico notho contra Petrum fratrem, Castellæ regem, crudeliter in suos sævientem; quem Maurorum licet viribus subnixum vicerunt necaruntque atque Henrico regnum asseruerunt. Atque hæc satis superque de celeberrima illa militia, cui apud Gallos vulgare nomen est, les grandes compagnies.

y Wantis, Wantus, Wanta, Wantum etc., est tegumen manus seu chirotheca [Cfr Glossarium Cangii, v° Wantus, et Glossarium Theotiscum Schilteri, v° Wanta.] ; hic pro tegumine palmæ ponitur.

z Ripaldus, Ribaldus etc., virum pessimum, Ribaut significat. Hic quidem ponitur pro nomine proprio; sed forte auctor Officii S. Anatolii, legens ripaldum aliquem die festa laborasse, ex nomine communi proprium effinxit. Neque id rarum: sic et nuperrime in multis Vitis B. Andreæ Bobola Assavoula quidam inductus est, quum tamen assaoul slavicis gentibus vox generica sit, ducem agminis significans. Initio ecclesiæ Christiani præ animi demissione turpissima assumebant nomina, v. g. Stercorii,Aselli, Porcelli etc.: sed jam pridem hunc morem non amplius cernere est; et sane non videtur quis umquam Ripaldi nomen ut proprium assumpsisse. Miraculum quod hic narratur centies in veteribus historiis occurrit.

aa In edicto, quod Baldewinus. Trevirensis archiepiscopus, (ei scilicet suberat diœcesis Virodunensis), anno 1338 de festis in foro et choro celebrandis dedit [Hartzheim, Concil. German. tom. III, pag. 320.] , venit festum S. Bartholomæi. Sed verisimillime jam diu ante observabatur; quum sæculo XIII in vicinis diœcesibus Coloniensi et Leodiensi de præcepto esset [Cfr Binterim, Denkwürdigkeiten. tom. V, vol. I, pag. 304.] ; quin etiam conventus seu synodus Erfordiensis [Ap. Pertz, Monum. German. leg. tom. II, pag. 18.] anno 932 præcepisset ut deinceps natalia duodecim apostolorum summa veneratione solemniter celebrarentur; et in vigiliis antiquitus statutis atque hactenus ab antecessoribus nostris servatis jejuniorum vota omni diligentia persolverentur: quæ de solemnitate omnium apostolorum, postridie festi S. Petri olim celebrata, intelligi nequeunt: hæc enim non habebat vigilias.

bb Locus, loculus antiquis, gentilibus æque ac christianis, sepulcrum erat [Cfr Lupi, Sepulcrum Severæ, pag. 2 et 3 et alii passim.] . Sed postea sæpe dictum de feretro seu capsa reliquiaria: hic tamen sepulcrum significat; ita ut hæc sanatio facta sit anteannum 1353, quo in capsa S. Anatolii reliquiæ positæ sunt. Vicus vero Ham, unde energumenus ille oriundus, ad meridiem oppido S. Michaelis fere adjacet.

cc In oblationibus sæpe quærebatur æqualitas quædam; ut, si cereus offerretur, is ejusdem magnitudinis esset ac puer, vir aut mulier, pro cujus valetudine supplicabatur; sin autem grana aut metalla, æqualitas ponderis attenderetur: ita ut redemptio quædam fieri videretur. Nulla in his superstitio, sed potius pia quædam simplicitas.

dd Dado Virodunensis episcopus designatus est anno 881, eamque sedem tenuit usque ad annum 923. Quod hæc monuit Dado, videtur esse causa miraculum circa annum 890 factum. Propter siccitatem elatæ quoque fuerant S. Balderici et S. Jovini reliquiæ; atque in itinere ceciderat copiosus imber, feretris tamen ne gutta quidem madefactis. In cujus rei memoriam jussit Dado ut quotannis S. Vitonus Viroduno, S. Baldericus Montefalconis et S. Rodwicus Wasloio Gaudiacum portarentur locum: quæ omnia latius videre est apud scriptorum coævum Flodoardum [Vide Act. SS. tom. VII Oct. pag. 925 et not. 926.] .

ee Vestes lineas deponere et laneas induere jam pridem pœnitentiæ modus est, maxime in supplicationibus et peregrinationibus usitatus. Neque nuncomnino abolitus est. Quum olim magistratus civiles ad instituendas peregrinationes reos nonnumquam damnarent, sæpius additur veste lanea eas esse faciendas.

ff De Hattonis castro, vulgo Hatton-Châtel, et ecclesia S. Mauri jam dictum est not. m. Hattonis castrum et Hattonis villa sibi adjacent, ad etesiam oppidi S. Michaelis, a quo undeviginti millibus metrorum distant.

* Vieux-Moutier,

DE S. CILINIA MATRE S. REMIGII LAUDUNI ET REMIS IN GALLIA

POST ANNUM CDLVIII.

SYLLOGE HISTORICA.

Celinia mater S. Remigii in Gallia (S.)

AUCTORE V. D. B.

§ unicus. Scripta Hucbaldi Elnonensis de S. Cilinia. Hujus ætas, laudes et cultus.

Pauca de S. Ciliniæ gestis, sed bona satis et certa ad nos transmissa fuere curis et sollicitudine eorum, [Omnia, quæ innotuerunt de S. Cilinia, desumpta sunt ex S. Remigii, ejus filii, Vitis.] qui S. Remigii, Remensis archiepiscopi et apostoli Francorum, gloriosa facinora posterorum commendarunt memoriæ. Ut ex Hincmaro, qui inter annum 877 et 882 S. Remigii Acta consarcinavit [Act. SS. tom. I Octobris, pag. 64.] , apprime compertum habemus, post medium sæculum VIII innotescebat adhuc ecclesiæ Remensis clericis vetusta et ampla S. Remigii Vita. Ii scilicet viderant librum maximæ quantitatis, manu antiquaria scriptum de ortu, ac vita et virtutibus atque obitu beati Remigii, sanctissimi patroni [Hincmarus, Vita S. Remigii, num. 3, ibid. pag. 131; cfr ibid. pag. 62.] . Sed periit hic liber inter medias calamitates, quibus tempore Caroli Martelli afflicta fuit ecclesia Remensis. Æstimat Hincmarus [Ibid. loc. cit.] , neque forte perperam, ex hoc ipso libro excepta fuisse a celeberrimo Venantio Honorio Clementiano Fortunato, presbytero et dein Pictaviensi episcopo, aperto sermone aliqua miracula, quæ in populo recitarentur, quemadmodum inter annum 565 et 595 Ægidius, quartus post S. Remigium Remensis episcopus, eum rogarat [Ibid. loc. cit.] . Et quidem, etiamsi Fortunatus primus complexus esset S. Remigii gesta, quum scriptor gravis sit et coævus eorum qui cum sanctissimo viro vixerant, non facile spernenda est ejus fides et auctoritas. Atque ex illa ejus scriptiuncula, quam breviorem S. Remigii Vitam appellare solent, omnia fere colligemus quæ de S. Cilinia cum lectore communicabimus. Hincmarum quoque testem adhibebimus atque ejus breviatorem Flodoardum; sed minus eorum dictis inest pondus, quippe qui vulgaribus narratiunculis justo plus aurem applicuerint.

[2] [Varii varia Huchaldo, Elnonensi monacho, tribuunt scripta de S. Cilinia;] In libris bibliographicis aliisque multus sermo fit de Vita aut Historia quam scripsisset Hucbaldus, Elnonensis seu S. Amandi monachus, qui circa ann. 930 obiit, annos natus fere nonaginta. Si Fabricium [Bibliotheca med. et inf. Lat. v° Hucbaldus.] et Oudinum [Commentarius de scriptoribus ecclesiasticis, tom. II, col. 418.] audias, scripsit Hucbaldus histotoriam S. Ciliniæ, matris B. Remegii, Francorum apostoli, necnon officium atque cantum de eadem; si aurem des Mabillonio [Annales Benedictini, lib. XXXIX, num. 81. tom. III, pag. 268.] , Hucbaldus Nivernis libellum de vita sanctæ Ciliniæ, matris B. Remigii, reperit, eamque carmine celebravit; si Bailletum [Des Vies des Saints, Table des auteurs, ad 21 Octobris.] conveniamus, is testabitur stylo ligato scripsisse Hucbaldum S Ciliniæ Vitam; et demum, ut alios omittam, Ziegelbauer [Historia rei literariæ O. S. B. part. IV, cap. 4, tom. IV, pag. 409.] et anonymus monachus S. Vitoni scriptor Bibliothecæ Benedictinæ [Bibliothèque générale des écrivains de l'ordre de S. Benoit, tom. I, pag. 510.] , memorant Historiam seu Vitam S. Ciliniæ, matris S. Remigii, ab Hucbaldo conscriptam fuisse. Contra D. Rivet [Hist. litteraire de France, tom. VI, pag. 211 et seqq.] in dubium revocat an Nivernos umquam iverit Hucbaldus; quo incertum facere videtur an occasio fuerit erudito huic monacho aliquid scribendi de S. Cilinia: cæterum se clarius a nobis lumen exspectare profitetur.

[3] [verum hæc nondum inventa: et si antiquorum inspiciantur testimonia, maxime Philippi, abbatis Bonæ Spei,] Verum enimvero, quum Hucbaldi de S. Cilinia scripta non amplius superesse videantur (toties enim expetita sunt, neque umquam reperta), valde difficile est statuere quid literis commendarit Elnonensis magister; maxime quod antiquiores scriptores minus inter se conveniunt. Certum tamen est aliquando Nivernis versatum esse Hucbaldum, quum illinc, ut apprime constat ex ejus epitaphio [Ibid., pag. 213.] , ex Philippo ab Eleemosyna seu abbate Bonæ Spei [Act. SS. tom. III Junii, pag. 34.] et ex Guntero [Ap. Reiffenberg, Chronique rimée de Philippe Mouskes, tom. I, pag. 531.] , qui anno 1107 Elnone obiit, reliquias SS. Julittæ et Cyrici in Amandinum asceterium transtulerit. Neque dubitandum arbitror quin reapse de S. Cilinia quidpiam scripserit Hucbaldus. Ille idem enim Philippus, quem nemo non novit S. Bernardo coævum fuisse et familiarem, in Historia translationis SS. Cyrici et Julittæ, quam ad abbates Elnonenses Hugonem et Joannem misit [Ibid. pag 524.] , hæc aperte tradidit [Act. SS. tom. III Junii, pag. 34.] : Urbem expetiit Nivernensem …; ubi cum moraretur cum episcopo, ita ejus hæsit contubernio, ut comes ipsius fieret in omni negotio. Nam idem pontifex eum sic accivit familiarem, ut suam ei crederet supellectilem. Et quia antistes educendæ pubertatis incrementum acceperat Rhemis, jussit eum modulatorem fieri super historia B. Ciliniæ, S. Remigii matris. Quæ verba nequaquam intelligenda sunt, quasi musicis numeris (nam et egregius musicus erat [Vide ejus opuscula metrica ap. Gerbert, Scriptores de Musica, tom. I et ap. Migne, Patrologia, tom. CXXXII, col. 905 et seqq.] ) notasset antiphonas post lectiones nocturnorum cantandas quæ sæpe dicuntur historiæ [Cfr Cangius, Glossarium med. et inf. Latinitatis, V° Historia.] ; sed quod carmine complexus esset gesta S. Ciliniæ. Ita tradit ibidem Philippus composuisse Hucbaldum de S. Andrea modulamen Antiphonarum: sed et quarumdam Laudum habentinum “Quæ vere pia laus” initium.

[4] [ex quo omnes alii immediate aut mediate sua acceperunt, non invenit Hucbaldus Nivernis S. Ciliniæ Vitam, nec scripsit; sed de his, quæ S. Remigii dabat Vita, unum alterumve hymnum composuit.] Meyerus, qui anno 1551 suos annales primum edidit, hæc ad annum 950 scripsit [Commentarii sive annales rerum Flandricarum, fol. V° 16.] : Obiit Hucbaldus monachus Elnonensis, qui Ciliniam, matrem divi Remigii, Remorum archiepiscopi, pulchro celebravit carmine, habitansque apud episcopum Nivernensem, impetravit ab eo corpus divi Cirici, parvi quidem pueri, sed magni martyris, idque Elnonam portavit in cœnobium divi Amandi: quæ, ni fallor, ex Philippo ab Eleemosyna excerpsit. Meyeri de hoc carmine verba retulit Molanus in Usuardum suum inter annotata ad diem 21 Octobris [Usuardi Martyrologium, edit. 1568.] ; atque hinc videtur procudisse Miræus in suis ad Sigeberti Gemblacensis scriptores ecclesiasticos scholiis [Bibliotheca ecclesiastica, pag. 147.] Historiam S. Ciliniæ, matris B. Remigii, Francorum apostoli. Pronum erat ut deinceps diceretur Hucbaldus Carmen scripsisse et Historiam; neque ii defuere. Præivit forte anonymus quidam Elnonensis, recens satis quippe qui Surium citet. Hic autem in Catalogo Mss. Elnonensium, quo præter alia multa præcipuos Elnonenses scriptores laudat, sive scripta eorum exstarent, sive perdita essent, hæc chartæ commendavit [Ap. Reiffenberg, Chronique de Philippe Mouskes, tom. I, pag. 530.] : Hucbaldus … scripsit Historiam sanctæ Cilinæ, matris S. Remigii, Remensis episcopi, officium et cantus de eadem. Atque hic habes unde Oudinus et Fabricius asserta sua atque etiam verba hauserint. Mabillonius autem ex conjectura locutus videtur aut non satis attendens ad Philippi, Bonæ Spei abbatis, verba: neque enim credibile est post medium sæculum VIII exstitisse S. Ciliniæ Vitam, quam certe adhibuissent Hincmarus et Flodoardus in conscribendis gestis S. Remigii. Quale autem carmen seu modulamen Hucbaldi fuerit, facile est divinare; quum adhuc ejus habeamus simile de S. Theodorico Carmen [Ap. Mabillonium, Annales Benedictini, tom. III, app. num. 34, pag. 642.] , seu ut ipse in præmissa epistola vocat, Modulamen [Ibid. pag. 641.] ; quod nil aliud est quam duplex hymnus, brevibus S. Theodorici præcipua gesta complexus, proxime accedens ad eos quos nunc in Breviario Romano recitamus in festis S. Teresiæ, S. Joannis Cantii et aliorum. Adeoque Carmen seu Modulamen de S. Cilinia verisimillime nil aliud continebat quam quæ de ea leguntur sive in Fortunati breviori, sive in Hincmari fusiori S. Remigii Vita. Jam si quæratur quo hæc sint facta tempore, iterum in medias tenebras venimus. Æstimat Papebrochius [Act. SS. tom. III Junii, pag. 36.] SS. Cyrici et Julittæ reliquias Nivernis Elnonem delatas fuisse circa annum 860; neque ulla est ratio ob quam ab hac sententia recedatur: ita ut censendus sit Hucbaldus paulo ante scripsisse rythmicas S. Ciliniæ laudes.

[5] Quum itaque Hucbaldus non videatur S. Ciliniæ scripsisse Vitam aut Historiam, quumque hactenus nondum reperta fuerint quæ condidit carmina, [Fortunati, Pictaviensis episcopi, verba de S. Cilinia.] superest ut S. Ciliniæ laudes cognituri, ad ipsos fontes redeamus, ex quibus ille idem bibisse visus est. Scripsit itaque de ea Fortunatus, explicans S. Remigii nativitatem, sequentia [Act. SS. tom. I Octobris, pag. 128.] : Hic itaque primis ortus natalibus fulgebat, quem divina pietas non solum priusquam nasceretur, sed antequam conciperetur elegit: in tantum, ut Montanus quidam monachus, dum levissimo sopore quiesceret, tertio fuisset ammonitione pulsatus, ut matri suæ benedictæ Cyliniæ, quod masculum conceptura esset, veridica relatione prædiceret, ut nomen ejus et meritum designaret. Qui illico implevit imperium et fecundissimæ genitrici concepturæ * sobolis gaudia nuntiavit. Illa vero sicut fidei credulitatis non apparuit dubia, ita suscepit in partu, quem præscierat in utero. Haud morosa exstitit; ut certa, felicissimum pignus secura protinus edidit, quod prius corpore concepit. In quo assidue venturæ ætatis merita dulcis infantia designabat, et quod ante conceptum mater agnoverat, ante tempora jam videbat. Neque plura habet Fortunatus quæ quoquam modo ad S. Ciliniam spectent.

[6] [Nobilis hæc fuit, Æmilii uxor, duorum sanctorum mater et tertii sancti avia.] De S. Ciliniæ nobilitate consentiunt Hincmarus, Flodoardus [Ibid. pag. 65.] , et Milo Morinensis, aut quisquis orationem panegyricam de S. Principio scripsit [Act. SS. tom. VI Septembris, pag. 61.] : qui et maritum ejus Emilium seu Æmilium fuisse dicunt. Hunc, non secus ac sanctos filios Remigium et Principium, impense laudat S. Sidonius in epistola XIV libri VIII inter eas, quas edidit Sirmondus. His enim verbis Principium convenit [Act. SS. tom. I Octobris, pag. 65 et 66.] : Cujus (Antiolii ignotæ sedis episcopi) relatu, qui pater vobis, quique qualesque vos fratres, qua morum prærogativa pontificatu maximo ambo fungamini, sollicitus cognoscere studui, et gaudens cognovisse me memini. Cui patri, quondam videlicet vos habenti, vix domus Aaron pontificis antiqui merito compararetur. Tres filios ex suo matrimonio suscepit S. Cilinia, scilicet S. Principium, anonymum S. Lupi patrem et S. Remigium; quæ his verbis exponit Hincmarus [Ibid. pag. 135.] : Beata siquidem Cilinia, intenta piis operibus, licet corpore teneretur in mundo, mente tamen conversabatur in cælo. Quæ in flore juventutis suæ pepererat de unico viro suo Emilio Principium, postea Suessorum civitatis sanctum episcopum, et fratrem ejus, fratrem beati Lupi episcopi, ejusdem Principii successoris, qui usque ad ultima gloriosi Remigii tempora sacerdotio est functus, sicque defunctus. Quod Flodoardus, hæc contrahens, omisit verba fratrem ejus, hinc orta est nonnullis opinio duos tantum filios fuisse S. Ciliniæ, S. Remigium videlicet et S. Principium, atque hunc ante episcopatum matrimonii vinculis constrictum fuisse. Sed ex claris Hincmari verbis illustranda esse Flodoardi obscuriora nemo non videt. Cæterum vide dicta Suyskeni nostri in Commentario de S. Remigio [Ibid. pag. 66.] , Cuperi in Sylloge de S. Principio [Ibid. tom. VII Septembris, pag. 61.] et collegæ mei in Commentario historico de S. Lupo [Ibid. tom. VIII Octobris pag. 449.] .

[7] [Nata videtur circa iniens sæculum V: non probantur pleraque] Ex ætate liberorum cognoscenda S Ciliniæ ætas. Porro nunc inter eruditos satis convenit S. Remigium natum esse circa annum 436, ordinatum episcopum circa annum 458 et vita functum circa annum 532 idibus Januarii [Cfr Act. SS. tom. I Octobris, pag. 70.] : unde colligendum videtur anno 436 S. Ciliniam adhuc viridis ætatis fuisse; [mirabilia quæ de partu, quo S. Remigium edidit, narrantur.] ita ut circa annum 400 nata fuerit. Verum apud Hincmarum ejusque sequaces longa narratio est de senectute, qua afflicta fuerit S. Cilinia non secus ac maritus Æmilius, quum S. Remigium concepit utero. Instituitur enim ibidem [Ibid. pag. 135.] inter S. Montanum, eremitam illum, de quo etiam dixit Fortunatus, et S. Ciliniam longum colloquium: quo hæc mariti suasque effœtas vires et senectutem objicit, contendens fieri non posse ut concipiat et lactet prænuntiatum filium; ille vero respondet: Scias cum ablactaveris puerum Remigium, de lacte tuo perunges oculos meos, et recipiam lumen: nam Montanus ab Hincmaro cœcus fuisse dicitur. Quo etiam facit quod olim multus apud Remenses sermo fuit de S. Balsamia, quæ S. Remigii nutrix fuisse habetur, quod S. Cilinia filium lactare non posset, et de qua dicemus ad 16 Novembris. Verum, quum Hincmarus plures fabulas in Vitam suam S. Remigii admiserit; quum nil de his omnibus habeat Fortunatus; quumque insuper S. Cilinia nobilis esset et honesta femina, adeoque pudori matronali consuluisse censenda sit; malim Fortunati simplicitati, quam Hincmari abundantiæ confidere. Cæterum ipsi Remenses, quamquam in Breviario, quod anno 1759 excudendum curavit archiepiscopus Armandus Julius de Rohan, proxime accessum sit ad Hincmari verba, dubito tamen an vehementer adhæreant huic narrationi. Ea certe nonnihil immutata est in primo ex decem tapetibus, quibus S. Remigii vita exhibetur. Proponitur enim ibi non S. Cilinia ungens S. Montani oculos, sed S. Remigius puer eosdem manu tangens [Cfr Tarbé, Trésors des églises de Reims, pag. 324.] : quod miraculum in officio S. Ciliniæ, ad 21 Octobris Breviario Noviomensi anni 1650 inserto, similiter ad S. Remigium refertur. Sed si abjudicare licuit S. Ciliniæ, quidni potiori jure S. Remigio? Quocirca nemo, ut equidem spero, ægre feret quod eundum arbitrer in sententiam Suyskeni [Act. SS. tom. I Octobris, pag. 67.] , cui ea omnia, quæ Hincmarus aliique Fortunati dictis hoc loco addidere, parum placent. Esto itaque S. Ciliniam ortam esse circa iniens sæculum V, et tres genuisse filios adulta ætate, non tamen effœta.

[8] [Habitavit et mortua est in agro Laudunensi, verisimiliter Cermaci;] De reliquis ejus gestis nil innotescit. Ex probabili conjectura addidere ii, qui Breviarium Remense anno 1759 ediderunt, sequentia: Infantem suum Deo obtulit pia mater, in eoque christiane instituendo nihil omisit, ut vocationi divinæ aliquando responderet. Sic Cilinia e virtute in virtutem profecit ac sanctitate in dies illustrior, demum meritis plena migravit ad Dominum. Ejus reliquiæ asservantur religiose in ecclesia sancti Remigii. In agro Laudunensi * vixisse S. Ciliniam constat ex Hincmaro [Ibid. pag. 135.] et Flodoardo [Historia Remensis, lib. I, cap. 10, in Bibliotheca Patrum Lugdunensi, tom. XVII, pag. 512.] , de S. Remigio scribentibus: Ortus est … in pago Laudunensi. Mortuam ibidem esse innuunt vetera, quæ inferius referam, ad Usuardum auctaria, quibus ejus natalis (sive hoc verbo felicis obitus memoria, sive nuda festivitas designetur) Lauduni seu Lugduni Clavati statuitur. Marlotus vero, propius inquirens in natalem S. Remigii aut S. Ciliniæ habitationis locum, hæc scripsit [Metropolis Remensis historiæ, lib. II, cap. 2, tom. I, pag. 140.] : Locus etiam, ubi puer eruditur, vulgo Cerniacum dicitur, villa in Laudunesio. Probabilius tamen est paternam domum apud Lauriniacum vel Labriniacum extitisse, ubi B. Remigius ossa suæ genitricis posuit, more tunc ob persecutiones usitatissimo; quod ms. codex seu Registrum visitationis eminentissimi cardinalis Borbonii adhuc confirmat. Verum quum, ut ex nostro Renato de Ceriziers [Les commencemens de la France Chrestienne sous S. Remy, pag. 21.] colligere quotusquisque potest, olim ferretur S. Remigius natus et educatus fuisse Cerniaci, (qui vicus vulgo dictus Cerny, tribus leucis distat a Lauduno, jacetque in minori pago de Craonne,) equidem non ausim cum Marloto ab ea vetere traditione discedere, quod S. Cilinia in castello Labriniaci sepulta fuit. Re quidem vera ordinarie sepeliebantur tunc temporis in eo loco mortui, ubi diem obierant; sed hæc certa lex non erat, et exempla ejus ævi nota sunt contraria [Cfr de S. Maximino, episc. Trevirensi, Alexander Wiltheim, Luciliburgensia Romana, lib. III, cap. 2, pag. 97 et 98.] .

[9] [mortua est post annum 458, cæterum incerto tempore et sepulta a S. Remigio.] In Calendario, quod ad frontem Breviarii Remensis anni 1759 legitur, dicitur S. Cilinia ad cælos migrasse circa finem sæculi VI; Castellanus in Martyrologio universali satis habet ejus nomini apponere sæculum V; in Martyrologio autem Parisiensi cardinalis de Noaliis vita functa perhibetur S. Cilinia anno 450 vel 470; in Missali Suessionensi anni 1745 circa finem V, initium VI sæculi. Atque alii aliter. Quid ergo in media hac varietate? Imprimis certum est in Breviario Remensi mendum cubare, quod tam enorme est ut solis typothetis adscribi posse videatur. Credibile etiam non est S. Ciliniam anno 450 abiisse ad superos. Quum enim testamentum prolixius S. Remigii, licet id mihi non secus ac decessoribus [Act. SS. tom. I Octobris, pag. 106 et seqq.; De Bye, Réponse de l'ancien des Bollandistes … touchant le testament de S. Remi, 1788. Réplique de l'ancien des Bollandistes, 1781; Acta S. Belgii, tom. I, pag. 604 et seqq.] suppositum aut mirum in modum interpolatum habeatur, ita tamen antiquum sit ut Hincmaro et Flodoardo cognitum fuerit [Act. SS. tom. I Octobris, pag. 108.] . flocci faciendæ non videntur quæ in eo continentur notitiæ historicæ. Atqui inter donationes, quas ibidem S. Remigius fecisse perhibetur patrueli suo S. Lupo, Suessionum episcopo, venit Labrinacum, ubi ossa, inquit, genitricis meæ posui [Ap. Flodoardum, Hist. Rem. eccl. lib. I, cap. 18, Bibliotheca PP. Lugdun., tom. XVII, pag. 519 E.] ; quibus, si quid intelligam, indicatur S. Remigium, quum matris funus curavit, non solum puberem fuisse, verum etiam episcopum; quum secus id officium potius fuisset S. Principii et patris S. Lupi, fratrum natu majorum. Oportet itaque matrem terrenam hanc cum spiritali vita commutasse post annum 458, quo circiter S. Remigium pontificali mitra indutum fuisse diximus supra. Maritus Æmilius mortuus fuit antequam S. Sidonius Apollinaris [Lib. VIII, cap. 14, ap. Migne, Patrologia, tom. LVIII, col. 612.] suam ad S. Principium dedit epistolam, in qua scilicet ille dicitur tam eximios quondam habuisse filios; atque hæc scripta sit oportet ante annum 472 aut certe 482, quandoquidem diutius non vixit S. Sidonius [Cfr Gallandius, ap. Migne, tom. cit. col. 438 et 439.] . Sed neque hinc certum deducere argumentum licet, etsi plures in recentioribus libris ponunt (quo auctore nescio) S. Ciliniam mortuam esse viduam. Quibus omnibus consideratis, initio ejus obitum signavi post annum 458. Quod autem ipse Remigius, Remensis episcopus, matrem deposuit in Laudunensi agro, nil mirum; quandoquidem hæc tellus tunc pars diœcesis Remensis erat: enimvero ille idem circa annum 500 eam a territorio suo decidit ut ibidem episcopatum erigeret. [Cfr Acta SS. tom. I Octobris, pag. 96 et 97.] . Addiderim hic tandem Labrinacum, quod et Labriniacum et Lauriniacum, idem mihi esse ac castellum seu viculus Lavergny, duabus fere leucis ad ortum brumalem distans a Lauduno, et pars parœciæ de Parfondru [Cfr L'Expilly, Dictionnaire de la France, V° Lavergny.] .

[10] [Obscurum est quo tempore S. Ciliniæ corpus translatum sit.] Quamdiu autem jacuerit Labriniaci S. Ciliniæ corpus, frustra inquisivi. Molanus jam in prima editione sua Martyrologii Usuardi ad diem 5 Aprilis hanc inter additiones protulit memoriam: Lauduno Clavato prima translatio S. Celiniæ matris S. Remigii episcopi; quæ annuntiatio in sequentes ejusdem editiones et in Catalogum sanctorum Ferrarii, in Martyrologium Germanicum seu Canisianum Wallasseri et in Gallicanum Saussaii transiit. Sed quid (quod alias non solet) omisit Molanus indicare unde hæc acceperit? non quod dubitem accuratissimum virum processisse sine vade et teste, sed ut alia adjuncta cognoscere liceret. Neque Hincmarus, neque Breviaria Remense et Noviomense quidpiam de hac habent translatione; ita ut pronum esset conjicere eam non fuisse factam ante sæculum X. Verum ex altera parte, quum Nivernensis episcopus ideo sæculo IX Hucbaldo Elnonensi in mandatis dederit carmina de S. Cilinia scribere, quod educatus et eruditus fuerat Remis, seu, ut Philippus ab Eleemosyna loquitur, quia antistes educendæ pubertatis incrementum acceperat Rhemis, indicium est jam tum in S. Remigii monasterio cultam fuisse S. Ciliniam et proin ejus illuc corpus jam fuisse translatum. Non enim ante omnem hominum memoriam in universa diœcesi Remensi S. Cilinia colitur; cujus quippe nomen et festivitas omnino adhuc absunt a Breviario Remensi, quod anno 1650 Ludovicus a Lotharingia archiepiscopus edendum curavit; neque scio id ante sæculum XVIII illuc illatum fuisse: sed peragebatur tantum in archimonasterio, quod modo memorabam.

[11] [Insignes reliquiæ servatæ in S. Remigii Remis.] Verum neutrum argumentum valde firmum est; atque id unum certum a longissimo tempore usque ad conversionem rerum Gallicarum, quibus superiori sæculo non minus religio quam regia majestas prostrata est, S. Ciliniæ corpus seu saltem partem notabilem in S. Remigii monasterio servatum fuisse, pretiosissima inclusum arca. Eam capsam laminis aureis coopertam appellat Marlotus [Metropolis Remensis hist. lib. III, cap. 10, tom. I, pag. 337.] ; scriptores Galliæ Christianæ auctæ, altare maximum laudantes, hæc tradidere [Gallia Christiana, tom. IX, col. 222.] : Pone aram pyramis assurgit, triplici velut contignatione distincta; inferior, quæ quadrata est, B. Gibriani thecam continet; media S. Ciliniæ; superior eleganti lipsanotheca, instar pyramidis, brachium S. Philippi apostoli continente, exornatur. Hinc quotannis, feria secunda Pentecostes deponebatur S. Ciliniæ feretrum, ut in processione, quam hac die clerici metropolitanæ ecclesiæ instituebant, una cum capsis reliquiariis aliorum monasteriorum publice deferretur [Tarbé, Trésors des églises de Reims, pag. 23.] . Qui usus sæculo XIII jam exstabat, siquidem anno 1309 abbas Altivillaris, qui contendebat feretrorum delationem non de jure, sed de beneplacito fuisse, adeoque SS. Helenæ et Nivardi lipsanothecas non miserat, coram curia ecclesiastica causa cecidit [Ibid. loc. cit.] . Anno 1790 inscripta est theca S. Ciliniæ cum reliquis capsis aliisque cimeliis inventario seu indici, quem municipes Remenses fecere [Ibid. pag. 176.] ; quæ res viam stravit ad rapinam auri et argenti et ad sacrarum reliquiarum inhumationem. Anno 1792 hæc violatio perfecta est.

[12] [S. Ciliniæ memoria in martyrologiis,] Sub medium sæculum IX S. Ciliniam cælitum jam accepisse honores ex his, quæ fuse de Hucbaldi Elnonensis carmine disseruimus, sponte sequitur. In codice Usuardino Dervensi diœcesis Catalaunensis, sæculo IX aut X confecto [D. Bouillart, Usuardi Martyrologium sincerum, pag. XXXI.] , ad 21 Octobris legitur [Ibid. pag. 173.] : Civitate Lugdunensi, sanctæ Ciliniæ matris beatissimi Remigii Remorum archiepiscopi; similiter in Heriniensi, quem sæculo XI ad usum alicujus Remensis provinciæ aut potius diœcesis monasterii conscriptum fuisse ostendit Sollerius [Usuardi Martyrologium, pag. LV et LVI.] , ad eamdem diem habes [Ibid. pag. 616.] : Item in castro Laudunensi, sanctæ Ciliniæ, matris B. Remigii Remensis archiepiscopi: brevius in Tornacensi, scripto sæculo XIII vel ad usum vel ex codice Altivillaris [Ibid. pag. LVI.] in Remensi diœcesi: Civitate Laudunensi, sanctæ Ciliniæ; nonnihil aliter in Centulensi seu S. Richarii, quod diœcesis Ambianensis monasterium erat: Lauduni Clavati, sanctæ Ciliniæ, matris S. Remigii. Similes commemorationes reperire est in auctariis Usuardinis Bruxellensi, Aquicinctino et Antverpiensi Maximo: quæ omnia intra pristinam provinciam Remensem confecta. Quibus addenda Ultrajectinum, Leydense et Hagenoyense, et editiones Lubeco-Coloniensis, Greveni et Molani. Ex Molano transtulit Baronius S. Ciliniæ nomen in Martyrologium Romanum; quod et receptum in Parisiense. Non Lauduno, sed Remis adscripta S. Ciliniæ memoria in Martyrologio Ebroïcensi, atque his quidem verbis: Remis sanctæ item Ciliniæ, matris beati Remigii Remensis episcopi, quæ ipsum Deo prænuntiante concepit et feliciter natum sanctissime educavit.

[13] [ejusque in paucis diœcesibus provinciæ Remensis festivitas.] Verum, si has in Martyrologiis factas commemorationes excipias, numquam late propagatus fuisse videtur S. Ciliniæ cultus. Ut jam monui, in Breviario Remensi diœcesano anni 1630 nil reperitur in S. Ciliniæ honorem; et in Breviario anni 1759, non ad diem 21 Octobris, qua fit de octava dedicationis, sed ad 29 ejusdem mensis officium semiduplex minus præscribitur. Nil quoque indicitur in Bellovacensi anni 1554, neque in aliis posterioribus quæ penes me sunt. Idem dixerim de Ambianensibus, quorum antiquissimum, quod habeam, excusum est anno etiam 1554. Cameracensi, edito 1509, quoque utor et pluribus posterioribus: neque hic quidpiam de S. Cilinia reperire est. Neque in diœcesibus Tornacensi, Bononiensi et S. Audomari aliquid de S. Cilinia actum; de Catalaunensi nil habeo quod dicam: adeoque, quantum sciam, peractum est tantum S. Ciliniæ festum in diœcesibus Laudunensi, Noviomensi, et sæculo XVIII in Remensi, adeoque et in Suessionensi; in cujus Missali, anno 1745 edito, notatur pridie festi filii sui S. Principii, episcopi Suessionensis, id est 24 Septembris; quod postea mutatum, suppressa omni plane de S. Cilinia commemoratione et S. Principii Officio ad ritum simplicem redacto: sic res habet in Ordine divini officii recitandi in diœcesi Suessionensi anni 1827. Ex quibus etiam liquet quam varius et instabilis fuerit S. Ciliniæ cultus, utpote cujus nomen jam insertum, jam deletum fuit in libris liturgicis, inscriptumque calendariis ad 5 Aprilis, ad 24 Septembris et ad 21 et 29 Octobris. Quod autem in mutando die cultus tam faciles fuere recentiores, videtur inde ortum, quod Castellanus ad marginem Martyrologii sui Universalis scripserat S. Ciliniæ, matris S. Remigii, natalem die 21 Octobris notatum fuisse, quod eadem die altera Cilinia, videlicet virgo Meldensis, colebatur. Verum tam antiquus est S. Ciliniæ Laudunensis seu Remensis cultus, ut id assertum divinatio potius sit quam conjectura et ut vices forte invertendæ sint. Quocirca præstat hæc et alia multa relinquere in tenebris quam falso lumine affundere. In fine adjiciam in Kalendario seu Directorio Nivernensi anni 1637 plane omitti S. Ciliniæ nomen, quamquam sæculo IX ejus promovendam gloriam procuravit illius sedis antistes.

[Annotata]

* intellige concipienda

* Le Laonnois.

DE S. AVIA VIRGINE ET MARTYRE IN GALLIA

SÆCULO FORTE VI.

SYLLOGE CRITICA.
Gesta parum nota; cultus in pristinis diœcesibus Parisiensi, Bononiensi, Rothomagensi, Venetensi, Remensi et aliis.

Avia virgo et martyr in Gallia (S.)

AUCTORE V. D. B.

S. Aviaminter prætermissos ad diem 2 Maji retulerat Papebrochius, eamque simul cum S. Ursula illustrandam remiserat ad diem 21 Octobris. [Alii fere S. Aviam sociam S. Ursulæ, alii eremitissam Bononiensem,] Sed brevi post monitus a Castellano hæc recta non esse, pauca de ea in chartam jecit in appendice ad eumdem mensem Majum [Act. SS. tom. VII Maji, pag. 542.] ; ita tamen ut omnia pene integra reliquerit. Quapropter hic fidem addere conabimur promissis quæ decessor inter Prætermissos ad 2 Maji publice fecit. Porro in quinque saltem diœcesibus colebatur S. Avia neque uspiam fere de ea tradebantur eadem. Confusa fuit imprimis cum ficta S. Aurea, quæ in S. Elisabethæ Schonaugiensis de S. Ursula et sociabus Revelationibus filia regis Siciliæ fuisse perhibetur et S. Ursulæ socia. Hæc omnia licet fabulosa sint et piæ phantasiæ ludibria, ut in Commentario de S. Ursula fuse ostensum est, plurimum amplificarunt Damasus a S. Ludovico, Carmelita Provinciæ Turonensis [Sainte Ursule triomphante des cœurs, de l'enfer, de l'empirée, pag. 337 et seqq.] et Franciscus Giry ex ordine Minimorum [Les vies des Saints, tom. I, col. 1341 et seqq.] : adeo ut lapsus fuerit Papebrochius, quum S. Aviam cum S. Aurea Parisiensi, quæ die 4 Octobris colitur, confusam fuisse dixit [Act. SS. tom. VII Maji, pag. 542.] . In Bononiensi agro cultum quoque nacta est, sed aliis omnino laudibus ornata. Ibidem quidem de turma S. Ursulæ fuisse dicta est; sed ita ut, quum Ursulana classis Rhenum versus pergeret, ejus navis, a reliquis avulsa, appulerit Bononiam; quæ civitas ad littus maris e regione Angliæ est, in tractu cui nunc vulgare nomen Pas de Calais. Accipe historiam a Malbrancquio [De Morinis, lib. II, cap. 30, tom. I, pag. 182.] : Ad Bononicum portum, inquit, tempestate jactatam alteram earum (scilicet navium S. Ursulæ et sociarum) navim fuisse testimonio est Aurea seu Avia puella, quæ illic e rate suum prope onus effundente projecta est, et ad littus evasit Bononicum. Excepta ab indigenis sedem fixit in Morinis, in silva, cui Diverniæ oppidum est conterminum, quatuor Bononia dissitum leucis, idque ad Romanam viam. Illic aliquot transegit annos cum multa sanctimoniæ laude, donec alia rursum facta est incursatio hostium, qui virginem egregie suæ pudicitiæ et religionis castra tutantem exocularunt, capiteque plexerunt. Ita fert, addit Malbrancquius, anno scribens 1639, Diverniensis traditio (equidem sicr em mihi retulit istius oppidi quadraginta quatuor annorum curio) et antiqui adhucloci monimenta advenas ad se pelliciunt. Nam residuum est etiamnum sacrarium cum domicilio ejus nomini dicatum, quod ab omni ævo ab anachoretis excultum fuit.

[2] [alii martyrem diris modis vexatam dixere.] Imblevillæ in Normannia, ubi capella S. Aviæ olim quoque condita est, alia omnino perhibebantur, ut ex vetustis carminibus gallicis, quorum exemplar typis impressum illic olim asservabatur [Damase de S. Louis, Sainte Ursule triomphante, pag. 349; les Vies des Saints, tom. I, col. 1345.] , novimus. Tradebatur hoc scripto S. Avia virgis et scorpionibus crudeliter flagellata fuisse; corpus ejus, ita cæsum ut ossa apparerent, hirsuto cilicio a barbaris confricatum; aqua calida et salsa exasperatæ plagæ; mamillæ cultris obtusis desectæ, aliaque addita tormenta; carcere dein macerata fuisse beata virgo, sed divino lumine recreata atque etiam consolatione angeli cælestis, qui calicem passionum ut Christo Domino ostendit; adeoque beata Maria Virgo ei per carceris crates ternis hebdomadibus tres panes albos, angelorum manibus factos, porrexisse; interea barbari non cessasse a minis et leones ad eam misisse, qui nedum nocuerint ei potius serviverint, donec tandem vitam pro Christo profuderit. Sed planum est hæc ex alterius sanctæ Passione, ornatu aliquo adjecto, afficta fuisse, quemadmodum vel ex sola leonum præsentia abunde manifestum est. Hinc tamen in muro exteriori ecclesiæ seu capellæ, quam olim Parisiis habebat, cernere erat imaginem ejus anaglypham, qua per fenestræ crates prospiciens exhibebatur [Act. SS. tom. VII Maji, pag. 542.] ; Rothomagi vero in templo eremitarum S. Augustini picta erat turri inclusa, ad cujus pedes cernebatur angelus calicem ei demonstrans [Damase de S. Louis, pag. 349; cfr Giry, les Vies des Saints, tom. I, col. 1346.] ; Nannetis demum vir coronatus et a puero (forte angelo) sociatus eidem offert calicem in speciem fere viatici [Damase de S. Louis, pag. 350.] .

[3] [Ejus cultus in diœcesibus Venetensi, Rothomagensi et Rhemensi;] In diœcesi Venetensi in Britannia Armorica, in qua ad 2 Maji secundum Proprium Sanctorum anni 1652 S. Aviæ virginis et martyris commemoratio fiebat [Act. SS. tom. I Maji, pag. 169.] et juxta Proprium anni 1660 S. Aviæ virginis et martyris (officium) semiduplex de communi [Tresvaux, les Vies des Saints de Bretagne, tom. I, pag. XXXV.] , ferebatur ea apparuisse in Pleumelec prope oppidum Avray, ibique sanctificasse sessione aut tactu et benedictione sua lapidem et duos fontes, non procul a mari sitos. Ex hac persuasione ortus mos imponendi pueros debiles vel in foramine hujus lapidis vel in altero fonte, (in altero autem oculos lavant.) Qua ratione quum, ut traditur, multis pueris gressus obtentus fuisset, (ratione nominis (ut sæpe fiebat [Act. SS. Auctarium, tom. V Octobris, pag. 25.] ) ab his qui avii seu viam ire non poterant invocata est), ab accolis et peregrinis pulcrum prope fontes sub S. Aviæ nomine et patrocinio exstructum fuit oratorium, in quo remum manu tenens exhibetur [Giry, les Vies des Saints, tom. I, col. 1346; Damasus a S. Ludovico, pag. 347.] . In eadem diœcesi exstat parœcia, unam leucam septentrionem versus a Venetis distans, cui vulgo nomen Saint-Avé [Dictionnaire universel de la France, tom. IV, pag. 456.] seu Évé [Tresvaux, Vies des Saints de Bretagne, tom. I, pag. LI.] ; quam formam masculinam jam pridem in rotulis nobilitatis Armoricanæ in usu fuisse testatur apud R. D. Tresvaux [Ibid. loc. cit.] Alexius Lobinavius. Erroneus hic scribendi modus hinc ortus quod sermone. vernaculo Sainte Avé seu Sainte Évé non aliter effertur ac Saint Avé seu Saint Évé. Partem reliquiarum S. Aviæ possidet parœciæ hujus templum [Ibid. loc. cit.] . Pleræque aliæ sacræ exuviæ servari dicebantur olim in abbatia puellari Cisterciensi S. Antonii ad Campos [Giry, les Vies des Saints, tom. I, col. 1346.] ; negare non ausim, sed timeo ne potius unius Ursulanæ Coloniensis virginis fuerint. Mellentum ad Sequanam venerabatur eam ut patronam titularem sui templi, atque ejus nomini capellas erexit Imblevilla in diœcesi Rothomagensi et Bellavilla in Rhemensi. Imblevillæ historiam vernaculam servatam fuisse diximus. Bellævillæ exstabat vetus officium proprium novem lectionum, martyrium continens. Ibidem habitabat eremita. In Mante, Vernon aliisque Normanniæ locis solebat invocari in omnibus fere animæ et corporis necessitatibus. Colebatur etiam in ecclesia collegiata prope Aurelianos; in Troissy, parochia pristinæ diœcesis Suessionensis in Campania; atque etiam vetusta ejus imago cernebatur in templo vici La Queue, in Bria, et in S. Michaelis Posiaci [Damase de S. Louis, pag. 350 et 351.] .

[4] [item Parisiis in domo S. Aviæ cujus fata explicantur;] Verisimiliter Philippo Augusto, S. Ludovici proavo, regnante, consecrata est Parisiis sub ejusdem sanctæ patrocinio ecclesia [Ibid. loc. cit.; Du Breul, Antiquités de Paris, pag. 615.] ; unde adjacens platea nuncupata est Sainte-Avoie, appellatione eodem modo detorta ac latinum via in voie. Id oratorium cum adjacentibus domibus partim coemit anno 1283 Joannes Sequence, parochus S. Mederici, partim ejusdem ecclesiæ canonici anno 1290 [Lebeuf, Histoire de la ville et de tout le diocèse de Paris, tom. I, pag. 271 et 272.] . Triennio in eo collocatæ Bonæ Mulieres, seu pauperes viduæ, quæ vivendi modum Beghinarum adoptarunt [Du Breul, Antiquités de Paris, pag. 615.] . Paulo ante annum 1308 [Lebeuf, Histoire etc., pag. 272.] , expensis (ni fallar) Joannis Hersant, parochi S. Mederici [Du Breul, Antiquités, pag. 615.] , capella seu oratorium de novo factum in domo Bonarum mulierum sita Parisiis infra portam Templi in terra et dominio de parochia ecclesiæ S. Mederici [Lebeuf, pag. 272.] . Ineunte sæculo XVII ruinam trahebant ædes [Du Breul, pag. 616.] atque anno 1610 tres tantum [Ibid. pag. 670.] et anno 1620 novem supererant Beghinæ [Ibid. pag. 272.] , quum hæ melioris vitæ desiderio et consilio Guidonis Houisier, parochi S. Mederici, statuerunt vitam Ursulanarum monialium amplecti; de qua re anno circiter 1620 [Ibid. pag. cit.] certis conditionibus conventum est inter moniales congregationis sanctæ Ursulæ in suburbio Parisiensi sancti Jacobi de Alto-passu et matrem et sorores degentes in loco dedicato sub nomine seu invocatione santæ Aviæ seu Avitæ, Ste Avoie, in urbe Parisiensi, nobili domicella Magdalena l'Huilsier, dicta de Ste Bœfve, (fundatrice alterius conventus Ursulani Parisiensis,) dotante jam dictam domum sanctæ Aviæ de summa mille librarum Turonensium annui et perpetui redditus [Sauval, Histoire et recherches des antiquités de la ville de Paris, tom. III, pag. 149.] . Consensit parochus die 10 Decembris anni 1621 et cardinalis de Retz probavit die 4 Januarii anni sequentis [Ibid. pag. cit.] . Anno 1623 concessæ literæ patentes regiæ [Dulaure, Histoire civile, politique et morale de Paris, tom. V, pag. 457, Paris, 1825.] . Novum postea ibidem conventum ædificaverunt Ursulanæ moniales, quæ ineunte sæculo XVIII erant numero octoginta, magnæ puellarum multitudini doctrinam sanam communicantes [Giry, les Vies des Saints, tom. I, col. 1346.] . Clausa hæc domus anno 1790 et in parte ejus soli anno 1802 synagoga Judæorum exstructa fuit [Dulaure, Histoire de Paris, tom. V, pag. 457 et 458.] .

[5] [item in diœcesi Ebroicensi et alibi. Quæ S. Aviæ gesta admitti posse videntur.] Mirum est non annuntiari S. Aviæ memoriam in martyrologio Parisiensi cardinalis de Noailles; contra in Ebroicensi ad 2 Maji legitur: Eodem die sanctæ Aviæ seu Advisæ virginis et martyris, cujus memoria tum Parisiis, tum etiam in Aremoricis celebris est. Aliquot in locis colitur die 6 Maji; olim ejus festum agebant Ursulanæ Parisienses prima die dominica ejus mensis cum officio de communi martyris et indulgentia plenaria [Act. SS. tom. VII Maji, pag. 542 et Giry, les Vies des Saints, tom. I, pag. 1346.] . Ex dictis manifestum est S. Aviæ cultum Parisiis et maxime in diœcesi Venetensi, ubi vico nomen suum ante omnem hominum memoriam communicavit, multo antiquiorem esse sæculo XII seu potius XIII, quum per SS. Coloniensium virginum reliquiarum dispersionem harum pietas et religio per Gallias propagata est, et proinde S. Aviam nullo modo de earum numero haberi posse. Quin etiam credibile non est eam cum S. Ursula ex Britannia solvisse et ad Bononiensem appulisse agrum: ad summum admitti posset eam sæculo V exeunte aut potius VI, quum tot alii Britanni (quemadmodum in Commentario de S. Ursula declaravimus) in Gallias confugerent, relicta patria, in illas partes venisse: non enim præpropere negandum est eam gente Britannam fuisse; secus non intelligeretur quare a Britannis Armoricanis, vix alios olim quam suos sanctos colentibus, ecclesiasticis honoribus donata fuisset. Reliqua, quæ tradit Malbrancquius, nullam difficultatem habent. Atque hæc de S. Avia extra diem suum, quod erronee ad præsentem remissa fuerit.

DE S. DOMNOLENO, CONFESSORE, IN AGRO AUTISSIODORENSI IN GALLIA.

SÆCULO FORTE VII EXEUNTE.

SYLLOGE.

Domnolenus confessor in agro Autissiodorensi in Gallia (S.)

V. D. B.

§ unicus. Cultus S. Domnoleni; incognita gesta; distinctio a S. Domnoleno Lemovicensi.

Ecclesia Autissiodorensis, quæ, ut ait Tillemontius in Vita S. Germani Autissiodorensis, citatus a Carolo de Caylus in Martyrologii a se editi prologo, [S. Domnolenus, memoratus in Martyrologiis abbatiæ S. Laurentii et Autissiodorensi, nomen suum dedit templo et vico,] etsi non aliis titulis, tamen magno Sanctorum numero, et inter Sanctos eminentiore pietate fuit commendata, recolit hodierna die popularem suum, his annuntiatum verbis: In diœcesi Autissiodorensi prope abbatiam sancti Laurentii juxta Conadam, beati Domnoleni; cujus nulli alii, quos scio, meminerunt typis editi sacri fasti præter indicatum Martyrologium. Huc autem, ut in annotatis adjicitur, inductum est Sancti hujus nomen ex Martyrologio dictæ abbatiæ anno 1271 scripto, et Calendario ejusdem abbatiæ anno 1286 scripto. In Ordinario, cui Calendarium istud præfixum est, feriæ secundæ in Rogationibus Statio designatur “apud Sanctum Domnolenum.” Hinc patet ecclesiam præfatæ abbatiæ vicinam Sancti Domnoleni nomine et patrocinio insignitam fuisse ante sæculum decimum tertium. Cujus rei alterum testimonium colligimus ex veteri Necrologio ejusdem abbatiæ, citato in Gallia Christiana [Tom. XII, col. 432.] ; ubi de abbate Bartholomæo, anno 1295 e vivis erepto, hæc inde desumpta leguntur: IV idus Aprilis obiit felicis memoriæ Bartholomæus abbas hujus ecclesiæ, qui per XXV annos istam peroptime rexit ecclesiam, et acquisivit multa, videlicet de Montogor ubi ædificavit duas grangias, et emit terram de Fontemorini, et cavam nostram fecit cum prisione et claustra murorum nostrorum et multa alia bona tam in libris quam in aliis bonis temporalibus et spiritualibus, quæ longum esset per singula enarrare, pro quo habemus XXX solidos annui reditus sitos super ecclesiam S. Domnoleni. Præterea ejusdem Sancti Domnoleni, ut loquitur præfatum Autissiodorense Martyrologium, nomen etiam nunc retinet vicus, qui vulgo dicitur “Saint Andelain.” Atque hinc de cultu satis constat.

[2] [idem forte est ac sacerdos Autissiodorensis exeuntis sæculi VII,] Quis autem fuerit (ut ejusdem Martyrologii denuo usurpemus verba), aut quo tempore vixerit S. Domnolenus, ignotum. Id unum constat S. Domnolenum vixisse et obiisse in diœcesi Autissiodorensi. Conjicere tamen licet eum esse Domnolenum presbyterum, cujus meminit B. Vigilius Autissiodorensis episcopus in suo testamento, ut videre est in Annalibus Benedictinis D. Mabillon [Tom. I, instrum. num. 24.] , in quo S. Vigilius ait: Do ad unam cappam villam Leodebaro meas portiones, quas de Sperio et Domnoleno presbytero habere videor. Quæ conjectura si valet, vixerit oportet S. Domnolenus finem versus sæculi VII, cum S. Vigilius circa annum 683 supremum obiisse diem statuatur [Lebeuf, Hist. d'Auxerre, tom. I, pag. 140.] . Villa vero illa Leodebaro aliunde incognita mihi est, neque in tabulis geographis Galliæ Cassini ullus mihi apparet prope vicum S. Domnoleni locus, cujus nomen aliquantisper ad Leodebaro accedat. Vicus autem ille, Sancti nostri nomine insignitus, Autissiodoro exeuntibus africum versus jacet, inter Ligerim fluvium et rivum Nodam (Noain), et inter duo nota satis oppida Condidam, Conadam seu Conium (Cosne) et Caritatem (Charité sur Loire).

[3] [et distinctus censendus est a S. Domnoleno Lemovicensi.] Porro licet de præsenti Sancto Domnoleno nihil fere cognoscatur, et alter ejusdem nominis Sanctus colatur, de quo non plura supersunt documenta, nefas tamen videtur hos ambos in unum conflare; duplex quippe obstat ratio. S. Domnolenus scilicet Lemovicensis, de quo Gaufredus Vosiensis circa annum 1184 in suo Chronico scripsit: In ecclesia (Lemovicensi) S. Gregorii, juxta monasterium S. Andreæ, tumulus cernitur S. Domnoleni; de quo nihil aliud reperi, nisi quod fama testatur, illum principem Lemovicorum; et ejus festivitas agitur VII kalendas Julii [Labbe, Bibl. nov. Mss. tom. II, pag. 286.] ; cujus ipsius ecclesiam in urbe (Lemovicibus) anno 1105 kalendis Julii concrematam ab hominibus de castro S. Martialis perhibuit Ademarus Cabanensis [Cfr Act. SS. tom. V Junii, pag. 568.] in Commemoratione abbatum S. Martialis Lemovicensis, et demum cujus corpus e terra eductum Joannes de Langeac, Lemovicensis episcopus, in locum decentem transtulit et in ecclesia huic Sancto extra muros urbis sacra reposuit anno 1534, ut habet Gallia Christiana [Tom. II, col. 539.] ; hic, inquam, S. Domnolenus ab homonymo nostro Autissiodorensi diversus censendus est: tum quod non eadem colitur die, quæ gravissima est ratio; tum quod ad alium omnino pertinet pagum, siquidem diœcesis Lemovicensis et Autissiodorensis non eadem provincia ecclesiastica clauduntur: quod non spernendum argumentum est, cum utriusque Sancti cultus intra angustissimos limites coarctetur. Si tertia et minus valida probatio huc accedere potest, nomina Gallica diversa quoque sunt. Teste enim Simone de Peyronet in Catalogo Sanctorum [Pag. 284.] , anno 1706 Tolosæ impresso, apud Lemovices vulgo gallice dicitur S. Domnolenus Lemovicensis S. Dampnolet et S. Anolet, seu, ut Lelong in Bibliotheca Galliæ [Tom. V, pag. 234, edit. 1778.] habet S. Tonnolein vel S. Ounoulé; Sanctus vero Domnolenus Autissiodorensis vulgo audit S. Andelain, quemadmodum superius e Martyrologio Autissiodorensi intelleximus. Atque hæc eo loci notanda visa sunt, ut cujus acta oblivione obliterata sunt, memoria saltem, quantum per nos stat, perennis conservetur.

DE S. MUNNU SIVE FINTANO ABBATE TEACHMUNNENSI IN HIBERNIA.

ANNO DCXXXV.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Munnu, abbas Teachmunnensis, in Hibernia (S.)
Conchenna, sorore ejus virgine, in Hibernia (S.)

AUCTORE E. C.

§ I. De monasterio Teachmunnu et oppido Taghmon. Sancti nomina et cultus. Adit monasterium Hiense in Scotia.

Taghmon, olim Teachmunnu [Infra num. 15.] , id est, domus Munnu, [De monasterio Teachmunnu et hodierno oppido Taghmon.] oppidum est antiquæ Lageniæ, nunc comitatus Wexfordiæ in Hibernia, incolis supra ter mille frequens. Nomen habet et exordium a S. Munnu, sive Fintano, qui illic extremo sæculo sexto, aut initio sequentis, manasterium fundavit, et multorum monachorum exstitit pater. Post trecentos circiter annos, Danis in Lageniam irruentibus, anno 917 vestatum est; sed redierunt monachi, si Lewisio [Lewis, a topographical Dictionary of Ireland, Vis Taghmon et Ferne.] fides: scribit enim monasterium a rege Lageniæ ultimo Dermod Mac Murrough, seu Darmitio, abbatiæ Fernensi Canonicorum regularium S. Augustini, quam erexerat, circa annum 1160 unitum fuisse. Addit chartam donationis regiæ etiamnum exstare; de qua tamen re, et consequenter etiam de primo asserto, dubitandi est locus; quum editoribus, tam novi [Novum Monasticon anglic. Londini 1830, tom. VI, pag. 1141 et seq. Cfr Allemand, Hist. monastique d'Irlande, pag. 13.] quam antiqui Monastici Anglicani, non alia innotuerit, quam charta fundationis monasterii Fernensis, in qua nomen Teachmunnu, vel aliud æquivalens non comparet. Suspicor itaque nomen Tagh-Moling, quod in diplomate legitur, et indicat monasterium S. Molingi [Colgan. Acta SS. pag. 215 et 218.] in Lagenia, Lewisio idem fuisse ac Taghmon, quod profecto erroneum est. Ceterum nihil deinceps de monasterio Teachmunnu innotescit, sed hodiedum ipso in oppido florere videtur res catholica, gaudetque templo satis amplo et eleganti.

[2] [Sancti nomina.] Nomen vero oppidi et diversa monumenta ostendunt, frequentius nomen Munnu, quam Fintani, Sancto nostro tributum fuisse [Cfr Hibernia Dominicana, pag. 728, etc.] . Abbas de Tegmunna, inquit Colganus [Acta SS. pag. 452 et Trias thaum, pag. 373, num. 20.] , nomine Fintanus, sed cognomento sæpius usurpato Munna, sive Mundus; et hoc posteriori nomine, latine scribens, eum vocare mavult. Joannes Lanigan conjectat a nomine familiæ Maine, ad quam pertinebat mater Fintani [V. Acta infra num. 1.] , ejus alterum nomen vel cognomen Munnu deducendum [An ecclesiastical history of Ireland, tom. II, pag. 406.] ; sed vix crediderim, quum similia nomina, ut Munis [Colganus, Trias thaum. pag. 692.] , Mundus [Acta SS. tom. II April num. 388; David Camerarius (Dempsterus) ad 15 Aprilis; Colganus loc. cit. etc.] , Munessa [Colganus, ibid.] , in scriptis Hibernorum et maxime Scotorum nonnumquam sint obvia, et noster Sanctus in monumentis Mss. non raro Mundu vocetur [Martyrologium O'Clery, Index; Annales Tigernaci, apud Lanigan, tom. II, pag. 408; infra in Vita, num. 18.] . Atque ad hæc Laniganus attendisse non videtur. Utut sit, adhibitum fuerit præ altero hoc nomen, ad distinguendum a Fintanis multis, qui ab Hibernis scriptoribus memorantur [Acta SS. Febr. tom. III, pag. 16, num. 5; Colgan, Acta, pag. 355.] . Ad nomen Fintani quod attinet, mihi constat voces hibernicas finn, finnen album quid designare [Acta SS. Sept. tom. VII, pag. 142 de S. Finbarro; O'Reilly, Irishenglish dictionary.] , et in Actis (infra num. 1) dicitur Sanctum nostrum album fuisse ac satis innuitur hoc sensu a biographo nomen Fintani fuisse intellectum. Eædem tamen voces etiam pulchritudinem significant, qui sensus admissus est in Vita breviori, ut dicetur in Annotatis.

[3] [Cultus ex Mroll. Hibernicis] Colitur Fintanus Munnu hac die 21 Octobris, qua etiamnum in oppido Taghmon, in Sancti memoriam, nundinæ celebrantur [Carlisle, a topogr. Dictionary of Ireland, V° Taghmon.] . Eum his verbis annuntiat Martyrologium Ængussii, seu Tamlachtense: 21 Octobris. Fintanus filius Tulchani, sive Munna, cum suis monachis, qui sub jugo ejus fuerunt, quos non uret ignis judicii, quorum ista sunt nomina: Lasrianus et Comanus etc. [Codex ms. Bibl. Bruxellensis num. 5104; Colganus, Acta SS. pag. 453, num. 6.] . Addit apographum meum: aliorum nomina scripsi in magno. Reperi ea, alphabetice disposita, in quodam codice, qui fuit ad usum R. D. Lynch, cum sequenti titulo [Codex Bruxellensis 5305, pag. 235; Cfr Colganus, loc. cit.] : Familia, seu monachi S. Fintani, sive Munnæ abbatis, numero 233, quos non uret ignis judicii (Ex Mart. Taml. pergameno 21 Octobris): Adomnanus, Ædanus seu Aidanus, Ædgnius, etc. Sunt autem in dicto codice nomina solum 219, loco 233. Ut jam cum Martyrologiis proferendis pergamus, idem Ængussius in suo Festilogio metrico Sanctorum, in quo unum alterumve tantum in singulos dies adscribit, ad 21 Octobris Fintanum filium Tulcain itidem memorat [Codex Bruxell. 5102.] . Martyrologium vero Dungallense [Codex Bruxell. 4639.] eodem die: Munna episcopus et abbas Cluan-edhnechensis in Laginia. Fintanus aliud nomen erat Munnæ. Tulchanus nomen patris ejus. XXX et ducenti erat numerus monachorum ejus in ejus congregatione. Fuit autem Mochua, filius Lonani, qui sanavit (Fintanum seu Munnu) a lepra quæ ei erat a principio. De prætenso episcopatu et prælatura Cluain-ednechensi, deque sanatione a lepra infra dicetur. Quartum denique ex præcipuis Martyrologiis Hibernicis quæ a Franciscanis Hibernis, olim Lovanii degentibus, post suppressum Conventum in Belgio relicta sunt, Martyrologium scilicet Mariani Gormanni [Codex Bruxell. 5103.] , S. Fintanum similiter ad diem 21 Octobris adscriptum refert. Demum hic omittendum non est, in Litaniis Anglicanis, quas melius Britannicas dixeris, sæculi septimi, a Mabillonio vulgatis [Vetera Analecta, edit. 1723, pag. 68.] , inter alios Sanctos Hibernos et Britones, invocari etiam S. Munnam.

[4] [et extraneis.] Ex his Martyrologis, simulque ex loco Vitæ S. Columbæ mox proferendo, quæ auctorem habet Adamnanum pæne coævum, transiit S. Fintani seu Munnu annuntiatio in Martyrologos recentiores. Grerenus in suo Usuardo, initio sæculi XVI edito, hæc habet de Sancto nostra, nomen Munnu corrupte exprimens: In Hibernia, Nummi Confessoris [Sollerius, Martyrologium Usuardi, pag. 618.] . Ceterum Sanctorum Hibernorum Britanniæ majoris, maxime Hibernorum, qui ad terram continentem non transierunt, rara est memoria apud ejusdem Martyrologos. Castellanus tamen S. Munnu memorat: In Scotia (hodierna) S. Munnu, quartus abbas Hiensis, anno 634 [Martyrologe universel. Paris, 1709.] . Mendosa sunt locus et dignitas, et præferendus annus 635, ut infra dicetur; sed recte annotat in margine nomen Munnu non flecti; in Indice vero generali [Pag. 1150.] obvius est ei quidam Munnas, nescio ex quibus monumentis, quem eumdem esse conjicit cum S. Munnu. In Anglia, ubi serius Martyrologis innotuit, eum elogio exornat Martyrologium Britannicum, vernacule sæculo præcedenti editum [A memorial of ancient British piety or a British Martyrology. London, 1761.] , et vitæ compendium exhibent Butler [The lives of the Fathers, Martyrs, etc. London, 1813, tom. X, pag. 454.] et Challoner [Britannia sancta, tom. II, pag. 213.] .

[5] [Locus Adamnani de S. Fintano. S. Columbam Hiensem] Jam proferimus locum Adamnani satis amplum, ex ejus Vita S. Columbæ, ubi hujus prophetiam de S. Fintano, ejusque adimpletionem commemorat. Eum vero Fintenum, non Fintanum vocat, in quo nullum imitatorem habuit, tribuendumque illud puto pronuntiationi anglosaxonicæ, in qua litteræ a et e vix distinguebantur. Hunc porro locum Adamnani de nostro Fintano agere, qui hac die colitur, nemo umquam dubitavit, et ex toto Commentario et Actis manifestum fiet. Jam audi Adamnanum [Tom II Junii, pag. 200, num. 5 et seqq.] : Sanctus Fintenus, qui postea per universas Scotorum (id est Hibernorum; hoc enim nomine usque ad nonum, vel decimum sæculum, non Scoti hodierni, sed Hiberni [Pinkerton, An enquiry into the hist. of Scotland, edit. 1814, tom. II, pag. 223 et seqq.; Acta SS. tom. II Martii, pag. 517, num. 1 et seq. et passim in Actis.] designabantur) Ecclesias valde noscibilis habitus est, a puerili ætate integritatem carnis et animæ, Deo juvante, custodiens, studiis dialis sophiæ deditus, hoc propositum, in annis juventutis conversatus, in corde habuit, ut nostrum S. Columbam Hiberniam deserens, peregrinatus adiret. Eodem æstuans desiderio, ad quemdam vadit seniorem sibi amicum, in sua gente prudentissimum venerandumque clericum, qui scotice (i. e. hibernice) vocitabatur Columb-crag, ut ab eo quasi prudente, aliquod audiret consilium. Cui cum suos denudaret cogitatus hoc ab eo responsum accepit: tuum, ut æstimo, a Deo inspiratum devotumque desiderium, quis prohibere potest, ne ad Sanctum Columbam transnavigare debeas?

[6] [invisere cupit, et, eo mortuo,] Eadem hora casu duo adveniunt monachi Columbæ, qui de sua interrogati deambulatione: nuper, ajunt, de Britannia remigantes, hodie a Roboreto Calgachi venimus. Sospes anne est, ait Columb-crag, vester Columba Sanctus Pater? Qui illacrimati cum magno dixerunt mœrore: vere salvus est noster ille patronus, qui his diebus nuper ad Christum commigravit. Quibus auditis Finten et Columba et omnes qui ibidem inerant, prostratis in terram vultibus, amare flevere. Fintenus consequenter percunctatur dicens: quem post se successorem reliquit? Baitheneum, ajunt, suum alumnum. Omnibus clamitantibus: dignum et debitum; Columba ad Fintenum inquit: quid ad hæc Fintene, facies? Qui respondeus ait: si Dominus permiserit, ad Baitheneum virum sanctum et sapientem enavigabo et si me susceperit, ipsum abbatem habebo. Tum deinde supra memoratum Columbam osculatus et ei valedicens, navigationem præparat, et sine morula ulla transnavigans, Ionam devenit insulam. Et necdum in id temporis usque, nomen ejus in his locis erat notum: unde et imprimis, quasi quidam ignotus hospes, hospitaliter susceptus est.

[7] [adit ejus successorem Baitheneum, a quo remittitur] Alia die nuntium ad Baitheneum misit, ejus allocutionem facie ad faciem habere volens. Qui, ut erat affabilis et peregrinis appetibilis, jubet ad se adduci. Qui statim adductus, primo, ut conveniebat, flexis genibus in terram se prostravit, jussusque a sancto Seniore, surgit; et residens interrogatur a Baitheneo adhuc, de gente et provincia, nomineque et conversatione, et pro qua causa inierit navigationis laborem? Qui ita interrogatus omnia per ordinem enarrans, ut susciperetur humiliter expostulat. Cui sanctus Senior, his ab hospite auditis, simulque hunc esse virum cognoscens, de quo pridem aliquando S. Columba prophetice vaticinatus est: gratias, ait, Deo meo agere debeo quidem in tuo adventu, fili; sed hoc indubitanter scito, quod noster monachus non eris. Hoc audiens hospes valde constristatus, infit: forsitan ego indignus tuus non mereor fieri monachus? Senior consequenter inquit: non quod, ut dicis, indignus esses, hoc dixi, sed quamvis maluissem te apud me retinere, mandatum tamen S. Columbæ mei decessoris profanare non possum, per quem Spiritus sanctus de te prophetavit. Alia namque die mihi soli seorsim sic prophetico profatus ore, inter cetera dixit: hæc mea, o Baithenee, intentius debes audire verba: statim namque post meum de hoc ad Christum sæculo, exspectatum et valde desideratum transitum, quidam de Scotia Frater, qui nunc bene juvenilem bonis moribus regens ætatem, sacræ lectionis studiis satis imbuitur, nomine Fintenus, gente Moccu moje (Vide Annotata ad Acta num. 1), cujus pater Tailchanus vocatur; ad te, inquam, perveniens, humiliter expostulabit, ut ipsum suscipiens, inter ceteros adnumeres monachos; sed hoc in Dei præscientia prædestinatum non est, ut ipse alicujus abbatis monachus fieret, sed ut monachorum abbas et animarus dux, ad cæleste regnum olim electus a Deo est. Noles itaque hunc memoratum virum in his nostris apud nos retinere insulis, ne et Dei voluntati contraire videaris; sed hæc ei intimans verba, ad Scotiam in pace remittas, ut in Lageniensium (provinciæ Hiberniæ) vicinis mari finibus monasterium construat, et ibidem Christi ovium pascens gregem, innumeras ad patriam animas cælestem perducat.

[8] [ad Hiberniam. De S. Adamnano et quantum valeat hæc ejus narratio.] Hæc audiens sanctus junior, Christo, lacrimas fundens, agit gratias, inquiens: secundum S. Columbæ prophetiam fiat mihi et mirabilem præscientiam. His denique diebus verbis sanctorum obtemperans, et a Baitheneo accipiens benedictionem, in pace ad Scotiam transnavigavit. Hæc mihi quodam narrante religioso sene presbytero, Christi milite, Oisseneo nomine, Ernani filio, gente Mocu-Niethcorb, indubitanter didici; qui se omnia supra memorata verba, ejusdem ab ore S. Finteni, filii Tailchani, audisse testatus est, ipsius monachus. Hucusque S. Adamnanus, post S. Columbam abbas Hiensis, ut videtur, octavus [Acta SS. tom. VI Sept. pag. 644, num. 13.] . Ejus Acta data sunt a decessoribus, ad diem 23 Septembris, ex quibus hæc pauca excerpimus. Adamnanus, quem circa annum 625 natum autumant [Lanigan, tom. III, pag. 12.] , anno 677 (seu potius 678, siquidem Quatuor Magistri, ex quorum Annalibus hic numerus assumptus, unum annum demere solent), vel ut pluribus [Waræo, Usserio, Lanigan, tom. III, pag. 97.] placet, anno 679 factus est abbas Hiensis, atque adeo, licet presbyter tantum, primas tamen et caput omnium Columbensium monachorum, tam episcoporum, quam presbyterorum aliorumque, qui in Scotia hodierna et Hibernia degebant. Cujus ordinis inusitati, ut Beda loquitur, non semel in Actis nostris data est declaratio [Vide loc. cit. num. 15 et seq.] . Functus est legatione ad Alfridum regem Northumbriæ et deinde ad Hibernos, ut legitimum tempus celebrandi Pascha doceret. Obiit vero in insula Hiensi, anno 703 vel 704, post annos prælaturæ minimum viginti quinque. His positis, quæ de S. Fintano refert Adamnanus, ei pæne coævus, et ab ejusdem discipulo Oisseneo edoctus, reliquis omnibus narrationibus, quæ recentiores sunt, præferenda esse nemo non videt.

§ II. S. Columbæ Hiensis discipulus non fuit. De magistris ejus, ac monasteriis ab eo fundatis, et de prætenso ejus episcopatu.

[S. Fintanus monasterium Hiense juvenis adiit;] Ex Adamnano itaque deducimus primum, S. Fintanum statim post Columbæ Hiensis de hoc ad Christum sæculo transitum, ex Hibernia ad insulam Hy navigasse, ut S. Columbæ instituta amplecteretur. Decessit autem e vivis S. Columba, ut pluribus ostendit Baertius noster post Usserium et Waræum [Tom. II Junii. pag. 193, num. 17 et seqq.] , anno 597, die 9 Junii, ad quem ejus data sunt Acta. Hoc eodem itaque anno, ut ex Adamnani verbis omnino verisimile est, ad monasterium Hiense advenit Fintanus, juvenilem quidem, maxime respectu habito ad Columbam, qui senex erat, regens ætatem (supra num. 7), satis maturus tamen, ut monasterium in Lageniensium, in Hibernia, finibus construere eique præesse posset. Hæc igitur firmiter tenenda, S. Fintanum insulam Hy, sive Ionam, adiisse adhuc fere juvenem, dicto scilicet anno, et in Hibernia ante illud tempus, ut ex tota Oissenei sive Adamnani narratione apparet (num. 6), monasteria non fundasse. Ex quibus corrigendus Papebrochius, qui ex Actis S. Lasreani [Acta SS. tom. II April. pag. 544.] conjicit S. Fintanum anno 566 in insula Hy jam monachum egisse, aliaque adjicit quæ in Annotatis ad caput IV Vitæ edendæ examinabuntur. Deinde itidem patet ex Adamnano, S. Fintanum in insula Hy, ante adventum (supra num. 6 in fine), et ipsi Baitheno sive Baitheneo, abbati Hiensi, ignotum fuisse (num. 7); unde concidunt iterum, quæ in Actis exiguæ fidei, excudendis tamen, quod alia deficiant, de Baitheni conversatione in Hibernia cum S. Fintano referuntur (infra in Actis num. 4). Num vero ipsi S. Columbæ Hiensi in Hibernia visus fuerit, quod eadem Acta asserunt, paulisper examinandum est.

[10] Narrant nimirum Acta num. 4, in schola S. Columbæ, [S. Columbækille discipulus non fuit,] dum in Hykille mair diathrib, Hiberniæ monasterio, hic Sanctus habitaret, edoctum. Atqui ex Baertio [Acta SS. Junii, loc. cit.] , aliisque, qui S. Columbæ Acta illustrarunt, certo discimus, eum anno 563 exsulem ad Angliam transiisse, et usque ad annum mortis 597 ibi habitasse. Aliunde novimus anno 597 S. Fintanum nondum excessisse juventutem (num. præced.). Quod si in schola S. Columbæ fuerit, in Hibernia habitantis, factum est id profecto ante annum 563, debuitque tum annorum esse minimum duodecim, adeoque nasci circa annum 550. Ex quo deduceretur anno obitus S. Columbæ 597, non juvenem, sed virum fuisse maturæ ætatis, annorum scilicet 47; quod ex Adamnano, teste præ omnibus, qui nobis præsto sunt, fide digno, nullatenus potest admitti. Idque ex sequentibus etiam confirmabitur.

[11] [nec verisimile est eum umquam vidisse.] Est et altera Actorum nostrorum narratiuncula, in qua S. Columba, in Hibernia iter agens et curru vectus, puero Fintano obvius exhibetur ac de eo prophetans (Act. num. 1). Constat quidem ex vita S. Columbæ, eum aliquando, post erectum monasterium Hiense in Scotia, per Hiberniam iter habuisse [Acta SS. Junii, loc. cit. pag. 225, num. 78.] , sed reliqua quæ adjiciuntur, verosimile est nullo fundamenta niti: primo ex silentio Adamnani. Hic enim pluries [Acta SS. tom. VI Septembris pag. 645, num. 16 et pag. 647, num. 26.] in Hibernia versatus est, ejus monasteria visitavit [Ibid.] et ex accepta notitia dicere potuit S. Fintanum per universas Scotorum (id est Hibernorum) ecclesias noscibilem fuisse, et nihil tamen de his prophetiis gloriosissimi decessoris sui Columbæ usquam profert. Deinde, atque hæc sola probatio mihi omnium loco est, ex eo quod religiosus senex presbyter Oisseneus, ipsius Fintani monachus, qui se omnia ab ore S. Finteni audivisse testatus est Adamnano, de his omnibus, etsi maxime in laudem SS. Fintani et Columbæ redundarent ne verbum quidem dixerit. Tenendum igitur et illud, Sanctos istos verosimiliter nec in Hibernia, nec usquam alias, sibi invicem notos fuisse, et insuper vix admitti posse S. Fintanum, qui anno 597 adhuc juvenis erat, anno 563, quo S. Columba ex Hibernia discessit, jam natum fuisse.

[12] [De Sancti magistris] Inquirendum etiam est in magistros S. Fintani, si qui fuerint tamen præter Clericum et senem Columb-crag, qui ex Adamnano innotescit. S. Columbam enim non fuisse ejus magistrum, modo ostensum est. Prodeunt dein alia nomina (in Actis num. 2 et seqq.), sed partim aliunde ignota, et de quibus, quod Acta nostra satis sincera non sint, ut iis fidi possit, satis erit paucula in Annotatis dixisse. Denique fertur S. Fintanus in scholis vixisse S. Comgalli Benchorensis et S. Sinelli. S. Comgalli, qui natus dicitur anno 516, decessisse vero e vita anno 601 [Acta SS. Maji, tom. II, pag. 580, num. 5; Lanigan, loc. cit. tom. II, pag. 61 et seqq.] , discipulus esse potuit, sed aliam auctoritatem non habemus, quam dicta Acta levissimæ fidei, quorum si admitteretur narratio, S. Fintanus, ante iter Hiense anni 597, quasi perpetuo de schola ad scholam transisset et de magistro ad magistrum: quod a viro sancto factitatum non est verisimile et in asserto magisterio S. Columbæ Hiensis manifesto reperimus falsum. Num itaque in schola S. Comgalli versatus sit S. Fintanus, id est in monasterio Benchorensi, quod S. Comgallus circa annum 559 [Usserius, Antiquitates, in Indice chronologico; Lanigan, loc. cit. pag. 66.] verosimilius fundavit, et in quo innumeros rexit monachos, plurimum dubio est locus, quum insuper nec Adamnanus (supra) nec biographi S. Comgalli [Acta SS. Maji, loc. cit.] id ullatenus commemorent.

[13] [pluribus.] De S. Sinelli magisterio idem forte pronuntiandum, de quo in hunc modum scribit Usserius: Hic (Munnu) alio nomine Fintanus dictus, patre natus Tulcano, matre Fedelmia, postquam 18 annos cum S. Synello mac Maynacur, abbate monasterii de Cluayn-ynis, in stagno Erne, commoratus fuisset ad insulam Hy eodem tempore suscepit iter, quo S. Columba vitam ibidem finivit [Loc. cit. pag. 485, edit. 1687; Lanigan, loc. cit. pag. 233 et 404; Cfr Carlisle, loc. cit. v° Clecnish.] . Verum auctoritatem hic nullam adducit Usserius, nisi ipsa nostra Acta S. Fintani, quæ etiam præ manibus habuit. Novimus autem pruriginem plurium hagiographorum Hiberniæ, Acta Sancti quem celebrant, illigandi historiæ omnium illustrium Sanctorum ejusdem epochæ [Cfr Lanigan, ibid. pag. 407.] ; quæ fraus, a ut potuis ad vulgi narratiunculas excipiendas prompta simplicitas, prælucentibus maxime chronologia et geographia a decessoribus nostris et ab erudito viro Lanigan frequentissime est deprehensa. Attamen S. Sinelli magisterium erga S. Fintanum, facilius forte admittendum, quam S. Comgalli, quod illius nomen aliunde minus notum difficilius potuerit adscisci.

[14] [Teachmunnu ab eo conditum propter hortationem S. Columbæ.] S. Fintanus, e monasterio Hiensi discedens, mittebatur ad Lageniensium fines, in Hibernia, mari vicinos (supra num. 7), ut illic monasterium conderet. Non diu distulerit, inquit Joannes Lanigan, aggredi fundationem hujus monasterii, quod ab ejus nomine vocatum est Teach-Munnu seu domus Munnu [Ibid. pag., 406.] . Nos itidem dicimus et monasterium Teach-Munnu sive Taghmon a S. Munnu fundatum esse, et illud ipsum esse, quod S. Columba Hiensis in Lagenia et prope mare jusserat exstrui. Utrumque his quatuor rationibus demonstrari censemus. Primo ex situ quem novit Adamnus ex Oisseneo, ipsius S. Fintani monacho et discipulo (supra num. 7) isque loco Teach-Munnu omnino congruit. Deinde ex ipso monasterii nomine. Tertio ex Vita S. Aidani sive Mædoci, episcopi Fernæ in Lagenia, S. Fintano, sive Munnu, coævi, in qua sermo de S. Munna abbate, habitante in suo monasterio quod dicitur Teach-Munnæ. Locus in Annotatis ad Vitam integer recitabitur (Annot. n ad cap. ultim. Vitæ prioris). Quarto denique ex Actis nostris ex hibernica lingua latine versis, non quidem secundum versionem nostram, sed secundum illam quam Colganus præ manibus habuit. Locus quem adfert ille [Trias thaum. pag. 461.] et Actorum nostrorum num. 5 respondet, is est: Tu dices illi (sunt verba S. Columbæ ad Baithenum): Revertere fili ad Hiberniam, quia caput magni populi ibi eris; et ipse vadat ad partem Laginensium, quæ dicitur Censelach, quia ibi erit honor ipsius et resurrectio. Quæ verba etiam Usserius in suo exemplari legit [Loc. cit. pag. 485.] . Taghmon porro, sive Teach-Munnu, in ea ipsa australis Lageniæ parte exsistit, quæ olim Censelach vel Kenselach est dicta. Ex quibus omnibus manifestum est monasterium Taghmonense illud ipsum esse, quod S. Munnu a S. Columba Hiensi jussus est exstruere.

[15] [Num alia condiderit, incertum.] At enim eritne hoc unicum monasterium a S. Fintano in Hibernia erectum? Si Actis credimus, quorum asserta hac in re Colganus solita fiducia amplectitur [Acta SS. pag. 606.] , cœnobia plura quorum nomina in ipsis Actis mox obvia erunt, fundasset. Fieri id potuit, duo tamen sunt observanda. Primo admittendum non esse, ut Acta referunt (infra num. 8, 9, 10 et 14), sanctum virum diu peregrinatum in Hibernia et monasteria condidisse, ac in Helensi quidem per annos quinque habitasse, antequam S. Columbæ mandato, monasterium Teachmunnu in Lagenensium finibus condendo, obtemperaverit. Deinde, si qua monasteria, præter Taghmonense, fundata fuerint, hoc saltem præcipuum fuisse, imo unicum videri quod S. Fintanus gubernarit. Etenim Ængussius Keledeus in Litaniis [Colganus, Acta SS. pag. 453.] ei centum et quinquaginta tantum monachos subfuisse memorat, Dungallense vero martyrologium multo recentius, ducentos et triginta vel triginta tres [Supra, num. 3; cfr Lanigan, tom. II, pag. 407, num. 77.] : qui numeri uni eidemque monasterio, quod diu S. Fintanus rexerit, facile tribui possunt, multoque pluribus alii monachorum Hibernensium parentes præfuerunt. Sic sub S. Geraldo, S. Colmani successore, in monasterio Mageo in Connacia [Acta SS. tom. III Februar. pag. 87, num. 21.] monachi vixisse traduntur ter mille trecenti; in Benchorensi et paucis vicinis sub S. Comgallo ad tria millia [Lanigan, tom. II, pag. 63.] ; sub S. Lasreano in unico monasterio mille quingenti [Vide infra, num. 28.] . Insuper id unicum fuisse quod rexerit S. Fintanus innuit locus Vitæ S. Mædoci jam indicatus, in quo fertur S. Mœdocus visitasse S. Munna abbatem habitantem in suo monasterio, quod dicitur Teach-Munnæ: quasi in aliis non habitaverit. Quamobrem caute sunt accipienda quæ de tot monasteriis a S. Fintano conditis in Actis narrantur, et ego, nisi de viri celebritate adeo magnifice Adamnanus loqueretur, falsa hæc esse non immerito dubitarem.

[16] [Non fuit episcopus Cluain-edhnechensis] Colganus in Appendice ad Vitam S. Fintani Cluain-edhnechensis agens cap. IV [Acta SS. pag. 356.] de Prælatis qui post illum monasterium Cluain-edhnech rexerunt, eis quinto loco Sanctum qui hac die colitur adnumerat. S. Munna, filius Tulchani, qui et Fintanus dicitur, episcopus et abbas de Cluain-ednech. Quem episcopatum et prælaturam merito fabulam vocat Joannes Lanigan [Tom. II, pag. 408.] hæc subjungens: unde hæc acceperit Colganus non indicat sed tribuenda forte scholiastæ alicui, qui reperto uno alterove Fintano in Clonenagh, seu ut olim dicebatur, Cluain-edhnech, et insuper Fintano alio qui episcopus fuerit, hæc in S. Munnu simul conjicienda crediderit. quod gesserit etiam ipse Fintani nomen. Hoc postremum mihi verisimile. Nam quod ad Colganum attinet, quidquid dicat modo relatus auctor, indicat aliquo modo unde sua hauserit; scribit enim paulo post allata superius verba: Hos abbatis Cluain-edhnechenses ex menologiis et vitis sanctorum, sequentes vero ex annalibus Quatuor Magistrorum accipe. Menologia porro hibernensia, dempto Tamlachtensi, et Vitæ sanctorum in Hibernia conscriptæ, ut toties a decessoribus nostris dictum, non sunt universim tuta monumenta, et aliquot libris Annalium ejusdem regionis, quod ad fidem faciendam attinet, longe cedunt. Videtur mihi Colganus spectasse ad solum martyrologium Dungallense, cujus annuntiationem de S. Fintano supra protulimus num. 3, in qua eadem verba prodeunt ac a Colgano sunt usurpata. Alia enim monumenta in quibus hæc obvia sint non reperimus, nec ipsi annales Dungallenses, seu Quatuor Magistrorum, ut supra Colganus indicavit, licet in eodem monasterio ac martyrologium Dungallense sint confecti, hæc habent; nec denique sæpe laudatus Colganus, licet multis locis S. Fintani sive Munnu meminerit, alias usquam prætensum ejus episcopatum aut prælaturam Cluain-edhnechensem adduxit.

§ III. Controversia de Paschate celebrando. Unde orta sit et de ea synodus, cuit interest S. Fintanus. De eadem epistola Cummiani. Gestorum chronotaxis.

[Controversia de Paschate. Quatuor epochæ] Agendum nunc de synodo, cui in Actis (num. 22) adfuisse fertur S. Fintanus et quæ de Paschate, juxta computum Romanum celebrando, habita est. Dudum quidem, et plusquam per integrum sæculum, hujusmodi controversia in Anglia et Hibernia duravit; orta siquidem est dum S. Augustinus, hortante et mittente Gregorio Magno, Anglis Evangelium prædicare cœpit, et anno 731, quando Beda Historiam suam absolvebat, necdum Brittones veteri errori valedixerant [Beda, lib. V, cap. 22.] . Ut autem qua de re habita sit hæc controversia breviter exponamus, non inutile erit in ratione Paschatis determinandi, quod diversis temporibus diverso modo factum est, epochas nonnullas distinguere. Prima complectitur spatium temporis quod a morte Christi usque ad Concilium Nicænum elapsum est, in quo utebantur Christiani universim cyclo annorum 84, quem a Judæis acceperant. Hac ratione eumdem omnes mensem lunarem obtinuissent in quo Pascha esset celebrandum, sed differebant in diebus figendis mensium Martii et Aprilis, inter quos neomenia intercidere debebat, ut esset neomenia mensis paschalis. Ita factum ut quibusdam accideret Pascha interdum etiam ante æquinoctium vernum, non secus ac Judæis: quod a Nicænis Patribus vetitum fertur; aliis admittentibus ut in ipsam æquinoctii diem incidere posset, quod similiter a posteris proscriptum. Differebant plurimum quoque in ceteris canonibus: sic alii ipsa luna decima quarta, in quamcumque diem incideret, cum Quartadecimanis [De multiplici eorum genere vide Petavium de Doctr. temp. lib. II, cap. 58.] Pascha Judaicum celebrabant; alii quidem dominica die, sed tum etiam, quum ipsa luna decima quarta cum hac die conveniret, quod a Nicæna synodo, ne umquam eodem die cum Judæis Pascha celebraretur, vetitum est.

[18] [in usu cyclorum paschalium] In Secunda igitur epocha Nicæni Patres multum ad unitatem inducendam contulerunt, nullius tamen cycli usu præscripto, sed paucis quibusdam canonibus propositis, ut modo est dictum, et cura demandata ecclesiæ Alexandrinæ, propter Ægyptiorum hujus rei peritiam, ut reliquis ecclesiis dominicam Paschalem in singulos annos denunciaret. Non multo post Eusebius Cæsariensis novum cyclum induxit annorum 19, a Metone et Anatolio mutuatum [Petavius lib. VI, cap. 1; Daunou, Cours d'études, tom. III, Chronologie, pag. 302.] qui, quasi Nicæni concilii nomine esset compositus, non ab Alexandrina modo eeclesia, sed ab universo Oriente sensim est admissus [Smith in Append. ad Bedam, ap. Migne, tom. XCV, col. 319; Bucherius, de doctrina temporum. Antverpiæ, 1664, pag. 205.] . Romæ vero et in toto occidente, usi sunt cyclo annorum 84 usque ad tempora Leonis Magni; quibus Victorius Aquitanus, Hilarii archidiaconi Romani jussu, primus anno 457 cyclum decemnovalem, ad latinorum canones partim inflexum, ut Smithus loquitur [Loc. cit.] , per duodetriginta cyclos circumductum, in periodum annorum 532 ingeniose convertit. Hinc factum ut utrinque mensis paschalis esset idem, sed nondum iidem erant utrinque canones alii ad dominicam ipsam paschalem determinandam.

[19] [sunt distinguendæ.] Tertia epocha incipit ab anno 525 quo Dionysius Exiguus cyclum Cyrilli, patriarchæ Alexandrini, annorum 95, vel potius Victorianum annorum 532, ad Alexandrinorum canones reformatum [Petavius, loc. cit. lib. II, cap. 68; Daunou, Cours d'études historiques, tom. III, chronologie, pag. 358.] , Romæ evulgavit, quem ecclesia Romana amplexa est. Hunc lapsu sæculorum patuit nondum omni vitio carere, et anno 1582 Calendarium ultimo reformatum est, auctore Gregorio XIII, a quo Quartam epocham, quam decurrimus, auspicari licet.

[20] [S. Patricius cyclum 84 annorum adhibuit,] Ut ad Hibernos redeamus, S. Patricium ad eorum insulam accessisse ferunt anno 432 [Lanigan, tom, I, pag. 207.] . Hoc porro tempore non raro exsurgebant difficultates in determinando Paschate, et aliunde non tanta erat in Occidente methodi unitas, ut S. Ambrosio et Mediolanensibus non licuerit cyclo Alexandrino uti annorum 19. Introducta est itaque S. Patricii ætate, in veteri methodo latina, quædam mutatio, a nonnullis admissa, qua differentiæ cum ecclesia orientali tollerentur: Dominicas scilicet paschales numerarunt, non jam a luna 16 ad 22, ut ceteri latini, sed a 14 ad 20. Hanc mutationem verisimiliter adscribit Usserius [Brit. Eccl. Antiq. pag. 482.] Sulpitio Severo, ex Aldhelmi Meldunensis epistola ad Geruntium [Inter Bonifacianas XLIV] in qua dicit Hibernos juxta Sulpitii Severini (Severi) regulam, qui 84 annorum cursum descripsit, paschale sacramentum celebrasse. Idque exinde potest confirmari, quod Sulpitius Severus reapse inveniatur arti computisticæ deditus fuisse [Daunou, loc. cit. pag 456; Petavius, lib. II, cap. 68, tom. I, pag. 117, edit. 1757.] . Hic vero mutationem illam, si ejus auctor sit, ex Anatolii canone desumpsit, ex quo etiam Scoti et Hiberni sæculo VII methodum suam defendebant [Smith loc. cit. col. 326; Beda, lib. III, cap. 25; cfr Petavius, lib. VI, cap. 11.] .

[21] [juxta Sulpicii Severi methodum.] Patricius igitur qui Sulpicii Severi sub S. Martino Turonensi condiscipulus fuit et ex Gallia plurima disciplinæ capita in Hiberniam invexit, illic cyclum latinum annorum 84 cum Sulpicii additamento docuit. Hinc transgressa est methodus ad monasterium Hibernense S. Columbæ in insula Iona, quæ in Scotiæ hodiernæ littore jacet et dein ad universos Britones. Nam hos antea cyclum latinum simpliciter, cum lunis paschalibus XVI ad XXII habuisse, satis constare videtur ex epistola Constantini Magni [Eusebius, Vita Constantini, cap. 3.] , in qua scribit etiam apud Britones, quos probe noverat, eodem tempore ac Romæ Pascha celebrari.

[22] [Ante adventum S. Augustini, Britones et Hiberni] Postmodum vero, sæculis nimirum V et VI, Saxones, occupato omni orientali et meridionali littore Britanniæ, Hibernis et Britonibus viam communicationis cum Romana ecclesia, usque ad tempora Gregorii Magni, et S. Augustini adventum, præcluserunt [Prideaux, Connection of the history of the Old and New Testam. part. II, Book 4, ap. Lanigan, tom. II, pag. 383.] . Hinc factum ut cyclum Victorii Aquitani, qui medio sæculo V Romæ vulgatus est, itemque ejus reformationem sæculo VI a Dionysio Exiguo institutam, utrique ignorarint, sed perstiterint in usu cycli annorum 84, quem ante invasionem Saxonum a Romana ecclesia et dein immutatum nonnihil vel adauctum a S. Patricio ejusque discipulis didicerant. Adveniens ergo S. Augustinus cum sociis A. D. 596, Saxones cum fide catholica simul cyclum correctiorem Dionysianum docuit, qui tum temporis Romæ in usu erat. Britones vero et Hiberni, assueti veteri cyclo annorum 84, ægre emendationi assensum præbuerunt; et hæc est origo celebris illius controversiæ paschalis, de qua plures habitæ sunt synodi, quæque anno tandem 729, cedentibus Hiensibus monachis pæne sopita est, Britonibus tamen, ut Beda conqueritur [Lib. V, cap. 22.] , adhuc resistensibus.

[23] [novos cyclos ignorabant. S. Fintanus veterem tuetur] Ad Hiberniam quod attinet, australes ejus incolæ, auctore Beda [Lib. III, cap. 3.] , primi methodo Romanæ, a S. Augustino invectæ acquieverunt; Adamnanus dein, abbas Hiensis, qui monachis suis, ut eam amplecterentur, persuadere non potuerat, hanc circa annum 703 feliciori exitu plerosque Hibernos boreales edocuit; et 25 post annis, accedente jam Hiensi monasterio, ut dictum est, et cum eodem omnibus monachis Columbensibus Hiberniæ, qui ultimi restiterant, omnis demum gens ad usum cycli Dionysiani est perducta. Verum tempore S. Fintani Munnu, qui ineunte sæculo VII florebat, dum recens advenerant missionarii Romani, multum abest ut vel ipsi australes Hiberni, inter quos vitam degebat, cyclum ignotum adhuc essent amplexi. In usu erat solum penes eorum ac Britonum hostes, Saxones scilicet; et insuper diversum Pascha a suo, nonnisi intervallis quibusdam denunciabat, cumque mari et lingua omnimode diversa a Saxonibus essent disjuncti, nemo mirabitur cyclum novum lente inter Hibernos divulgatum esse. Sanctus igitur Fintanus, magnum Columbam Hiensem ejusque discipulos, a quibus edoctus fuerat, apprime reverens, vetus Pascha sequebatur et habita ea de re synodo, illud tuitus est. In quo, ob rationes modo dictas et quia de re tantum disciplinari agebatur, facile a peccato excusabitur, saltem gravi: in quam quæstionem, quæ Sanctis plurimis Angliæ et Hiberniæ est communis, inquisivit paulisper Baertius noster ad Acta S. Columbæ Hiensis [Tom. II Junii, pag. 192, num. 14.] , quem consule, si lubet. De Synodo ista hæc inter alia ferunt Acta infra edenda.

[24] [in synodo ea de re habita, ad quam referenda videtur] Quodam autem tempore magnum consilium populorum Hiberniæ in campis Ailbæ (Apud Usserium [Pag. 485.] Colganum [Acta SS. pag. 409.] et in Vita Ms. breviori: in campo albo), inter quos erat ingens contentio per totum annum inter novum Pascha et vetus Pascha. Laserianus enim Lethglinne cum suis novum Pascha et novum ordinem defendebant. Ceteri vero seniores Hiberniæ vetus Pascha et veterem ordinem laudabant. Ad hoc consilium sanctum non statim venit Fintanus et omnis populus exspectabat eum; ipse enim erat primus et princeps eorum qui vetus Pascha defendebant: Verum longe tutius est aliud monumentum, epistola nimirum Cummiani ad Segienum abbatem S. Columbæ de hac ipsa controversia, qua Columbenses monachos, novo ordini præ ceteris adversantes, ad eum amplexandum inducere conatur. Ex hac epistola discimus, quando inductus est in Hiberniam cyclus Dionysianus annorum 532, in locum alterius 84 annorum quem hucusque Hiberni retinuerant, discimus, inquam, tunc synodum habitam in campo Lene et post synodum, quod aliqui ejus decretis cedere nollent, legationem Romam susceptam. Legati Romæ in ecclesia sancti Petri simul in Pascha (in quo mense integro, inquit Cummianus, nimirum propter veterem computum, a Pascha Romano disjuncti sumus) fuerunt. Addit tertio anno eos fuisse reduces. Annus vero quo integro fere mense [V. infra, num. 27.] Hiberni australes, ex usu cycli 84 annorum [Cfr Bucherius, loc. cit. pag. 419, cap. 9, de latino 84 annorum cyclo.] , a Romanis in festo Paschatis figendo differebant fuit trigesimus primus supra sexcentesimum quando Romæ 24 Martii celebrabatur, in Hibernia vero 21 Aprilis. Anno itaque 631 Romæ aderant legati et uno alterove ante anno habita fuerat synodus; de quo mox propius inquiretur; sed quum valde verosimile sit, hanc synodum, a Cummiano memoratam, non differre ab illa, quæ modo ex Actis S. Fintani est indicata, aut saltem in eadem controversia certo habitæ sint ac vix paucorum annorum intercapedine potuerint sejungi, operæ pretium visum est narrationem Cummiani ipsis ejus verbis hic inserere.

[25] [epistola Cummiani Hiberni] Ego enim, inquit Cummianus [Migne, Patrologia, tom. LXXXVII, col. 969 et 976.] , primo anno quo cyclus quingentorum triginta duorum annorum a nostris celebrari orsus est (Victorianus scilicet, a Dionysio ad canones Alexandrinos exactus), non suscepi, sed silui: nec laudare, nec vituperare ausus… Hinc per annum secretus sanctuarium Dei ingressus, hoc est scripturam sacram, ut valui, involvi; deinde historias, postremo cyclos quos invenire potui. Anno igitur, ut prædixi, emenso, juxta Deuteronomium (Deut. XXXII) “interrogavi patres meos ut annuntiarent mihi, majores meos ut dicerent mihi” successores videlicet nostrorum patrum priorum, Ailbei episcopi (Imelacensis) [Usserius, Antiquitates, pag, 484; Lanigan, tom. II, pag. 390.] , Querani Coloniensis (sive Kerani Clonensis vel de Clonmacnois), Brendini (Birrensis), Nessani (Mungretensis), Lugidi (Clonfertensis) quid sentirent de excommunicatione nostra a supradictis sedibus apostolicis facta. At illi congregati in unum, alius per se, alius per legatum suum vice sua missum, in campo Lene sanxerunt, et dixerunt: “Decessores nostri mandaverunt per idoneos testes, alios viventes, alios in pace dormientes, ut meliora et potiora, probata, a fonte baptismi nostri et sapientiæ et successoribus apostolorum Domini delata (a S. Augustino), sine scrupulo humiliter sumeremus.”

[26] [ad abbatem Hiensem] Post in commune surrexerunt et super hoc orationem (ut moris est) nobis celebraverunt, ut Pascha cum universali ecclesia in futuro anno celebrarent. Sed non post multum surrexit quidam paries dealbatus, traditionem seniorum servare se simulans, qui utraque non fecit unum, sed divisit et irritum ex parte fecit quod promissum est, quem Dominus (ut spero) percutiet quoquo modo voluerit. Deinde visum est senioribus nostris, juxta mandatum, ut si diversitas orta fuerit inter causam, et variaverit judicium inter lepram et non lepram, irent ad locum quem elegit Dominus (Deut. XVII, 8); ut si causæ fuerint majores juxta decretum Synodicum (de cujus decreti antiquitate disserit [Loc. cit. pag. 391.] Joannes Lanigan) ad caput urbium sint referendæ. Misimus quos novimus sapientes et humiles esse, velut natos ad matrem. Et prosperum iter in voluntate Dei habentes, et ad Romam urbem aliqui ex eis venientes, tertio anno ad nos usque pervenerunt. Et sic omnia viderunt sicut audierunt, sed et valde certiora, utpote visa quam audita, invenerunt. Et in uno hospitio cum Græco et Hebræo, Scytha et Ægyptiaco, in ecclesia sancti Petri simul in Pascha (in quo mense integro disjuncti sumus) fuerunt; et ante sancta sic testati sunt nobis, dicentes “Per totum orbem terrarum hoc Pascha, ut scimus, celebratur.” Et nos in reliquiis sanctorum martyrum et scripturis quas attulerunt, probavimus inesse virtutem Dei. Vidimus oculis nostris puellam cæcam, omnino ad has reliquias oculos aperientem, et paralyticum ambulantem et multa dæmonia ejecta.

[27] Locum istum Cummiani ad eam synodum referri quæ in Actis S. Fintani (supra num. 18) est memorata, [ex Usserii sententia.] arbitratus est Usserius [Loc. cit.] . Locus, inquit, in quo habita est jam dicta synodus, Campus Leniæ (ut antiquitus [Usserius, ibid. pag. 296, seu 572 editionis 1639.] dicebatur), sive Legh-Leniæ fuit, aliis Campus albus dictus, ad ripam fluvii, quem Ptolemæus Birgum, nos Barrow vocamus, non procul a monte Margeo positus. Præses, Imelacensis fuit archiepiscopus, S. Albei successor; primarii antagonistæ, Molaissi qui et Lasreanus Kiarelli filius, Leghleniensis cœnobii abbas; et Munnu-monasterii, item a se Teachmunnu nomen sortiti, Abbas Fintanus Munnu. Et additis quibusdam de Sancto nostro ac loco ex ejus Vita descripto, in quo de Synodo agitur, ita pergit: Annus ille habitæ synodi, æræ christianæ 630 fuisse videtur, quo Hiberni cyclum 84 annorum secuti, paschalem Dominicam Calendis Aprilibus, integra ante tempus in Alexandrina Enneadecæteride (a Romanis jam recepta) (imo ab integro sæculo, et quoad partem ejus quæ a Victorio Aquitano adscita fuerat, a sæculis pæne duobus) præstitutum septimana, observabant: quum anno proxime insequente (seu 631) totarum quatuor hebdomadarum inter utrumque calculum intercederet differentia; illis 21 Aprilis, Romanis vero 24 Martii die Pascha suum celebrantibus; quo illam Cummiani narrationem spectare minime dubitamus: Misimus quos novimus sapientes etc., ut supra num. 26. Eodemque referri posse existimamus, quod in Lasreani Vita legimus: ipsum, extremis vitæ suæ temporibus, cum sanctis quinquaginta viris Romam concessisse, Romanumque Pontificem et eum Præsulem consecravisse et revertenti Legationis in Hibernia officium commisisse. De quo consuli possunt S. Lasreani Acta, tomo II Aprilis [Pag. 546, num. 14.] .

[28] [Duas synodos fuisse censet Colganus] Hanc sententiam secutus est Colganus primum [Acta SS. pag. 53.] , sed postmodum aliam proposuit [Ibid. pag. 409.] . Reperit scilicet locum quemdam territorii Fearcal, in hodierno comitatu Regis (King's County) olim dictum fuisse Maghlene, et quia vox hibernica Magh campum significat, arbitratus est ibi actum fuisse concilium in campo Lene, de quo scribit Cummianus; illud vero posterius fuisse et diversum, quod in campo albo prope monasterium Leighlenne, in Vita S. Fintani habitum dicitur (supra num. 25). Aliam probationem inveniunt hujus sententiæ patroni [Lanigan, tom II, pag. 393.] in eo quod Cummianus de disceptatione aliqua, quæ synodo intervenisset, qualem multis enarrat S. Fintani biographus (infra in Vita num. 22), aut de ipso Sancto nostro ac ejus antagonista S. Lasreano, ne verbum quidem profert. Tertiam denique adducit, sed nullius momenti, sic arguens: in Vita S. Fintani hæc leguntur: Lasreanus enim abbas monasterii Leithglinne, cui suberant mille quingenti monachi, novum ordinem defendebat, qui nuper de Roma venerat. Atqui, dicit, hæc verba: qui nuper de Roma venerat intelligenda sunt, non de novo ordine, sed de Lasreano; quod gratis asseri nemo non videt, quantumvis eum Romæ fuisse, ut in ejus Actis legitur [Tom. II April. pag. 546, cap. 3.] , non negemus. In Vita infra edenda (num. 22), quæ in quibusdam deficit, comma illud qui nuper etc. suppressum est, sed Vita brevior Ms., quam exhibet, non secus ac majorem, quam edimus, idem codex Salmanticensis, Colgani interpretationem prorsus excludit [Codex Salmant. folio 140 recto.] : Lasreanus autem, abbas de Lecglinne, inquit epitomator, sub quo erant mille quingenti monachi, novum ordinem, qui noviter e Roma venerat, defensabat.

[29] [cujus argumenta examinantur] Prima etiam probatio Colgani vix quidquam adstruit; nam ut omittamus alterum nomen proprium a Cummiano efferri Lene, alterum a Colgano Maghlene, quæ est regio, ubi non sint aliquot loca eodem nomine donata? Dein locus Maghlene, quem aut diversum fuisse a campo albo prope Lenia seu Leghlene, aut exstitisse quidem, Laniganus certo non affirmat [Tom. III, pag. 393.] , ut huic posteriori præferatur, ei validioribus titulis præcellere deberet, qui omnino deesse videntur. Secunda denique ratio, Cummianum de SS. Fintano et Lasreano deque contentione aliqua, quæ intervenisset, altum silere, nihil aliud probat, nisi biographum nostrum, ut alios plerosque hagiographos Hibernos [Lanigan, tom. II, pag. 407, not. 71.] , heroëm suum ejusque gesta nimium extulisse, et, ut primo intuitu legenti patebit, narrationem interspersisse fabulis. Nam in Vita S. Lasreani [Tom. II April. loc. cit.] satis prolixa de synodo aliqua, vel de S. Fintano, ne minima quidem est mentio. Non sunt igitur ad litteram accipienda, quæ de contentione inter utrumque, quasi fuerit synodi eventus primarius, a S. Fintani biographo narrantur; sed exceptis adjunctis præcipuis locorum et personarum, quæ cum monumentis authenticis conveniunt, alia plura negligenda sunt.

[30] [et confutantur.] Verum hac responsione data ad argumenta adversariorum, sunt et difficultates nonnullæ quibus subjiciuntur, quas hic breviter exhibemus. Primo, in Colgani sententia Lasreanus post primam synodum seu Maghlenensem, iter romanum instituit, eoque reduce mox habitum est alterum magnum concilium populorum Hiberniæ, ut loquitur Vita edenda, in qua fuit contentio sæpius memorata; sed quare de hac secunda synodo vel habita vel habenda tacet omnino Cummianus? Secundo, retulerat Lasreanus jussa romana et, in quod inclinare videtur Lanigan [Loc. cit. pag. 392 et 394.] , etiam Honorii Pontificis epistolam. His ergo restitisset S. Fintanus; quod etsi S. Colmano accidisse novimus et aliis paucis, ex ignorantia, reverentia erga S. Columbam et forte pertinacia quadam, non debet tamen sine seria probatione admitti. Nos vero S. Fintanum restitisse arbitramur, dum cyclus 532 annorum, ut Cummiani verbis utamur, in Hibernia celebrari orsus est, id est, ex nostra sententia, circa annum 628, itemque in synodo Leniensi; quid vero senserit post reditum legationis romanæ, vel post adventum epistolæ Honorii Pontificis, modo hæc ante ejus mortem advenerit, non certo scimus. Beda enim lib. III cap. 3, epistolam memorans Oswaldi regis ad Scotos sive Dalriedanos, sive Hibernos septentrionales, quæ anno 635 scripta est, vel paulo post, hæc subjicit: Porro gentes Scottorum, quæ in Australibus Hiberniæ insulæ partibus morabantur (inter quos numerandus S. Fintanus cum suis monachis), jamdudum ad admonitionem apostolicæ sedis antistitis, Pascha canonico ritu observare didicerunt. Tertio denique, alterius sententiæ patroni Colganus, O'Flaherty, Lanigan, singuli diversam synodorum chronotaxin exhibent, quod eorum systemati favere certe non videbitur.

[31] [Synodus, de qua Cummianus scribit] Superest tamen eorum argumentum aliquod, a Lanigano quasi postliminio adductum [Loc. cit. pag. 397.] , quod solum alicujus est momenti et verisimilitudinem quamdam alteri sententiæ tribuere non nego. Est autem hujusmodi: Cummianus, ut Colganus scribit, fertur abbas fuisse monasterii Durrogh, quod in planitie Maghlene situm erat, et cum fuerit ipse inter præcipuos ordinis Romani promotores, ut ex ejus epistola patet, potuit synodus haberi vel in ipso suo monasterio, vel in campo circumjacente. Hæc tamen adnotat Lanigan: Cummianus ante mortem quidem abbas fuisse potuit in Durrogh, sed plus quam dubium est, inquit, an hac dignitate ornaretur dum epistolam scripsit. Admittit itaque solum [Pag. 395.] eum verisimiliter ibi educatum fuisse, sed tempore synodi probabiliter jam proprium habuisse monasterium, quod maxime verisimile est, inquit, fuisse Disertchuimin, hodie Kilcomin vel Kilcummin, ab ejus nomine sic dictum, situmque in comitatu regis. Ex quibus deduco, probationem illam valde speciosam, Cummianum scilicet tempore synodi, cujus promotor fuit, habitasse in ipso campo Maghlene, in quo habita esset synodus, non satis firmo niti fundamento.

[32] [habita est in australi Hibernia.] Moveret tamen me hæc probatio nisi obstarent alia non spernenda. Audivimus modo ex Beda, Hibernos circa hoc tempus Pascha canonico ritu celebrare cœpisse, sed australes tantum. Observat porro Usserius [Pag. 484.] , episcopos qui a Cummiano laudantur (supra num. 25) et quorum successores in Leniensi synodo convenerunt, fuisse omnes ex australibus partibus Hiberniæ, quod ut ait, cum Bedæ narratione convenit. Quid ergo verisimilius quam in ipsis australibus partibus hos præsules fuisse congregatos, potius quam in media Hibernia, quo ab abbate aut monacho fuissent vocati. Monasterium enim Durrogh sive Dairmagh illic situm erat, in mediterranea Hiberniæ parte, ut Adamnanus loquitur [Act. SS. tom. II Junii pag. 201, num. 7; cfr Lanigan, tom. II, pag. 123.] , idemque de Maghlene dicendum. Multo est igitur probabilius australes episcopos in australi Lenia, seu campo albo prope Leghlene convenisse, ex quo etiam sequetur eos non convenisse nisi semel, eo magis quod tum Cummianus, tum Vita S. Fintani de unica tantum synodo mentionem habeant. Quam sententiam, altera neglecta, sequuntur etiam DD. Carew [An Ecclesiastical history of Ireland. Dublin. 1835, pag. 257.] et Brenan [An Eccl. hist. of Ireland. Dublin. 1840, tom. I, pag. 131.] , quorum editos libros de Historia ecclesiastica Hiberniæ ad me misit non ita pridem R. D. P. Hamilton Archidiaconus Dublinensis. His sufficienter explicatis, in hunc modum chronotaxin gestorum ordinari posse censemus:

[33] [Rei gestæ chronotaxis.] Anno 628 introduci cœpit in Hiberniam cyclus Dionysianus et Pascha debito tempore celebrari, quod Saxones Angliæ dudum jam a S. Augustino didicerant.

Anno 629, vel forte 630 ut Usserius censuit (supran num. 27) celebrata est synodus in campo Lene, sive Leniæ, adjacente monasterio Legh-lene in australi Hibernia [Lanigan, tom. II, pag. 390, not. 29.] .

Anno 631, dum Romæ versarentur legati Hiberni, integro fere mense in celebrando Paschate differebant Hiberni et ceteri catholici. Eodem anno aut sequenti hi legati in patriam redierunt, ad Pascha catholicum hortantes, quumque nossent satis omnes viri sinceri, paulisper in re ecclesiastica eruditi, Romanum Pontificem ad hoc inducere velle, ut cum Saxonibus contigerat, Beda de hoc tempore scribere potuit, Hibernos australes, ad admonitionem apostolicæ sedis antitistitis, Pascha canonico ritu observare didicisse [Cfr Lanigan, ibid. pag. 394, not. 37.] . Non ergo hæc Bedæ verba requirunt, ut cum Usserio [In Indice chronologico.] , Honorii epistolam, de qua Cummianus nihil habet, anno 629 scriptam dicamus, quod etiam cum Bedæ narratione convenire non videtur [Hist. eccl. lib. II, cap. 18 et 19; cfr Lanigan, pag. 394.] .

Anno 631 aut 32, Cummianus Hibernus et, ut verosimile est, Columbensis monachus, scripsit de Paschate ad Sigienum, abbatem S. Columbæ Hiensis.

Anno 633 Honorius, Pontifex Romanus, scripsit item de Paschate ad Hibernos.

§ IV. Annus obitus S. Fintani. Ejus Acta. De Conchenna ejus sorore.

[Nullum exstat Sancti scriptum. Obiisse ostenditur] Dempsterus, solita audacia, Fintanum quemdam, et ut Colganus interpretatur [Trias Thaum. pag. 470.] , Fintanum Munnu, auctorem facit variorum scriptorum, quorum alibi nusquam est mentio. Eorum seriem exhibet Tannerus in Bibliotheca Britannica [V° Fintanus.] , sed operæ pretium non est hos titulos adinventos huc transcribere. Ad annum mortis S. Fintani quod attinet, hæc scribit Usserius ad annum 634 [Antiq. in Indice chronol.] : Munnu sive Fintanus, Talchaini filius, qui Lech-lenensi synodo nuper interfuit XII Calend. Novembris, ut Tigernaci habent Annales, in Hibernia mortem obiit. Sed audiamus Laniganum, qui Hiberniæ monumenta denuo ad crisim vocavit et cui multum nos in hoc Commentario debere lector perspexit: relata Usserii sententia [Loc. cit. pag. 408.] Waræus, inquit, correctius substituit annum 635 [Scriptores, v° Munnu.] , nam quatuor magistri, qui solent uno anno anticipare (quod cum aliis quoque Annalibus Hibernicis accidere frequenter comperimus) habent etiam annum 634 [Colganus, Trias Thaum. pag. 373.] .

[35] [anno 635.] Aliter statuit, sed fundamento non satis firmo, Boschius noster [Tom. I Augusti, pag. 352, dd.] sic arguens: In Vita S. Lugidi sive Luani aut Moluani Ms., legitur S. Fintanus, dum monitus esset ab angelo se durius agere cum monachis, rogasse et obtinuisse ut lepra percuteretur; quod ibi usque ad diem mortis suæ durasse dicitur. Idem habet S. Luani Vita impressa, addito per annos viginti hanc lepram durasse. Nostræ vero Vitæ S. Fintani, quas itidem vidit Bosschius et quarum alteram hic typis damus, ferunt solum quot annos perstiterit lepra (infra num. 21) non pronunciantes, num ad mortem usque eam passus sit, nec ne, quod Boschium fugisse videtur. Utut sit, in hunc modum pergit idem scriptor: In Vita S. Mochuæ citata, leprosus tantum fuisse dicitur usque ad septem annos, quando sanatus a S. Mochua diutius supervixerit (Vide infra in Annotatis ad Vitæ num. 21). Sed unum testimonium cedere debet aliis quatuor, æque, ut minimum, antiquis. Porro sive Fintanus Moluano annis tantum 20 super vixerit, sive 24; differri non potest ejus obitus usque ad annum 634, uti differtur apud Colganum 10 Januarii pag. 50 not. 8 et Usserium in Indice chronologico: cum Luani vita ultra annum 602 extendi non possit; ut ostensum est in Commentario prævio; ubi eam extendimus quantum licuit, ut ad chronologos istos accederemus propius; donec Acta S. Fintani nos ipsi discusserimus. His igitur Actis jam examinatis quum S. Fintanus de novo ordine Paschatis non introducendo in synodo egerit, e vita decedere non potuit ante annum 629 (supra num. 33); ulterius vero ex Annalibus Hiberniæ, qui tutiores sunt in hac re quam Vita fabulis mixta S. Lugidi, Fintanum anno 635 obiisse didicimus, et demum de anno mortis S. Lugidi, quo, tamquam fundamento, nititur Boschius, penes auctores non satis constat [Lanigan, tom. II, pag. 211.] .

[36] Ut jam de Actis, quæ edimus, pauca dicamus, certum mihi videtur ea scripta fuisse prius hibernice et diversis temporibus latine versa. [Acta qualia edantur.] Differunt enim stylo tantum, sed non rebus, diversa exemplaria latina, quorum excerpta vidimus, Usserii scilicet, Waræi et Colgani, differt potissimum illud, quod infra edimus. Præferendum tamen erat, juxta morem nostrum, Actis brevioribus, quæ itidem habemus, quum non sint nisi præcedentium compendium. Utraque vero excerpta sunt ex eodem codice Salmanticensi, valde antiquo, quo frequenter decessores nostri usi sunt et qui, dum hæc scribrimus, cum aliis codicibus in Hiberniam ad tempus translatum est, ut Vitæ aliquot præcipuæ, ni fallor, exscribantur. Vita vero S. Fintani, ut pleræque Hibernicæ [Lanigan, tom. II, pag. 65.] anachronismos aliquot continet et plena est miraculis et portentis, quæ vix cujusquam suadeat auctoritas. Unum alterumve eorum repetitur in aliis Vitis Sanctorum Hibernorum ut dicetur in Annotatis. In iisdem Vitam breviorem, quam Vitam B. dicimus, frequenter conferimus cum ampliori illa quam edimus. Denique subjicimus Vitam alteram S. Munnu, sive potius Lectiones Breviarii Aberdonensis de eodem sancto, ad 21 Octobris, quas similiter Annotatis nonnullis illustramus.

[37] [Num Conchenna, S. Fintani soror, ut Sancta culta sit, incertum.] Initio hujus tomi [Pag. 1.] polliciti eramus nos in hoc Commentario acturos esse de S. Conchenna, quam Colgani [Acta SS. pag. 606.] verbis stantes, S. Fintani sororem certo credebamus, sed re examinata, nimis incerta nobis visa est, quam ut ea, quæ ad 13 Martii, de S. Conchenna de Kill-slebhe collegit Colganus, licet pauca sint, hic exhibeamus. Reducuntur scilicet ad hæc tria: Quatuor Magistri, ad annum 654, laudant quamdam S. Conchennam: S. Conchenna de Killslebhe obiit. Martyrologia etiam Hibernica aliquam S. Conchennam signant ad 13 Martii. Demum in Vita S. Fintani legitur eum resuscitasse suam sororem, nomine Conchennam. Quæritur ergo num hæc tria uni eidemque Conchennæ sint tribuenda. Colganus, antequam legisset locum Quatuor Magistrorum, dubitanter locutus est: colitur, inquit [Loc. cit. pag. 453.] , ut videtur, 13 Martii, quo de Conchenna virgine agunt martyrologium Dungallense et Marianus Gormanus. Alio vero loco [Pag. 606.] , nihil jam dubitat, nihil tamen demonstrat, rem confectam jam esse supponens. Ad quæ hæc pauca observo. Debebat ostendi primo S. Conchennam de Kill-slebhe eam esse, quæ colitur 13 Martii, de qua re merito dubitare licet. Video enim Sanctas plures hujus nominis [Ap. Lanigan, tom. III, pag. 19.] ab Hibernis memorari. Aliunde martyrologium Tamlachtense [Sub num. 5104 biblioth. Bruxellensis.] ad 13 Martii non habet nisi nudum Conchennæ nomen; et nihil citat Colganus ex ceteris martyrologiis recentioribus, quæ Conchennam etiam 13 Martii annuntiare idem indicat (puta Mariano Gormanno, Cathaldo Maguir et martyrologio Dungallensi), quod ullo modo significet, quænam S. Conchenna illo die colatur. Deinde debebat ostendi Conchennam, sororem S. Fintani, sanctam fuisse, quo titulo in Actis minime donatur, nec etiam in Lectionibus Aberdonensibus; et hoc, tamquam fundamento, extra omne dubium posito, probandum erat et in Kill-slebhe eam vixisse et coli 13 Martii. Sed deficientibus his omnibus, deficiente præcipue fundamento ipso, nemo non videt me Colgani meris assertis stare non posse, et loco Actorum in quo de Conchenna, sorore S. Fintani agitur, nihil esse addendum.

VITA SUSPECTÆ FIDEI,
Auctore anonymo.
Ex cod. Ms. Salmanticensi, nunc Bruxellensi 7672.

Munnu, qui et Fintanus, abbas Teachmunnensis, in Hibernia (S.)
Conchenna, sorore ejus virgine, in Hibernia (S.)

BHL Number: 2996

AUCTORE ANONYMO. EX MSS.

CAPUT PRIMUM.
Sancti parentes et magistri. Adit monasterium Hiense S. Columbækille. Inde a Baitheno abbate ad Hiberniam remittitur.

Fintanus sanctus a, summi Dei sacerdos, filius Tulcani, [Sancti natales.] de nepotibus Neill, de genere Conalli ortus fuit; mater vero ejus, nomine Fethelin, de genere Maini b filii Neill c. Domus in qua sanctus Fintanus natus est, fundata erat supra lapidem magnum, et deficiente domo lapis ille magno honore ab omnibus honoratur, et super lapidem illum, usque hodie, nix non fuit, propter gratiam sancti infantis, qui super ipsum lapidem natus est.

Quadam die, cum sanctus Columba Kille d venisset in curru trans campum, ubi erat Fintanus, dixit aurigæ suo: descende et adduc ad me in currum puerulum illum album e. Et interrogavit Columba: cujus est hic puer. Et dictum est ei: filius Tulchani est; tunc Columba dixit: Nollmoferam f vir clarus erit Tulchan, causa filii sui.

III

[2] Hic autem Fintanus, cum esset puer, custodiebat pecora patris sui solus in silvis, [Magistrum habet Cruin Grellam,] sed puer, reliquens sola pecora, quotidie exibat ad legendum, apud virum qui vocatur Cruim Grellam g, habitantem in Achudbroan. Hoc autem sciens Tulcanus, increpavit puerum, dicens: Quare dimisisti pecora inter lupos in silvis? Mater vero leniter excusabat, dicendo: de pecoribus nostris hucusque nihil periit. Tum Fintanus dixit patri: noli timere, quia quamdiu fueris in mundo, nil peribit de pecoribus tuis a lupis et ab omnibus bestiis, si me relinquas ad legendum ad servos Dei. Crastino autem die, vidit Tulcanus duos lupos custodientes pecora sua velut canes communes. Ex illa die omni tempore, pecora Tulcani semper a lupis custodiebantur, et puer dimissus ad legendum h.

[3] Quadam autem die venit Mochoma, de regionibus Chonnact i, [Congallum,] et invenit puerum Fintanum apud Huisnethmidi, et benedixit puerum. Puer autem voluit ire cum Congallo ad legendum et exiit cum eo, cumque in via ambulasset, et horam tertiam diei celebrassent juxta vadum Fene, postulavit puer Fintanus, ut in calore nimio solis potum aquæ biberet; cui Congallus dixit: sustine usque ad medium diem. In illa autem die erat Congallus cum populo suo, valde esurientes in itinere, et nemo illos invitavit ad hospitium. Cum autem horam mediam diei celebrassent ad Glassaid Assu, iterum petivit puer potum aquæ, et dixit Congallus: exspecta paulisper usque ad nonam. Celebraverunt autem nonam in Uc Combur Deglass, et dixit Congallus ad Fintanum, ut sine potu usque ad vesperum exspectaret; vespere autem facto, invenit Congallus cœnam magnam sibi in via a Domino paratam, et liquorem optimum. Tunc Congallus dixit: opportunum est nobis quod hodie fecimus, ut diregiam (?) Christi castigaremus in siti, quia pro ipsius siti hæc optima cœnanobis a Christo missa est, post magnam esuriem; implete ergo calicem meum et date puero, qui esurientibus hanc cœnam præstitit. Degit ergo puer Fintanus apud Congallum, et regulam didicit k.

[4] Post hoc venit Fintanus ad scholam sancti Columbæ Killæ l, [aliosque.] qui erat Hikill Mair Diathrib; et ibi legit apud Columbam divinam scripturam. Quadam autem die sanctus Columba more suo gratia Spiritus sancti repletus est, et magno diei spatio cecinit de omnibus quæ sibi Spiritus sanctus dictabat, et postquam cessavit, dixit Columba: Quis mihi propinquior fuit quando verba sancti Spiritus cantavi? Cui Bithinus m respondit: in latere tuo, super manum dexteram, puer ille filius Tulchani propinquior tibi fuit. Tunc Columba dixit: ipse erit magister spiritualis et doctissimus, præcellens de hac omni schola.

Deinde exiit Fintanus ut legeret apud virum sapientissimum totius Hiberniæ et Britanniæ, qui erat abbas Strennus Hidom Hinnis forlochaib Herni n, et mansit cum illo 19 annis, scripturam legens; et alii viri novem juvenes secum erant, et erant sub gravissima regula, in tantum ut sineretur eis cribrare farinam; sed farina cum sua palea, miscebantur cum aqua in pelvem, et lapidibus igne calefactis coquebantur, et hic erat quotidianus cibus illorum.

VII

[5] Post hæc perrexit Fintanus ad insulam Ie o, ut ibi apud Columbamkylle monachus fieret, [Transit ad insulam Hy.] sed Columba ante adventum ejus migravit ad cælum; reliquit tamen Columba sua verba apud Bithinum, dicens: post obitum meum veniet de Hibernia quidam vir albus, et crispus capite, et genis rubicundis, Fintanus, filius Tulchani, quem sæpius vidi in cælo quam in terra. Ad hoc autem ipse huc veniet, ut hic monachus fiat; et non suscipiatis eum, et hoc apud illum non erit bonum. Natura enim illius viri aspera est, sed tu dices illi, quod ipse abbas et caput populi erit, et non erit post tergum alterius risus. Ille autem vadet ad dexteram partem Lageniensium, juxta mare p, quia ibi est honor et resurrectio ejus. Et quamvis major est pars mea de terra, non major tamen amor meus et potestas mea apud Deum, quam ipsius.

VIII

[6] Reversus est ergo Fintanus ad Hyberniam et habitavit in insula Cuinrigi, [Reditus ejus in Hiberniam et itinera.] et constituit ibi locum nomine Athkaien q. Quadam autem die exiit in montem excelsum ipsius insulæ, ad orandum, ibique audivit clamorem virorum inferni, in die qua gestum est bellum Slenne. Tunc Fintanus reliquit istam insulam dicens: non habitabo in loco ubi clamorem virorum inferni audivi.

Cumque in via ambularet occurrit ei quidam vir dives, nomine Enan Macc Nille, pecora autem ipsius divitis pestem habebant. Tunc Fintanus benedixit quemdam fluvium, et de aqua ipsa sanata sunt pecora divitis, et usque ad finem vitæ fluvius iste sanabat homines et pecora divitis. Et obtulit dives ille agrum sancto Fintano et constituit ibi locum scilicet Achethliacc et reliquit illic VII viros de sua familia, venitque Fintanus ad gentem suam ubi natus est, sed tamen terram illam non vidit, nisi tantum viam quam pedes ipsius ambulabant, nec salutavit ibi aliquem, nec patrem nec matrem, nec fratres nec sorores, qui omnes tunc vivi erant illic.

ANNOTATA.

a Vita B. sic incipit: Vita S. Munnu (et deinceps semper Munnu vocatur). Fuit vir vitæ venerabilis nomine Munnu, de claro genere Hiberniæ, id est de nepotibus Neill, cujus pater vocabatur Tulcanus, mater vero Fedelmi dicebatur. Idem fere initium legit Waræus [Ap. Lanigan, tom. II, pag. 406.] ; Colganus vero sequens [Acta SS. pag. 452.] : Fuit vir vitæ venerabilis nomine Munna de claro genere Hiberniæ, id est de nepotibus Neill. Pater ejus vocabatur Tulchanus, qui de semine Conalli filii Neill ortus fuit. Mater quidem S. Munnæ nominabatur Fedhelim, quæ de eadem gente nata est, de semine Manii filii Neill.

b Adamnanus, relatus in Commentario, scribit (ibi num. 17): Fintenus, gente Moccu Moie, cujus pater Tailchanus vocatur; ad quæ aliqua adnotat Colganus [Trias Thaum. pag. 373.] : mendum hic irrepsisse videtur, inquit, ponendo “gente Mocu Moie” pro “gente Mocu Maine” nisi, et forte rectius “genitrice de Mocu Maine.” Nam mater hujus S. Fintani (qui et Munnu, juxta dicta, vocatur) fuit de stirpe Maine, seu Manii, filii Nielli Magni, regis Hiberniæ, (ut deducit ex ipso initio Vitæ quam edimus) quæ stirps Maca Maine, idest, progenies Manii, priscis dicebatur. Quæ tamen hic proponit Colganus ut mutentur in textu Adamnani, conjecturam non superant.

c S. Fintano sororem fuisse, nomine Conchennam, de qua egimus ad calcem Commentarii prævii, discimus ex Actis infra num. 7; sed insuper S. Kieranum quemdam et S. Lugadium fratres fuisse S. Fintani, Colganus diversis locis adstruere conatur, primo satis dubitanter his verbis [Acta SS. pag. 354.] : an autem hi et S. Kieranus fuerint filii ejusdem Tulchani, res non est certa, sed probabiliter conjicienda, maxime ex eo quod Ængussius Keledeus lib. I opusc. cap. 2 inter plures fratres, seu filios ejusdem parentis, sanctos, connumeret filios Tulchani. Et hæc est sola probatio alicujus momenti, quum Ængussium exeunte sæculo octavo floruisse noverimus. Alibi enim [Ibid. pag. 452 et seq. et 606.] , ubi de cognatione illa sanctorum jam indubitanter loquitur Colganus, alias probationes non satis firmas adducit. Miror nihil ad hæc advertere Joannem Lanigan et ea ne indicare quidem.

d Vide Commentarium præv. num. 11. Colganushunc eumdem locum, nonnihil amplificatum, recitat in Triade thaum. pag. 460.

e Comment. præv. num. 2 in fine. Vita B: adducite ad me pulchrum puerum.

f In his Actis sunt plura verba et nomina hibernica, in quibus excudendis codicem ms. sequi cogimur, licet mendis scateat. In Vita B. utraque, ut plurimum, omittuntur.

g Vita B: A qua (silva) parum distabat cella sancti abbatis nomine Crunitergrellam.

h Vita B: Tulcanus autem, pater ejus … invenit duos lupos custodientes pecora sua sicut domesticos canes, quod etiam facere non cessaverunt, quamdiu in sæculo mansit. Ipse enim, visis tot miraculis circa puerum, non solum libertatem donavit sanctos Dei adire, sed etiam sæculo relicto, monachus devotus est effectus. Noster hæc omisit; Colganus etiam, qui multa loca ex Vita S. Munnu excerpsit, dum diversis locis adstruere vult Tulchanum monachum fuisse [Ibid. pag. 452 et 606.] nihil adducit ex Vita S. Munnu, sed solis Actis S. Cannechi Hiberni innititur. Aliunde Vita altera, quam edimus ex Breviario Aberdonensi, et in qua hæc Vita major fideliter breviata est, Tulchani monachatum quoque asserit. Ex quibus dicendum, alia Vitæ exemplaria monachatum asserere, alia vero non. Quid igitur hac de re censendum? Colganus, ex Vita S. Cannechi, non solum Tulchanum monachum dicit, sed monachum monasterii Hiensis S. Columbæ [Locis citatis.] , quod mihi creditu difficilius paulo. Adamnanus enim, qui triginta circiter annis post mortem S. Munnu (vide Comment. præv. num. 8) in abbatem illius monasterii electus est, multa de filio disserens (ibid. num. 5 et seqq.) nihil habet de ejus patre Tulchano, qui in Hiensi monasterio Vitam sanctissime instituit, ut Colganus loquitur [Ibid. pag. 452.] . Insuper Vita S. Cannechi, qua sola nititur Colganus, et cujus compendium habemus in codice Salmanticensi ms. videtur fabulosa [Acta SS. tom. V Octobris, pag. 643, num. 7.] . Utut sit, ex præcedentibus testimoniis admitti posse censeo Tulchanum monachum fuisse, forte alicujus monasterii Columbensis in Hibernia.

i Is erit Mochoemocus seu Pulcherius de provincia Connactorum, ut legitur in ejus Actis ad 13 Martii [Tom. II Martii, pag. 280.] . In Vita B. nomen istud omittitur, ut plura alia nomina propria, maxime locorum.

k Non sufficit testimonium Actorum nostrorum, ut dicamus S. Fintanum vixisse cum S. Congallo, aut ejus regulam didicisse. Vide Comment. præv. num. 12. S. Congallum tamen regulam scripsisse certum est, eaque etiamnum exstat lingua hibernica, cum aliis tribus eadem lingua conscriptis, Columbækille scilicet, Mochutæ sive Carthagi et Albei Imelacensis, quas omnes præ manibus habuit Usserius [Brit. antiq. pag. 476.] . Easdem, cum aliis pluribus, memorat linguæ patriæ peritissimus Edw. O'Reilly in Actis societatis Hiberno-Celticæ [Transactions of the Hiberno-Celtic society for 1803, pag. XXXIII et seqq.] . S. Fintanum autem potius ad regulam S. Columbækille se accommodasse crediderim. Vide Comment. num. 5 seqq.

l Hæc falsa esse ostenditur in Comment. præv. n. 10.

m Vita B: Baithenus, sed vide Comment. num. 9.

n Vita B: Transtulit se ad sanctum virum et in scripturis valde expertum, nomine Filell Nuannaich, qui fuit abbas in monasterio Cluoin-Huus (vel Hinis) nomine in stagno Herne, ubi mansit octodecim annis. Colganus vero sic legit [Trias Thaum. pag. 460.] : Exivit servus Dei Munna ad virum sanctum, qui fuit sapientissimus totius Hiberniæ et Britanniæ, ipse vocabatur Sibell, filius Mianaidh et ipse erat abbas in monasterio Daimh-hynis, quod est in stagno Earne in aquilonali parte Hiberniæ etc. Rectius apud Usserium [Britan. eccl. Antiq. pag. 485.] abbas ille dicitur Sinell mac Maynacur. Vide et Laniganum [Tom. II. pag. 233.] .

o De hoc itinere Vide Commentar num. 5 et seqq.

p Comment. præv. num. 14. Vita B: In australi plaga Laginensium, quæ dicitur Chensælaich.

q Vita B: Venit ad insulam Cuirinrigi et constituit ibi locum qui dicitur Athcain, id est vadum lene.

CAPUT II.
Duos mortuos suscitat. Alia miracula. Fundat monasterium Teachmunnu.

Post hæc venit ad regionem Hele a, et ædificavit ibi locum qui nunc dicitur Techtailli maicc Segeni, [Sororem suam] et fuit illic V annis b; misit autem ad eum ibi mater sua, ut diceret ad quem locum illa veniret ad salutandum eum. Cui ille remisit: veni ad locum qui dicitur Lugmath c, [et alium a morte suscitat.] et ne proprius accedas, et ego ad ipsum locum ad te exibo. Venit ergo mater et tres filiæ Tulchani secum, scilicet duæ mulieres œnitentes et una virgo. Cum mater in civitate Lugmath adventum Fintani exspectasset, filia ejus virgo dolore percussa mortua est et ibi sepulta. Crastino autem die advenit Fintanus, cumque ille sepulchrum novum vidisset, agnovit illud dicens: Chonchenne d hæc est. Tunc tristis mater venit ad cum, dicens: rogo te in nomine Domini, ut mihi resuscites filiam meam. Cui Fintanus ait: recede, et crastino die venies ad me. Tunc Fintanus jecit a se omnes, et in illa nocte solus ibi oravit. Crastina autem die, sana reversa est cum matre ejus ad domum suam, et dixit Fintanus matri suæ: cavete ne iterum ad me veniatis, nam si deinceps veneritis, de provincia, in qua fuero, trans mare in Britanniam exibo.

Alium autem mortuum suscitavit in cella Biesiche; nam quadam die, cum venisset Fintanus ad locum illum, habitatores illius loci callide dixerunt ei: o sancte vir, ecce infirmus nobiscum jacet in domo et nullum responsum dat; veni ergo ut benedicas eum: mortem autem ipsius viri celaverunt et tacuerunt. Tunc Fintanus exiit ad domum illam, ignoransque quod vir ille mortuus esset, benedixit eum simpliciter cum signo crucis, et statim mortuus ille sanus surrexit, benedicens Deum.

XII

[8] Cum autem sanctus Fintanus quinque annis habitasset in suo loco, [Alia Sancti miracula.] in regione Hele e, venit ad eum quodam die quædam ancilla Dei Kyaer cum aliis secum quinque ancillis Dei. Exiit autem minister hospitum, ut salutaret eam. Cui ancilla dixit: vade ad virum fortem, qui hic habitat, et dic ei, ut mihi det locum istum, quia fortior est cum suis quinquaginta juvenibus, quam ego cum meis quinque ancillis, ut ædificet sibi alium locum. Hoc autem audiens Fintanus, dixit fratribus suis: verum est quod ancilla Dei dixit; surgite recedamus de loco isto quia non erit hic resurrectio nostra, et nunc non est accidia, relinquamus laborem nostrum apud ancillas Dei, et nil vobiscum portetis de loco isto, exceptis securibus et libris vestris, et crismatibus, et communi vestimento, et duo boves tantum sint sub plaustro cum libris. Cumque ancilla Dei postulasset ab eo benedictionem, respondit ei: benedictio Dei sit super locum istum et erit benedictus coram Deo et hominibus. Tu vero non meruisti benedictionem a me et non possum claudere cælum contra te, sed tamen nomen tuum et gradus tuus non verit super loco isto et piramidem tuam pauci scient. Illa autem dixit: quis est ergo qui hunc locum habitabit? Fintanus ait: vir qui hodie tres tribulationes portavit, super acerem Midlochre, ipse possidebit hunc locum: hic est Tailli mac Segeni, qui postea ad istum locum venit f.

XIII

[9] Deinde exiit Fintanus ad fines Laginensium, et quadam nocte mansit juxta cruces in campo Mete, [Ejus] et in eadem nocte quidam dux de Fothartis, nomine Dimma filius Aidi Croin, venit ad illum locum cum sexaginta viris secum. Quibus Fintanus ait: Comedite alterum bovem, qui portat plaustrum cum libris. Laici autem non potuerunt resistere ei et comederunt bovem. Ipse autem Dimma est, qui postea Fintano obtulit locum in quo nunc est g. Crastino autem die unus bos plaustrum vehebat, cumque in via ambularent, occurrit illis vir quidam cum pecoribus et bobus indomitis, quibus ille ait: tenete unum de vitulis istis sub plaustro vestro; et statim vitulus iste sub jugo positus, mitis et domitus factus est.

XIV

[10] Post hæc exiit Fintanus ad dexteram partem Laginensium ad mare, [itinera.] secundum verbum Columbe Kylle h, et fuit ibi juxta mare in loco quidicitur Arid Crama, apud nepotes Barriche. In ipso autem loco erat familia Congalli sancti, abbatis Benchuir; et alumpnus Congalli, nomine Aied Gophan, princeps erat illius loci, qui in exilium pergens, reliquit Fintanum in suo loco, donec ab exilio i rediret. Fuit autem Fintanus in illo loco XII annis et dedit illi Deus fructum copiosum maris et terræ et abundantiam magnam quæ nec ante nec postea fuit in illo loco.

[11] Quadam autem die venit Guori, filius Eugin, volens quærere regnum Lagenensium: [Sancti prophetia adimpleta.] vastavit plebem quæ erat in circuitu sancti Fintani, et pecora eorum et armenta abstulit secum. Tunc viduæ et orphani plebis venerunt ad Fintanum et fleverunt coram eo. Fintanus autem vocans ad se IV viros, dixit eis: ite et salutate Guoire, et dicite ei, ut in nomine Domini dimittat nobis pecora, quæ rapuit. Si precem nostram audierit, dicite ei quod rex erit usque ad senectutem, et non jugulabitur, et genus illius regnum nepotum Kenselaich tenebit usque ad diem judicii. Sed tamen scio quod ipse vir durus non audiet vos, nec dimittet pecora plebis hujus, et in illa hora quando salutabitis eum, tondetur * caput ejus coram vobis et dicetis ei: si non dimiseris nobis pecora plebis, quæ rapuisti, caput tuum iterum non tondetur, sed priusquam crescant capilli capitis tui jugulaberis, et caput tuum decollabitur, et rex non eris. Exierunt ergo viri illi missi, et salutaverunt Guori, et sicut Fintanus dixit, impletum est, et Guori non dimisit pecora et ipse quinto die jugulatus est.

XVI

[12] Factum est autem post mortem Sancti Congalli, abbatis Benchuir k, [Fertur ei oblata prælatura monasterii Bangor.] venit familia ipsius ad Sanctum Fintanum, et dixerunt ei: trium rerum datur tibi electio: scilicet, veni nobiscum et eris abbas Benchuir post Congallum. Quibus Fintanus respondit: non eris in locum alterius et in fructum laboris ejus. Ego ero in loco, quem mihi Dominus dederit cum monachis meis, de labore manuum nostrarum victuri. At iterum dixerunt ei: hic locus tibi dabitur, et esto monachus Congalli sancti. Fintanus dixit: Dum Columba Kylle me non suscipit, alium abbatem non tenebo, nisi Dominum. Tertio dixerunt ei familia Congalli: si hæc omnia non recipis recede de loco isto. Quibus Fintanus ait: ego illud faciam, si hunc locum assignavero illi viro, qui mihi istum commendavit, scilicet Aiedgopan. Illi dixerunt: tu quære illum virum quamvis a Roma, et nos interim manebimus donec iterum reverteris. Tunc Fintanus surrexit, cum quinque viris secum, et perrexit in viam ut iret ad Romam, ad quærendum Aidumgopan. Cumque paulisper per unum agrum a loco processisset, viderunt Aidan gopan venientem obviam sibi post XII annos in exilio l et in eadem hora simul reversi sunt ad domum suam. Tunc Fintanus ait illis: locus vester post recessum nostrum non in majus crescet, nec parochiam habebit, et mare non dabit ei fructum suum.

XVII

[13] Tunc venit angelus Domini ad Fintanum, dicens: [Angeli eum] surge et accipe monachos tuos, et vade ad locum illum qui dicitur Aicheth liace Echdromma m, in regionibus Fothar, [quædam monent.] quia ibi est ordinatio tua et resurrectio tua. Perrexit ergo Fintanus ad locum illum, ibique stetit.

XVIII

Quadam autem die, cum sanctus esset Fintanus solus, ibi in sylvis suis manibus laborans, vidit tres viros in vestibus albis ad se venientes, et orationem postulavit ab eis. Qui dixerunt ei: veni nobiscum paulisper. Cumque ambulasset paululum cum eis, dixerunt ei: in hoc loco erit civitas tua, et designaverunt coram eo VII loca in quibus postea principalia civitatis sunt ædificata et Fintanus posuit cruces in ipsis locis n.

XIX

[14] Quadam autem nocte Fintanus cum suo populo, elevatis juxta crucem vocibus, [Dux Dimma ei agrum offert, ut fundet monasterium.] clamaverunt ad Dominum, et e contrario in eadem nocte dux quidam de Fothartis, in proximo loco habitans, scilicet Dimma, filius Aidi Croin o, cum suis satellitibus, circa caput laici interfecti, jubilationem fecerunt. Tunc dux ille corde compunctus dixit: istæ duæ jubilationes simul fieri non possunt, scilicet jubilatio nobiscum circa caput pro voluntate diaboli, et jubilatio psalmorum apud Fintanum pro voluntate Dei. Mane autem facto, dux ille Dimma venit, et obtulit ei agrum, in quo nunc est civitas ejus p et dixit: Quid mihi dabis pro hac oblatione? Fintanus respondit ei: regnum cælorum tibi dabitur pro terra tua. Dimma dixit: illud non sufficit mihi, nisi dederis mihi longitudinem vitæ in omnibus desideriis meis, et corpus meum non juguletur, et castiges me ad clericatum, donec ego ipse velim et inter monachos tuos in loco sancto sepeliar post mortem. Cui Fintanus ait: hæc omnia tibi dabuntur; ubi nunc es, ibi sepultus eris. Ibi ergo Fintanus edificavit, sicut angeli constituerunt ei q.

[15] Hæ sunt petitiones sancti Fintani, quas sibi Dominus donavit: [Sancti petitiones.] scilicet quod junior ante seniorem de suo populo non morietur, sed secundum ordinem ætatis; quod nemo de genere ejus vivus erit septem annis ante diem judicii; quod omnis quicumque fuerit sepultus in loco sepulchrorum ejus, quem ipse Fintanus sua manu depinxit, vitam æternam habebit; et quum auditur vox cimbali ejus, qui in comitatu ipsius fuit semper, et non percutitur nisi in exitu animæ, quicumque sepultus fuerit in illo termino, non claudetur infernus super eum post diem judicii r. Ideo præcepit, ut monachi ejus in aliis locis non sepelirentur.

ANNOTATA.

a Colganus sic legit [Acta SS. pag. 606.] : Direxitque iter suum ad provinciam Mumonensium, et mansit in regione Hely. Agitur de tractu Ely O'Carrol in veteri Mummonia, hodiedum in comitatu regis.

b Pergit Colganus: et ædificaxit ibi monasterium, quod dicitur Teachtelle, fuitque ipse ibi quinque annis. S. Telle, cujus nomen monasterio adhæsit, fuit filius Segeni, ut in nostra Vita indicatur, et colitur 25 Junii [Colganus, loc. cit. pag. 713.] . Num S. Fintanus, cui S. Telle coævus fuit, dictum monasterium fundaverit, valde est dubium, aut saltem illud hoc tempore fundare non potuit, antequam scilicet Lageniam adiisset, prout a S. Columba Kille jubebatur. Vide Comment. præv. num. 15 et adnotationes Lanigani [Tom. II, pag. 408, not. 78 et tom. III, pag. 129 et seqq.] .

c Vocatur a Colgano [Acta SS. pag. 606.] oppidum Lughmagh, in australibus Ultoniæ finibus.

d De Conchenna nonnulla diximus in Commentario prævio num. 37.

e Vide supra Actorum num. 7. Codex Colgani [Acta SS. pag. 15.] : Cum B. Munna quinque annis habitasset in regione Heli, venit ad eum quædam virgo nomine Chier, cum aliis virginibus quinque. In Vita S. Brendani agitur de quadam S. Ciara, sive Kiara (siquidem non utebantur Hiberni antiqui littera k), quæ eadem esse videtur [Colganus, Acta SS. ibid.] . Eam memorant Martyrologia Hibernica ad 5 Januarii.

f Colganus [Ibid.] : vir ille qui hodie tres jubilationes in agro Miodhluachræ fecit, possidebit hunc locum. Ipse est Telli, filius Segeni, qui postea ad hunc locum veniet, et in nomine ejus nominabitur. Vide supra Annot. b.

g Vita B: in quo vir sanctus postmodum monasterium ædificavit.

h Vita B: Post hæc pervenit sanctus Munnu ad partes Hua-Chensælaich et mansit in loco qui dicitur Aritcrema, inter nepotes Barrchi, qui est locus juxta mare, ubi habitavit sanctus Munnu duodecim annis. Tractus Hy-Barche in Lagenia, indicatur in Vita S. Finniani Clonardensis [Cfr Lanigan, tom. I, pag. 465.] . Quæ dicta sunt hucusque de peregrinationibus S. Fintani in Hibernia et maxime de quinquennio in regione Hele transacto (num. 8), non videntur posse admitti, quum sciveritS. Columbam Hiensem voluisse ut in Lageniensium vicinis mari finibus monasterium construeret. Vide Commentar. præv. num. 7. Additur hic in Actis S. Fintanum annos duodecim vixisse in Arid Crama, Lageniæ loco juxta mare; quod non rejicimus, sed solis Actis nititur, ex quibus etiam certum non est eum illic monasterium fundasse. Num Sanctus noster multa monasteria fundaverit examinavimus in Comment. præv. num. 15.

i Ab exilio, id est, a peregrinatione; alios plures antiquos scriptores Hibernos, hoc sensu vocem exilium adhibuisse comperimus. Vide Glossarium Cangii, vel potius ejus supplementum ad dictam vocem.

k Obiit S. Comgallus Benchorensis die 10 Maji 601 [Acta SS. Maji, tom. II, pag. 579, num. 5; Lanigan, tom. II, pag. 63.] . Quæ hic referuntur, dubia sunt et fabulis permixta. Cfr Vita num. 10.

l In exilio, id est, in peregrinatione, ut modo est dictum.

m Vita B: ad locum, qui dicitur Achadliac Ethdroma.

n Vita B: Sanctus autem Munnu ædificavit monasterium in loco in quo Angelus designavit, et vocatur usque hodie Thecmunnu, id est domus Munnu. Ex hoc num. 13 et ex sequenti, patet Teachmunnuspectasse ad regionem Fothar.

o Dux ille de Fothartis, nomine Dimma, filius Aidi Croin, qui in proximo loco habitabat, id est non procul a loco in quo ædificatum est monasterium Teachmunnu, diversus est a Dimma Camcholl, Fothartorum rege, de quo mox num. 18 et seqq.

p Nimirum Teachmunnu, sive hodiernum Taghmon. Vide Commentar. prævium num. 1. Vita B: Venit dux ad Sanctum, offerens ei agrum, in quo S. Munnu morabatur. Cfr Vitæ num. 13. Ex his dux ille Dimma, filius Aidi Croin, ut fundator monasterii Teachmunnu haberi potest. Quamquam autem in hac Vita plura procul dubio fabulosa sunt, nomina tamen locorum ac principum et eventus præcipuos, demptis adjunctis aliquot, non putem pro lubitu inventa aut adscita. Cfr Annot. f ad cap. 3

q Sicut angeli constituerunt ei, ut scilicet in Vita legitur supra num. 13.

r Has petitiones, si quæ fuerunt, S. Fintani biographus evidenter deformavit. Ultimam clarius consignavitVita B. in hunc modum: et quod sepulti tempore quo auditur vox cymbali ejus, quod ipse secum habere consueverat, post diem judicii in inferno non claudetur.

* tondebitur.

CAPUT III.
Varia miracula et prophetiæ.

XXI

Erat quidam vir agens pœnitentiam apud Fintanum, nomine Becanus, [Miracula] filius Bledeni, fuitque vir ille habitans cum cæteris viris pœnitentibus, numero L, qui panem edebant et bibebant aquam modico lacte commixtam. Fintanus autem, Becano infirmo misertus, benedixit conicem a ejus, et ex illa die per septem annos lac novum in calice ipsius fiebat, quamvis ex uno vase cum cæteris pœnitentibus aqua candida hauriebatur ei.

XXII

[17] Quidam juvenis de monachis, nomine Fintanus, filius Eugen, [varia] rogavit Fintanum ut ad suam patriam visitandam dimitteret eum. Cui Fintanus ait: vade, et cave ne aliud bibas nisi aquam, donec nos invicem salutemus, et benedixit conicem Fintani juvenis ipsius. Postquam autem juvenis profectus est in viam, Fintanus moriens perrexit ad cælum. Reversus ergo juvenis ad suam familiam, audivit mortem Fintani, et noluit bibere nisi aquam, quia dixit ei Fintanus, ut nil biberet, nisi excepta aqua, donec se invicem salutarent. Fuit ergo juvenis aqua contentus XXX annis. Quadam autem die abbas populi, nomine Mocommoc, gustavit incaute aquam quæ erat in conice juvenis illius, et vidit quod vinum optimum esset, et a capite usque ad pedes commutavit eum licor iste, et hoc juveni abbas nuntiavit. Audiens autem hoc juvenis ille, confusus est, et dixit abbati: da mihi sacrificium, quia tertia die ad cælum ibo, dum alter homo super terram hoc cognovit, nam talis sapor super aquam meam per annos XXX fuit, ex die qua Fintanus ad cælum exiit; quia Fintanus conicem ipsius benedixit.

XXIII

[18] Rex Fothartorum, nomine Dimma Camcholl, duos filios habuit, [Prophetia de filiis regis Dimmæ] unum Kellacanum nomine, qui nutritus est in Airbriu, apud Cuonanum anachoritam. Alter filius, nomine Killinus, nutritus est in domo Mundu apud Fintanum b. Quadam autem die venit rex Dimma, cum optimatibus Fothart, numero LX, ad Cuanum Airbriu, et ibi viderunt Cellachum filium Dimma, in cucullo iacintho, cum sagittis porporeis, habens in humeris suis ceraclum c cum capitibus æreis, et in pedibus suis habebat ficones d, ornatos de partico et ære, et placuit eis habitus pueri dicentes: bene hic nutritur filius noster. Post hæc venerunt Fotharti, cum rege, ad domum Mundu, et sederunt ante januam loci; veneruntque plaustra secus se, et pueri ante plaustra elevatis vocibus, psalmos canentes, et ceracula eorum fixa erant jugis. Videruntque Cilline, filium Dimma, ante plaustrum, in cucullo nigro, colore ovium e, et in tunica brevi et alba, cum ora nigra, et in calceamentis vilibus, et displicuit eis habitus iste, dicentes: in hoc apparet magnitudo amoris nostri in his duobus locis, quomodo nutriuntur duo filii. Tunc Dimma dixit eis: magna vindicta erit pro hisce dictis, nam omnia verba nostra Fintanus audit in domo sua. Tunc Fintanus dixit ministro hospitum: vade et suscipe Fothartos in domum, et benefacite illis, sed tamen non placet eis quomodo filius corum nobiscum nutritur, melius nutritur filius in Arbriu. Dic ergo eis, quod filius carus in Airbriu cælum et terram non possidebit, et tota plebs Lagenorum jugulabit cum. Filius vero qui hic nutritur, dominus erit ecclesiæ, et sapiens scriba, et episcopus, et anachoreta, et regnum Dei possidebit; et sic completum est.

XXIV

[19] Post hæc ipse rex Dimma postulavit munusculum a sancto Fintano, [Alia] et dedit ei Fintanus tunicam suam, in qua Fintanus una nocte dormivit, et dixit regi: hanc tunicam diligenter custodi, quia veniet dies, quando ista tunica opportuna erit tibi et de magno periculo te liberabit. Post hæc supradictus Kellachus, filius Dimma, laicus factus est, et jugulavit Odo Clane, filium Cruindmail, regis Lagenensium. Tunc Cruindmael, assumpto exercitu omnium Lagenensium, venit et conclusit Fothartu in Inso Bairri f for loch edidach, sed Dimma Cancholl g evasit ex insula super equum suum, et per turbas omnium Lagenorum evasit, et nemo illum vidit, quia tunica Fintani abscondit eum. Familia vero illius, scilicet LXXX viri de optimatibus Fothart, alligati sunt in vinculis in insula Tobairri, et duo viri ex ipsis jugulabantur in unaquaque die, et Kellachus filius Dimma jugulatus est, eratque cum eis vinctus Dimma, filius Aidi Croin, amicus Fintani. Tunc Fintanus dixit populo suo: surgite eamus, quia vir qui nobis hunc locum obtulit in vinculis tenetur, ut crastino die occidatur. Tunc Fintanus assumptis secum XII viris, venit ad castra regum, cumque reges vidissent currum de longe et clericos, cognoverunt quod Fintanus esset, et ad liberandum Dimma filium Aiedi Croin venisset. Tunc Cruindmael dixit: portate virum et abscondite eum, et jugulate illum antequam Fintanus adveniat, et facite interim jubilationem, quasi jugulatus esset. Audiens autem Fintanus jubilationem ait: quod est carmen istud? Respondit ei quidam: jubilatio est post jugulationem hominis. Fintanus ait: usque hodie hanc vocem non audivi; ex hac die reges hujus gentis, excepto Cruindmelo et alio post eum viro, regnum amplius quam septem annis non tenebunt in æternum. Vocatus est Cruindmel ad Fintanum, et ait illi: dimitte nobis Dimma, qui est tecum vinctus; cui Cruinmel respondit: jugulatus est. Et dixit Fintanus: hoc fieri non potest, quia ipse vir non jugulabitur in æternum. Viri ergo illi, qui missi sunt jugulare eum, non potuerunt manus suas elevare nec gladium, et hasta non poterant lacerare eum. Hoc audiens Cruindmel, obtulit illum virum, cum sua hæreditate et progenie, sancto Fintano in sempiternum.

XXV

[20] Erat quidam laicus monachus h sancti Fintani, nomine Malmarke, [Miracula] qui apud Kellachum, filium Dimma, jugulavit Ed Slani. Hic autem laicus erat in vinculis apud Cruindmelum, in insula Liac Hain. Tunc Fintanus dixit: exite ut monachum vestrum Melmarke, in periculo positum, liberetis. Exeuntes autem V clerici sancti, de monachis ejus, steterunt super portum insulæ Liac Hain; et cognovit rex quod familia Fintani esset, et dixit rex Cruindmel: portate virum vinctum in navem super mare, et ibi jugulate eum prisquam clerici veniant. Cumque super mare paulisper duxissent eum, stetit navis in uno loco, nec potuit huc illucque moveri, et manus virorum circa arma sua siccaverunt, et sic per medium diei fixi immobiliter steterunt. Tunc rex pœnitentiam egit, et dimisit virum clericis.

XXVI

Quædam mulier, fluxum sanguinis patiens, ducta est in grabato ad civitatem Fintani i. Tunc Fintanus, minister hospitum, exiit ad Fintanum, postulans ab eo ut aquam benediceret mulieri. Cui Fintanus ait: numquid vis ut facias me exorcistam mulieribus Lagenensium. Tunc Fintanus minister, exiit ab eo, et cassulam ejus, quæ erat super lectulum illius, secum occulte abstulit, et posuit eam super mulierem; et statim curata est, et suis pedibus ad domum suam sana rediit.

ANNOTATA.

a Conix in hac Vita est idem ac calix. Occurrit eadem vox in Actis S. Lugidi, ad 4 Augusti [Acta SS. Augusti, tom. I, pag. 344, num. 11.] .

b Vita B: tempore quodam dux Fothartorum dedit filium suum, nomine Chellac, ad monasterium sancti Cuanu, et alium, Chillenum nomine, ad sanctum Munnu. Noster: in domo Mundu, hibernice forte Teachmundu: Vide Comment. præv. num. 2.

c Ceraculum esse tabulas cereas, in quibus stiloscribebant antiqui, verisimile est omnino ex Vita S. Mochtei Hiberni, sed etiam mihi videntur hac voce libri omnes significari, quicumque fuerint. Vide Cangium ejusque supplementa, et eamdem vocem paulo inferius recurrentem.

d Fico, vox itidem Hibernis propria, est genus calceamenti.

e Colore ovium. Oves in Hibernia plerumque nigri coloris fuisse discimus ex Giraldi Cambrensis Topographia Hiberniæ [Distinct. III, cap. 10, ap. Lanigan, tom. IV, pag. 359.] .

f Vita B: in insula Barri. Rex Lageniæ Criundmaël in Actis S. Lasreani [Acta SS. tom. II April, pag. 547, num. 17.] dicitur Cranmal, ejusque regni initio assignat Colganus [Ibidem in Annotato] annum 610.

g Dimma Cancholl erat rex Fothartorum. Vide Annot. o ad cap. 2.

h Iste monachus laicus distinguitur a monachis clericis, de quibus infra est sermo. Notum est enim antiquos monachos Hiberniæ plerumque sacerdotes fuisse et clericos, qui ministerio ecclesiarum deservirent. Systema monasticum, inquit R. D. Carew [An. eccl. hist. of Ireland. Dublin, 1835, pag. 199.] , ut primum in Hiberniam inductum est, vidimus ad exemplar Instituti, quod in Gallia fundaverat S. Martinus Turonensis, fuisse constitutum (a S. Patricio nimirum, qui cum S. Martino vixerat). Ex quo systemate sic ordinabantur monasticæ vitæ officia, ut liceret monachis etiam vitæ activæ munera exsequi, quæ nunc (plerumque aut magna ex parte) spectant ad clerum sæcularem. Ab ipso igitur primo tempore introductæ fidei christianæ in Hiberniam, exstabant illic domus religiosæ, quarum disciplina fere undequaque similis erat illi, quam recentiori ævo Canonici Regulares S. Augustini sunt amplexi. Advertit tamen Lanigan [Tom. IV, pag. 348.] , monachorum Hiberniæ regulam longe severiorem fuisse, quam Canonicorum S. Augustini. Differebant itaque Hiberniæ monasteria a monasteriis Ægypti, in quibus rarissimi erant sacerdotes, et in illis exercebatur plenissime ministerium sacrum. Ad quem antiquissimum statum monasteriorum Hiberniæ et Scotiæ [Cfr Beda, hist. eccl. lib. III, cap. 3 et 4.] mirum est non attendisse qui de antiquitatibus ecclesiasticis scripserunt.

i Ad civitatem Fintani i. e. ad Teachmunnu.

CAPUT IV.
Lepram in punitionem rogat et impetrat. Synodus de Paschate in campo albo prope Leghlene. Sancti obitus.

XXVII

Angelus Domini ad sanctum Fintanum salutandum, duobus in hebdomade diebus semper veniebat,[Visitatur ab Angelo et lepra perculitur.] scilicet die dominica et quinta. Accidit autem, ut quadam quinta feria ad eum Angelus non veniret, usquequo pervenit in die dominico; cui Fintanus ait: dic mihi meam culpam, pro qua ad me die solito non venisti. Angelus respondit: non propter negligentiam circa te non veni, sed in his diebus hospes karissimus intravit in cælum, in cujus adventu omnes angeli, nimia exultatione et gaudio occupati, in hac hebdomada ad salutandos sanctos Hiberniæ non venerunt, scilicet Lugid mac Coche Clona ferta a. Cui Fintanus ait: lucide apparet quod ipse solus mandata Dei veraciter implevit; vade ergo et ad me iterum cum responso revertere, ut sciam pro qua re carius erat in adventu Lugidi magis gaudere, quam ad me salutandum venire. Venit ergo ad eum Angelus dicens: quia facies hominis alicujus ante Lugidum non erubuit, et non pauciores erunt monachi ipsius in cælo quam tui monachi. Tu vero monachos tuos cum rubore corripis. Tunc Fintanus dixit: scio quid faciam … in exilium non ibis, sed in nocte quintæ feriæ appropinquabit nuncius a Deo b, ad te veniet, ut non majus gaudium in cælo in adventu Lugidi, quam in adventu tuo fiat, in die exitus tui. In nocte ergo illa Fintanus percussus est lepra magni doloris, et mansit super eum XXIIII c annis, et in illo tempore, ut periti ferunt, sanctus Fintanus nec corpus suum manibus suis radebat, nec balneo lavit, nisi in uno die tantum, scilicet in cœna Domini.

XXVIII

[22] Quodam autem tempore fuit magnum consilium populorum Hiberniæ in campis Ailbæ d, [Synodus de Paschate.] inter quos erat ingens contentio pertotum annum e, inter novum Pascha et vetus Pascha. Lasserianus enim Lethglinne f, cum suis, novum Pascha et novum ordinem defendebant. Ceteri vero seniores Hiberniæ vetus Pascha et veterem ordinem laudabant. Ad hoc concilium sanctum non statim venit Fintanus, et omnis populus exspectabat eum; ipse enim erat primus et princeps eorum qui vetus Pascha defendebant. Tunc Subne, filius Donalli, rex Ambarriche g: quare longo tempore exspectatis istum clericum leprosum, et si ille (non) advenerit, Pascha Lasseriani usque ad diem judicii principatum tenebit. Cui Lasserianus ait: tace, quia quod dicis, Fintanus audit in loco in quo est, et vindictam ab eo recipies. In illo autem die, ante vesperum, venit Fintanus ad consilium, et salutaverunt se invicem et Lasserianus. Cumque rex Subne postulasset orationem a Fintano, dixit ei Fintanus: quare postulas orationem a clerico leproso! quando convitium in me locutus es, in dextera Dei Patris Christus erubuit, quia verum membrum Christi sum; ideo antequam messis compleatur, morieris et jugulabunt te fratres tui, et sanguis tuus commiscetur, et babtuca h et caput tuum projicietur in flumen Berbe, et ultra non apparebit; et sic completum est. Nam in isto mense jugulavit eum filius fratris sui juxta flumen modicum, quod dicitur Blathach, et caput ejus relictum est apud flumen Berbe. i Crastino autem die dixit Fintanus Lasseriano, coram omni populo: nunc tempus est ut hoc concilium finiatur et unusquisque ad sua redeat loca; ideo breviter tres res dico Lasseriano, scilicet: duo libri nostri in ignem mittantur, et liber veteris ordinis et novi ordinis, ut videamus quis liber ex igne evadat. Aliter, duo monachi nostri in unam domum recludantur, et domus accendatur igne, ut videamus quis utrorumque de igne liberabitur. Aut nos simul, ego et Lasseranus, eamus ad sepulchrum alicujus monachi justi olim mortui, et suscitemus, ut indicet nobis Pascha, quod in hoc anno celebratur in cælo. Cui Lasserianus ait: non eo in judicium contra brutum Dinnam; pro magnitudine laboris tui, si diceres ut mons Marce pro campis Ailbe, et campi Ailbe in locum montis Marce commutarentur, hoc pro te Deus fecisset k. Tunc Fintanus ait: unusquisque ergo fciat quod credit et rectum sibi videatur.

XXIX

[23] Quadam autem die valde diluculo,sanctus Fintanus venit ad domum cujusdam sancti Anachoritæ de Britonibus, [Anachoretam Britonem invisit.] qui apud Fintanum in extrema parte civitatis habitans, plaustra fratribus faciebat, eratque in domu ejus ignis accensus ad siccanda ligna plaustri. Hic autem cum vidisset Fintanum, subito venientem in domum, genua flexit et dixit ei: sede paulisper in cathedra, ut caleficentur pedes tui. Cumque Fintanus juxta ignem sedisset, vir ille tenuit calvos ficones ejus, viditque in eis arenam humidam, tollensque eam, ligavit in sudario suo et dixit: o sancte Fintane, rogo te ut dicas mihi quæ est ista arena in ficonibus tuis. Cui Fintanus ait: promitte mihi ut hoc alicui in vita mea non dicas, et illo promittente, dixit ei Fintanus: ego nunc veni a terra repromissionis, in qua nos quatuor congregati nostra loca constituimus, sed Columba Kille et ego, duo loca nostra simul circa vadum consistunt. Kannechus l vero et Brandinus Mac Ualthe circa alterum vadum, sua loca consistunt. Nomen autem loci Columbæ Kille Ath Cain vocatus, et nomen loci mei Port Subi, nomen loci Kannechi Sethath vocatur, nomen loci Brandani Aurphardus m. Si ergo vobis tentatio perveniet, quam sustinere non poteritis, exibitis ad terram illam sanctam, et licitum est si in hoc loco semper vobiscum sint duodecim plaustra nova et duodecim cacabi ænei ad præparationem ambulationis. Exibitis ergo ad montem lapidum, in regione generis Bogeni, ad consistorium quod extendit in mare, et ibi incipietis navigare. Occiderunt boves vestros et licitum est vobis comedere carnes boum. Forsitan enim, præ celeritate proficiscendi, non poteritis vobis præparare viaticum, et in pellibus boum vestrorum prospere navigabitis ad terram sanctam repromissionis. Hanc autem fabulam anachorita ille post mortem Fintani narravit, et ostendit arenam quæ erat in ficonibus Fintani.

XXX

[24] Hanc gratiam sanctus Fintanus habebat, quod diem mortis uniuscujusque de populo suo sciebat, [Donum prophetiæ; cognoscit secreta cordium.] et diceret viro forti, cui mors appropinquabat: ecce tuum advenit tempus ut ad cælum pergas, et ita tertia die vir ille ad cælum ibat. Dicebat quoque Fintanus viro, qui multo tempore jacebat in lecto: surge et fac opera viri illius qui mortuus est, et statim infirmus ille surgebat fortis et sanus opera cum fratribus agebat.

XXXI

Hanc quoque gratiam Fintanus habuit, quod cogitationes omnium fratrum ipse sciebat, et omnia quæ in cordibus corum fiebant nuntiabat; unicuique confessiones eorum ipse dabat n.

XXXII

Item Fintanus numerum hospitum, qui venturi essent, et habitum eorum, antequam advenirent, nuntiabat fratribus.

XXXIII

Item omne verbum, quod in absentia ejus dicebatur, sciebat et audiebat, quasi præsens esset.

XXXIV

Item Fintanus, si cor monachi benedixisset, omne vitium, quod in corde graviter fiebat, ex illa hora, usque ad diem mortis suæ, hoc vitium non veniebat ad eum.

XXXV

Item Fintanus, si aliquem hospitem verbo aspero et repentino salutasset, numquam comedebat cibum, priusquam hospes ille leniter placatus esset, et dicebat: ego præterita hora carnaliter filius Tulchani, nunc vero spiritualiter filius Dei sum. Omne verbum sancti Fintani prophetia erat, et omnis ingressus illius et opus ejus virtus erat.

XXXVI

Cum autem dies exitus ejus advenisset, vocavit ad se populum suum, et benedixit eos, et accepto corpore et sanguine Christi, dormivit o et innumerabilis angelorum multitudo in obviam illius venit. Cumque turba dæmonum in aere occurrisset ei, respexit ad cælos sanctus Fintanus; videntes autem dæmones faciem Fintani, huc illucque cum nimio timore fugerunt, et virtus in eis non remansit, et usque ad finem hebdomadis adversus aliquem non potuerunt bellare. In adventu autem Fintani, tota cæli familia gavisa est, ubi in conspectu æterni regis, sine fine manet, regnante Domino nostro Jesu Christo, in sæcula sæculorum Amen.

ANNOTATA.

a Vita B. sanctus Molua (alias Luanus vel Lugidus), filius Cuoche Cluonaferta. Narrantur hæc etiam in Vita S. Mochuæ in hunc modum [Acta SS. tom. I Januarii, pag. 46.] : Quodam alio tempore vir sanctus, Munnus nomine, dum in cella sua triduo moram faceret, Angelica visione, qua quotidie visitabatur, per idem tempus frustrabatur. Cumque Angelus Domini post triduum se viro Dei præsentaret, et ab eo cur tantam moram faceret sciscitaretur, respondit: Sancti, inquit, cælicolæ communem conventum atque concilium habuerunt, exspectantes animam cujusdam viri sancti, nomine Molua, qui viam universæ carnis ingressurus erat: et hæc causa retardationis meæ fuit, ne ad te tempore solito venirem. Et ut cetera omittam, quæ eadem sunt ac in Vita S. Fintani, electa est ab eo lepra in castigationem, leprosus factus est et lepram illam usque ad septem annos sustinuit. Quibus elapsis, mittitur ad S. Mochuam, ut sanetur. Ac ejus sanatione enarrata, his verbis scriptor narrationem absolvit: Postquam vero B. Munnu jam a lepra curatus est, cum ad medium pervenisset iter, pes alicujus equi, qui currum ejus ferebat, fractus est: quod cum S. Mochua percepisset, cervum de monte vicino vocavit, qui se sponte subjiciens, mansueti equi ministerium implens, vir Dei Munnu ad domum suam prospere ductus est. Idem narratur in Vita S. Lugidi sive Luani, ad 4 Augusti [Acta SS. tom. I Augusti, pag. 351.] : ostensum est autem sancto Fintano, filio Tulchani etc.; et hæ indicantur causæ triumphi S. Lugidi et castigationis S. Fintani: Quia facies hominis ante Lugidum non erubuit et cum lenitate monachos suos corripuit; tu vero cum asperitate corripis monachos tuos… Quinta feria sanctus Fintanus percussus est lepra a capite usque ad pedes, usque ad diem mortis suæ. De quo postremo asserto aliqua diximus in Comment. præv. num. 35.

b Hic quædam omissa sunt. Vita B: Ad quem sanctus Munnu ait: igitur peregre ibo et zelum ad emendandum monachos ultra non habebo. Cui Angelus: non ita fiet, sed feria secunda (noster: in nocte quintæ feriæ) corpus tuum tangetur et patienter tolerabis, et sicut fuit gaudium in adventu sancti Molua, sic erit in tuo.

c Vita B. XX, sed in margine additi IIII. Vide Comment. præv. num. 35.

d Usserius [Antiquit. Brit. pag. 485.] et Colganus [Acta SS. pag. 409.] : in campo albo. De synodo ista, ad quam epistolam prolixam Cummiani referimus, vide § 3 Commentarii prævii.

e Usserius omittit per totum annum.

f Idem: Leighlenne. Papebrochius S. Lasreanum synodi præsidem fuisse conjicit [Acta SS. tom. II April. pag. 544, num. 7.] , quod hæc quatuor in antecessum supponit 1° S. Lasreanum fuisse ex iis qui post synodum quæ a Cummiano describitur (Comment. præv. num. 25 et seqq.) Romam missi fuerunt; et hoc quidem ex Vita S. Lasreani, licet falsa quædam admisceantur [Ibid. pag. 544, num. 6 et pag. 546, num. 14.] , facile concedi potest. 2° Eum a romano pontifice constitutum fuisse ut Legati officio in Hibernia fungeretur, ex eademVita [Loc. cit. num. 14 et 15.] . Quod etsi admitti possit, præsertim si supponatur non adfuisse episcopos in comitatu, consideranda tamen quæ de hac Vita sentit Papebrochius: Est certe ejusdem fere cum ceteris generis, in miraculis pene tota, in historiis confusa, in fide non ubique secura. .. Eget ergo correctione non modica etc. 3° Reducibus Hibernis ab itinere romano, alteram coactam fuisse synodum. Fuissent ergo duæ synodi, quod pluribus de causis admittendum non esse docuimus in Comment. præv. num. 29 et seqq. Usserius igitur, nobiscum unica admissa synodo, ei præfuisse censet archiepiscopum Imelacensem [Antiquit. Brit. pag. 484.] tacita ratione, quæ hæc est: ita tulisse et ferre etiamnum jus synodicum ecclesiæ, ut præsit archiepiscopus aut metropolita illius tractus, in quo synodus congregatur 4° S. Lasreanum Romæ ordinatum episcopum fuisse, ut in ejus Vita legitur, siquidem ex more illius ætatis et ex jure ordinario, secus episcopis congregatis præesse non potuisset. Fuisset autem episcopus sine sede, nam Hiberniæ episcopis nusquam adcensetur. Porro hæc fere singula plurimis difficultatibus subjacent et postrema non levibus; insuper solis Actis S. Lasreani nituntur. Fuerit itaque Sanctus ille Romam missus, fuerit etiam, silubet, constitutus legatus ad inducendos Hibernos australes, ut Romani Pontificis et synodi Lenensis placita adoptarent; sed non arbitror plura posse admitti. — Legitur quoque in Vita S. Lasreani [Acta SS. loc. cit. pag. 545, num. 4.] , eum S. Fintani discipulum fuisse; sed nullam hujus rei probationem reperimus, ac Waræus quidem scribit Murini cujusdam S. Lasreanum discipulum fuisse. In super ostensum est in Commentario prævio, anno 597 juvenem adhuc S. Fintanum fuisse, ita ut valde verisimile sit eum S. Lasreanum ætate non superasse [Lanigan, tom. II, pag. 403 not. 60.] .

g Usserius: dux regionis Huamairche. Vita B: dux Huamarge.

h Baptuca vel baptuta quid sit ignoro.

i Usserius: in flumen Berow, sed addit in margine: alias Berbha.

k Idem: Cui S. Lasreanus ait: non ibimus in judicium tecum (omissis vocibus: contra brutum Dinnam, quæ desunt etiam in Vita B. et addita videntur ab imperito nostro auctore), quoniam scimus quod, pro magnitudine laboris tui et sanctitatis, si diceres ut mons Marge commutaretur in locum campi albi et campus albus in locum montis Marge, hoc propter te Deus statim faceret. Erant enim illi tunc in campo albo, cui imminet mons Marge. Postea consentientes populi cum sanctis ad sua reversi sunt. Vel ut in alio libro plenius legitur, inquit Usserius: Consentientes igitur omnes juxta sententiam viri sancti, ad propria cum gaudio sunt reversi. Atque hæc postrema leguntur etiam ad verbum in nostra Vita B. seu Vita secunda et breviori Codicis Salmanticensis. Ceterum uterque textus explicatur ex iis quæ a nostro adduntur: Tunc Fintanus ait: unusquisque ergo faciat quod credit et rectum sibi videatur. Ex quibus manifestum fit nullo pacto S. Fintano applicari posse quod de synodo scribit Cummianus (in Comment. præv. num. 26): Sed non post multum surrexit quidam paries dealbatus, traditionem seniorum servare se simulans, qui utraque non fecit unum, sed divisit et irritum ex parte fecit quod promissum est, quem Dominus (ut spero) percutiet quoquo modo voluerit. Probatur id etiam ex eo quod synodo plurimi intererant episcopi, ut ex Cummiano patet, qui in adoptandoordine romano unanimes fuerunt (in commune surrexerunt etc.); quibus tamen S. Fintanus restitisset. Denique videtur hic paries dealbatus non apparuisse nisi synodo peracta: sed non post multum inquit Cummianus; et mox: irritum ex parte fecit quod promissum erat, nimirum in synodo. Porro S. Fintanum, post habitam synodum, in qua multi præsentes episcopi, per se aut delegatos, unanimes fuerunt, contra eam turbas excitasse, non est ullo modo vel monumentis commendatum vel verosimile.

l Vita B: Chennachus.

Aliis quibusdam omissis addit Vita B: et hanc arenam inde tuli, ut mecum sit in cœmeterio meo. Hoc post transitum sancti Patris monachus retulit, et fecit cum arena sicut ipse vivens præcepit. Hujusmodi fabulas, quoniam Acta Sanctorum integra edere solemus, omittere non licuit. Tutiora sunt, siquidem ex probatiori fonte producta, miracula quæ in Vita S. Aidani sive Mædoci leguntur, quamquam et ipsa valde mirabilia sunt et non a S. Fintano, sed a S. Mædoco in ejus gratiam sunt patrata. Narrantur in hunc modum in dicta Vita [Acta SS. tom. II Januar. pag. 1116 et 1119.] : Quodam tempore sanctus episcopus Mædhog exivit visitare abbatem, habitantem in suo monasterio, quod dicitur Teach Munæ; et cum honore magno Sanctus episcopus susceptus est. Sanctus abbas fratri suo ministranti ait: dic Sancto pontifici, ut omnes qui sunt in isto loco, reficiantur hac nocte in adventu ejus. Sanctus pontifex ait: omnes qui sunt in hoc loco reficientur hac nocte. Sanctus Munna ait iterum ministranti sibi: dic domino nostro episcopo: non possumus omnes reficere, quia multi infirmi ex nobis sunt. Audiens hoc episcopus, ait: callide petivit dominus abbas sanitatem fratribus suis; potens est enim Dominus meus in adventu meo illis omnibus tribuere sanitatem. Et cum hoc dixisset, omnes infirmi sanitatem receperunt, et qui vix poterant antea vivere, valide cum ceteris cœnaverunt. Die autem tertio cum B. Mædhog ire voluisset, dixit ei S. Munna: non exies donec omnes infirmi sint, qui prius fuerant, eodem pondere. Cui dixit episcopus: donavit mihi Dominus eorum sanitatem. Et B. Munna ait: non ita fiet, nam virtus in infirmitate perficitur. Tunc consentiente Mædhog, illi versi sunt in dolorem suum. Postea sanctus episcopus valedicens omnibus cum benedictione, exivit.

Quodam die cum sanctus episcopus Mædhog et sanctus abbas Munna essent in uno loco, episcopus in angulo ecclesiæ erexit se in gradu alto. Tunc sanctus abbas Munna, filius Tolchani, videns eum ita esse, dixit ei: quid est quod vides? revela mihi illud. Tunc beatus pontifex signavit oculos sancti abbatis, et ipse illico vidit cum sancto pontifice totum mumdum ab ortu solis usque ad occasum, quasi unum stadium. Et gratias Deo agentes descenderunt: narrabatque abbas Munna fratribus quod contigit.

n Confessionem dare apud scriptores Hibernos et Scotos idem est ac culpas suas declarare coram Præposito [Brockie, Codex Regul. 1759, tom. I, pag. 397, cap. 6 et 7; pag. 174, cap. 10.] . Noverat itaque S. Fintanus et indicabat ipse singulis quæ essent manifestanda.

o Obiit anno 635. Vide Comment. num. 34.

VITA S. MUNDI ABBATIS
Ex Breviario Aberdonensi ad XXI Octobris.

Munnu, qui et Fintanus, abbas Teachmunnensis, in Hibernia (S.)
Conchenna, sorore ejus virgine, in Hibernia (S.)

BHL Number: 2999
a

EX BREV. ABERDONENSI.

[S. Mundi parentes et] Venerabilis pater Mundus b, monachorum abbas, ex patre Tulcano, matre vero Fechelem generationem accepit, qui cum ab eisdem in prima etate adolescentie sue pecorum custodie manciparetur, spiritu sancto repletus, quemdam virum religiosum divine legis audiende gratia adiit, pecoribus in heremo sine custodia relictis; increpatus a patre, cur pecora deseruit, respondet: quanto tempore divinis me insudare legibus permiseris, tanto tempore pecora incustodita a lupis non peribunt. Lectio II. Sequente vero die, pater viri Dei, ut videret animalia, eremum perrexit, et perveniens, vidit duos lupos silvestres, tanquam pastores, custodientes pecora sua. Sciens autem pater filii sui sanctitatem, mundum deseruit, et in arto se detrusit monasterio sancte conversationis habitum sibi assumendo et monachus effectus est c. Beatus vero Mundus ad beatum Congallum abbatem et patrem religiosissimum se transtulit d.

[2] [magistri. Plura operatur] Lectio III. Deinde ad sanctum perrexit Sillenum abbatem e, qui inter omnes Ybernicos sanctos, vita et religione habitus est famosissimus. Sub ejus regula decem et octo transegit annos, pie et sancte in divinis conversando; quibus transactis ad Yonam insulam in Scocia pervenit, in qua a beato Columba f habitum suscepit religionis. Lectio IV. Sed beato Columba de mundo translato ad patriam, sanctus Mundus Yberniam denuo quesivit. Cum in via ambulasset occurrit ei vir quidam dives, Evanus nomine, petens ut sua animalia virtute divina a languoribus sanarentur; beatus vero Mundus ad proximum declinans vadum, manu sua vadum benedicens et exinde animalia de eodem bibere precepit, ex quo sanitatem accipere mererentur g.

[3] [miracula. Ejus obitus] Lectio V. Insuper antequam veniret ad matrem et sorores, unam suarum sororum virginem, viam universe carnis ingressam fuisse prophetice cognoverat, cumque secunda die post humacionem ejusdem ad sepulchrum ejus veniret, misericordia motus, genibus flexis, Dominum alacriter deprecabatur; unde sepulchrum ultro apertum est: et virgo viva surrexit, quam matri sue denuo restituit h. Lectio VI. Pauloque post alium mortuum de morte ad vitam resuscitavit; militem quemdam, ab inimicorum suorum insidiis a morte preservavit; mulierem sanguinis fluxum pacientem a morbo liberavit. Quemdam etiam lepra percussum, ex angeli vaticinio curavit. Tantam enim graciam in conspectu Domini promeruit, ut bis omni septimana ad sui consolacionem celestis paranimphus a Domino sibi mitteretur i. Hiis et aliis miraculis suffultus, etate matura, ad duodecimum Kalendarum Novembrium spiritum Deo reddidit et in ecclesia de Kilmond k,0 quam ipse prius fundaverat, honorifice sepulture traditur.

ANNOTATA.

a In Breviario Aberdonensi titulus in hunc modum effertur: Vita S. Mundi abbatis de Killmund. Est autem Killmun sive Killmund vicus comitatus Argatheliæ (Argyle) in Scotia [Carlisle, a topogr. Dictionary of Scotland, V° Killmun.] , in quo sepulcrum cernitur S. Mundi Scoti, dictum Sith Mhun, id est, requies Mundi, et anno 1442 a nobili viro Duncan Campbell, uno ex majoribus ducis Argatheliæ, conditaest in ejus honorem ecclesia collegialis cum præbendis plurimis. Colitur autem S. Mundus Scotus, ex illius gentis veteribus kalendariis, 25 Aprilis, ad quam diem Henschenius noster paucis de eo egit [Acta SS. tom. II April, pag. 388.] , Dempstero non fidens, qui de S. Mundo Scoto, pro more, plurima excogitavit et mentitus est. Editores autem Breviarii Aberdonensis, quod anno 1509, diuante Dempsteri fictas historias, primum typis commissum est, de Sancto suo nihil reperientes, eumdem eum crediderunt ac S. Munnu Hibernum, et quum coleretur hic 21 Octobris, ad hanc diem Lectiones, ex Vita S. Munnu excerptas, suo Sancto adaptarunt, ceterum eidem Vitæ presse inhærentes. Quam vero frequenter unius Sancti Vita dicto modo alteri fuerit accomodata, ex multis locis Actorum nostrorum innotescit.

b Ab Hibernis Sanctus noster plerumque Munnu dictus est. De variis ejus nominibus vide Comment. præv. num. 2.

c De monachatu Tulchani vide Annotatum h ad cap. 1 Vitæ prioris.

d Num cum S. Congallo versatus sit S. Munnu, sive Fintanus, examinavimus in Comment. præv. num. 12.

e De S. Silleno vide Comment. præv. num. 13.

f S. Columbam jam diem extremum clausisse, quando S. Munnu Ionam insulam adiit, ostensum est in Comment. præv. num. 6, 9 et seqq.

g Vide Vitam priorem num. 6.

h Hæc enucleatius in Vita priore num. 7, et idem de singulis quæ hic narrantur dicendum; quapropternecesse non est locos Vitæ prioris perpetuo indicare. De Conchenna autem, sorore S. Munnu, quam a morte suscitasse fertur, aliqua diximus in Comm. pr. num. 37.

i Vide Vitam priorem num. 21.

k Vide supra Annotat. a.

DE S. WENDELINO, CONF. PASTORE ET EREMITA IN DIOECESI TREVIRENSI

CIRCA MEDIUM SÆCULUM VII.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Wendelinus eremita et confessor in tractu Trevirensi (S.)

AUCTORE V. D. B.

§ I. Memoria in fastis sacris; Vitæ; gesta pleraque dubia.

Festum S. Wendelini, confessoris Trevirensis, … in nullo antiquiorum Calendariorum nostrorum, [S. Wendelini memoria in kalendario sæculi XI et alibi ad diem 21 Octobris] sed ne in Baldewini quidem Ordinario (sæculi XIV) eadem die, in quam Sancti natalis incidit, notatur; invenitur tamen in Calendariis patriis sæculii XV et sequentium et paucis auctariis Usuardi. Ita Hontheimius [Prodr. Hist. Trevir. tom. I, pag. 370 et 371.] ; cujus dicta si presse accipias, vera omnino sunt; si autem paulo latius, falsissima. Etenim Kalendario Stabulensi, quod ineunte sæculo XI pro monasterio S. Galli in diœcesi Constantiensi scriptum visum est Edmundo Martene [Ampliss. Collect. tom. VI, col. 635 et 636.] , hæc ipsissima prima manu illeta sunt verba [Ibid. col. 676.] : In Basona Villari S. Waldeni confessoris; corrupta quidem forma, sed certissime S. Wendelinum designans. Dein Kalendario, quod psalterio nostro S. Maximini Trevirensi, sæculo X conscripto, præmittitur, inseruit manus sæculi facile XII Sci Wandelini cf. memoriam, et quidem minio et literis grandibus, festum primæ classis indicantibus. Quod ad Usuardi attinet auctaria, re quidem vera tria tantum edidit Sollerius, quæ ad hanc diem S. Wendelini meminerunt: Lubeco-Coloniense et Molani ejus transitum, Greveni vero ejus depositionem annuntians; quorum vestigiis insistunt Walasser seu collector Martyrologii Germanici seu Canisii, Castellanus, Ferrarius, Martyrologi Benedictini aliique.

[2] [et aliis diebus.] Sed aliis quoque diebus tum in Usuardi auctariis, tum in aliis scriptis S. Wendelini celebratur memoria: die 7 Februarii [Act. SS. tom. II Febr. pag. 4.] Wendelinus conf. et episc. Trevirensis laudatur in auctario Usuardi Carthusiæ Bruxellensis; die 24 Aprilis [Ibid. tom. III Apr. pag. 261.] Wandelinus, abbas in Trevirensi territorio, in Saussaii supplemento et Ferrarii Catalogo; die 5 Julii [Ibid. tom. II Julii, pag. 216.] Wendelini confessoris translatio apud Grevenum, Canisium, in Florario Ms. et alibi; die 8 Septembris [Ibid. tom. III Sept. pag. 206.] Wandelini episcopi translatio in additionibus Mss. Cartusiæ Bruxellensis ad Grevenum; die 20 Octobris [Ibid. tom. VIII Oct. pag. 814.] depositio S. Vandelini abbatis, quondam regis Scotorum filii, apud Menardum, Wionem, Molanum in Usuardo, Ferrarium, Saussaium, in Kalendariis Hibernico et Farfensi Mss. aliisque de quibus inferius recurret sermo; mitto quoque impræsentiarum memorias, die 22 Octobris in Kalendariis obvias. Atque ex his satis liquidam est quo sensu Hontheimii dicta intelligenda sint, ut ne cum veritate pugnent.

[3] [Antiquiora scripta latina] Ad manum mihi sunt quatuor S. Wendelini Vitæ, renatis literis antiquiores, omnes tamen, post annum 1417 scriptæ; quandoquidem etiam in antiquissima latina, quam inferius dabimus ad finem narratur incendium Saræpontis; quod anno illo contigisse novimus. Est hæc quidem prolixa valde, et res omnino paucas continet; ast quo jejunior, eo a fabularum suspicione liberior. Secundæ, cui initium est: Gloriosus pater Wandalinus, ex Scocia oriundus, finis vero: secum permansuros. Amen; desumpta est ex priori; stylo meliori scripta est, et adjunctis nonnullis aucta. Notatur ad calcem: Completum est MDXIV feria quinta post: Esto mihi.

[4] [et theotisca] Tertiæ, quæ non secus ac quarta Germanice seu Teutonice conscripta est, duplex apographum mihi præsto est, utrumque desumptum ex Parte Æstivali de Vitis Sanctorum, impressa (ut ibidem traditur) a Gruthero Zeiner, oriundo Reutlinga, habitante Augustæ, die lunæ post S. Georgium anno 1472; quod opus bibliographis parum innotescere arbitror; sane de eo tacet Placidus Braunius [Notit. de lib. ab anno 1480 ad 1500 impressis, in bibl. ad SS. Udalricum exstantibus, tom. II, præf. pag. 7.] , satis habens annotasse Guntherum Zayner primum anno 1472 libro Steurarum Augustano inscribi et sequentibus annis cum Zeiner nomine. Nuperum Mezgeri opus, in quo de hoc forte libro dicitur, non habeo. Utut est, omnino ad finem ibidem reperiri S. Wendelini Vitam ex altero apographo intelligo, et Vitæ præmitti S. Wendelini imaginem sub specie pastoris cum baculo in dextera, cane ligato ad sinistram, pileo pastorali in capite et ovibus circumcirca. Quartæ Vitæ præmittitur imago similiter, paulum quidem diversa; ita tamen ut operæ pretium non sit diversitatem indicare. Hæc vero Vita, quæ tertia nonnihilo contractior est, mihi obvia est in altera parte Passionalis Theotisci, quod Ludovicus Van Renchen Coloniensis in Vigilia omnium Sanctorum anno 1485 absolvit. Tertia et quarta scriptio inter se satis conveniunt; sed ut a prima sic et a secunda nonnihil recedunt.

[5] [aliaque recentiora de S. Wendelino.] Ut ex annotatione Ms. intelligo, vidit Bollandus officium S. Wendelini, quod P. Joannes Colganus, Minorita Hibernus, concesserat P. Alexandro Kenneto Observanti Scoto; sed inepte satis scriptum, nec connexio ulla erat, ut addit Bollandus. Alii præterea complures S. Wendelini gesta explicant: Petrus Cratepolius de episcopis Germaniæ; Franciscus Irenicus Germaniæ exegeseos lib. II; Andreas Hondorff seu Vincentius Sturmius, Lutherani, in Calendario sanctorum et Historiarum ad diem 5 Julii et ad 20 Octobris; Arnoldus Wion lib. IV Ligni Vitæ et alibi; Mabillonius in Annalibus et in Actis SS. O. S. B.; Hontheimius in utroque opere de rebus Trevirensibus; Kellerus, parochus in S. Wendelini, in Vita Ms. et forte typis edita; Browerus in Annalibus et ejus breviator Masenius; editores Germanici et Belgicus Vitarum SS. Butleri, hagiographus anonymus Trevirensis seu scriptor Vitarum SS. Trevirensium, aliique quorum nomina inferius sponte venient.

[6] [Floruit ante medium sæculum VII,] Verum hæc omnia scripta, etiam prima Vita valde recentia sunt, si componantur cum S. Wendelini ævo: quem exeunte sæculo VI aut ineunte VII floruisse tenendum est. Qui enim omnium primus S. Wendelini meminisse legitur, Eberwinus, abbas S. Martini Trevirensis, non vero Theolegiensis, (quemadmodum ostendit Pinius noster [Act. SS. tom. VI Julii, pag. 179.] ,) aut quivis alius eo forte antiquior [Cfr Waitz, ap. Pertz, Monum. German. Script. tom. X, pag. 114.] , sociat eum cum aliis multis ejusdem fere temporis Sanctis: In hujus quoque, inquiens [Act. SS. tom. VI Julii, pag. 188.] , sacerdotis (S. Magnerici) temporibus quemdam ex Italia virum Dei (Wulfilacum) summæ sanctitatis gratia præditum, in ejus diœcesi novimus conversatum; aliosque quam plurimos servos Dei Paulum, Ingobertum, Disibodum, Wandalinum Vosago in ejus episcopio comperimus militasse… Tunc etiam quidam vir Dei Carileffus vitam illic eremiticam duxit. Tunc quoque famosus ille ex Hibernia Columbanus cum suo Gallo… Sed et in confiniis ejusdem Vosagi, quæ Trevericæ adjacent civitati, aliqui ex ipsa urbe vastæ … eremi … expetentes secretum, illic et arduam vitam ducebant: ex quibus venerabilis quidam ex eadem urbe Bantus … necnon alter, ejusdem germanus, nihilominus presbyter… Beatus … sanctitate clarus. Totum hunc locum, non secus ac reliquam fere S. Magnerici Vitam ante annum 975 conscriptum [Ibid. pag. 178 et 179.] , illustravit Pinius [Ibid. pag. 170 et 171.] ; quocirca satis fuerit istuc amandasse lectorem, qui hinc intelliget spatium temporis ab Eberwino illis verbis comprehendi, quod a medio fere sæculo VI in sæculum VII procul excurrat. Paucis mutatis, sæculo XII ille locus illatus fuit in Annales Trevirenses [Pertz, tom. VIII, pag. 159.] , quos anno 1848 Waitzius ultimo edidit.

[7] [licet nonnulli aliter senserint;] Quocirca nemo non adhæserit potius Trithemio [Compend. Annal. lib. I, in Opp. Hist. tom. I, pag. 54.] , qui circa annum 627 S. Wendelinum in Trevirensi regione claruisse, aut Browero, qui ejus encomium ad annum 637 Annalibus Trevirensibus [Tom. I, pag. 346.] inseruit, aut Mabillonio [Annal. Ord. S. Bened. ad 623, num. 39, tom. I, pag. 294.] , qui ejus meminit ad annum 623 et quem Hontheimius [Hist. Trev. dipl. tom. I, pag. 74.] fere sequitur, quam Vitæ latinæ secundæ, in qua S. Wendelinus an. 400 Treviros venisse dicitur, aut Gonono [De Vitis PP. Occid. tom. I, pag. 108.] eum ad Dominum migrasse anno 700 perhibenti, aut Wioni [Lignum Vitæ, tom. II, pag. 346.] , ex lib. II Germ. Exegesis Francisci Irenici eum discipulum S. Pirmini, qui floruit anno 720, absque ullo prorsus apto argumento narranti, et cujus vestigia presserunt auctor Martyrologii Anglicani [Memorial of British piety, pag. 147] et Richardus Challoner, sæculo superiori vicarius apostolicus Londinensis [Britannia Sancta, tom. II, pag. 210.] . Quid? In editione Lovaniensi Vitarum sanctorum Butleri [Tom. XVI, pag. 159.] S. Wendelini Vita legitur ex textu Germanico Räss et Weis in gallicum conversa, eique annus 1015 præmittitur. Neque id sphalma typographicum est, sed ex proposito scriptum: nam inferius in ipsa Vita mortuus dicitur hoc eodem anno S. Wendelinus. Et quidem nonnullos ita sentire monet recentior hagiographus Trevirensis [Leben und Thaten der Heiligen, pag. 241.] , quos tamen confutat ex catalogo abbatum Theolegiensium qui est apud Browerum. Sed hac de re satis habemus annotasse ruere prorsus id assertum, quum medio sæculo ante annum 1015 de S. Wendelino jam mentio esset in Vita S. Magnerici, ut dictum est supra.

[8] Si ex nomine (quemadmodum fere semper licet) judicare liceret de S. Wendelini seu Wandelini patria, eum non exterum sed Austrasium fuisse nemo non statueret. [Scotus sea potius Hibernus videtur fuisse natione, et ob recentius diploma,] Verum fieri potest ut nomen mutarit; adeoque Scotus natione in omnibus Vitis dicitur beatus vir; et quidem in utraque Germanica seu Theotisca antiqua, itemque in Kelleriana et in anonyma Trevirensi sanguine regio natus: quæ posterior assertio orta est ex diplomate, quod in S. Wendelini parœcia etiamnum asservatur et cujus apographum Ms. apud me est et alterum typis excusum in Vita anonyma Trevirensi [Leben und Thaten etc. pag. 241.] . Id ego hic quoque dabo: Universis et singulis Christi fidelibus præsentes literas inspecturis, lecturis, visuris pariterque et audituris Johannes Ynglis, vicarius in spiritualibus reverendissimi in Christo patris et domini, domini Roberti, episcopi Dunblanensis in Scotia, salutem et infra scriptorum agnoscere veritatem. Instantia et precibus probi et nobilis viri Wilhelmi Cavertoy de præfato regno oriundi, quas ex charitate fontis devotionisque * dulcore procedere perspeximus, libenterque inclinati publice duximus et testificamur, quod ipse noster compatriota revelavit nobis de sanctitate et beatitudine sancti Wyndelini, quærens de ejus ortu et productione, lympide nobis constat, ut in cronicis * nostris antiquis testatur, et ecclesiis nostris cathedralibus hodierna die ejus vita recolitur. Scribimus namque eum illustrissimi regis Scotorum filium, procedentem a pueritia sua ad vicesimum annum via perfectionis. Floruit enim diversis virtutibus et moribus a sapientibus maxime approbatis, quibus virtutibus et doctrinis universalis ecclesia fulget. Exiens autem occulte Scotiam, Romam locorum sanctissimam tendens, aliaque loca sancta visitare proponens, omnia mundi transitoria et vana recusans. Cujus veram genealogiam præfato Wilhelmo Cavertoy cum præsentibus duximus concedendam, ut eam devotionibus Christi fidelium id poscentium palam facere valeat. Et quod prædicta omnia et singula vera sunt et certa, idcirco ad tollendum a piis cordibus omnem in his dubietatis scrupulum, sigillum nostrum rotundum præsentibus est appensum una cum sigillo reverendissimi in Christo patris et domini, domini Johannis episcopi Aberdonensis. Datum Dunblay septimo die mensis Januarii anno Domini millesimo quadrigentesimo sexagesimo sexto.

[9] [cujus auctoritas parum veneranda, aliaque ejusdem furfuris documenta, a multis regis filius dicitur.] Porro quibus copiosior quam nobis est librorum de rebus Scoticis supellex, videant ipsi utrum anno 1466 Joannes episcopus Aberdonensis esset, et Robertus Dunblanensis et Joannes Ynglis vicarius; interea authenticum esse id diploma concesserim; nec negarim in aliquot ecclesiis cathedralibus Scotiæ S. Wendelini festum celebratum et lectiones recitatas fuisse, quum supra Hibernicas aut Scoticas penes Colganum fuisse viderimus. Verum quam turbata hæc essent omnia, quam malæ frugis, quin etiam inepte scripta et absque ulla connexione declaravit supra Bollandus qui illa præ manibus habuit. Quamobrem quæ hinc prompsit Ynglesius difficile fidem inventura arbitror. Neque aliud senserim de nomine patris S. Wendelini, quod apud Gononum [De Vit. PP. Occidentis, tom. I, pag. 108.] lego: Nomen patris ab Hectore Boetio proditur, illud videbit lector; id equidem non reperio in editione principe illius Historiæ Scotorum, quam ad manum habeo; sed verisimillime inseruit hoc nomen Boethius Catalogo Regum Scotiæ, tomo III Chronici Chronicorum ecclesiastico-politici Jani Gruteri inserto; nil tamen asserere ausim, quum hic Gruteri tomus desit nobis. Quidquid id est, Boethii genealogiæ apud plerosque eruditos non multi jam esse ponderis, quin etiam pro libitu confictas haberi nonnullis vix est quod moneam. Quocirca, quum hæc seponi posse videantur, quum præterea ante sæculum XI Scotiæ nomen ad præsentem Scotiam non pertinuisse videatur [Pinkerton's History of Scotland, tom. II, pag. 151, 223, 237, 240.] , quumque demum credibile sit S. Wendelinum ab initio in partibus Trevirensibus Scotum habitum fuisse, nonnemo forte statuet beatum virum non ex præsenti Scotia ortum esse, sed potius ex Hibernia [Ibid. et pag. 58.] .

[10] [Pastor fuit; sed mira de hujus rei adjunctis] Pastoritiam vitam duxisse B. Wendelinum consentiunt scriptores omnes, antiquiores æque ac recentiores; neque ullum videtur esse argumentum, quo hæc traditio ambigua fiat. Quod vero attinet ad adjuncta, mira intercedit in narrando diversitas. Gononus [De Vitis PP. Occidentis, tom. I, pag. 108.] tradit eum ovibus pascendis adhibitum jussu patris, ægrius ferentis eum potius in templis et monasteriis versari quam in equestribus exercitiis;; proceres autem indignatos accessisse ad regem, rogantes ut quam primum ad aulam revocaret filium; sed patrem (qui ferebatur secreto idola colere) contempsisse eorum preces; quocirca filium fugisse ultra mare, et aliquandiu pie peregrinatum, apud Treviros induisse monachum; dein uno milliario a monasterio, in loco ubi nunc S. Wendelini oppidum consurgit, ad mortem usque egisse vitam monasticam. Sed alii omnes, quos ad manum habeo, silent prorsus de patris sævitia traduntque B. Wendelinum excessisse e patria, ut liberius Deo serviret secundum hæc verba Christi: Qui non dimiserit patrem et matrem etc.; quo vero pacto ad pascenda pecora devenerit, redit dissensio.

[11] [apud scriptores, populi rumores] In utraque Vita Germanica seu Theotisca antiquiori traditur e patria digressus in saltus et solitudines Trevirenses, ibique accessisse ad virum nobilem; cujus pecora (quum nesciret se in prædonem incidisse) ea vili conditione pascenda in se suscepit, ut quotidianus sibi suppeditaretur victus. Exinde ducebat oves quotidie in optima pascua, sæpius longe a prædio discedens; verumtamen statuto tempore semper domum erat redux. Venit autem aliquando in montem, septem ab herili domo dissitum milliaribus; qui quum ei placuisset egregie, sæpius eo redibat. Factum est autem aliquando ut ejus dominus ad prædandum cum suis servis exiret, et post actam prædam in Wendelinum prope hunc montem incideret. Objurgavit itaque eum acriter quod tam procul cum ovibus pergeret; eum videlicet perindie tantum cum grege fore reducem, sibique interim mactandam vaccam, qua sui vescerentur. Ad quæ quum respondisset Wendelinus a Deo omnia bene dispositum iri, concitatis equis herus profectus est. Verum ut in prædium suum venit, obstupuit jam advenisse cum grege Wendelinum; tantoque prodigio motus, exstruxit ei in saltu non procul a suo castro et prope Theologiense monasterium cellulam; quam beatus vir incoluit; donec, abbate Tholegiensi mortuo, voce de cælo lapsa moniti sunt monachi ut B. Wendelinum eligerent atque e sua cella arcesserent. Exin abbatis munus usque ad mortem tenuit.

[12] [aut suum genium seculos,] Nonnihil aliter Browerus et qui eum secuti videntur auctor notitiæ, quam jam esse dixi in editione Lovaniensi Butleri, et anonymus hagiographus Trevirensis. S. Wandalinum, inquit Browerus [Annal. Trevir. tom. I, pag. 346.] , patriæ cælestis amore et soli natalis fastidio … in illam ferunt Trevirorum regionem delatum, quam Westerreichum seu Occidentale regnum appellamus; ibi viro nobili, præclaro studio vincendi sui, operam locasse pascendis suibus; … postremo, vitæ perfectioris amore inflammatum, Theologiense monasterium ingressum, … suimet abjectionis, ad ultimam usque vitæ metam, observantissimum. Hanc tamen seriem aliquantum mutant, aliasque causas assignant anonymus Trevirensis hagiographus et alterius notitiæ auctor, videlicet quod, quum B. Wendelinus a viro illo nobili eleemosynam peteret, hic ei mendicitatem probro verterit; eumque dein prius oves, postea sues et demum boves ad pastum duxisse: quo narratu quæ varia sunt apud scriptores de custoditis animantibus inter se conciliarentur; alios vero servos, ejus pietatem et herilem in eum benevolentiam inique ferentes, falso eum criminatos esse apud herum; sed frustra; eum dein vexatum interius, maxime quod suo discessu parentibus creasset dolorem; interea herum pro sua amicitia proposuisse ut, omissa pastoritia vita, eremiticam in cella prope Theolegiam duceret; tum in ordinem S. Benedicti adoptatum et post abbatis mortem ex eremo in abbatiale solium vocatum; quod ab eo ad mortem usque pientissime occupatum fuisse; ante mortem vero eum suo manifestasse confessario qui sui essent natales.

[13] [aliosque alia] Aliter quoque Trithemius [Compend. lib. I Annal. pag. 54.] : His temporibus, inquit, videlicet circa annum 627, in diœcesi Trevirorum magnæ sanctitatis viri claruerunt quorum e numero Paulus erat unus… Wandalinus quoque, monachus primum in Theologia et postea eremita in eo loco, ubi nunc oppidum ex ejus nomine constat, dictum Ad sanctum Wandalinum, et distat uno duntaxat milliario ab ipso monasterio: vir sanctissimæ conversationis, qui vivus et mortuus usque in præsentem diem infinitis coruscat miraculis.

[14] [addentes] Aliter denuo secunda Vita latina ms.: Excellentissimus scilicet adolescens Wandalinus …, assumptis secum sex devotissimis viris Thesebodo, Paulo, Johanne etc., qui omnes secum Christum sequi in paupertate spiritus decreverunt, peregrinare abscessit; qui Galliarum partes adierunt, Deo dirigente, Treverim anno Christi Incarnationis CCCC… S. Wandalinus, sub regulari habitu degens …, ab omnibus veneratur. Cumque egregius Christi sequela Wandalinus Confessor per aliquod tempus ibi stetisset et ad S. Simeonem devote famulasset (Ubilinus per syncopam vocitabatur,) … ob nimiam hominum frequentationem … heremiticam cupiens ducere vitam … abbatem suum humiliter prostratus interpellavit… Abbas annuit… Venerandus igitur Wandalinus … ad quondam loculum Zebenne appellatum pervenit, ibique per multos annos hominibus omnimodo incognitus austerissimam duxit vitam… Transactis autem multis annis, claustro suo egente, S. Wandalinus mandatum obedientiæ per abbatem recepit… Ad cœnobium revenit, ubi aliquantulum moratus…

[15] [et mutantes,] Accidit autem quod claustrum ad tantam devenit inopiam, quod non habentes subulcum unde ac * alios hujusmodi famulos, qui solito more pecora … custodirent… Abbas … decrevit ut de conversis unus post alium hebdomadarius existeret subulcus vel pastor: unde B. Wandalinus, inopiæ cœnobii condolens, illud subulci vel pastoris officium amplecteretur, baculo pastorali arrepto, humiliter, cum grege sibi assignato, Dei gratia annuente, infra unius horæ spatium a valle Treverica pervenit ad illum locum, ubi modo corpore in Christo pausat, quique locus septem distat milliaria ab urbe Treverica… Quodam vero die accidit … quod hospites abbati satis venerandi advenere; qui epulare conans nuncium ad quærendum subulcum, qui festine adduceret ad mactandum ovem aut porcum. Nuntius vero … S. Wandalinum in supra memorato loco, septimo ab urbe milliario … reperit… At vero fidelis Christi servus et prudens …, fixis in terram genibus, Dominum sincera oravit mente …; et ecce subito affuit portæ Treviricæ civitatis cum grege suo et sic completum est convivium… His itaque sic gestis, … officium cellerariæ injunxerunt. Contigit ut quadam die deficiente vino, … vir Dei cum vino apportando mensæ fratrum festinaret, et ecce ducillum * vasis cum vino mensæ nescius præsentavit; ad quod fratres, quia inopes, multum turbati, timuerunt vinum illud totum effusum… Duo fratres, velocissimo cursu ad cellerarium festinantes, Domino conservante, … ecce ducillum reimprimentes vasi nec unicæ guttulæ stillicidium repireretur… Beatissimus igitur senex, … sacramentis Christi munitus, in pace quievit.

[16] [in narrando diversitas.] Quam hæc sint varia et inter se pugnantia nemo non videt: adeoque, quum in omnium antiquissima Vita tantum narretur B. Wendelinus solitariam vitam duxisse et porcos pavisse in horrido saltu a monachis habitato; non dubito quin reliqua omnia ex vulgi traditione (seu quocumque alio ejus narratus appellandi sint vocabulo) fuerint inserta et a singulis scriptoribus pro suo judicio inter se composita. Etenim alii B. Wendelinum in Scotia fuisse pastorem, alii Theolegiæ, alii Treviris apud nobilem prædonem, alii in monasterio S. Simeonis; alii semper eremitam, alii fratrem conversum seu laicum *, alii abbatem Theolegiensem; alii solum venisse ex Scotia, alii cum sex sociis, iisdem nempe viris qui in Sancti Magnerici Vita et in Annalibus Trevirensibus laudantur; quo nil ineptius. Neque minus fabulosum B. Wendelinum ad S. Simeonem famulatum esse, quum hic sanctus anno 1035 obierit [Browerus, Ann. Trev. tom. I, pag. 517.] , octennio tardius canonizatus fuerit et aliquanto post sub ejus vocabulo ecclesia collegiata condita [Ibid. pag. 520. Cfr Anon. Trevir. Leben und Thaten der Heiligen, etc. pag. 301.] .

[17] [Non constat eum monachum fuisse Theolegiæ, multo minus episcopum.] Theolegiæ fuisse abbatem omnino non crediderim, quum utraque Vita latina antiquior id sileant, et similiter Trithemius. Hic tamen eum Theolegiæ monachum fuisse statuit; sed unde id habuit? Certe quum secundæ Vitæ latinæ auctor scriptionem suam conderet, nondum id habebatur perspectum, quandoquidem ad S. Simeonis vixisse et obiisse ibidem ex conjectura traditur. In prima quidem dicitur sub regulari habitu prope monasterium, scilicet Theolegiam, vixisse; verum his nil aliud innuitur quam eum eremiticam duxisse vitam in loco, postea S. Wendelini dicto et Theolegiæ vicino. Cæterum quæ de Theolegiæ initiis sive apud Browerum, sive in Gallia Christiana nova referuntur, pleraque præter modum incerta sunt. Quid, quod, ut initio retulimus, in nonnullis martyrologiis episcopus dicitur? Videtur id ex eo invectum quod in illas partes nonnulli episcopi Scoti venerint; quos episcopos regionarios secundum primævos mores egisse et abbati subfuisse Hyensi valde verisimile est: utut id est, martyrologia illa recentiora sunt quam ut facile fidem inveniant.

[18] [Distinguendus est ab homonymo] Neque negligendum est sequens Trithemii monitum [Compend. lib. I Annal. pag. 54.] : Fuit et alius, quasi eodem tempore Wandalinus, monachus et presbyter, discipulus S. Columbani et divi Walarici monachi in peregrinatione socius, vir sanctus et prædicator egregius, qui multos verbo et exemplo convertit ad Christum; quem recensui ne duo putentur unus. Ita ille. Et quidem in Vita S. Walarici, abbatis Leuconaënsis in Picardia, legitur [Act. SS. tom. I Aprilis, pag. 19.] quidam e fratribus, nomine Waldolenus, desiderio quodam accensus, petiisse a B. Columbano ut licentiam ei prædicandi inter gentes concederet et venerabilem virum Walaricum pro solatio fovendæ religionis secum abire permitteret. Qua licentia accepta, ivere in Neustriam et inde in Ambianensem ditionem. Ad quæ animadvertit Henschenius [Ibid. pag. 20.] : Forsan hic est Waldolenus filius Amalgarii et Aquilinæ fundatorum monasterii Besuensis in Burgundia circa annum 616; ubi ipse Waldolenus ante discipulus S. Columbani, fuit primus abbas. Consule Chronicum Besuense tomo I Spicilegii Acheriani. Trithemius lib. III de Viris illustribus Ordinis Benedictini cap. 79 S. Wandalinum appellat. Plura ad nos non pertinent.

[Annotata]

* quoque in Ms.

* Croniis in Imp.

* ac forte loco nec

* epistomii vertibulum.

* Cfr infra Comment. præv. de S. Bertholdo.

§ II. Sepultura, translationes, templum, cultus.

[De ejus sepultura referuntur nonnulla] Quæ de S. Wendelini narrantur sepultura, æque parum inter se conveniunt. Id quidem certum habent scriptores omnes eum in cella sua, quæ dein in ecclesiam pulcherrimam mutata est, humatum fuisse; sed quum alii, iique meliores, eum ibidem diem obiisse (quemadmodum diximus) statuant, alii vero eum abbatem Theolegiensem fuisse ad mortem usque, hinc fit ut non una possit esse mens de modo, quo istic ejus sacrum cadaver quietem fuerit nactum. Ecce ut Vita secunda latina, quacum convenit germanica Augustæ impressa, hæc narrat: Corpus quoque ejus, quantum ut decuit, solemniter sepultum (Theolegiæ), semper altero die inhumatum, pulcherrimo et suavissimo odore redolente, reperierunt: ad quod miraculum omnes convenerunt; nam et se vel Deo dignum egisse et hujus sacri corporis thesauros indignos lacrymabiliter omnes accusarunt; intelligentes namque alium sibi a Deo locum prædestinatum, ubi tantum jubar miraculis coruscaret.

[20] [parum certa;] Superiores igitur et prudentes cum invocatione divinæ gratiæ in hæc verba concordantes decertarunt: In Dei viros simplices et sanctæ conversationis imponatur corpus hujus sancti viri, [et per hos in] currum; et ad quemcumque locum thauri indomiti currum cum corpore hujus viri Israelitæ, in quo dolus non erat, non anguriati, sed gratia cum Omnipotentis dirigente pertraxerint, illius loci incolæ corporis thesauro gaudeant. Quod cum per omnia cum omni moderatione Dei timoris et divino honore factum fuisset; ecce, recto tramite et nullo ducente, thauri jam dicti, nec ad dexteram, nec ad sinistram declinantes, mansuetissime ad locum diu supra notatum, ubi nuncius abbatis eum invenerat, pervenientes, immobiles perstiterunt. Quem dicti simplices viri cum hymnorum canora prosecuti et divino timore deponentes, peregrina membra ejus et corpus honorifice terræ commendatum *; ubi Dominus eum plurimis mirificavit signis et miraculis stupendis; omnibusque ipsum invocantibus, plurima patrantur tam hominibus quam jumentis et animalibus beneficia sanitatum. Quæ de tauris hic habentur, videbuntur aliis conficta secundum ea, quæ libro I Regum capite VI leguntur, seu quæ obvia sunt in aliorum sanctorum Vitis, v. g. S. Notburgæ [Act. SS. tom. IV Sept. pag. 723.] ; aliis vero eo videbuntur verisimiliora, quo minus rara: equidem, quum hæc absint a Vita antiquissima, quum constare non videatur S. Wendelinum aliquando Theolegiæ vel monachum fuisse, vel abbatem, arbitrarer tauros non fuisse necessarios, adeoque beatum virum pro more fere eremitarum sepultum fuisse in ipsa, in qua vixerat, cella.

[21] [ejus tumulus capella legitur; qui locus fit penes Virdunenses;] Parva capella super tumulum S. Wendelini extructa fuisse in secunda Vita latina et in germanica Augustana recte traditur; cui titulum fuisse S. Mariam Magdalenam constabit inferius; universum vero hunc agrum tunc Basonis Villare dictum fuisse apprime conficitur ex Kalendario ineuntis sæculi XI, quod, ut numero 1 recitavi, hæc habet: In Basona Villari S. Waldeni Confessoris: quocum conferas hæc quæ de S. Paulo, Virdunensi episcopo, in Gestis episcoporum Virdunensium [Ap. Pertz, Monum. German. tom. IV, pag. 43.] narrantur et quæ inter annum 652 et 648 referenda videntur: Sanctus vero Paulus Basonisvillare de suis reditibus comparavit. Privilegium etenim nostris canonicis de antiquioribus villis fecit et suis manibus aliorumque episcoporum ipsum sub divina attestatione roboravit.

[22] [in quorum jure seu forte Metensium erat, quum Trevirensis præsul reliquias anno 1320 visitavit.] Quo factum est ut et proxima Theolegiensis abbatia in jus Virdunensium transierit [Cfr Gallia Christ. tom. XIII, col. 561; D. Calmet, Hist. de Lorraine, tom. I, col. 402, et alibi.] ; penes quos certissime adhuc erat anno 1280, 24 Augusti, quo die monachi Virdunensi capitulo libellum obtulerunt bonorum suorum possessionem obtinendi gratia [Gallia Christ. tom. XIII, col. 565.] ; neque proin videtur archiepiscopus Trevirensis in S. Wendelini districtum jurisdictionem spiritualem habuisse, priusquam Balduinus Trevirensis præsul anno 1327 totum S. Wendelini castrum et districtum comparavit [Gesta Trevirorum integra, tom. II, pag. 246, edit. Wyttenbach et Müller.] a Joanne comite Saræpontano [Browerus, Annal. Trev. tom. II, pag. 204.] ; quin etiam in diplomate Ludovici IV anni 1332 [Hontheim, Hist. diplom. tom. II, pag. 116.] et altero Caroli IV anni 1346 [Ibid. pag. 164.] annumeratur S. Wendelini oppidum diœcesi Metensi. Quocirca nonnihil mirum videtur anno 1320 reliquias S. Wendelini juridice visitatas fuisse a prælaudato Trevirensi archiepiscopo Balduino [Cfr Leben und Thaten der Heiligen, pag. 243; Bätler, tom. XVI, pag. 161, edit. Lovaniensis.] ; sed quum tum grassaretur pestis inter homines et bruta animantia et passim S. Wendelinus adhiberetur patronus, fieri potest ut operæ pretium habitum fuerit sacra pignora, majoris securitatis gratia, visitari; id vero onus in se susceperit Balduinus, tum quod in hoc rerum genere occupari gaudebat, tum quod Trevirensis diœceseos populi pietati maxime consulendum erat.

[23] [Facto hoc loco penes Trevirenses, ædificatur novum templum et transferuntur reliquiæ.] Utcumque autem hæc se habeant, valuere sane ad S. Wendelini cultum augendum: quocirca, ut jam Browerum [Annales Trev. tom. II, pag. 232.] loquentem inducam, cum S. Wendalini oppidum, jure Trevirico probe communitum, tectis ædificiisque jam frequens staret, visum incolis est, Boemundi (II Trevirensis archiepiscopi) ac decessorum ope, novam aptare patrono sedem; quare sat amplum Confessoris honori positum templum, anno recuperatæ salutis 1360, Innocentii pontificis VIII, consecratum est; hucque Sancti corpus eximia mox venerationis pompa illatum. Translatio ista facta ex æde B. Mariæ Magdalenæ; ubi hodieque cenotaphium B. Wandalini, magno veterum miraculorum argumento, perdurat; cujus inscriptos qualescumque versus haud leves ob causas visum hic tamen est subjicere:

Hoc sub sarcophago Wandlini carnis imago
Est transformata; sed in ossibus inde levata;
Capsis conclusus, in templo sanctus ad usus
Est hic præsenti, mundo tristique dolenti;
Qui semper signa facit ac miracula digna,
Nos prece Sanctorum choris jungatque polorum.

De hac translatione sermo fit in secunda Vita latina et in theotisca Augustana; atque in hac aperte asseritur hanc translationem factam in festo Pentecostes et propterea tantum quotannis concursum hoc die fieri ad S. Wendelini exuvias. Verum probabilius tunc agi festum dedicationis, die vero 7 Julii habitam translationem; quum officia Trevirense et Theolegiense hunc diem aperte signent et plura Martyrologia diem 5 Julii, errore duorum dierum; quemadmodum num. 2 videre est.

[24] [Describitur hæc ecclesia] Nova autem illa ecclesia, cui nunc vulgo nomen Wallfahrtskirche [Bütler, tom. XVI, pag. 162.] , ab anonymo hagiographo Trevirensi [Leben und Thaten der Heiligen, pag. 240.] inter pulcherrimas Trevirensis pagi recensetur. Secundum modum, quem gothicum dicunt, extructa est, 166 pedes longa, 45 larga et in tres divisa cellas seu atria, quibus artificiosissimæ fornices, duodecim sustentatæ columnis, imponuntur. S. Wendelini, quod ibidem quoque cernitur, mausoleum genere etiam gothico ex petra confectum est, exhibetque imagines duodecim apostolorum et S. Wendelini, cui pius peregrinus de genibus candelam offert [Ibid. loc. cit.] : eadem forma et ectypa multis aliis illius ævi tumulis. Præterea Boemundus, qui templi hujus fabricam procuravit, olei censum donavit, quo S. Wendelini honori perennis lucerna arderet [Browerus, tom. II, pag. 232.] . Porro cernitur illic in choro ad sinistram imago Nicolai Cusani [Leben und Thaten der Heiligen, pag. 241.] , qui, in his fere partibus natus, anno 1448 ex decano S. Florini Confluentiæ, administratore seu potius parocho commendatario [Hansen, Treviris oder Trierisches Archiv. tom. II, pag. 272.] S. Wendelini, præposito Monasteriensi, Meinfeldiæ et Leodiensi cardinalis S. Petri ad Vincula factus est et anno 1450 legatus in Germaniam venit [Browerus, tom. II, pag. 284 et 285.] ; exhibetur ibidem e manibus summi pontificis bullam canonizationis S. Wendelini recipiens; sed alibi nuspiam hujus rei memoria. Dicitur præterea circa annum 1450 pie illuc peregrinatus [Leben und Thaten der Heiligen, pag. 241.] ; quum forte templi administrationem suscepit.

[25] [et prisca populi pietas; renovatur feretrum;] Festo pentecostes die maxime ex vicinis regionibus ad S. Wendelini tumulum concursum olim factum esse jam diximus; additur præterea in Vita germanica Augustana peregrinos maxime sategisse ut ipsum loculum tangerent, adeoque persuasum erat eos, qui manu vel baculo mausoleum contingerent, consolationem et auxilium bonum experiri. Hinc factum est ut, quum festo Pentecostes anni 1506 maximus peregrinantium numerus confluxisset omnesque capsam qua ejus reliquiæ capiebantur contingere vellent, ita ruptum fuerit feretrum, ut beati viri ossa palam apparerent et ut ne amplius reparari posset theca, sed nova conficienda foret. Quocirca Jacobus II, Badensis marchio et episcopus Trevivensis, die 20 Junii ejusdem anni abbatibus S. Mariæ ad Martyres Treviris et de Mediolacu, necnon præposito S. Simeonis in mandatis dedit ut proximo die 2 Julii seu festo Visitationis B. M. V. ad S. Wendelini se conferrent, et sancti viri corpus cum inferiori tabula, in qua tunc jacebat, simul cum vestibus, quibus in antiqua theca indutus reperiebatur, in novum feretrum reponerent, clauderent, eoque modo res ordinarent ut nemo amplius ad novam capsam accedere posset; præcepit eis præterea ut omnia ossa minora æque ac majora in nova capsa locarent et ut, quum pristinum cœmeterium justo angustius esset, novum parandum curarent: quæ omnia colligimus ex ipso archiepiscopi diplomate, quod germanica lingua edidit Hontheimius [Hist. Trevir. dipl. tom. II. pag. 579 et 580.] .

[26] [alia huc pertinentia;] Eadem occasione, qua vero die nescio, vetuit ne umquam deinceps nova capsa aperiretur; concedens tamen ut a festo Pentecostes usque ad S. Wendelini natalem publice exponeretur et diebus dominicis intra hoc temporis spatium ante solemne Missæ sacrificium processionis ritu ex templo parœciali ad pristinum ejus sepulcrum in B. Mariæ Magdalenæ sacello deferretur, coram feretro ibidem deposito aliquot recitarentur preces et dein ad parœciale templum reportaretur [Leben und Thaten der Heiligen, pag. 243.] . Quum autem illa reliquiariæ thecæ mutatio facta est, corpus repertum ossibus integra compage dispositis perhibet Browerus [Annal. Trev. tom. II, pag. 232.] ; atque eodem in statu seu eo ordine, quo anno 1320 ab archiepiscopo Balduino compositæ fuerant, repertæ fuere sacræ exuviæ anno 1699, die 11 Septembris, quo capsam aperuit et juridicam visitationem instituit Petrus Verhort, suffraganeus seu vicarius in spiritualibus archiepiscopi Trevirensis [Leben und Thaten der Heiligon, pag. 243, et Bätler, tom. XVI, pag. 161.] .

[27] [Confraternitas S. Wendelini;] Sed vestigia nonnihil relegamus oportet. Jam anno 1304 exstabat confraternitas S. Wendelini (S. Wendelins Bruderschaft); deque hujus magistris (Brudermeister) fit mentio in diplomato quo molendinum confraternitati illi donatur [Hansen, Treviris oder Trierisches Archiv für Vaterlandskunde, tom. II, pag. 88.] ; quæ res eo maxime singularis, quod S. Wendelini templum nondum a Balduino aut Boemundo excitatum fuisset. Utut id est, quum hæc res proxime ad cultum S. Wendelini faciat, juverit huc transferre quæ in annotato ad scriptionem cl. v. Riotte de pagis S. Wendelini et Ottweiler [Beitrag zur Geschichte der Kreise S. Wendel und Ottweiler, ibid. loc. cit.] de hac confraternitate traduntur. Videlicet hujus confraternitatis magistratus constabat ex sculteto oppidi et ex assessore seu judice inferiore S. Wendelini (Gerichtsschöffe), parocho inspectore. Eorum erat pro munere suo novos admittere confratres; pias curare fundationes, ex quibus divino provideretur cultui, et pauperibus peregrinis, ad S. Wendelini tumulum accedentibus, fierent eleemosynæ; accipere et administrare quæ a confratribus donarentur seu emptione aliisque legitimis viis novas acquisitiones facere; atque hæ tantæ erant, ut interdum integri emerentur vici: sæculo XVI œconomum (Kirchenschaffner) huic magistratui substitutum addit illius annotati auctor, innuitque hos ipsos magistros ecclesiæ ædituos (Kirchen-Verwaltung) fuisse; equidem negari non posse arbitror eos præfuisse veræ confraternitati seu sodalitio S. Wendelini, quandoquidem, ut dictum, admittebant confratres.

[28] [nonnulla de oppido S. Wendelini et Theolegia.] Alia multa, quæ ad templum et oppidum S. Wendelini pertinent, in citatis Hansenianis commentariis et maxime in Riottii scriptione occurrunt; sed hæc mittimus. Satis fuerit indicasse id oppidum, quod ad Euronotum Trevirorum jacet et post varia fata pars Saxoniæ Coburgiæ facta erat, anno 1834 cum circumjacente suo agro Borussiæ adjunctum fuisse; et Theolegiam, vulgo Tholey, ad occidentem juxta S. Wendelini oppidum sitam esse.

[29] [Miracula,] Ex hactenus dictis manifestum est S. Wendelini cultum olim celeberrimum fuisse; verumtamen exaggerata forte sunt quæ ad diem 10 Octobris in Menologio Benedictino Bucelini perhibentur; videlicet ejus nomen per totam Europam, per Galliam imprimis atque Germaniam, plurimis passim ecclesiis, sacellis atque aris in honorem ejus conditis, spectatissimum haberi. Passim de miraculis multis magnisque mentio est, sed nil fere recensetur explicite. F. Bartholomæus, guardianus Capuccinorum Trevirensium, monens decessores nostros se per partes missurum Vitam S. Wendelini, anno 1704 conscriptam ab N. Keller, parocho in S. Wendelini, addit miracula recentiora, quæ huic scriptioni inserta sunt, a testibus juratis firmata fuisse et decreto reverendissimi Domini Trevirensis suffraganei probata. Verum hæc omnia ad meas non devenere manus.

[30] [dies festivi et officium ecclesiasticum.] Propter S. Ursulæ et sociarum festum (quod ritu duplici celebratur), impedita est in diœcesi Trevirensi dies XXI; quam ob causam agitur ibidem S. Wendelini festivitas die XXII, ritu scilicet semiduplici. Olim in abbatia Theolegiensi die quoque XXI festum erat S. Ursulæ et sociarum duplex propter reliquias; at S. Wendelini festum ibidem non transferebatur in diem sequentem, sed pridie seu die XX agebatur sub ritu duplici secundæ classis. Id officium totum fere proprium est; verumtamen, quum responsoriis nil novi contineatur eas omittam daboque inferius hymnum tantum, qui ad utrasque vesperas et matutinum recitabatur, et lectiones V, VI, VII et VIII, quæ in Proprio Trevirensi ita in tres divisæ sunt, ut ex VI et VII una conflata fuerit. Antea vero in lucem prodeat Vita latina antiquior, quæ superius num. 3 descripta fuit et olim ad decessores nostros missa est a P. Alexandro Wiltheim; cujus viri laus sæpius in Actis his celebrata est.

[Annotatum]

* commendarunt.

VITA S. WENDELINI CONF.

Wendelinus eremita et confessor in tractu Trevirensi (S.)

BHL Number: 8845

CAPUT UNICUM.
Ejus ortus, adventus in agrum Trevirensem, porcorum custodia, vita eremitica, miracula, cultus.

[Occasione festi S. Wendelini, invitantur omnes ad eum laudandum propter virtutes] Cum sancta mater ecclesia ad divinarum extollentias laudum in Sanctorum meritis Deo militare jugi eloquio et concentu pertinenter sit instructa; dignum est horum perstringere merita, quos omnium conditor insigniis voluit præcipuis effulgere. Qua in re inter aliorum solemnitatum celebrationes congrue nos decet honorare, ac speciali beatissimum patrem Wendalinum a totaque devotione revereri: cujus vivendi studium, cum vita præsens vegetaret, et quid actitaret, libet auribus audientium instillare: ipse enim gubernaculum fidei tenens, desiderio constanti, avida mente paternum non conquisivit censum, manum retro mittens; hilaris dispensator usui pauperum inventus est, dominicis præceptis pectori suo insertis; orationibus vehementer satagebat insudare; et quod plus est, totus sancti præventus Spiritus gratia, hic sanctus, operibus bonis compensans omnia, vitæ secutus est æternæ præmia. Largiente ergo hujus festivitate, alacritate unanimiter exultemus b: voluntas enim ejusdem patris nostri Wendalini, memoriale de suorum venerabilium cursu gestorum sempiternum habere nostris insitum cordibus; affectui libet eorum seriem digestam et per temporum incrementa adauctam perstringere.

[2] Nullorum porro latet hominum credulam exquisitionem: regionumque vicinarumque indigne * promiscui laudum insignia ac meritorum suffragia quam incomprehensibilia sint, [et miracula, maxime ob inviolatum jus asyli.] nemine abdicante, eructant. Quæ etenim ingenii concipere parvitas et memoriæ valet reducere, in oblitas curiosius paramus explicare: plebis namque ignavitas c, quibus condolendum est, huc usque impropere subvexit (prout ordine patebit subjecto), unum siquidem de compræcipuis sancti hujus meritis omnium auditioni denuntiare; quoniam imo a tempore quo est memoria, et nullum obsistit contrarium, animus exsurgit clamare, in quo suis * atrii ipsius sancti Wendalini præsumptuosos ac temerarios invasores quodammodo et hucusque in sempiternum inconcussum et invectum, hujus sancti nomine et in fines orbis omnes diffuse opitulante d: quo id gestum et fuisse expertum subjunctum est. Etenim vero confluentes ad ipsius sancti cimiterium, quicumque geurrarum discrepantias conferentes, vel cædis actores, aut cujuscumque generis evasores supplicii vel pœnæ, visi sunt ab eorum exquisitoribus vel persecutoribus intacti. Et quod plus est, coacti infra metas cimiterii, non sunt congressi ultionis qualiscumque causa dandi; imo placati meritis hujus sancti facti sunt. Si vero plerique irreveriti ipsius præscripti cimiterii libertatem, irruisse contra salutem eorum (proh dolor!) visi sunt pacem * id comperimus sancti hujus obtentu repressum: illos vel oppressit rerum distractio repente, vel honorum infamia temporalium seducta est, vel cæsi, vel aliquo membrorum commodo vel officio orbati sunt e. Hæc omnia et similia patulo visu et a veritate non destituta comperta sunt, et patrocinio sancti nostri patris Wendalini, Deoque auctore, sine quo omnia cassa sunt; effectumque sortientur in ævum. Nullus ergo ad audiendum tardus sit, sed festinus; moram quilibet arguat fidelis; totus in auditione tantorum avida gestorum insudet propensius de sancti Wendalini ortu et suorum exortu miraculorum, naturali usu, progressione.

[5] [E Scotia venit in agrum Trevirensem, ubi porcos pascit et vitam solitariam ducit;] Wendalinus itaque, exortus Scotorum f regione, pollebat genere secundum parentes, rerum opulentia locuples, et generis nobilitate clarebat. In sua pueritia bonæ indolis esse cœpit: qui virtutibus et bonis moribus in juventutis flore cunctos præcellebat coætaneos, sic ut invidiæ fomes, qua nihil injustius, eorum obrepens corda, in ipsum machinarentur. Quem cum scrutator omnium ab ipsorum dignaretur eripere manibus, revera adhuc in ætate, qua illa assolet, illecebras non est complexus mundi; solum (quod omnes immemores) natale relegans, omnibus possessis libere renunciavit; illud Evangelii in pectoris recondebat armariolo g: Nisi quis renunciaverit omnibus, quæ possidet, non potest meus esse discipulus: omnibus siquidem se abdicavit voluptatibus, soli Deo studens inhærere, suaque mandata explere. Profectus itaque, transitoria commutare providebat pro permansuris; sagaci revolvens memoria super habitus contemplatione monastici, suscepit Domini jugum, quod ferre volentibus suave est et onus leve: utique in regulari habitu vitam solitariam duxit h. Quærens denique æterna * spem retributionis in cælesti patria, se multis afficiens carnis passionibus in vasta solitudine, quæ monachis horridum præstabat habitaculum, herbis fuit usus in cibo, aqua in potu, non ad saturitatem, sed vix ad naturæ sustentationem. Sola tunicula et cuculla contentus fuit; et ut corpus suum plenarie sanctæ humilitati subderet, curam et custodiam porcorum i gerebat, ac si simplex esset rusticus, cum tamen in veritate esset scientiæ et sapientiæ Dei et sanctitate plenus. Propter quæ Deus omnipotens ipsum in terra celebrem et miraculorum prodigiis mirabiliter sublimavit.

[4] [post mortem omnigenis claret miraculis;] Nimirum hujus sancti miraculorum fastigia ne audientibus ingerant fastidia, cura est sub compendio transcurrere, morosam abdicando revolutionem. Quorum siquidem ampliationem omnem eminus et cominus quantis magnificentiis plebs ei vulgus indifferenter commemorare non desinat, qui ejus limina pro quorumlibet visitant languorum elisione et gravaminum relevamine, prout subinfert, optata festine consequentes. Dei ergo disponentia, quæ bonorum incrementum et virtutum auctrix est, amplioribus sanctum Wendalinum insigniis remuneravit. Hic enim quorumlibet arcet et repellit insultus satellitum; loci vero, ubi ædem elegit, nullius molestiæ attingere volens tædia, fixis metis, invasores mulctat k; qui usque in hodiernum diem a nullo hominum, tam sublimi quam infirmo, expugnatus est l: quinimo metæ fixæ et infra sunt indigenis et alienigenis, ad sancti hujus tuitionem convolantibus, quasi pro muro a dexteris et a sinistris. Præmissis adjiciendum est, quomodo ferarum sylvestrium fauces et rictus compresse arcet palata, ita ut non sint ausi * frugum attemperare crementa. Pestilentiarum subitis casibus inopinatis creberrime adhibet medicamenta; ignium quoque caumata, ultra aquarum infusionem, celeri restinguit remedio; energumenos nihilominus, sancti hujus invocato nomine, exorcizatos et meritorum fulgentium compertum est liberatos esse, ulteriori vexatione non insistere m. Nec sileatur quomodo visibus medicamina et fomenta infuso liquore sancti hujus reliquiis infusis n pro contagiosis maculis instillantur.

[5] [ejus ope anno 1417 extinguitur incendium Saræponte.] His addendum quomodo nudius sub anno Domini * pridie nonas Decembris oppidum Sarrapontis o cauma ignis tam indelibili discidio totum inflammaverat, ita ut pene totum esset ignis excidio et eversioni subactum. Tandem devota matrona comitissa Mechtildis, cum suis sequacibus nobilibus hujus sancti nomen ac meritum invocantibus, superna clementia affavente, tribulatos non deserit et creberrime ab his angustiæ nexus * dirutos. Propellitur noctis silentio mediæ pro suffocatione ignis ferventissime instante, pulsa monitionibus nobilium, ut censum annum promitteret sancto Wendalino, et ignis fugam mutaret. Et ecce semiusta una domus visa, quæ indicabat totius oppidi eversionem, nisi sancti nomen et meritum invocasset. Et voto facto, ignis concito cursu fugam cepit et excessit. Erubescant ergo tam prisci quam præsentes torpores vel ignorantiæ; paveant sancto Wendalino, tantis signis virtutibusque coruscanti, laudum non impendisse insignia; emendationis obsequia offerentes et exsequentes, de prætermissis autem hujus sancti gloriosi dignis laudibus veniam petituri: quam nobis concedat, cui est honor, virtus et potestas, regnum et imperium permanens sine fine; ad quod nos precibus sancti Wendalini perducere dignetur et secum collocare permansuros per æterna sæcula. Amen.

ANNOTATA.

a Wendalinum scribunt alii, alii Wendelinum; germanice St Wendel. Supra num. 8 innui id nomen Austrasium esse; sed non occurrit inter vetera nomina Alemannica, Teutonica aut Burgundica; quæ vide inter Goldasti Scriptores Alemannicos. Scoticum potius est, a radice Gwyn seu Wyn, fem. Gwen Wen, candidus. Idem forte est ac Gwynodyl, nomen sancti Wallici, culti die 1 Januarii. Cfr Carlisle, Dictionary of Wales, pag. XXV, et v° Llan Gwynodyl. Ad 18 Octobris dictum in opere nostro de S. Gwendolina.

b Ex universo hoc prologo liquet hanc Vitam, olim in lectiones distributam, partem fuisse divini officii, forte apud Theolegienses.

c Ex his manifestum est antiquiorem non exstitisse Vitam S. Wendelini.

d In Vita germanica, Augustæ anno 1472 impressa et de qua num. 4 Commentarii prævii dictum est, duo hujusce rei exempla referuntur. Prius ita sonat: Vir præpotens, coacto satellitum agmine, venit noctu ad S. Wendelini fossam, oppidi mœnia transcensurus, et abacturus prædam. Verum optimus Dominus noster Jesus Christus, pro intercessione servi sui Wendelini, cæcitate prædonem perculit. Qui terrore percitus, S. Wendelinum toto corde imploravit, spopondit se pecuniæ rationem daturum nec ullum umquam damnum oppido illaturum, si per ejus preces visum recuperaret. Auxilio adfuit S. Wendelinus latroni; qui, oculorum usu recepto, lætitia exsultavit, Deoque et S. Wendelino gratiis actis, inde profectus est. Alterum autem hoc est: Penetrarunt aliquando duo fures in S. Wendelini templum; ex quo res abstulerunt magni pretii. Dein egressi ex oppido hac illac palantes per silvam, circuierunt duos dies et totidem noctes mœnia, quin possent ex ambitu discedere. Hinc factum est ut in lictorum manus cum furtiva supellectile cecederint et in patibulo facinoris sui dederint pœnas, ita Deo ulciscente injuriam servo suo Wendelino illatam.

e Hæc nil aliud indicant quam jus asyli singulariter in hoc loco involabile habitum fuisse.

f Fieri posse, ut per hæc potius intelligendum sit S. Wendelinum natione Hibernum fuisse, dictum est in Commentario prævio num. 9.

g Legendum videtur: Solum natale relegans, omnibus possessis libere renunciavit; illud Evangelii (quod omnes immemores) in pectoris etc.

h Quum S. Wendelinus viveret, necesse non erat monasterium ingredi ad vitam monasticam amplectendam; sed sufficiebat vestem fuscam induere cum animo exterius profitendi se mundo valedixisse; quæ ab unoquoque fieri poterant in sua domo, in mediis silvis, in eremitoriis, absque ulla alius opera: qui profitendi modus tanti erat valoris, quanti præsens mos; secundum quem requiritur ut id fiat in religioneapprobata et post tirocinium, seu etiam cum aliis solemnitatibus. De hac re multa diximus in Examine historico et canonico pag. 16 et seqq. Quocirca ex eo, quod S. Wendelinus religiosam vitam sub regulari habitu professus est, deduci nequit eum aliquando in monasterio vixisse, multoque minus eum de ordine fuisse S. Benedicti.

i Alii statuunt S. Wendelinum pastorem fuisse ovium, alii vaccarum seu bubulcum, alii porcorum; quæ alii demum ita componunt ut jam hæc, jam illa animantia pavisse dicant. Porcos ad pastum deduxisse probabilius est, si attendas eum in mediis vixisse silvis. Sed hæc tantuli momenti, ut ea plane præteriremus, nisi olim hac dere disputatum fuisset.

k Dictum hac de re paulo superius, Annotato d.

l Postmodum vero, anno nempe 1322. Franciscus de Sickingen, Lutheranæ factionis homo, Treviris potiri meditans, prius oppidum S. Wendelini, oppugnatum aliquandiu et bombardis dejectum, cepit, diripuitque bona miserorum civium et captivos abduxit nobiles viros, qui illic in præsidio locati erant. Sed non plura de his, quæ passim explicant scriptores Trevirenses. Vide Gesta Trevirorum integra, tom. III, pag. 357.

m De peste anno 1320, ope S. Wendelini exstincta, meminimus num. 22 Commentarii prævii.

n Mos madefaciendi SS. Reliquias multis etiamnum viget in locis; decretum S. R. C. anni 1619, ad hunc usum proxime pertinens, habes ad diem 16 Octobris in Commentario de S. Gauderico [Act. SS. tom. VII Oct. pag. 1117.] .

o Sarrapons, vulgo Saarbrouck seu Saarbrücken, aliquot leucis infra S. Wendelini oppidum ad Sarram seu Saravum fluvium. Ex secunda Vita latina novimus id incendium accidisse pridie nonas Decembris anni 1417. Sed quæ comitissa Mechthildis seu Mathildis? Hagiographus anonymus Trevirensis [Leben und Thaten der Heiligen, pag. 242.] : affirmat uxorem esse Philippi, comitis Nassaviæ et Sarræpontis; Browerus [Annal. Trev. tom. II. pag. 266.] idem habet, hærens tamen dubius interserensque verba: Ni fallor; mihi quidem res inextricabilis est, quum Philippus ille in primis nuptiis duxerit Catharinam, filiam Friderici ducis Lotharingiæ, et in secundis Agnetem, filiam Alberti comitis Hohenlohæ; ex quibus liberos suscepit Joannem, Philippum et Joannam. Neu dicatur Mathildem Philippi sororem fuisse, quum ejus sorores Joanna et Elisabetha dictæ fuerint [Cfr Moreri, Dictionn. v° Nassau-Weilbourg.] .

* lege viciniarumque indigenæ

* loco suis forte arceri

* statim

* æternæ

* ausæ

* supple MCDXVII.

* nexibus

HYMNUS ET LECTIONES DE S. WENDELINO.

Wendelinus eremita et confessor in tractu Trevirensi (S.)
a

Wendeline, pater alme,
      Eremita inclyte,
Quem vitricis fructus palmæ
      Pascit cæli curiæ,
Prona vota supplicantis
      Suscipe familiæ.

Tu regalibus prognatus
      Scotiæ parentibus b,
Et virtute decoratus
      Atque morum floribus,
Cælicam vivendo vitam
      Dignus es honoribus.

Roma c pius peregrinus
      Advenisti Trevirim;
Regulamque vir divinus
      Condidisti interim d;
Postea Zebennæ vastam
      Intras solitudinem e.

Ibi herbas comedisti,
      Aquam bibens frigidam;
Inde claustrum f repetisti;
      Clarus a miraculis,
Vitæ cursum finivisti
      Sociatus Angelis.

Cumque sacrum corpus terræ
      Rite esset conditum,
Visum est se sursum ferre,
      Novum quærens tumulum;
Nec sepulcro cohibetur,
      Supra terram constitit.

Hoc tam sæpe iteratur,
      Dum imponunt currui,
Nutu Dei devehatur
      In Zebennam; mortui
Ubi corpus inhumatur,
      Pax ut sit spiritui g.

Hunc patronum attollamus
      Laudum per præconia;
Grata illi studeamus
      Reddere servitia;
Ut adesse sentiamus
      Ejus nobis præmia.

Trinitati sit immensæ
      Summa laus et gloria,
Wendelino quæ impense
      Tot concessit merita,
Ut, post mortem cælo datus,
      Fulgeat miraculis. Amen.

Lectio V h. Wendalinus, natione Scotus et regia (ut ferunt) origine procreatus, cum humilitatem Christianam in abjecta vita natalium splendori præferret, patrio digressus solo, ad illam Trevirorum regionem pervenit, quam nunc Sancti Wendalini (ut ab illo nuncupatur) oppidum tenet, ubi sese viro nobili in servitutem ultimam subulci addixit; in qua cultui divino sacræque religionis exercitiis inter pervigilia, inediamque et assiduas noctu diuque productas obsecrationes magna sanctitatis fama vacavit: cum omne, quod a labore suppetebat otium ad Dei laudes, prædicandi studium converteret.

Lectio VI. Verum postremo, perfectioris vitæ sub aliorum disciplina transigendæ amore inflammatus, in Theologiense cœnobium concessit; ubi latiorem nactus in aliorum consortio et sub aliorum imperio humilitatis exercendæ campum; quæ seorsim meditatus erat abjectionis exempla, in societate aliorum usu exercitioque confirmavit. Lectio VII. In superioribus ille Dei personam authoritatem [que] i reveritus, mandata imperantium ceu divinam voluntatem amplectebatur; æqualibus ad omnia charitatis [officia] promptissimus, nulli non demisse inserviens, præterquam corpori proprio, quod insigni abstinentia macerabat.

Lectio VIII. His aliisque virtutibus et exercitiis ad mortem usque deditus, abbatis munere k, monasterio invitus præficitur, in quo non domesticis tantum, verum et externis insignis sanctitatis opinione venerandus apparuit: quo factum, ut eodem ex hac mortali vita duodecimo kalendas Novembris sublato, ad immortalem Wendelini memoriam honoremque ejus, qui in vita honorem omnem subterfugerat, oppidum illius nomine insignitum cum illustri basilica eo loco excitaretur, quo corpus Sancti nonis Julii translatum est l; quod insigni olim miraculorum frequentia et populi undequaque religionis gratia eodem confluentis multitudine celebratum.

ANNOTATA.

a In Commentario prævio dictum est unde hæc hymnus et lectiones desumpta fuerint; sed placet hic integrum titulum describere: Officia propria sanctorum patronorum celeberrimæ abbatiæ SS. MM. Mauritii et Sociorum in Theolegia jussu reverendissimi et augustissimi D. D. Theoberti d'Hame, ejusdem abbatiæ abbatis dignissimi ad formam Breviarii Benedictini redacti a P. Cunone Wolff, ejusdem abbatiæ professo p. t. magistro novitiorum. Anno MDCCXXV. Aug. Trevir. Typis Jacobi Beulandt. Aul. Typ. Rariorem hunc libellum commodato accepimus a R. D. Liehs, secretario capituli Trevirensis.

b De S. Wendelini patria et genere dictum num. 8 et seqq.

c Alii plures recentiores memorant S. Wendelinum aliquandiu ad varia loca sancta pie peregrinatum esse, priusquam in agrum Trevirensem veniret. Res credibilis pro more illius ævi atque etiam pro Scotorum seu Hibernorum adeoque Anglorum tunc temporis consuetudine.

d His indicari diceres S. Wendelinum prius monachum Treviris fuisse, videlicet ad S. Simeonis, secundum Vitam latinam secundam; verum Theolegiam, aliquot a Treviris distantem leucis, indigitari patet, quum inferius claustrum repetiisse dicatur S. Wendelinus.

e Mons Zebenna seu Cebenna, de quo Cæsar, Suetonius aliique, videtur editoribus Gestorum Trevirensium [Tom. I, Annot. pag. 21.] is esse, qui hodie partim S. Marci (Marcsberg), partim vero S. Pauli (Paulusberg, vulgo Pulsberg) dicitur. In hoc hymno pro vicinia oppidi S. Wendelini sumitur. Mons Zebenna hucinductus est ex capite XXXVII Gestorum Trevirensium [Tom. cit. pag. 63,] ; sed minus recte, quum in Gestis de solo S. Paulo dicitur eum super montem Cebennam claruisse.

f Id claustrum est Theolegia; de qua sæpius recurrit sermo in Commentario prævio.

g Hæc translatio non fuit necessaria, si S. Wendelinus numquam Theolegiæ vixerit; quemadmodum ex Vita latina antiquiori colligi posse videtur.

h Hæ lectiones nunc per universam diœcesim Trevirensem in usu esse diximus ultimo Commentarii prævii numero.

i Verba his uncinis [ ] inclusa omissa erant typothetarum errore in Officio Theolegiensi; ea desumpsimus ex Officio Trevirensi.

k Nullis argumentis probari S. Wendelinum Theolegiensem abbatem fuisse diximus num. 17 Commentarii prævii.

l De hac basilica et translatione dictum numm. 25 et 24 Commentarii prævii.

DE S. CONDEDO PRESB. ET EREMITA FONTANELLÆ IN NORMANNIA

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
S. Condedi Vitæ, ætas, habitatio, monachatus, sepultura, translatio.

Condedus monachus et confessor Fontanellæ in Gallia (S.)

AUCTORE V. D. B.

[S. Condedi memoria in fastis sacris.] In auctariis Usuardi apud Sollerium Bruxellensi et Greveniano annuntiatur hac die in Fontanellæ monasterio depositio S. Condedi; cujus memoriam quoque faciunt martyrologi universales, Castellanus, Giry et Ferrarius; Gallicanus, Saussaius; necnon Benedictini, Menardus, Bucelinus, Cherle, Donawertensis aliique; verum omittitur in Martyrologio SS. Ordinis S. Benedicti, quod Martyrologio Romano attexi solet. Ex illis aliqui eum vocant Condelum, alii Condedem, alii Candidum: genuinum nomen Condedus.

[2] [Quare duas ejus Vitas edamus;] Jam pridem edidit Mabillonius [Sæc. II Bened. pag. 862 et seqq.] ex codice Ms. Fontanellensi S. Condedi Vitam; quam jam ante, stylo mutato, aliquantisper contraxerat Menardus [Martyr. Bened. lib. I observ. pag. 355 et seqq.] . Ejus antiquitatem probari ex numerandi ratione ab annis regum, non ab incarnatione, Christi affirmat Mabillonius [Sæc. II Bened. pag. 862.] ; quæ sententia olim permultis placuit, maxime quod ope hujus Vitæ chronologia regum Francorum stabiliri posse videbatur. Verumtamen occulere nefas impedimenta hic aliquot esse in via: primum, ad finem venire translationem S. Condedi; quam post annum 850 fuisse factam probabile est, quum nulla de ea fiat mentio in Chronico Fontanellensi, quod illo desinit anno et in id genus referendis rebus maxime positum est. Secundum, annorum ordinationem, quæ olim in hac laudabatur scriptione, non ubique esse rectam, quemadmodum jam pridem ostensum est atque ipsi inferius ostendemus. Tertium, verisimile esse hanc Vitam conflatam fuisse ex altera antiquiori et ex diplomatibus atque ex his appositos fuisse annos: et quidem habemus alteram Vitam, hactenus ineditam et in codice Ms. Ultrajectino SS. Salvatoris repertam, cujus verba passim respondent illius verbis; adeoque id unum inter utramque intercedit discrimen, quod quæ edita est flosculos rhetoricos amat, multis in locis amplificata videtur et aliquot aucta rebus, quas hominum memoria forte suggesserit, et demum quod (ut satis jam dixi) indiciis temporum instructa est. Quartum, in annotatis g et h ad hanc Vitam deprehensum iri lacinias, ex Vita S. Hermelandi depromptas; ita ut interpolator se manifestum faciat ipsemet. Quum tamen aliis forsan aliter videbitur, videlicet clausulam de translatione postea assutam fuisse, Vitam ineditam (quæ similem clausulam habet) ex altera potius contractam fuisse et annorum notatione spoliatam ut in choro recitaretur, et S. Hermelandi Vitam nec priorem esse jure, nec tempore; quumque insuper utraque satis brevis sit, dabimus inferius breviorem ex dicto codice Ms. Ultrajectino et longiorem ex Ms. Rubræ Vallis, collata cum editione Mabillonii.

[3] [de posterioris auctore quid senserit Henschenius,] Dum autem ita hæsito, alii jam pridem non tantum quo ævo Vita, a Mabillonio edita (de hac quippe sola hactenus scriptum videtur), sed a quibus scriptoribus composita fuerit invenisse sibi videntur. Quum enim in Vita S. Ansberti prius monachi Fontanellensis, dein Rothomagensis episcopi, hæc legantur [Act. SS. tom. II Febr. pag. 350, num. 17.] : Prædicto etiam Patre Lantberto regimen loci tenente, beatus Christi pontifex Erembertus Tolosæ urbis et sanctus presbyter Condedus et anachoreta, Britannia insula ortus; in prædicto monasterio Fontanella monachicum Deo dignum et nomen assumpserunt et habitum. Plurima enim de tanto Patre, nisi ad alia festinaremus, Deo digna et loco utilia per eum et SUB EJUS REGIMINE GESTA, dici poterant, quæ in ejus gestis olim plenius memoriæ tradidimus, posteris intimanda: Inde deduxit Henschenius [Act. SS. tom. II Febr. pag. 345, num. 16.] ab S. Ansberti biographo conscriptam fuisse S. Condedi Vitam. Sed, ni fallor, cespitavit optimus decessor noster; quum S. Ansberti biographus loquatur non de S. Condedi, sed de S. Lantberti Vita, explicans quare breviter tantum de hoc disserat: quod ex præcedentibus satis patet, multoque magis ex sequentibus: Quo vero ordine, sic enim pergit de S. Lantberto, in Lugduno … pontifex sit subrogatus, brevi sermone narrabimus. Præterea, etiamsi illic de S. Condedi Vita esset sermo, non tamen sequeretur eam tribuendam esse Aigrado, primigenio S. Ansberti biographo; contra quum ejus operi (quemadmodum pro suo more luculentissime ostendit ipse Henschenius [Ibid. pag. 343, num. 6.] ) interpolator quidam, qui certe aliquandiu post annum 730 vixit [Cfr ibid. pag. 350, lit. s.] , nonnulla, maxime capite 3 ubi de S. Condedo aliisque S. Lantberti discipulis, inseruerit, planum esset illa adscribere eidem interpolatori: quocirca nonnihil mirum est prudentissimum virum nil dubitantem attribuisse præmissa verba non interpolatori, sed ipsi Aigrado et passim [Ibid. pag. 345, num. 16; tom. II April. pag. 215, num. 2 et 3.] scripsisse Aigradum S. Condedi Vitæ auctorem esse.

[4] [quid Mabillonius et Sollerius.] Aliam viam iniit Mabillonius [Sæcul. II Bened. pag. 862.] æstimans Vitam S. Condedi, a se editam, non indignum esse fœtum, qui Jonæ, Fontanellensi monacho et primigenio S. Wlfranni biographo tribuatur: quam sententiam justo forte nimis laudat Rivetus [Hist. litt. de France, tom. IV, pag. 56 et 57.] , quum nil quam mera divinatio sit et eatenus solum tolerabilis, quatenus quæ ante proposuimus impedimenta negligenda videantur. Nolim occulere sententiam Sollerii nostri, quam in schedula Ms. annotatam reperio, videlicet S. Condedi Vitam ad finem sæculi VIII amplificatum fuisse; neque hæc omni carere videbitur fundamento, si ex capite 16 Chronici Fontanellensis [Ap. Dacherium, Spicileg. tom. II, pag. 278, edit. in-fol.] animadvertas ab Gervoldo, ad finem sæculi VIII Fontanellensi abbate, scholam in eodem cœnobio esse institutam, quoniam omnes pene ignaros literarum invenit; videri autem propter temporum rationem et concordiam ex hac schola prodiisse viros nonnullos, qui Sanctorum Fontanellensium Vitas auxerint et interpolarint; quorum in numero esse qui Vitas SS. Ansberti et Lantberti, insertis additamentis, in lucem miserit; similiter qui Vitam S. Wandregisili amplificarit; itemque qui Vitam S. Wlfranni, prius a Jona conscriptam, plurimarum rerum adjectione incaute violarit; inter eos tamen non referendum Harduinum, eximium librarium, qui librum Vitarum sanctorum Wandregisili, Ansberti et Wlfranni confessorum Christi tunc temporis proprio sudore conscripsit [Ibid. loc. cit.] ; aliter enim scribentem Mabillonium [Sæc. III Bened. part. 1, pag. 355 et 356.] præteriisse ab Harduino conscriptam non fuisse Vitam S. Lantberti, nec proin geminam S. Ansberti, quum utramque ab uno eodemque, qui sæc. VIII ineunte S. Ansberti Vitam auxit, in lucem datam esse ex dictis satis pateat; quocirca satius esse fateri incompertum esse fuerintne plures an unus qui id interpolandi Vitas Sanctorum Fontanellensium onus in se susceperint, et quæ eis fuerint nomina; atque hinc demum probabile fieri tunc quoque S. Condedi Vitæ secundæ suas accessiones factas fuisse. Quæ sententia magis placeret, nisi offenderetur ad primum quod num. 2 proposui impedimentum. Cæterum quam libentissime permittimus hæc omnia lectori, ad certiora transeuntes.

[5] [Diplomate Theodorici III, quo S. Condedo datur insula Belcinaca,] Ætatem S. Condedi imprimis cognoscimus ex diplomate Theodorici III, regis Francorum. Id prius in Collectione Scriptorum rerum Francicarum editum a D. Bouquet [Recueil des hist. tom. IV, pag. 652.] ex schedis Mabillonii; qui id descripserat ex literis Philippi Valesii, anno 1329 (cum vetustate detritum esset) id renovantis et confirmantis. Id ipsum ex accuratissimo apographo Fontanellensi in lucem dedit Brequigny [Documenta, Chartæ, etc. part. 1, pag. 266.] , docens invocationem initialem diplomatis insolitam quidem his temporibus fuisse, sed in quibusdam partibus membranam attritam et consumptam fuisse a rege ipso in literis suis moneri; hinc arguere fas esse amanuenses in ipsa exscribenda initialem formulam deficientem juxta ætatis suæ morem supplevisse [Ibid. Prolegom. pag. XCII et XCIII.] ; præterea suspicionem quoque aliquam oriri de hujus diplomatis sinceritate ex annuli mentione, quæ, teste Mabillonio [De re diplom. lib. II, cap. 10.] , raro reperitur in indubitatis horum regum diplomatibus [Diplomata, Chartæ, etc. pag. 266, not. 1] ; sed hæc non tanti sunt quæ animum dubium faciant, maxime cum utraque S. Condedi Vita huic regiæ chartæ suffragetur. Quibus præmonitis, subjicimus Theodorici præceptum secundum Brequignii exemplar, ad marginem positis Mabillonii discrepantiis. In nomine Altissimi Domini, Theodoricus rex Franc. Quicquid propter timorem Domini et amorem ipsius ad augmentum divini cultus servis Christi ex habundancia regia largimur, retributorem Deum, pro cujus reverentia hoc agimus, habere confidimus. Igitur agnoscat industria fidelium Christi presens pariter et futura, nos divinitus ammonitos, ad insulam in fluvio Secane sitam descendentes, viro Dei domno Condedo illuc ab eo destinato ipsam insulam, quam antiquitus * Lutam censuit, nunc vero Belcinacam nuncupatam, cum omnibus rebus ad ipsam pertinentibus et toto alluvio, quo eam voluerit divina pietas augmentari, concessisse et condonasse. Que cum sit fisco Arelauno vicina, in sua * longitudine per tria millia se extendens et in latum mille quingentis passibus terminetur, agros tamen contiguos et prata a parte orientali et saltus, ab aquilonari vero usque ad fines Glaconissem * similiter concessimus: ut tam ipsum quam suos monachos de monasterio Fontinella, pro nobis et prole nostra ac pace et stabilitate regni ac animarum nostrarum remedio, sacrificium redemptionis nostre offerre Domino et divinam misericordiam jugiter exorare delectet. Per hunc ergo preceptum specialius decernimus atque jubemus ut ipse, sicut dictum est, hoc habeat indultum atque concessum, ita ut et illi * successores sui monachi hoc habeant, teneant atque perpetuis temporibus possideant, vel quicquid exinde facere voluerint, liberam et firmissimam in omnibus, Christo auspice, habeant potestatem. Et ut hæc auctoritas vel donatio nostra, quam divina illuminatione plena et integra gratia concessimus, firmior habeatur et perpetuis temporibus inconvulsa maneat, manus nostre subscriptione et anuli nostri impressione adsignari jussimus. Theodoricus rex subscripsit. Anno 1 datum, quod fecit mens *. Octobris dies XXI, feliciter, Arlauno palatio.

[6] Belcinacam itaque adeptus est insulam S. Condedus die 21 Octobris anni 1 Theodorici regis; [patescit quoque S. Condedi ætas] quem cum anno Christi 673 convenire satis ostenderunt alii [Ibid. pag. 267, not. 3; pag. 278, not. 1; Art de vérifier les dates, tom. I, pag. 546 et 547; Gebhardus, Reges Meroving. pag. 159.] : adeoque, nisi Theodoricus regium nomen sumpserit, priusquam a Francis rex agnitus et proclamatus esset, convellitur hoc diplomate Ludovici Dufour de Longuerue [Annal. reg. Franc. ap. D. Bouquet, tom. III, pag. 691.] sententia, statuentis Theodoricum III non ante finem mensis Octobris anni 675 Francorum regem publice electum et confirmatum fuisse. Certe quum Childericus, ejus frater, ineunte autumno ante diem tamen 12 Septembris occisus fuerit, aliquot dein prius fluxere dies quam Theodoricus, S. Dionysii claustris relictis, suis se probarit hominibus; verum duo integri menses non videntur fuisse necessarii. Superest et alia difficultas, videlicet Theodoricum rogare S. Condedum et monachos Fontanellenses ut pro se et PROLE SUA orent: quid autem anno 673 Theodoricus prolem habere potuit, quum anno 655 natus, 670 in S. Dionysii tonsus et mense Septembri tantum 673 ad sæculum regressus est? Maxime quod ejus filius natu major Clodoveus III (qui et Clotharius), quum anno 691 patri successit, ab Annalista Metensi et Continuatore Fredegarii parvulus dicitur [Cfr Gebhardus, Reges Merov. pag. 165.] . Ad quæ, postquam omnia Theodorici diplomata versavi, nil aliud respondendum habeo quam id forte additamentum esse, maxime cum in secunda Vita sit omissum; vel Theodoricum locutum esse de prole, quam sibi aliquando a Deo dandam sperabat, vel id insertum a notario, stylum commentariorum mutare inscio: cæterum in diplomate [Ap. Brequigny, Diplomata, Chartæ, etc. pag. 181.] Clodovei II, adhuc quadriennis, pro monasterio S. Mauri Fossatensis mentionem conjugis habes sive prolis; quæ quidem verba tollenda judicavit Cointius [Ann. eccles. Franc. tom. III, pag. 83.] ; at secundum Mabillonium severiorem hanc censuram habent Novi Tractatus de re diplomatica scriptores [Nouv. Traité de diplom. tom. IV, pag. 580.] : nec immerito.

[7] [et monachatus Fontanellensis.] Ex eodem præterea diplomate discimus S. Condedum, non quidem (ut male habet Brequigny [Diplomata, Chartæ, etc. pag. 266.] ) abbatem Fontanellensem fuisse, sed monachum; clare enim id indicant hæc verba: Ut tam ipsum quam suos monachos de monasterio Fontinella etc. Quæ locus ille, quem supra num. 3 ex S. Ansberti Vita excitavimus, jam suaserat, scilicet: Erembertus … et sanctus presbyter Condedus … in prædicto monasterio Fontenella monachicum Deo dignum et nomen assumpserunt et habitum. Verumtamen hæc componenda sunt cum utraque S. Condedi Vita; ex quibus apparet S. Condedum paucos tantum dies Fontanellæ versatum esse; intra quos se Fontanellensi cœtui aggregarit et subjecerit S. Lantberti auctoritati: unde et ibidem dicitur permissu dicti patris locum sibi aptum quæsivisse. Indidem confirmatur, quemadmodum in utraque quoque Vita satis innuitur, Theodoricum divinitus admonitum fuisse ut S. Condedum beneficiis augeret; atque exinde ei concessisse insulam Belcinacam cum vicinis ad utramque Sequanæ ripam pratis et saltu.

[8] [Illius insulæ descriptio et fata.] De hujus insulæ amplitudine conveniunt diploma et secunda Vita, uti et de aliis adjunctis. Jacet autem Belcinaca paulo infra Calidumbeccum (Caudebec) juxta vicum Villequier. Expletis multorum annorum curriculis post obitum sancti viri eadem insula a rheumate maris attrita ac collapsa dicitur in secunda Vita; cujus rei causa videtur quod undis aliud præstitutum esset iter, extructo ad ripam dextram Sequanæ infra Calidumbeccum portu S. Wulfranni et fluvio opposita lapidea crepidine [Cfr Du Plessis, Descript. de la Normandie, tom. I, pag, 86 et 88.] . Deleta insula aut aquis operta, cœperunt quoque paulatim inundari et atteri prata, quæ ad sinistram Sequanæ ripam jacebant, et quæ, data olim S. Condedo, post in laïcorum manus devenerant. Verum hi, ut rebus suis consulerent, procurarunt crepidinem diruendam et ex ruderibus castellum de Mailleraie construendum; quumque hac ratione mutaretur iterum undarum cursus, per limi et arenarum aggestum denuo caput extulit insula Belcinaca anno 1641; quam pro pratis suis, olim attritis, sibi vindicarunt illi laici. Opposuere se Fontanellenses ab anno 1658; sed incassum; ita ut anno 1690 omnino causa ceciderint [Ibid. pag. 86; cfr Brequigny, diplomata, pag. 266.] . Postea autem, quod forte iterum ripæ fluminis novis structuris vexatæ fuerint, deleta est iterum insula, ita ut anno 1740 ejus non amplius cerneretur vestigium [Cfr Du Plessis, pag. 86; cfr Gallia Christ. tom. XI, col. 121 et 162; et Brequigny, Diplomata, etc. tom. I. pag. 265, not. 2.] . Utrum vero postea denuo emerserit, ambigo: certe in mappis Cassini accurate delineata est, cum apposito nomine l'Ile de Bersignac.

[9] [Aliæ notæ chronicæ, quæ in S. Condedi Vita occurrunt, examinantur.] In hac itaque insula ab anno 673 vitam sanctissimam egit S. Condedus, discipulos suos ascesim docens et aliquando pro Brittonum more ad prædicandam doctrinam Christi excurrens. Interea anno tertio præfati regis, qui erat Lamberti abbatis annus nonus, per testamenti seriem ditioni præfati cœnobii Fontanellæ perpetuo jure tradidit possidenda, quæ vel a Theodorico vel a viro nobili Schiwardo acceperat. De hac temporis notatione Henschenius, chronologiam primorum Fontanellensium abbatum in commentario de S. Ansberto ordinare conatus [Act. SS. tom. II Febr. pag. 345, num. 16.] , eamdemque omnino corrigens in commentario de S. Lantberto [Ibid. tom. II April. pag. 215.] , nonnihil jam dixit, sensitque in hac posteriori lucubratione characteres numeri IX inversos esse et scribendum XI. Sed non recte. Ab ineunte enim mense Septembri currunt in diplomatibus anni Theodorici [Cfr Brequigny. Diplomata, etc. pag. 278.] , adeoque annus III ab autumno anni 675. Lantbertus autem successit S. Wandregisilo, quem Boschius noster novis curis ostendit [Act. SS. tom. V Julii, pag. 260.] die 22 Julii anni 667 ad superos abivisse; et consequenter nonum ejus annum ab exeunte Julio anni 675 fluxisse. Confirmavit hanc donationem S. Condedus novo diplomate anno VII Theodorici regis, gubernante anno II S. Ansberto Fontanellense cœnobium, præsente Warattone, Majore Domus. Verum hæc consistere non posse animadvertit jam pridem Pagius [Critice Baronii ad an. 681, num. 25.] . Etenim S. Lantbertus, juxta titulum fragmenti Vitæ, prius sæculo III Benedictino [Part. II, pag. 322.] inserti, dein Actis nostris [Tom. II April. pag. 216, num. 6.] , factus est præsul ecclesiæ Lugdunensis et post almificum Wandregisilum rector cœnobii Fontinellensis per annos tredecim et menses octo, et proin usque ad finem fere mensis Aprilis anni 681; quocirca secundus S. Ansberti ejus successoris annus a mense circiter Majo anni 682 cucurrit, quum Theodoricus rex annum suum ageret nonum et mense Septembri inchoaret decimum: alteruter itaque legendus est, nequaquam septimus, qui certo prius effluxerat quam S. Ansbertus cœnobii habenas capessivisset. Neque Waratto septimo Theodorici anno seu a mense Septembri anni 779 ad eumdem mensem sequentis anni Major Domus fuit, sed a verno tempore anni 681 [Cfr Dufour de Longuerue, Annal. Franc. ap. Bouquet, t. III, pag. 694.] , quum Theodorico laberetur annus nonus, et primus inciperet S. Ansberto. Teneamus itaque hoc secundum S. Condedi diploma conditum fuisse anno II S. Ansberti, IX aut X Theodorici, post ineuntem Majum anni 682. Triennio circiter post seu anno 685 signat Mabillonius [Sæc. II Bened. pag. 862, Annal. Bened. lib. XVII, num. 44, tom. I, pag. 531.] S. Condedi obitum. Tolerabilis conjectura.

[10] [S. Condedi corpus, incerto tempore ex insula Belcinaca Fontanellam delatum,] Prius sepultus fuit S. Condedus in templo SS. Petri et Pauli, quod ipsemet in insula Belcinaca exstruxerat. Jacuere ibidem sacra ejus ossa per multum tempus, per tempora longa seu per multorum annorum curriculos, ut legitur in utraque Vita et epitaphio. Æstimavit Mabillonius [Annal. Bened. tom. I, pag. 531.] hæc æquivalere aliquot annis; nec negarim aliquot immo decem annos aliquando longum in hoc rerum genere dici tempus; ast per easdem dictiones sæpius plura intelliguntur sæcula. Quid ergo? Ex utriusque Vitæ clausula habemus S. Condedi corpus Belcinacæ mansisse, donec ea insula rheumate maris attrita ac collapsa est: adeoque si audiremus Galliam christianam ad tempora saltem B. Gradulfi, qui anno 1031 post S. Gerardi martyrium pedum Fontanellense accepit [Annal. Bened. lib. LVI, num. 97, tom. IV, pag. 340.] , Belcinacæ servatæ fuissent S. Condedi exuviæ; quum tunc nondum ea insula rheumate maris attrita ac collapsa esset, sed a Roberto Normannorum duce Fontanellensibus fuisset restituta, concessis simul in Anglia quatuor ecclesiis pro amore Guncardi capellani sui, qui in S. Wandregisili factus erat monachus: de qua re diploma legi in Monastico Anglicano veteri tom. III, pag. 974 [Cfr Gallia Christ. tom. XI, col. 177.] . Verum dubitandum non est quin hic denuo fucus fiat: etenim in Monastico Anglicano novo, cui universum vetus insertum est, inscriptum quoque fuit diploma ad quod alluditur; sed ne hilum quidem in eo [Cfr Monast. Angl. nov. tom. VI, pag. 1108.] detegitur de insula Belcinaca, in fluvio Sequanæ sita, ubi S. Condedus a partibus transmarinis adventans eremiticam duxit vitam. Præterea constat aliunde S. Condedi corpus ibidem non amplius fuisse.

[11] [anno 1027 ponitur in uno loculo cum corpore S. Eremberti:] Etenim quum tempore S. Gerardi abbatis retectum est S. Wlfranni corpus et facta est translatio anno Dominicæ incarnationis millesimo vicesimo septimo, kal. Junii, Henrico rege Francorum regnum præter matris suæ voluntatem invasum tenente; principatum vero Normanniæ tertio Richardo legali modestia disponente [Sæc. III Bened. part. I, pag. 370 et Annal. Bened. lib. LVI, num. 14, tom. IV, pag. 309.] , Robertus archiepiscopus Rothomagensis, repositis S. Wlfranni ossibus in præparato scriniolo, sanctorum nihilominus confessorum Heremberti Tolosani pontificis et eremitæ Condedi corpora in uno pariter loculo, beatorum quoque Martyrum Maximi et Venerandi decenter reposuit in alio; quæ omnia in ecclesia B. Mariæ de Callovilla, in quam pridie ex templo S. Petri delata fuerant, peracta sunt; dein solemni pompa in S. Wandregisili basilicam deductum est S. Wlfranni corpus; et crediderim aliorum quoque sanctorum quatuor; atque hæc deinceps translatio quotannis celebrata non die 7 kal. Junii, sed ipsis kalendis seu die 1 Junii [Cfr Acta SS. tom. III Martii, pag. 150, not. g; et sæcul. II Bened. pag. 865, not. d.] . Quæ ideo animadvertimus, quoniam Mabillonius in Annalibus scripsit 7 kal., reclamantibus Actis editis ab Henschenio [Act. SS. tom. III, pag. 149, not. e.] , melioribus datis ab ipso Mabillonio [Sæc. III Bened. part. I, pag. 370.] et secunda appendice Chronici Fontanellensis [Dacherii Spicileg. tom. II, pag. 288.] . Quum vero S. Petri basilica probe restituta est et sub ejusdem sancti patrocinio et omnium Apostolorum atque etiam S. Wandregisili (cujus postea nomen retinuit) Deo dicata est 2 idus Septembris anni 1033 [Cfr ibid. pag. 289; et Du Plessis, Descript. de la Normandie, tom. I, pag. 78.] , in eam relata sint oportet quinque sanctorum corpora: certe de S. Eremberto, cujus ossa in eodem loculo, in quo S. Condedi, posita fuerant, leguntur in Vita, scripta post illam translationem (antea enim in S. Pauli templo jacebant exuviæ S. Eremberti), sequentia verba [Act. SS. tom. III Maji. pag. 390.] : Corpus vero præfati sancti pontificis Eremberti de ecclesia S. Pauli apostoli translatum, requiescit nunc in ecclesia S. Petri in oratorio S. Martini pontificis; in eodem nempe oratorio; juxta quod ante sepulcro condebatur S. Condedi corpus, positum, ut habet secunda Vita, in ecclesia S. Apostoli Petri juxta oratorium S. Martini ad plagam meridianam, scriptumque epitaphium hujusmodi supra tumbam ejus etc.

[12] [hinc et aliunde constat numquam devectum fuisse Gandavum.] Atque ex his deducimus primo etiam clausulam secundæ Vitæ S. Condedi anno 1027 esse antiquiorem, quum scripta sit, antequam ejus ossa ex tumba et cespite pulchro, in quo turba sacrata ea tumulaverat, posita fuissent in uno loculo cum exuviis S. Eremberti; deinde erroneum videri (quod alibi [Cfr Raissius, Hierogazophylacium Belgicum, pag. 116 et Act. SS. tom. I Junii, pag. 642. not. k.] narratur) S. Condedi corpus tempore Normannicarum cladium delatum fuisse Gandavum in Flandria, quando videlicet post multas ambages anno 944 illuc devecta sunt S. Wandregisili aliorumque sanctorum corpora; et quidem nulla de S. Condedi sacris pignoribus mentio est in Translatione S. Wandregisili [Act. SS. tom. V Julii, pag. 291 et seqq.] ; nulla in Commentario Henschenii de translatione S. Winwaloëi [Ibid. tom. I Martii, pag. 247 et seqq.] ; nulla in ejusdem scriptione de S. Wlfranni reliquiis [Ibid. tom. III Martii, pag. 161 et seqq.] , in qua plures Gandavensium seu Blandiniensium reliquiarum veniunt census; et nulla demum in Chronicis Blandiniensibus [Annal. Abbat. S. Petri Blandinienses, cfr pag. 8, 130, 170, etc.] , quæ anno 1842 R. D. Vande Putte in lucem dedit, et in quibus sæpius recensentur quæ Gandavum devecta sunt sanctorum corpora: in his, inquam, nullum uspiam de S. Condedo verbum. Unde vero ortum sit ut postea crediderint S. Condedi corpus Blandinii servari, iis relinquo dirimendum, quibus eamdem de S. Wlfranni corpore quæstionem versare libuerit.

[Annotata]

* anquititas M.

* sui M.

* Glacomissæ M.

* et ille et M.

* mense M.

VITA S. CONDEDI PRESBYTERI ET EREMITÆ
Ex Ms. Ultrajectino S. Salvatoris.

Condedus monachus et confessor Fontanellæ in Gallia (S.)

BHL Number: 1908

[S. Condedus, eremita Britto, dein ad Fontanam S. Walarici et aliquantisper Fontanellæ monachus,] Tempore Theodorici, filii Clodovei regis Francorum, sanctus presbyter et anachoreta Condedus, natus in Oceani insula Britanniæ, cui quondam Albion nomen fuerat, arctioris vitæ ardore succensus, relicta præfata insula, Galliarum advenit in partes. Ac primum, postquam Oceani æquor transvectus est, in hoc loco, qui vocatur Fontana Walarici a, sæculo nudus, Deo plenus, solitariam vitam duxit; postea audiens famam sancti Lamberti abbatis et fratrum cœnobii Fontenellæ, eos visitavit; et habito colloquio et spirituali consolatione et permissu b dicti patris ut locum sibi aptum quæreret, navem ingressus, navigavit in insulam vocabulo Belcinacam c, vicinam fisco Arelano d, quæ undique ambiebatur fluvio Sequanæ. Quam de navi egressus lustrans, orabat ut sibi locus largiretur pro divino servitio. Sequenti autem nocte admonitus est Theodericus e rex supradictus, qui ipso tempore in saltu Arelanensi venationi insistebat, ut servum Dei in præfata insula consistentem cum summo honore susciperet et quod multorum populorum esset doctor futurus, nihilque ei negandum quidquid postulasset. Qua visione rex certus extemplo ad eamdem insulam pervenit et cum honore summo eumdem Dei servum suscepit; insulam prædictam cum privilegiis regalibus perpetuo ei tradens.

[2] [in insula, data a rege Theodorico, duas exstruit ecclesias, prædicat,] In qua insula S. Condedus ædificavit ecclesiam in honore sanctæ Dei Genitricis Mariæ et alteram in honore apostolorum Petri et Pauli; in qua et memoriam constituit B. Walarici f. Ubi sanctus seipsum macerando constringebat et confluentium ad se turbas suavi fovebat eloquio, pandens de thesauro sui cordis nova et vetera.

[3] [adversus vulpem et in navicula erigenda miraculose juvatur;] Morante igitur ibidem sancto viro, bestia subdola et insecutrix avium vulpes, gallum diei nuntium viri Dei concite præripiens, ad suum remeavit antrum. Quam cum ingredi omni conatu niteretur, nihilominus ante ostium speluncæ immobilis mansit, nec multo post, quasi sui reminiscens facinoris, alitem invita ore tulit, et, exspectantibus, ad eundem de quo ipsum sustulerat locum, reduxit. Alio quoque tempore, dum ob viri Dei compendia lintris in eadem fabricaretur insula, contigit ut hominum deesset copia, qui eam ad fabricandum erigeret. Quam vir Domini divino juvamine tam cito erexit solus ac si multorum hominum viribus levaretur.

[4] [moritur et prius in insula, dein Fontanellæ sepelitur.] In dicta igitur insula sanctissimam et contemplativam vitam agens, bonisque operibus indesinenter insistens, postquam incolatum mundi diutius prolongatum, æternam migravit ad vitam 12 kalendas Novembris; sepultus in ecclesia Apostolorum, quam ipse construxerat. In meritis ejus multa præstita sunt poscentibus beneficia. Post multum vero tempus translatum est corpus S. Condedi in monasterio Fontenellæ et in ecclesia B. Petri apostoli positum h.

ANNOTATA.

a Sunt qui existimant, inquit Mabillonius [Sæc. II Bened. pag. 862, not. a.] , hic designari locum, ubi nunc oppidum S. Walarici in Caletis ad littus Oceani positum cernitur. An potius Fons S. Walarici prope Leuconaense monasterium, ubi et ipse Walaricus in cellula diu reclusus vixit? De oppido S. Walarici in Caletis (S. Valeri-en-Caux) plura disserit du Plessis [Descript. de la Normandie, tom. I, pag. 109 et 110.] ; animadvertemus tantum id ad orientem Fiscamni jacere, duodecim fere a Rotomago leucis, et parvum ibidem esse portum. Leuconaense ad Fontem S. Walarici (S. Valeri-sur-Somme) monasterium situm erat in Pontivo seu diœcesi Ambianensi. Potius hic aliquandiu versatum esse S. Condedum non immerito propter fontis nomen dixisse videtur Mabillonius.

b S. Condedum se Fontanellensibus monachis aggregasse et paulisper apud eos versatum et deinprofectum esse ostensum est in Commentario num. 7. Hæc omnia non sapiunt stabilitatem Benedictinæ professionis, sed potius referunt primævam monachatus rationem seu facilem illum ac promiscuum invicem transitum mutuumque commeatum professionum et cœnobiorum, quem primus animadvertisse videtur Possinus [Cfr Exam. hist. et canon. de regul. et sæc. cler. jur. et off. pag 160.] . Quam annotationem pugnare fateor cum his quæ Mabillonius in Præfationibus ad sæcula Benedictina sæpius de Fontanellensi monasterio disputavit; ast numquam omnibus eruditis placita sua probavit; adeoque quis S. Condedum Benedictinum faciat? qui priusquam veniret in Galliam jam de monastico statu (utpote eremita) esset, qui dein ad Fontanam S. Walarici monachis nequaquam Benedictinis convixerit; qui se postea qualicumque vinculo conjunxerit cum Fontanellensibus, eosque brevi deseruerit, vitam apostolicam asceticæ sociaturus.

c Multa de hac insula habes num. 8 Commentarii prævii.

d Nunc, inquit Mabillonius in sæculo II Benedictino, vernacule la forest de Bretonne, quasi dicas silvam Brittonis, quod eam S. Condedus Britto incoluerit: conjectura parum probabilis. Ordericusenim Vitalis vocat eam latine silvam Brotonam [Ap. D. Bouquet, tom. XII, pag. 740.] , D. Bouquet [Ibid. ad marg.] la forest de Brotone, Casini [In mappa F. 6.] Brotonne, qui et castellum seu prædium exhibet nomine Brotonne; Valesius [Notit. Gall. pag. 237.] insuper animadvertit vicum Hagam Brotonæ dici la Haie du Routot, et Capellam Brotonæ la Chapelle de Bretot. In quibus omnibus Brittonis Mabilloniani nullum vestigium. In silva Brotonæ seu (ut tunc dicebatur) in Arlauno foresto prædium regium, fiscum seu palatium, imperantibus Merovingicis, exstitisse patet ex hoc loco, multoque copiosius ex his, quas nuperius collegit cl. v. Cardin [Mém. de la société des antiq. de l'Ouest, tom. X, pag. 388 et 389.] , quærens significatum particulæ, multis præfixæ nominibus, ar; quam latinæ super, juxta æquivalere æstimat. Quid autem launum? in quam vocem multa desinunt nomina, quæ partim indicavit noster Alexander Wilthemius [Luciliburgensia, sive Luxemb. Roman. lib. VI, cap. 6. pag. 227.] . An idem quod celticum lann, domus, templum?

e De his cfr Commentarius prævius, num. 5 et 7.

f Du Plessis [Descript. de la Normandie, tom. I, pag. 85.] et secundum eum Galliæ christianæ scriptores narrant tres ecclesias a S. Condedo exstructas fuisse; aliter utraque Vita, et de Foy [Notice des diplômes, des chartes et des actes relatifs à l'hist. de France pag. 82.] . S. Walarici enim memoria seu oratorium in ecclesia erat SS. Petri et Pauli.

h Quæ ad ejus sepulturam et translationem attinent,habes in Commentario prævio num. 10 et seqq.

VITA S. CONDEDI PRESBYTERI ET EREMITÆ,
Ex Ms. Rubræ Vallis collato cum editione Mabillonii.

Condedus monachus et confessor Fontanellæ in Gallia (S.)

BHL Number: 1907

AUCTORE ANONYMO.

[S. Condedus, eremita Britto, prius ad S. Walarici,] Translato igitur a ad cælestia regna sancto patre Wandregisilo post multiplices sæculi labores, et in loco regiminis monasterii Fontanellæ subrogato venerando Lamberto * abbate b, eodem tempore sanctus presbyter et anachoreta Condedus, genere Britto, natus in Oceani insula Britannia *, qui quondam Albion nomen fuerat, arctioris vitæ ardore succensus et peregrinationis amore incitatus, et sanctorum conversatione instigatus, relicta præfata insula, propria scilicet patria, ob cælestis patriæ amorem, Galliarum devenit in partes: ac primum, postquam Oceani æquor transvectus esset, in loco, qui vocatur Fontana Walarici, aliquot annis dulcissimos contemplationis fructus, sæculo nudus, Deoque plenus, solitaria quotidie hauriebat conversatione.

[2] [dein veniens Fontanellam, divinitus manifestatur,] Ediscens autem fama pervolante sancti patris Lamberti cœnobii Fontanellæ congregationem non minus cæteris religionis venustate clarescere, disposuit anima eorum se unire consortio. Eo deinde relicto loco, mare ingressus, ac divina comitante gubernatione prospero cursu actus, nec mora, ostio appulit fluvii Sequanæ, atque secunda navigans aqua ad Arelaunum regium * prædium pervenit; illicque velis depositis, in portu ejusdem prædii consedit. Cumque apud quandam religiosam matronam c hospitandi gratia divertisset, aliis in eodem prædio belluino more viventibus, nec eum recipientibus, postquam * indulta corporis necessaria, ac divinas decantatas laudes quieti membra dedisset una cum aliquibus discipulorum in domuncula sibi deputata, præfata mulier fidelis intempesta noctis quiete interrumpens torporem somni, aperiensque fenestram cubiculi, aspicit subito supra tectum, in quo miles Christi requiescebat, pharum igneum * miræ magnitudinis, alta cæli sublimiter scandentem *. Patet namque cujus vir iste spiritu * plenus fuerit, nimirum illius qui in deserti loco populum gradientem XL annis in columna nubis per diem, et in columna ignis præibat in nocte.

[3] [recipitur a S. Lamberto abbate,] Venit quoque vir sanctus ad monasterium Fontanellæ, et post orationes ad Dominum, et salutationes fraternas et colloquia spiritualia, cum omnis humanitas, ut monastica dictat norma d, eidem viro sancta cum suis omnibus fuisset exhibita, quos veluti angelos S. Lambertus susceperat abbas, atque aliquot diebus in præfato moraretur cœnobio, ac tantorum patrum dulcibus frueretur alloquiis, demum beatus Condedus, votum sui cordis aperiens, dixit: Non satis sibi videri in religionis sanctitate solum sudare, si non et aliis quoque in prædicatione et exemplorum lumine radiando prodesset. Denique ad consulta præfati patris Lamberti locum aptum suæ devotioni ac religioni humiliter perquirendum deliberabat. Tunc cum benedictione et permissu prædicti patris ad fluvium Sequanæ regressus, ac navim ingressus, navigabat in insulam vocabulo Belcinnacam, vicinam fisco Arelauno, quæ undique ambiebatur fluvio Sequanæ. Quam de navi egressus lustrando circuibat amœnitatemque ac secretum loci attentissime mirabatur, orans cunctipotentem Dominum, ut ipsum locum suo clementer largiri dignaretur famulo.

[4] [insulam Belcinnacam obtinet a rege Theodorico III;] Sequente autem nocte admonitus fuerat in visu divina revelatione Theodoricus gloriosus rex, filius scilicet Clodovei regis et Balthildis reginæ, qui ipso in tempore in saltu Arelaunensi exercitio autumnalis venationis insistebat, ut servum Domini in præfata insula consistentem cum summo honore susciperet, et quod multorum populorum esset doctor futurus, nihilque ei negandum esse quidquid ab eo postulasset. Qua fatus rex visione certus, extemplo ad eamdem insulam pervenit, et cum gaudio et honore summo eumdem servum Domini suscepit: et ut cognovit in eo fidei fervorem, religionis devotionem, sapientiæ plenitudinem, secundum ejus sanctam petitionem præfatam insulam Belcinnacam per privilegium suæ auctoritatis perpetualiter eidem tradidit possidendam sub perenni tutela ac defensione e: ut tam ipse quam posteri ejus monachi videlicet in eodem loco consistentes, nullius infestatione, aut inquietudine turbarentur: quatenus, malorum incursu remoto, pro se totiusque regni sui pace libere Domini implorarent pietatem. Largitus est etiam præfatus rex in eodem privilegio eidem servo Domini a plaga Orientali sive Aquilonari contiguos ejusdem insulæ agros et prata amœna cum saltu densissimo, in quo greges aprorum et cervorum abundantissime omnibus commorantur temporibus, eo quod frugiferis arboribus plurimum stipata constet, quæ competentem et fertilem sine defectu hujusce * generis animalibus indeficienter victum præbent. Est etenim aptissimus locus omnis generis animalibus nutriendis, quamquam et aliorum compendiorum in multis probetur utillimus: quem locum antiquitas Lutum appellari censuit, eo quod hyemis sive hiberno tempore ex inundatione fluvii Sequanæ quædam in eo reperiantur loca palustria et stagnosa f. Est enim longitudinis trium millium, cum in latitudine mille quingentis passibus terminetur.

[5] [describitur hæc insula:] Præfata quoque insula Belcinnaca, quæ, ut supra dictum est, undique in gyro * ambitur fluvio Sequana, tantum quietis ac silentii intra se retinet, ut omne desiderium eremi anachoreticam vitam desiderantibus penitus auferri videatur. Piscium autem tantam copiam emanat a mari et Sequana ubertim per disposita tempora, ut piscatoribus aliorum fluminum profunda rimantibus, nisi visu didicerint, incredibile auditu videatur g. Hanc unda marina tempore malinæ ac lidonis ter per revolutionem diei ac noctis undique ambiendo invisere non negligit, quæ tanto sui vigoris impetu agitatur, ut ultra hanc insulam ad Orientalem plagam LX millibus per lympham Sequanæ retrorsum incedens h usque ad locum qui dicitur Pistas i accedat: cum mari usque ad hanc insulam lymphaticum iter triginta fere millibus æstimatur *. Sicque hoc rheuma, quod de umbilico sive charybde maris egreditur bis in die fluctus absorbet, et rursum evomit: sicut per universa Sequanæ littora accedentibus ac recedentibus fluctibus celeritate nimia fieri comprobatur. Quæ tam subitis inundationibus supplentur, ut qui forte aliquantulum introrsus a littore repertus fuerit, evadere vix possit. Videtur enim fluvius * cursu velocissimo sursum versus * relabi, et in modum procerissimarum arborum in altitudinem cum maximo rugitu subrigi, ac per multorum millium spacia fluminis lymphus in amaritudinem verti. Hæc de rheumate et situ loci, ac inundatione fluminis dicta sunt *.

[6] [duas ibi condit ecclesias] Nunc ad viri opera largiente Domino revertamur. Ingressus namque vir sanctus cum auctoritate regiæ largitionis præfatam insulam, ædificavit in eo basilicam in honore Sanctæ Mariæ perpetuæ virginis: alteram quoque in nomine beatorum apostolorum Petri et Pauli, in qua et memoriam constituit sancti confessoris Walarici. O quam felix et beata insula Belcinnaca, belluarum quondam nutrix, nunc quoque servorum Christi secretissima quies! Hic namque vir sanctus, fervore sanctæ conversationis accensus, arctiore animi studio se ipsum macerando constringebat, et confluentium ad se turbas suavi fovebat eloquio *, pandens de thesauro sui cordis nova et vetera.

[7] [hæc et alia bona legat Fontanellensibus;] Præfatam quoque insulam, quam largitione regis adeptus fuerat, tum universis rebus ad eam pertinentibus, sed et aliquas possessiunculas, quas eidem quidam prædives, ac nobilis Schiwardus dono perenni contulerat sub anno tertio præfati regis, qui erat Lamberti abbatis annus nonus, per testamenti seriem ditioni præfati cœnobii Fontanellæ perpetuo jure tradidit possidendas. Quarum possessionum ista sunt nomina: Campellos, quam ei præfatus Schiwardus ac reliqui viri locupletes contulerant. Item aliam possessiunculam Geldulfiacas nomine: simili modo etiam mansum in loco nuncupante Aolciaco super fluvio Sedanna cum molendino. Acta fuerat hæc largitio die decima mensis Octobris, quod est VI Idus Octobris k. Item vero anno VII Theodorici regis * aliam dedit largitionis auctoritatem de præfatæ insulæ monasterio, et rebus ibidem pertinentibus, quæ celebrata erat in cœnobio Fontanella sub anno septimo regis Theodorici, gubernante anno secundo sancto * Ansberto Fontanellense cœnobium; quoniam vir Domini Lambertus præsulatum jam susceperat ecclesiæ Lugdunensis, sicut in ejus gestis plenissime scriptum constat. Aderat quoque illustris Waratto major domus regiæ in Fontanello cœnobio, quando harum rerum largitio a præfato sancto viro condita fuerat; qui etiam et consensit, et manus suæ signaculis roboravit: aliique viri nobiles nonnulli, quorum nomina in præfata nunc usque continentur largitione. Brandulphus presbyter hujus testamenti conscripserat auctoritatem. Aderant præterea Conomailus *, Zacheus et Joannes, discipuli præfati viri Sancti Condedi, qui etiam olim cum eo de transmarinis advenerant partibus. O felix terra quam militis Condedi illustravit præsentia! Membra sua quotidie mortificabat, hostiam vivam semet ipsum Deo exhibuerat, divina præcepta omnimodis adimplebat: digna etiam templa Deo ædificavit.

[8] [vulpes furtum restituit;] Morante autem in eodem loco viro sancto, bestia subdola et insecutrix avium, anfractuosa vulpes alitem hominis Dei, diei videlicet nuncium, qui etiam a Gallis vocatur gallus, furtim præripiens, ad suum concite remeabat antrum. Quod cum ingredi omni conatu niteretur, nihilominus ante ostium speluncæ immobilis mansit. Nec multo post quasi sui reminiscens facinoris, alitem invita ore tulit, et spectantibus * plurimis ad eumdem, de quo ipsum sustulerat, locum revexit. O sacerdotis istius inclyta merita! quæ et verbis * et miraculis coruscant, cui etiam mutæ obtemperant bestiæ.

[9] [miraculum lintris;] Alio quoque tempore, dum ob viri Dei compendia lintris in eadem fabricaretur insula, contigit ut hominum deesset copia, quæ eam ad fabricandum erigeret. Quam vir Domini, divino jutus * juvamine, tam cito solus erexit, ac si multorum hominum solatio viritim * elevaretur. Ecce qui olim ex pastore ovium fecit psalmistam, demum Condedum exulem egregium reddit agonithetam; qui armentarium caprariumque Amos ficamina * vellicantem elegit in prophetam, Condedum postmodum in ecclesia catholica micantem accendit lampadem. Daniel olim vitæ merito leonum rabiem vicit in lacu, et Condedus, anachoreticam eligens vitam, hostis antiqui laudabiliter superat machinamenta. Helias curru igneo in cælum rapitur, et Condedus, certamine viriliter expleto, angelorum agminibus fultus in cælo collocatur.

[10] [prima sepultura;] In eadem ergo insula contemplativam vitam agens, bonisque operibus sine defectu insistens, post incolatum mundi diutius prolongatum ad æternæ felicitatis migravit requiem die XII calendarum Novembrium: sepultusque erat venerabiliter in ecclesia Beatorum Apostolorum Petri et Pauli, quam ipse dudum construxerat, in qua multa fiebant orationibus ejus * beneficia; et laudabatur ibi ab omnibus nomen Domini Jesu Christi, cui est cum æterno Patre et Spiritu Sancto virtus et honor * imperium et gloria per cuncta sæcula sæculorum. Amen.

[11] [secunda sepultura.] Expletis vero multorum annorum * curriculis post obitum sancti viri, eadem insula a rheumate maris attrita ac collapsa *; translatum erat inde a fratribus sancti cœnobii Fontanellæ corpus sancti viri, et positum in ecclesia S. Apostoli Petri juxta oratorium sancti Martini ad plagam meridianam; scriptumque epitaphium hujusmodi supra tumbam ejus:

Extitit in Gallis meritis dignissimus olim,
      Cujus membra sacra hic tumulata jacent:
Nomine Condedus, virtutum flore coruscus,
      Pro quibus in cælis nunc viget eximius.
Qui, Theodorico Francorum sceptra regente,
      Rura Britannorum transvena deseruit.
Gallorumque adiit partes, lux Christicolarum.
Insula hunc Sequanæ, quæ Belcinnaca vocatur,
      Curriculis multis pavit et hinc sepelit.
Cujus sacratos cineres post tempora longa
      Egregio cultu turba sacrata tulit;
Fontanellensi tumulans in cespite pulchro.
      Nunc ibi poscentes muneribus cumulat.

ANNOTATA.

a Diceres huic Vitæ aliquem fuisse prologum: nonnihil mirum Vitam S. Eremberti, aliquando cum S. Condedo unius sepulturæ consortis, eodem incipere modo [Act. SS. tom. III Maji, pag. 390.] . Cæterum quum hæc Vita plerumque cum præcedenti conveniat, annotata illi apposita ad hanc quoque fere pertinent.

b Cfr num. 9 Comm. præv.

c Nihil de hac matrona neque in diplomate Theodorici III, neque in præcedenti Vita.

d Intelligitur Regula S. Benedicta, in qua cap. 53 hæc, quæ hic fiunt, erga hospites præcipiuntur. Similia in S. Columbani Regula non reperiuntur. Controvertitur an ante ante 689, quo S. Ansbertus concilium Rotomagense celebravit, observaretur Fontanellæ S. Benedicti Regula. Sed ne dicas ex hoc S. Condedi loco controversiam dirimi, obstat hic non servari quæ capite 61 ejusdem regulæ jubentur: De monachis peregrinis qualiter suscipiantur; multoque minus quæ capite 58 de disciplina suscipiendorum fratrum.

e Ipsum diploma recitatum et expensum num. 5 et seqq. Commentarii prævii.

f Du Plessis [Descript. de la Normandie, tom. I, pag. 85.] , autumans Mabillonium eamdem originationem e sua penu proposuisse in Annalibus [Lib. XVI, num. 50, tom. I, pag. 484.] , eum culpat; adstruens lutum potius corrupte scriptum pro loto, qua voce Celtica domum aut mansionem significari [Descript. de la Normandie, tom. I, pag. 8 et 85.] .

g In Vita S. Hermelandi, qui ineunte sæculo VIII obiit, leguntur verba ita similia, ut plane alter biographus descripserit alterum. Vide qui num. 15 S. Hermelandi abbas laudator de Antro, Ligeris insula [Act. SS. tom. III Martii, pag. 579.] : Piscatoribus autem circa se tam plurimam COPIAM PISCIUM præbet et EMANAT A Ligere ET MARI, UBERTIM ibi PER DISPOSITA TEMPORA vicissim plurimi generis munera sua fundentibus, UT PISCATORIBUS ALIORUM FLUMINUM PROFUNDA RIMANTIBUS, NISI VISU DIDICERINT, INCREDIBILE AUDITU VIDEATUR. Non itaque vulgi in ea perstrepunt voces, sed solum avium diversarum circa eam audiuntur melodiæ; inter quas citharœdi olores dulcia fundunt modulamina cantus. Tantum namque QUIETIS SILENTIUM IN SE RETINET, UT OMNE DESIDERIUM EREMI ANACHORETICAM VITAM DESIDERANTIBUS PENITUS AFFERRE [Note: ] [auferre] VIDEATUR.

h Atque his similia sunt quæ in Vita S. Hermelandi habes num. 13 [Acta SS. tom. III Martii, pag. cit.] : Sunt nonnullæ insulæ tribus ab hac urbe distantibus millibus, hujus amnis (Ligeris) vallatæ lymphis, quas etiam bis vel TER PER REVOLUTIONEM DIEI AC NOCTIS UNDA MARINA UNDIQUE AMBIENDO INVISERE NON NEGLIGIT: QUÆ TANTO SUI VIGORIS IMPETU AGITUR, UT, ULTRA HANC urbem AD ORIENTALEM PLAGAM septem MILLIBUS ictum RETRORSUM convertens Ligeris, vim inundationis suæ ubertim diffundat. Sponte hinc nascitur quæstio uter anterior sit seu alteri præiverit. Equidem arbitror S. Hermelandi biographum præluxisse scriptori S. Condedi Vitæ; ille enim, utpote styli tractandi multo peritior et copiosior, non indigebat alienis laciniis; dein hæc in ejus scriptione nequaquam speciem habent insuti panni, sed ipsi orationis telæ videntur intextæ: contra in S. Condedi Vita commissuræ facile deprehenduntur; etdemum, ut initio Commentarii prævii monui, exstat altera Vita S. Condedi a qua hæc omnia absint, et cui hæc implexa fuerint. De malina et lidone, seu de majori et minori æstu, de quibus hic quoque in S. Condedi Vita sermo est, satis dixit Henschenius in Annotatis ad Vitam S. Hermelandi [Ibid. pag. 580, ann. b] .

i Pistæ, vulgo Pitres, vicus ad confluentem Sequanæ et Andellæ, juxta Pontem Arcæ in præfectura Auturæ (Eure) et diœcesi Ebroicensi, conciliis Pistensibus perquam celebratur.

k Dictum est de diplomate, quod hic describitur atque etiam de sequenti in Commentario prævio num. 9. De testamentis veterum monachorum multa præclara habet R. D. Carrière in Tractatu de Jure et Justitia. Loci, qui hic indicantur, mihi incogniti sunt. Sedanna fluvius, vulgo Saane, ad lævam Deppæ (Dieppe, Seine inférieure) et ad dextram S. Walarici in Caletis (S. Valery en Caux), in Oceanum influit. Quid vero sit Aolciacum super Sedannam ne ope quidem Mapparum Cassini reperio.

* M. Lantberto

* M. Britannica.

* regium deest ap. M.

* M. post

* M. pharam igneam.

* M. scandere

* M. sp. v. i.

* M. hujuscemodi.

* M. om. in gyro.

* M. æstimetur.

* M. fluctus

* M. versus sursum.

* M. sint

* M. alloquio

* M. re. The.

* M. Beato

* M. Cinolaibus

* R V. expectantibus.

* M. add. fulgent

* M. fultus

* M. virium

* M. sycamina

* M. ejus in oratione

* M. add. nomen

* M. mu. an.

* M. add. est

DE SS. GEORGIO, JOANNE, JULIANO ET SOCIIS SEU DE SEXAGINTA MARTYRIBUS HIEROSOLYMITANIS SUB SARACENIS

CIRCA ANNUM DCCXXIII.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Georgius Martyr Hierosolymis (S.)
Joannes Martyr Hierosolymis (S.)
Julianus Martyr Hierosolymis (S.)
Socii LVII Martyres Hierosolymis

AUCTORE V. D. B.

§ unicus. SS. Martyrum Acta; vitæ tempus; martyrii occasio; bellum inter Solimanum et Leonem Isauricum; cultus in ecclesia S. Stephani Hierosolymis; hujus templi fata.

Inter decessorum nostrorum reliquias, quas nunc Bibliotheca Burgundica seu regia Bruxellensis servat, [Innotuere hi Sancti ex versione latina deperditi codicis græci;] reperimus latinum apographum sæculo superiori ignota manu scriptum, in cujus fronte notatur: Ex pervetusto codice Petri Seguierii. cancellarii Franciæ. Continet id Passionem seu Martyrium sanctorum sexaginta recentiorum martyrum qui in sancta urbe Christi Dei nostri Hierosolymis sub Arabum tyrannide fidem confessi sunt et quorum ad S. Stephani ædem frequentabant solemnem diem religiosi Hierosolymitani (ut ibidem num. 10 traditur) die vigesima prima mensis Octobris. Verumenimvero id apographum versio tantum est, adeoque Seguierii codex græcus fuerit oportet, non latinus; quum in margine apographi illius plura notentur menda in græcis vocabulis, pleraque ex itacismo orta, quæ et corrigi ibidem jubentur. Præterea ipse ille codex græcus in manibus decessoris nostri Buei fuit; versionem enim aliquot in locis, ubi devius esset interpres latinus, castigavit et similiter verba græca aliquot indicavit mutanda. Ast quo nunc abiverit ille codex plane nos latet; ita ut ne vestigia quidem supersint, quibus ad eum iterum inveniendum dirigamur. Quum tamen ille, qui apographum illud scripsit seu potius versionem paravit latinam, certo certius (ut ex aliis ejusdem manus schedis manifestum est) literas græcas coluerit, quumque præterea versionem hanc cum textu græco contulerit Bueus, habemus sane unde aliquantum placetur amissi codicis græci desiderium.

[2] [græcum vero textum parandum curarat ex Syriaco Joannes quidem monachus, fors Damascenus.]Cæterum ipse textus græcus non est primigenia de his SS. Martyribus lucubratio; sed, quemadmodum num. 11 Joannes quidam monachus ipsemet adscripsit, quum hanc Passionem Syriace legisset, rogavit aliquem qui eam græce interpretaretur. At quis ille Joannes, tenuis monachus, in humili cella sua inclusus atque hujus parandæ interpretationis consiliarius et auctor? An Joannes Damascenus, qui toties in scriptis solo Joannis monachi titulo designatur [Cfr Mai, Spicileg. Rom. tom. V, præf. pag. XIV et 340, vel Act. SS. tom. VIII Oct. pag. 854.] ; qui in sanctorum cultu promovendo multus fuit; qui, utpote Damascenus et aliquandiu Califæ consiliarius seu protosymbulos, non græcam tantum sed et arabicam et syriacam linguam calluerit oportet; qui, priusquam in lauram S. Sabæ secederet. Hierosolymam pie peregrinatus est, eoque sane post susceptam monasticam lanam sæpius rediit, quum et postea presbyter creatus sit a patriarcha Hierosolymitano [Cfr Vita S. Joannis Damasc. cum notis Lequien, Opp. tom. I, pag. IX et seqq. et D. Ceillier, Hist gén. des auteurs ecclés. tom SVIII, pag. 110 et seqq.] ; et qui tandem intra id vivebat temporis spatium, quo confecta est interpretatio illa græca? Hæc totidem indicia esse negarit nemo; verumtamen quum Joannis nomen et monastica professio tam communia fuerint omni ævo, suspicari quidem ausim Joannem Damascenum designari, nequaquam vero definire.

[3] [Difficultatibus aliquot laborat hæc Passio;] Verum quiscumque ille demum hæc Acta græce interpretanda curarit, eorum non flocci facienda videtur fides, quum antiqua sint et in illis ipsis conscripta plagis, in quibus res gestæ fuerunt. Habent tamen loca difficilia; quæ si non plane extricare, indicare saltem possumus. Videlicet num. 4 legitur primis Arabum tyrannidis temporibus erupisse quidam tyrannus, nomine Solomon, filius Anactoduli, Romanum imperium devorare; et iter aggressus, Romanæque regionis campum quemdam assecutus, inibi exercitum subsidere jussisse; num. 5 re comperta, imperator Leo præcepisse ut aquarum, quæ a longinquis et vicinis fontibus manabant, undique effusarum copia scelestus obrueretur; dein pactum initum inter Leonem et Solomonem de induciis septennalibus; sub quarum finem, ut num. 6 traditur, sanctissimi martyres, iter adhuc tutum arbitrati, Hierosolymas peregrinati erant; sed in reditu intercepti a Saracenis, et prius Hierosolymam, dein Cæsaream, et demum denuo, ut num. 9 habemus, Hierosolymam reducti, hic tandem pro Christo vitam suam in cruce posuerunt; sepulti dein, ut num. 10 perhibitum est, ad ædes S. Stephani in suburbiis. Hæc Passionis seu Actorum summa.

[4] [Non Solimani et Leonis Isaurici simul regnantium tempus et obsidio Cpltana,] Porro Solomon, filius Anactoduli, non est alius quam Soliman, califa XII et filius Abdelmaleki, cujus nomen ad verbum per Anactodulon rite exprimi nemo, qui vel a longinquo orientales literas salutarit, ignorat. Abdelmalek autem califatum obtinuerat anno Christi 685, eumque cum vita posuerat anno 705, successorem nactus filium natu maximum Walid I; eoque mortuo mense Februario anni 715, alium filium, nempe illum ipsum Solomonem, seu Solimanum, de quo in Passione nostra sermo est et qui vitam exuit die 3 aut 8 Octobris anni 717 [Art de vérifier les dates, tom. I, pag. 472; Lebeau, Hist. du Bas empire, lib. LXXXIII, num. 19, tom. XIII, pag. 302, edit. Paris, 1770.] . Leo vero imperator, cognomine Isauricus, die 23 Martii anni 717 diadema cinxit; quod retinuit usque ad diem obitus, 18 Junii anni 741 [Art de vérifier les dates, tom. I, pag. 722 et 723.] . Ex quibus sequitur Solimanum et Leonem simul, illum Bagdadi, hunc Constantinopoli, imperasse sex tantum menses, videlicet a die 23 Martii ad 3 Octobris anni 717. Quocirca, si presse verbis inhærendum foret, obsidio, de qua in Passione num. 4 et 5 fit mentio, et statutæ septennales induciæ intra semestre istud spatium locum occupare deberent, et consequenter dicendum foret agi de obsidione Constantinopolitana, quæ medio anno 717 inchoata est et dein, etiam post Solimani mortem, producta, tredecim duravit menses, adeoque inducias non Solimani, sed Omari II ejus successoris tempore factas fuisse. Verum in historia hujus obsidionis ex historicis Arabibus et Græcis quam accuratissime collecta [Cfr Lebeau, liv. LXXXIII, num. 18 et seqq. tom. XIII, pag. 297 et seqq.] , nullum de ullis induciis occurrit vestigium; contra omnia eo vergunt ut hæ excludantur. Adde nil similiter de ruptis aquæductibus aliisque id genus ibidem esse obvium; licet juxta Passionem referenda foret hæc res inter præcipua obsidionis adjuncta.

[5] [sed obsidio Amoritana et usurpatio imperatoriæ dignitatis] Alio itaque convertamur oportet. Et quidem priusquam Leo insignia imperatoria Constantinopoli induisset, jam integro anno ante imperator renuntiatus fuerat, dum Saraceni obsiderent Amorium, tunc temporis civitatem Galatiæ [Act. SS. tom. I Martii, pag. 457.] . Quum enim Muslima, califæ Solimani frater, ingenti cum exercitu invasisset Asiam, copias ille suas in tria divisit agmina: quorum primum, duce Omaro, maritimum teneret iter; secundum, præfecto Solimano quodam, Amorium operibus munitionibusque cingeret; cum tertio pone sequeretur Muslima ipsemet. Porro licet Amorii nullum militare esset præsidium, longam tamen obsidionem fore sensit Muslima, civium perspecta constantia. Quocirca, quum ad liberandam civitatem accederet Leo, coronam huic imperatoriam et pacem proposuit Muslima, arbitratus bellum civilem inter Theodosium, Constantinopoli imperantem, et Leonem, diadema usurpantem in Asia, oriturum, viresque Græcorum per discordiam dilapsuras. In Saracenorum itaque castra venit Leo et multa lætitia exceptus est. Qua re comperta, œstro quodam corripiuntur Amoritani, Leoni applaudunt eumque e summis muris et vallis imperatorem denuntiant. Civibus animos dein addi curavit Leo per episcopum seque ipse ex Solimani insidiis mira audacia eripuit. Dein quum exacerbati in Solimanum Saraceni obsidionem solvissent, Nicetam ducem cum copiis immisit Amorium: ita ut hanc civitatem frustra a se tentatum iri intellexerit Muslima, quum brevi post cum tertio agmine illuc advectus est. Hic itaque similiter recessit, et in Cappadociam, suis armis obsistendi nesciam, declinavit. Interea de pace inter eum et Leonem sæpius actum, donec hic, Constantinopolim versus progrediens, Theodosium ad ponendum sceptrum coegit [Cfr Le Beau, Hist. du Bas-Empire, liv. LXIII, num. 12, tom. XIII, pag. 284 et seqq.] .

[6] [videntur in Passione indicari. Martyres hi ortu Amoritani videntur esse,] Jam vero nil magnopere obstat quin ad obsidionem Amoritanam pertinere censeantur quæ in martyrum nostrorum Passione de civitatis cujusdam dimissa a Saracenis oppugnatione leguntur. Re quidem vera Amorium non ab Leone ipsomet sed ab duce Niceta defendebatur, nec ab Solimano califa, sed a Muslima præfecto militum interclusum tenebatur: ast quæ principes per alios faciant sæpe sæpius ab historicis ad ipsos principes transferri compertum est. Quod autem non legitur Muslima ante solutam obsidionem de induciis septennalibus cum Amoritanis pactus esse, id nos parum morari debet; quum paucissima de hac sciantur obsidione et certe nil legatur quo suadeatur de nullis conventum fuisse induciis. Cæterum in similibus probabilis conjectura qua solvantur difficultates, non argumenta quibus res ipsa stabiliatur, quærenda. Ea itaque conjectura ducti, arbitramur Muslimam, ab Amoritanis male habitum, septennales cum eis statuisse inducias, non quidem generales, sed quæ civitatis incolis intra hoc temporis spatium liberum iter facerent per Syriam aliasque Saracenis parentes regiones. Certe nullæ fuere hoc ævo induciæ aut intermissiones bellorum, quæ ad universum pertinerent imperium. Amoritanos itaque ortu et civitate habemus nostros martyres, distinctos tamen a SS. Theophilo patricio, Melisseno, Aetio, Theodoro protospatario, Cratero, Callisto, Constantino et Basoë, qui medio sæculo IX seu tempore Theophili imperatoris ab Agarenis, consilio cujusdam apostatæ Amorio potitis, capti, in Syriam ducti, septennali carcere macerati, tandem capite cæsi sunt: de his jam dixere decessores nostri ad diem 6 Martii [Act. SS. tom. I Martii, pag. 457 et seqq.; Cfr D. Ceillier, tom. XIX, pag. 566.] .

[7] [Sepulti fuere Hierosolymis in ecclesia S. Stephani;] Sepulti fuere sexaginta martyres Hierosolymis, in suburbiis ad sacras ædes S. Stephani; ubi eorum exuvias pie visitavit Joannes monachus, qui Passionis græce conscribendæ dedit consilium. Medio sæculo V condiderat hanc ecclesiam Eudoxia, Theodosii junioris imperatoris misera conjux, quæ anno 444 Hierosolymas petierat, ibidem dein pietati et literis vacatura [Art de vérifier les dates tom. I, pag. 403.] . Narrat scilicet Evagrius [Hist. eccl. lib. I, cap. 22.] : Cum multis hujus generis hominibus (monachis nempe Palæstinæ) Theodosii conjux collocuta est, et multa ejusmodi monasteria, ut ante dixi, ædificavit: Jerosolymorum refecit mœnia eaque pulchriora reddidit. Templum exstruxit præterea ad memoriam sancti Stephani, primi et diaconi et martyris, splendore ac pulchritudine eximium (quod quidem non stadio ab urbe Jerosolyma distat); inque eo, simul atque ad vitam immortalem profecta est, condita fuit.

[8] [cujus fata explicantur.] Quamdiu perstiterit hæc ecclesia dictu difficile. In antiquioribus peregrinationis Hierosolymitanæ descriptionibus tacetur sæpius. Verum aliquanto ante medium sæculum XII exstabat adhuc, ut testem habemus Jacobum de Vitriaco; qui, loca pia Hierosolymis vicina enumerans: Ecclesia, inquit [Hist. Hierosolym. cap. 67, Gesta Dei per Francos, pag. 1081, edit. Hanoveræ, 1611.] , beati protomartyris Stephani, in quo loco ipse a Judæis fuit lapidatus. At sæculo XV pauca tantummodo vestigia supererant. Etenim in Felicis Fabri Evagatorio, quod anno 1843 e tenebris duxit Cunradus Dietericus Kassler, hæc habes [Evagatorium Fr. Felicis Fabri in Terræ Sanctæ, Arabiæ et Ægypti pereginationem, tom. I, pag. 370.] : Paululum ab illa petra, in qua Saulus lapidantium servavit vestes, descendimus contra torrentem Cedron et ad locum venimus, in quo Stephanus fuit lapidatus… In illo loco quondam stetit ecclesia venerabilis, cujus tamen vix comprehendi possunt vestigia. Ad sinistram enim adhuc remanserunt aliqui muri. Ineunte sæculo XVII ne vestigia quidem supererant: Hisce temporibus, inquit Quaresmius [Elucidat. Terræ Sanctæ, lib. IV, cap. 2, peregrinat. VIII, tom. II, pag. 295.] , nulla exstat illius ecclesiæ vel sepulcrorum memoria: antiquitate omnia consumpta et demolita atque aliquæ ruinæ et fundamenta humo operta fuere: prope enim sanctum locum est ager. Multo magis nulla ibi amplius SS. Martyrum memoria; et quidem eorum nomina aut festus dies non indicatur in Menologio seu potius Synaxario Hierosolymitano sæculi X, quod anno 1823 Bonnæ Augustinus Scholz edidit [De Menologiis duorum codd. Græc. commentatio, pag. 5 et seqq.] , et multo minus in Kalendario festorum propriorum ecclesiæ Hierosolymitanæ pro FF. Minoribus [Ap. Waddingum, Annal. Min. ad an. 1342, num. 49.] ; sane quod festivitas eorum omnino propria esset ecclesiæ S. Stephani.

MARTYRIUM
Sanctorum sexaginta recentiorum Martyrum, qui in sancta urbe Christi Dei nostri Hierosolymis, sub Arabum tyrannide, fidem confessi sunt;
Primum syriace scriptum, dein græce versum, atque hic ex græca versione latine repræsentatum:

Georgius Martyr Hierosolymis (S.)
Joannes Martyr Hierosolymis (S.)
Julianus Martyr Hierosolymis (S.)
Socii LVII Martyres Hierosolymis
a

AUCTORE V. D. B.

[Divinis monitis] Beati qui legem Dei diu noctuque sedulo meditantur ac custodiunt; ad rectam Christi Dei nostri fidem sine dubio perducentur, et in veritate ejus ambulabunt. Auscultant enim, divino afflati Spiritu, David canenti: Viam mandatorum cucurri, cum dilatasti cor meum; et ipsi Domino scientiarum dicenti: Scrutamini scripturas, et requiem animabus vestris invenietis; et rursus: Petite, et dabitur vobis, pulsate et aperietur vobis, quærite et invenietis; qui enim petit, accipit, et qui quærit invenit, et pulsanti aperietur. Et in alio loco: Eum qui venit ad me non ejiciam foras.

[2] [instituti sexaginta SS. Martyres] Unde hi sancti sexaginta Christi Dei nostri præceptorum amatores et invicti martyres, generoso ortu conspicui, utpote archontum sanguine editi, pietatis soboles, parentibus videlicet Christi religione ac virtute commendatissimis prognati, a teneris unguibus sacras scripturas meditati, ac sedulo executi, omnes a sancto Spiritu ducti, hoc in semetipsis canebant: Dominus illuminatio mea et salus mea, quem timebo? Dominus protector vitæ meæ, a quo trepidabo? Et illud: Non timebo mala, quoniam tu mecum es: et quod non sunt condignæ passiones hujus temporis ad futuram gloriam quæ revelabitur in nobis.

[3] [pientissime vivebant;] In his et similibus instituti et educati, velut astra in mundo eluxere, verbum vitæ continentes, virtutibus proficientes, et bonis operibus coruscantes, castitate et corporis virginitate sese ornantes, et animi dotibus mores suos condecorantes; ita ut in ipsis impleretur hæc sacræ scripturæ dictio: Sic luceat lux vestra coram hominibus, ut videant opera vestra bona, et glorificent patrem vestrum qui in cælis est. Nam cum essent bonis ac piis operibus, pietate et recta fide pleni, justitiæ coronis, quas rapiunt martyres, digni habiti sunt, et regni cælestis hæredes renuntiati, ac participes eorum qui sæculo Deo placuere jure effecti sunt. Propter quam causam sacris eorum commemorationibus et annuis festis diebus dominicis Deus honoratur, et in sæculum sæculi honorabitur.

[4] [quum a Solimano bellum paratam est] Primis Arabum tyrannidis temporibus, erupit quidam tyrannus, nomine Solomon, filius Anactoduli b, Romanum imperium devorare, ac gentis christianæ prædam agere, novamque ei juxta mentem suam et arbitrium servitutem invehere meditatus. Is cum omni studio exercitum suum instruxisset, atque artis bellicæ gnaros duces, gladiatores, sagittarios, satellites ac peditum vulgus in aciem excivisset, omnis generis arma subministrans, gladios, inquam, et hastas, clypeos et loricas, galeas et ocreas, arcus et sagittas, scuta et fundas, et cætera belli instrumenta coacervasset, iter aggressus, Romanæ regionis campum quemdam assecutus, inibi exercitum subsidere jussit, et milites duxit esse exercendos.

[5] [adversus Leonem Isauricum et septennales induciæ statutæ:] Dum hæc gerebantur, religioso Romanorum imperatori c delata est contra illos expeditio, et quidquid parabatur. Re comperta, beatæ memoriæ Leo præcepit aquarum quæ a longinquis et vicinis fontibus manabant undique effusarum copia scelestum obruere. Hoc magna celeritate peracto, propter adversantem sibi casum inopinatum, imminente periculo, fluctuabat nescius quid acturus esset scelestus ac nefarius tyrannus. Quem cum rerum angustiis et animi auxietate constrictum vidisset quidam eunuchus, ex ejus satellitibus fidisque famulis solertissimus ac vaferrimus, rogitavit d ut sibi mandaretur adire tyrannum quem industria et conatu ex urgente angustia eriperet, et aquarum alluvie et in modum valli concretarum circumsessione liberaret. Tyrannus, qui magnum ejus animum expertum habebat, gaudio elatus, eunuchum delegavit, jubens quodlubet illi suppeditari, et quidquid negotio conducit, perficiendum committi. Mox dictus apostata, qui versutus et callidissimus legatus erat, cum Dei amantissimum ac piissimum imperatorem convenisset, multis supplicationibus suadet clementissimo ac benigno imperatori septem annorum inducias, ut incolumem servet tyrannum, utque mercatores utrarumque regionum ac provinciarum sine damno et impedimento inter se negotia communicent, et qui voluerint ad sacra Dei nostri loca adoratum ire, immunes et illæsi evadant. Jurejurando præmisso, mutuis sese votis obfirmantes hoc pactum inierunt. Tunc ergo aquas ex omni parte cohibentes, infelici Romanorum regionis aggressione, et funesta invasione tyrannum liberarunt. Hanc facultatem tutam arbitrati, mercatores utraque parte commeantes, nemine quoquam prohibente, negotia exercebant, ac multi Terram Sanctam, veneranda, inquam, Christi Dei nostri loca pro sua voluntate adoratum accedebant, et more cervorum ad fontes aquarum rapido cursu contendebant.

[6] [quibus finitis capiuntur 70 perigini Hierosolymitani, et Cæsaream ducuntur;] Anno ab inita pactione septimo, illuc bona fide perrexerunt septuaginta optimates, accensi desiderio amanda loca recolendi, quadrigis invecti et instructi armorum varietate, convenienti satellitum comitatu, mulis sarcina onustis, et multis pecuniis. Qui cum iter salvi confecissent, et sacris locis dona appendissent, et maximam rerum quas ferebant copiam pauperibus erogassent, et opima quæque eremi monasteria perlustrassent, et pia convivia ex æquo celebrassent, precibus sanctorum patrum ad cælum usque nitentibus more viatici recreati, in natale solum iter instituerunt, parentes et amicos revisuri; et ignari septem annorum pacti elapsi, ad Fontem Coloniæ e tribus circiter lapidibus a sancta Christi Dei nostri Urbe remotum pervenerunt. Degentes in sancta urbe Arabes, hoste, qui ab omni ævo bellum implacabile urget, instigante, in invidiam concitati, decretas ad certum tempus inducias invocarunt. Hos, utpote pacto antiquato, a tergo turmatim insequuntur, et corripientes completas esse inducias proclamant, ac Jerosolymas reductos in carcerem conjiciunt, donec Cæsareæ consuli, totam Palæstinam tunc temporis regenti, in eaque gubernaculi clavum tenenti, rem litteris renuntiaverint, scripto notum illi facientes præstitutum pacti tempus effluxisse. De illis cum suis rebus remittendis rescripsit; quos, cum in urbem primariam Cæsaream devenissent, in publico carcere inclusit. Extemplo scribit præsidi summariam contra illos capitis damnationem; sed talem rescribit epistolam, qua mandat illos a christiano cultu primum esse amovendos: Si morem gerant, arma cum equis mancipari jubemus, sed sine illos famulorum, mulorumque facultatem et copiam habere. Si vero detrectent, ac in fide sua perseverent, præcipimus illos tormentis et morte affectos, tandem cruci suffigi.

[7] [unde, multifariam tentati,] Acceptis his litteris, præses Cæsareæ, e carcere eductis Dei servis tyranni mandatum coram recitavit. Quo audito, una mente, una voce responderunt quasi ex uno ore clamantes: Sumus christiani, patrum nostrorum rectam fidem nequaquam abnegabimus, Patrem scilicet et Filium et Spiritum Sanctum adoramus; trinum in eadem substantia Deum colimus, in tribus singulis personis unam Deitatem veneramur, in qua baptizati sumus in peccatorum remissionem. Expectamus quoque ex mortuis resurrectionem, et futuri sæculi vitam, et actorum retributionem: hæc est vera confessio, præter quam non est vera fides. Ecce coram te hodie adsumus et nostræ facultates. Fac corporibus quidquid decrevisti, animas enim nostras, quarum potestatem non habes, in manus Dei commendamus. His auditis, Cæsareæ exarchus blanditiis, verborum lenociniis, et omni illecebrarum genere pelliciens, ac minis exterrens, cum sanctorum animum vincere conatus esset, et a fide in Christum divellere non potuisset, jussit illos cruciari, gladio occidi, et palo affigi.

[8] [pro postulatione sua mittuntur Hierosolymam; ubi sepulcrum sibi emendum curant,] Tunc illum e sanctis tres inclyti, Georgius Joannes et Julianus, his verbis compellarunt: Quæcumque manifesta possidemus, tua sunt, utpote tua mancipia; occulta vero nobis sunt reposita; quæ, si non prodamus, nec obtinueris. Si nostris votis annuas, ea tibi reseramus, et tu indistinctis omnibus perfruere. Excipiens præses retulit: Quæ sunt vestra postulata? Cui responderunt sancti Georgius, Joannes et Julianus his verbis: Rogamus te ut Jerosolymas nos reducas, et regis tui mandatum ante portas exsequaris, ubi fundamenta turris prophetæ David f locata sunt. Postulationi præses assensus est. Tum illi tradiderunt manifestas et occultas facultates, exceptis quindecim nummis, quos Joanni pio viro Cæsariensi, qui visus fuerat ad voti confectionem idoneus, dono dederunt. Dicunt illi: Frater Joannes, benignitate divini auxilii in spem inducimur nobis juxta istius præsidis mandatum Jerosolymas reductis datum iri firmam in tormentis constantiam, nosque ibi dignos effectum iri coronis, quibus martyres decorantur. Tu igitur hoc ministerium accipe: eme nobis proprium locum in quo reponantur nostræ reliquiæ, donec jusserit conditor noster, et nova fiat resurrectio, et uniuscujusque operum retributio. Te mercedem recepturum esse de clementissimi Dei misericordia confidimus.

[9] [et in cruce moriuntur, tribus vita functis in via septem in apostasiæ suæ pænam;] Tunc igitur sancti, juxta suum desiderium, præsidis jussu Cæsarea Jerosolymas reducti sunt. Dum in urbem revehuntur, tres ex illis in itinere vita cesserunt. Instante crucis supplicio, septem e superstitibus misellos ac stolidos invasit timor, qui, cum eadem die a fide descivissent, dyssenteria correpti intra paucos dies occumbunt, infelices præsenti ac futuro ævo defraudati. Sancti vero Christi martyres multis ac intolerandis cruciatibus cumulati, vivi cruci affixi sunt, et a lictoribus telis undique confossi, ita ut nec ulla corporis eorum pars sine vulnere relicta sit. Hoc in tormento animas suas in manus Dei commendabant exultantes, imitati sanctos et principes apostolorum Petrum et Paulum, qui pro domino nostro Jesu Christo vero Deo nostro, et pro germana confessione venerandum suum sanguinem profuderunt, gratias agentes Christo Deo nostro; qui se dignos effecit bibendi calicem quem ipse pro nobis ebibit; qui suam post tres dies e mortuis resurrectionem, salutis nostræ formam et exemplum præbuit.

[10] [sepeliuntur et coluntur in ecclesia S. Stephani.] Dei amore flagrantissimus Joannes, cum Cæsarea Jerosolymas perrexisset, in suburbiis ad sacras ædes sancti Stephani g mercatus locum, cujus vicinum sancti exoptarant, post aliquot dies precibus impetravit ut corpora sanctorum sexaginta martyrum e cruce detraherentur, quæ in prædicto loco deposuit, ad memoriæ celebritatem et solemnem diem festum, quem frequentant religiosi Jerosolymitani die vigesima prima mensis Octobris in beneplacitum Dei, cui gloria et fortitudo in sæcula sæculorum. Amen.

[11] Ego Joannes h, tenuis monachus in humili cellula mea inclusus, lectioni vacans, cum aliis Actis Martyrum hæc Acta Sanctorum sexaginta Martyrum Syriace legi. [Eorum Passio, scripta syriace, græce vertitur, curante Joanne monacho,] Digressus Jerosolymas sacra loca aliquanto post adoratum, de loco ubi quiescunt sancti percontatus, in illum deveni, et sacras sanctorum reliquias religiose complexus, ab his qui beneficio affecti sunt persuasus fui de curationibus, quæ illarum ope perficiuntur. Visum est tenuitati meæ orare aliquem, qui prædicta Acta græca faceret. Atque hic pro viribus, prout rogatus fuerat, illa interpretatus, mecum petit sanctorum sexaginta martyrum præsidium, et mercedem a Deo horum compunctionem qui hæc Acta audiunt; illorum patrocinio, quibuscum det nobis Dominus et misericordia plenus Deus partem et hæreditatem in die judicii. Amen. Fiat.

ANNOTATA.

a Recentiorum martyrum, νεομαρτύρων, μαρτύρων τῶν νεοφανῶν appellatione distinguunt Græci sanctos, qui fidem confessi sunt coram imperatoribus iconomachis vel principibus Saracenis.

b De Solomone seu Solimano dictum in commentarioprævio, num. 4; ibidemque de Anactodulo seu Abdelmaleko. Eodem numero et sequentibus conjecturæpropositæ fuere de expeditione atque obsidione quæ hic describuntur.

c Leo Isauricus, qui primus contra sanctas imagines decretum edidit, religiosus imperator dicitur, titulo non cadente in personam, sed in regiam dignitatem. Similiter alii scriptores Bysantini eum εὐσεβὴ appellant, etiam cum ejus facinora pro meritis exagitant. Quem morem quum probe perspectum haberet Joannes Manuel Palxologus, hinc forte factum est ut in concilio Florentino vehementer flagitarit ne jura Romanorum pontificum ex ejuscemodi titulis definirentur [Cfr Fleury, Hist. ecclés. lib. CVII, num. 80, tom XXII, pag. 183, Paris, 1726.] .

d Rogitarit scilicet præfectum eunuchorum aut saliem aliquem ex præfectis mediis inter se et tyrannum seu ducem exercitus Saracenorum.

e Fons Coloniæ, tribus milliaribus ab Hierosolymis distans, videtur ad viam Cæsareensem fuisse; id forte nomen adeptus, quod Cæsarea Palæstinæ, ad mare sita, etiam Colonia Romana aliquando dicta est.

f Quaresmius [Elucidat. Terræ S. lib. IV, cap. 12, Peregrin. II, tom. II, pag. 68 et seqq.] multis docet Turrim Davidicam eo in loco fuisse positam, ubi postea castrum Pisanum. Mahomedani etiamnum appellant Bab nebi Dawud, turrim prophetæ David [Cfr Scholz, Reise in die Gegend Zwischen Alexandrien und Parätonium, etc., pag. 271; Mislin, Les Saints Lieux, pélérinage à Jérusalem, pag. 349, etc.] .

g Vide de his Commentarium prævium numm. 7 et 8.

h Suspicari licet esse Joannem Damascenum de quo dictum num. 2 Commentarii prævii.

DE S. MAURONTO, EPISC. CONF. MASSILIÆ IN GALLIA

ANNO FORTE DCCLXXXVI.

COMMENTARIUS HISTORICUS.

Maurontus episcopus et confessor Massiliæ in Gallia (S.)

AUCTORE V. D. B.

§ I. S. Mauronti nomen ad varios dies in fastis sacris. Tempus episcopatus et mortis.

S. Maurontum abbatem S. Victoris et episcopum Massiliensem die 18 Octobris laudari a Castellano et martyrologis Parisiensi et Ebroicensi in præcedente volumine inter prætermissos monuimus; [S. Mauronti nomen refertur in kalendariis ad 12 Junii, 18, 20 et 21 Octobris.] ubi et polliciti sumus nos de eo dicturos ad præsentem diem, quo Massiliæ colitur et in cælum migrasse dicitur in lectione sexta Officii proprii [Cfr tom. VIII Oct. pag. 281.] . Atque his promissis jam fidem facimus. Porro de eo in paucis fastis sacris fit mentio. In auctario Usuardo Greveniano ad hanc diem ejus celebratur memoria his verbis: Maurunti episcopi Marsiliensis et confessoris. Ferrarius in Catalogo generali Sanctorum: Massiliæ, ait, S. Mauronti episcopi ejusdem urbis; quibus addit in annotatis: Ex tabulis ecclesiæ Massiliensis quas nuper accepimus ab ea urbe. Corpus in templo cathedrali asservatur. Hæc ille anno 1625: quæ præluxere Saussaio anno 1637 Martyrologium suum Gallicanum edenti [In supplemento, pag. 1184.] , quandoquidem etiam asserit S. Mauronti corpus in templo cathedrali servatum: quod non recte traditum esse inferius docebimus; interea id unum hic animadverti volumus, a Ferrario secundum tabulas Massilienses seu kalendarium diœcesanum ineuntis sæculi XVII reponi S. Mauronti festum ad diem 21 Octobris, qua et sæculo proxime præterlapso [De Belsunce, Hist. des évêques de Marseille, tom. I, pag. 300.] atque nunc etiam celebratur: ita ut errasse censendus sit Antonius Ruffius [Hist. de Marseille, tom. II, pag. 17.] et secundum eum Dionysius Sammarthanus [Gallia Christ. tom. I, col. 640.] quum ille anno 1696. hic anno 1715 scripsere S. Mauronti festum agi Massiliæ die 20 Octobris. Adde jam pridem receptum esse Massiliæ S. Maurontum non die 20, sed 21 vita functum esse: ita inscriptum in Massiliensis ecclesiæ Necrologio [Cfr Le Cointe, Annales ecclés. Franc. ad an. 804, num. 57, tom. VII, pag. 87.] ; ita traditum a Guesnayo in Cassiano illustrato [Lib. II, cap. 25, num. 43, ap. Cointium loc. cit.] atque etiam in Annalibus provinciæ Massiliensis [Pag. 241.] ; quum manifestum sit siglas 11 ibidem poni pro 24. Atque his potius fides adhibenda quam fratribus Sammarthanis [Gallia Christ. tom. III, pag. 649.] , asserentibus in veteri Necrologio cathedralis basilicæ notari obitum S. Mauronti ad diem 18 Octobris: licet eos (ut initio vidimus) secutus fuerit Castellanus exemploque suo Martyrologos Parisiensem et Ebroicensem in eamdem sententiam traxerit. Ex Yepesio S. Maurontum sub Mauri nomine nuntiavit Menardus [Martyrolog. Benedict. pag. 50 et 600.] ad diem 12 Junii; quem errorem jam castigavit Henschenius [Act. SS. tom. II Junii, pag. 505.] et post eum Mabillonius [Act. S. Ord. SS Bened. sæc. IV, part. II, prætermissi.] .

[2] [Variæ de ejus vitæ tempore sententiæ.] Cæterum de S. Mauronto admodum pauca innotuere. Robertus, primus Galliæ Christianæ scriptor, S. Maurontum ignoravit [Cfr pag. 407 et 657.] . Qui ejus vestigia presserunt, Scevola et Ludovicus Sammarthani [Tom III, pag. 647 et seqq. tom. IV, pag. 950.] ejus episcopatum annectunt anno 780; et jam ante Severtius [Chronologia hist. successionis hierarchiæ. tom III, pag. 256.] . Guesnayus in Annalibus ecclesiasticis provinciæ Massiliensis [Pag. 241 et seqq.] extendit S. Mauronti episcopatum ab anno 768 usque ad annum 781; in Cassiano autem illustrato [Ap. Le Cointe, ad an. 804, num. 57, tom. VII, pag. 17.] , usque ad annum 804. Ruffius [Hist. de Marseille, tom. II, pag. 17.] satis habet ejus episcopatum ad ævum Caroli Magni, mortem vero ad annum circiter 781 referre. Cointius ejus episcopatum inchoat anno 767 [Annales ecclés. Franc. ad an. 767, num. 29; tom. V, pag. 710.] , finitque anno 804 [Ibid. ad an. 804, num. 57, tom VII, pag. 17.] : a qua sententia discedere non audet Dionysius Sammarthanus [Gallia Christ. tom. I, col 640 et 641.] . De Belsunce [Hist. des évêques de Marseille, tom. I, pag. 295 et seqq.] ejus episcopatus initia statuit post annum 774 finem ante mensem Martium anni 781; et demum Papon [Hist. générale de Provence, tom. I, pag. 544.] cum in Massiliensi cathedra statuit ab anno 767 ad 781. Atque ex hac opinionum pugna satis superque manifestum sit oportet quam obscuro in negotio versemur: quod eo obscurum est magis, quo minus etiam convenit de prædecessoribus et successoribus S. Mauronti: alii alios præponentibus et postponentibus, seu etiam intrudentibus et excludentibus: ita ut vix locus esse videatur, in quo tandem figas pedem.

[3] [Ex Notitia, qua id innotescit, non expungenda] Verumtamen aliquid conandum est. Imprimis certum est S. Maurontum circa annum 780 aut 786 Massiliensem fuisse episcopum et S. Victoris abbatem. Instrumento enim, quod inferius pro viribus explicare tentabimus, hæ adduntur notæ chronicæ: Actum est enim die Mercoris VIII kal. Martii anno XII regnante domino Karolo indict. II. Cointius et reliqui qui hæc de anno 780 interpretantur, emendarunt nonnihil hæc indicia; ita ut retineant tantum sequentia: Actum est enim VIII kal. Martii, anno XII regnante domino nostro Karolo. Rationes ita explicat Cointius [Annal. ad an. 780, num. 20, tom. VI, pag. 184.] : Annus duodecimus Caroli regis per mensem Februarium cum anno Christi 780, quia bissextilis, duplici litera dominicali, B et A, præditus fuit, B ante intercalationem bissexti, A vero post illam intercalationem. Dies igitur octavus ante kalendas Martias, cui præfigitur in kalendario litera D, anno Christi 780 dies Martis fuit, perperamque dies Mercurii seu Mercoris intrudebatur. Sustulimus et indictionem, quia nec indictionis nota tunc usurpabatur a Francis, nec anno duodecimo Caroli regis per mensem Februarium conveniebat indictio secunda, cujus loco restituenda esset tertia, priori mense Septembri jam inchoata. His omnino refragari nolim, quoniam, quocumque te vertas, certum est id diploma tricis chronologicis implexum esse. Malim tamen aliam viam inire qua ad annum 886 deveniatur.

[4] [rocabula die Mercoris] Imprimis non placet expungi die Mercoris, quum nequaquam probabile sit id postea illitum fuisse. Ut enim observat Fumagali [Delle istituzioni diplomatiche, tom. II, pag. 83.] , sæculo tantum XII aliquot in locis subscriptioni insertæ fuere dies hebdomadæ secundum formam profanam gentilium: quod tamen etiam sæculo XII et deinceps ita rarum fuisse videtur [Cfr Nouveau traité de diplomatique, tom. IV. pag. 727 et 728.] , ut, si ex hac Massiliensi seu Dignensi charta diem Mercoris delendum dixeris, quod moris non esset eum adscribere; eodem jure ex omnibus prorsus diplomatibus, etiam sæculo XII posterioribus, similem dierum designationem tollere licebit, quoniam hæ notæ temporis per omne medium ævum singulares fuere. Adeoque, quum veteres temporis notæ ideo a maleferiatis hominibus mutari aut augeri soleant ut cum sui ævi moribus conveniant, istinc intelligitur numquam aliquam exstitisse causam ut quis diem Mercoris huic Notitiæ intruderet. Exeunte tamen sæculo VIII jam pridem in vulgari usu erat dies hebdomadæ planetarum nominibus desiguare: de qua re tanta diligentia dixere Barnabas Brissonius [Commentarius ad L. Dominico, de spectaculis, in C. Theod. et L Omnes dies, cod. de feriis. Ap. Gronovium, Thesaur. antiquit. græc. tom. VIII, col. 2362 et seqq.] , et Antonius Lupi noster [Sepulerum Severæ illustratum, pag. 18. 19, 99. 100.] , ille antiquorum scriptorum dicta, hic maxime monumenta lapidea excitans, ut nil fere sit reliquum. Atque hæc ipsa forma Mercoris loco Mercurii antiqua est. Legitur enim die Mercoris in notis Tironianis, sæc. IV aut V conscriptis et a Grutero ad sui Thesauri calcem editis [Ibid. pag. 100.] ; item die Mercuris in epitaphio Matronæ, feminæ Christianæ [Aringhi, Roma subterranea, lib. III, cap. 3, tom. I, pag. 248.] et dies Mercoris in præcepto, quod anno 898 dedit rex Zuendeboldus [Ap. Martene. Anecdot. tom. I, col. 58.] . Cæterum dicebatur similiter dies Lunis, dies Saturnis. Hanc itaque locutionem ex vulgari sermone in subscriptionem intulerit scriba, ut tot alia singularia diplomatibus insperserunt id hominum genus: quæ Cointius passim tolli voluit, causam tamen suam eruditis sæpius non probans.

[5] [nec indictio, quæ ante Caroli M. imperium fuit in usu:] Neque placet indictionis notam tollere. Re quidem vera Cointius [Annal. eccles. an. 801, num. 12, tom. VI, pag. 763 et 764.] hanc legem alte mente concepit a Carolo Magno non ante adeptum imperium, neque a regibus ejus antecessoribus indictionem usurpatam fuisse, ne viderentur subesse imperatoribus Constantinopolitanis; et secundum hanc legem falsariis attribuit vel ipsa diplomata vel saltem eorumdem subscriptiones, quotquot indictionis signum præferrent; quin etiam indictiones a conciliorum exemplaribus tolli voluit [Ibid. ad an. 575, num. 5, tom. II, pag. 157.] easque passim alibi persecutus est. Eamdem sententiam fere tenuit Papebrochius [Acta SS. tom II April. Propyl. antiquar. pag. VII et passim.] : verum eam nonnihil moderandam esse censuit Mabillonius: Cum viro clarissimo (Cointio), inquiens [De re diplomatica, lib. II, cap. 24, num. 2, pag. 178.] , consentio indictionis usum in diplomatibus francicis ante initium sæculi IX fere nullum, in rebus historicis rarum admodum fuisse: at locum habuisse nonnumquam in actis conciliorum, aliisque monumentis persuasum habeo: atque hæc certis dein adstruit monumentis. Quin immo pro sinceritate sua ut authenticum admittit Mettense S. Arnulfi diploma, quod concluditur, inquit [Ibid. lib. II, cap. 26, num. 4, pag. 190.] , hoc modo in autographo: Data kal. Majas anno XV et VIIII regni nostri ab incarnatione autem Domini nostri Jesu Christi anno septingentesimo octogesimo tertio, in die Ascensionis dominicæ, in cujus vigiliis ipsa dulcissima conjux nostra obiit in anno XII conjunctionis nostræ. Actum Theodone villa pallatio nostro in Dei nomine feliciter. Indict. VI. Ad quæ addit se non facile illud genuinum habiturum fuisse, nisi inspexisset authenticum optimæ notæ; solemnes enim aliorum diplomatum conditiones prætergressum Carolum; sed id ab eo factum propter desiderium et memoriam uxoris Hildegardis, sepultæ ad S. Arnulfi: ex quibus pateat se nonnihil quoque adherere illi placito indictiones in Francica diplomata invectas fuisse per translatum ad Francos imperium. Verum enimvero haud scio an paucis tantum placeat Carolum solemnes aliorum diplomatum conditiones prætergressum esse, quod uxor pridie obierat! Cæterum non singulare istud est diploma; adeoque scriptores Artis chronologicæ [Art de vérifier les dates, tom. I, pag. 556.] aperte fatentur indictionem reperiri in aliquot Caroli Magni diplomatibus, datis ante imperii sui initia. Et sane Cremifanense diploma, quod die 3 Januarii anni 791 Carolus concessit quodque a nemine (quod sciam) suppositionis insimulatur [Cfr D. Bouquet, tom. V, pag. 755; De Foy, Notice des diplômes, pag. 195; Migne, Caroli M. Opp. tom. I, col. 1066.] , his clauditur verbis [Rettenpacher, Annales Monast. Cremifanensis, pag. 30.] : Data III non. Januarii, indictione XIV, anno XXIII regni domini Karoli serenissimi regis. Actum Wormatiæ, in Dei nomine, feliciter. Nil itaque impedit quin et Dignensi Placito adscripta fuerit indictio; maxime quod in hoc instrumentorum genere quam diversissimæ sunt temporis notæ, dum vulgo in diplomatibus eædem fere recurrere soleant normæ.

[6] [S. Maurontum die 21 Octobris anni 786 esse mortuum, hinc] Porro, licet diem Mercoris et indictionis notam retinenda censeamus, fateamur tamen oportet hinc non minimam exoriri difficultatem. Circa id enim tempus dies Mercurii et VIII kalendas Martii annis tantum 775 et 786 concurrunt: quorum neuter convenit cum anno XII regni Caroli in Francia, undecumque hujus æræ ducas initium [Cfr Art de vérifier les dates, tom. I, pag. 556.] ; sed annus 786 consonat cum anno XII regni Caroli in Italia seu Langobardici, qui idcirco retinendus videtur. Hic signatur annus indictione IX in vulgatis tabulis, dum in Dignensi placito, quale ediderunt Sammarthani, legitur indictio II, certissimo typothetarum errore, seu confusione numerorum arabicorum cum romanis: nam antea has notas temporis retulerant alio modo Sammarthani [Gallia Christ. tom. III, pag. 647.] : Anno regni Caroli 12, indict. XI, 8 cal. Martii: ita ut ambigendum non sit quin numerum 11 repererint in schedis Pereskianis, quas in edenda illa scriptione secuti sunt. Quam vero facile hi duo numeri XI et IX inter se confundantur, vix est quod moneam. Quidquid aliud supponere libeat, multo graviores correctiones faciendæ sunt. Si enim annum regni in Francia XII tenendum censeas, incidis vel in annum 780, vel 783, et forte etiam 784 [Cfr Art de vérifier les dates, tom. I, pag. 556.] : quibuscum nullæ ex reliquis notis conveniunt.

[7] [et ex successoris sui Yvonis tempore deduci posse videtur.] Quum itaque probabilius nobis sit S. Maurontum mense Februario anni 786 Massiliæ episcopum fuisse, ei brevi post successorem damus Yvonem, quem de Belsunce [Hïst. des évêques de Marseille, tom. I, pag. 301.] , quoque postponit, Gallia vero Christiana [Tom. I, col. 641 et 681.] omittit et tantum inter abbates S. Victoris collocat. Ast eum abbatem simul fuisse Victorinum et simul episcopum Massiliensem patebit inferius. Hic id unum quærendum quo anno S. Mauronto successerit, ut hinc hujus mortis tempus assequi possimus. Porro Yvonem jam die 12 Martii anni 781 abbatem fuisse et episcopum statuit de Belsunce [Ibid. pag. 301 et 302.] , quoniam in Notitia quadam Victorina [Cfr Gallia Christ. tom. I, pag. 681 et de Belsunce, pag. 301.] facta postridie IIII idus Martii anno XIII regnante gloriosissimo domno Karolo rege Francorum et Langobardorum seu patricio Romanorum indictione IX dicitur Yvo gratia Dei episcopus, rector et gubernator ipsius ecclesiæ (Victorinæ). Porro mense Martio annus XIII Caroli Magni regnantis in Francia concurrit cum anno Christi 781 vel 784 [Cfr Wailly, Éléments de diplomatique, tom. I, pag. 270.] ; annus vero XIII regnantis in Italia cum anno 787 [Cfr ibid. loc. cit.] . Huic vero anno secundum computum valgarem annexa erat indictio X; secundum eam autem supputationem, quæ indictiones exorditur ab anno 314, indictio erit IX: quæ in Notitia cernitur. Et, licet parum placeant ejuscemodi interpretationes, præstant tamen medicationibus quæ ab unoquoque pro libitu libris et chartis afferuntur: quocirca, donec aliquid occurrat melius, reponenda videtur S. Mauronti mors ad annum 786, die nempe 21 Octobris; ita ut brevi post successerit Yvo et illi conficiendæ Notitiæ affuerit mense Martio anni sequentis.

[8] [Ejus decessor non ex fabulis de Amaniensi consecratione cognosci potest;] De S. Mauronti episcopatus initiis longe magis incerta omnia. De Belsunce [Tom. I, pag. 293 et seqq.] ei præcessisse æstimat Joannem I, quem plerique fere omnes [Sammarthani, tom. III, pag. 647; Gallia Christ. tom. I, col. 640; Papon, Hist. de Provence, tom. I, pag. 344, etc.] malunt ignorare. Pro inserendo Joanne laterculis Massiliensibus hæc proponuntur argumenta. In epigraphe de consecratione altaris Ananiensis in diœcesi Magalonensi leguntur huic solemnitati interfuisse episcopi 366:

O quibus et quot præsulibus locus fuit iste sacratus!
Trecentum sex et denis numero quoque senis [Ap. de Belsunce, tom. I, pag. 294 et Guesnay, Annal. eccles. pag. 247.] .

Quam traditionem fulcit qualiscumque auctoritas sermonis cujusdam de eadem consecratione, falso adscripti Ardono Smaragdo, in quo de Carolo Magno legitur [Ibid. locc. citt. et Act. SS. Ord. S. Benedicti sæc. IV, part. I, pag. 225.] : Post cujus constitutionem (templi Anianensis) de Narbonensis urbis obsidione remeans in in qua Agaricam gentem expulerat, ibi synodo peracta, CCCLXVI pontifices invitavit et ad consecrationis opus congregavit. Porro in tabulis stylo Gothico hæc exarata reperiuntur [Ibid. locc. citt.] : Hæc sunt nomina archiepiscoporum et episcoporum qui fuerunt in consecratione altaris S. Salvatoris monasterii Anianensis diœcesis Magalonensis, qui sunt numero CCCL[X]VI, tempore quo Carolus Magnus rex Franciæ, patricius Romanorum et imperator Germanorum, subscripti de provincialibus episcopi, Fœlix archiepiscopus Arelatensis, Valentinus archiepiscopus Aquensis, Joannes episcopus Marsiliensis etc. Hæc ad annum 795 retulit Guesnayus [Annal. pag. 247.] ; qua chronotaxi Joannes posterior esset S. Mauronto. De Belsunce [Tom. I, pag. 293 et seqq.] vero annexuit anno circiter 774: monens tamen hæc plena esse fabulis; sed fabulatores, qui facile sæculo X vixerint, bonos præ oculis habuisse catalogos, ex quibus hos 366 episcopos collegerint. Verum, quum aliis in rebus genio plane indulserint et putidissimas cuderint fabulas, quidni similiter horum præsulum nomina cerebro conceperint? Quodsi tamen Belsuncii sententia alicui placeat, ne reponat saltem Joannem ante annum 782, quum ex S. Benedicti Anianensis Vita [Acta SS. tom. II Februarii, pag. 614; Act. SS. Ord. S. Benedicti, sæc. IV, part. I, pag. 200.] constet hanc consecrationem non ante dictum annum fuisse factam.

[9] [nec proin S. Mauronti episcopatus initium.] Contra hæc respuit Cointius et alium omnino dedit S. Mauronto decessorem, ita ad annum 767 scribens [Annal. eccles. Franc. ad an. 767, num. 28, tom. V, pag. 710.] : Eodem anno Pippini regis decimo sexto, Maurontus ex abbate sancti Victoris in Honorati Massiliensis episcopi demortui sedem assumptus dicitur apud Joannem Baptistam Guesnayum in Annalibus ecclesiasticis Massiliæ. Senserat aliter hic auctor in Cassiano illustrato [Cap. 25, num. 43.] , cum de Mauronto sic scriberet: Maurontus ex abbate sancti Victoris Massiliensi in Berengarii Massiliensis episcopi demortui sedem assumptus dicitur anno Christiano 780, Adriani I pontificatus anno 9, Carolo Magno Francorum et Longobardorum rege. Tunc secutus videbatur episcoporum Massiliensium catalogum a Severtio publicatum, in quo collocantur Berengarius anno 769, S. Maurontus anno 780. Maurontum anno Christi 780 sedisse non inficiamur. At de anno quo pontificatum suscepit deque decessore cum Severtio non convenimus. Opinionem nostram paucis accipe. Pippino rege Massiliensium diœcesim rexit Honoratus episcopus, Monasterium sancti Victoris Maurontus abbas. Obiit Honoratus anno Christi 767, tunc episcopus ex abbate factus est Maurontus, de quo plura tomo sequente ad annum Christi 780 dicemus. Hæc opinio Cointii, sed nil præterquam opinio. Nam ut Berengarius ille nulla auctoritate ad annum 769 recensetur, ita nullo antiquitatis testimonio Honoratus ad annum 767; adeoque Sammarthani fratres [Gallia Christ. tom. III. pag. 647.] , Dionysius Sammarthanus [Gallia Christ. nov. tom. I, col. 640.] , Belsuncius [Hist. des évêq. de Marseille, tom. I, pag. 293.] , Papon [Hist. de Provence, tom. I, pag. 344.] et jam pridem ante Ruffius [Hist. de Marseille, tom. II, pag. 17.] , ut Berengarium, ita et Honoratum ex diptychis Massiliensibus expunxerunt. Fateamur itaque oportet plane incompertum esse quis S. Mauronti fuerit præcessor et quo ille anno primum infulas induerit. Verum id firmiter animo tenemus ab initio S. Maurontum simul abbatem fuisse Victorinum et episcopum Massiliensem; et forte sedem cathedralem tunc temporis constitutam fuisse in monasterio S. Victoris, ibidemque sanctissimum virum cum suis habitasse clericis loco pristinorum monachorum: atque hanc rerum conditionem perseverasse usque ad annum Christi 973. Sed hæc latius prosequenda sequenti paragrapho.

§ II. S. Maurontus ejusque successores episcopi simul Massilienses et abbates S. Victoris.

[Ingens pars historiæ monasterii S. Victoris recte conscripta est.] S. Victoris abbatiam ineunte sæculo V a S. Cassiano Collatore fundatam fuisse res certa est. De ea re dixere innumeri; quos inter Cuperus in opere nostro ad 23 Julii, qua S. Cassianus Massiliæ colitur [Act. SS. tom. V Julii, pag. 478 et seqq.] . Ejus in tenendo regimine abbates vel latent, vel incerti sunt valde usque ad Magnum, qui ineunte sæculo VIII Victorino monasterio præfuit. Dein tenebræ multæ usque ad annum 973, quo Regulæ Benedictinæ id asceterium suppositum fuit. Sequentia deinde fata primus egregie illustravit Martenius [Ampliss. collect. tom. I, præf. pag. XLVII.] , ad rectam chronologiam restitutæ illic monasticæ vitæ tempus revocans, hujus rei modum et rationem explicans, longamque abbatiarum retexens seriem, quæ ab ineunte sæculo XI Victorino cœnobio aggregatæ fuere et subditæ. In opere etiam nostro habes Vitam S. Isarni [Act. SS. tom. VI Sept. pag. 728 et seqq.] , renovati monasterii abbatis, ex qua multa etiam de hac virtutum palæstra haurire est. Guesnayus, Ruffius, Dionysius Sammarthanus, Belsuncius, Helyot aliique recentiora gesta explicant; quorum magna pars parum ad ædificationem facere potest: ita ut post innumera ab exeunte sæculo XII tentatæ reformationis molinina sæcularisata tandem fuerit a Clemente XII et Benedicto XIV hæc abbatia et in canoniam sæcularem nobilium mutata; quæ miserrima res anno demum 1751 exsecutioni data fuit. Quum hæc itaque omnia satis explicentur alibi et parum ad S. Mauronti laudem ejusque actionum dilucidationem pertineant, ea seponenda nobis esse manifestum est. Verum ea Victorini asceterii fatorum pars, quæ S. Mauronti ævo viciniora sunt et a nemine huc usque (quod sciam) evoluta fuere, paulo latius explicanda videntur: ita tamen ut argumentum de conjuncto episcopatu Massiliensi cum abbatis Victorini munere fere solum volvamus.

[11] [A sæculo VIII usque ad X adultum Victorinam abbatiam et ecclesiam cathedralem omnino unitas fuisse quinque argumentorum generibus conficitur.] Ut autem hanc conjunctionem certam faciamus, en paucis argumentorum nostrorum seriem. Primum, a tempore S. Mauronti usque ad annum 973 nullum ad S. Victoris reperiri abbatem, nullum monachum; secundum, unum aliumve hujus ævi episcopum aperte dici episcopum Massiliensem, et simul præesse in ecclesia S. Victoris seu Massiliensis ecclesiæ episcopum esse quæ est in honore sanctæ Mariæ semper Virginis constructa, ubi S. Victor corpore requiescit; ex quo pateat ecclesiam S. Victoris tunc cathedralem fuisse; tertium, in omnibus placitis et diplomatibus illius temporis episcopos Massilienses personam abbatum gerere, eos bonis S. Victoris revestiri; advocatos S. Victoris dici advocatos episcoporum et alia id genus; quartum, in alienationes non consentire monachos, sed episcoporum clericos seu capitulum cathedrale, qui eorumdem bonorum cum episcopo possessores fuisse videantur; et quintum demum, quum restituuntur monachi, partem tantum reddi bonorum ab episcopo et clericis, reliqua parte retenta. Quocirca nullus dubito quin Cassianitis monachis successerit Massiliensis episcopus cum suis canonicis, servato tamen (ut plerumque fit) pristino primæ in abbatia dignitatis titulo.

[12] [S. Maurontus episcopus simul fuit et abbas;] Hæc quidem argumenta non de singulis proponi possunt episcopis; sed alia de unis, alia de aliis, ita ut universim, non particulatim, res consideranda sit. Porro S. Maurontum episcopum simul fuisse Massiliensem et abbatem Victorinum constat ex Dignensi Placito, quod inferius a nobis explicitum iri jam diximus. In eo quippe non tantum legitur Maurontus episcopus urbis Massiliensis, sed venisse cum instrumentis sanctæ Mariæ et sancti Victoris (duos enim tunc patronos habebat Victorinum monasterium); adeoque missi dominici, quum judicassent bonam esse Victorinam causam, dicuntur ipsum episcopum Maurontum revestire fecisse, ut omni tempore deinceps ipsam casam dictam S. Victoris, ipsam villam cum suis appendiciis haberet vendicatas: planum itaque est in Dignensi Placito abbatis Victorini partes omnino sustinuisse S. Maurontum.

[13] [item Yvo;] Yvonem, quem successorem diximus, similiter episcopum fuisse Massiliensem et abbatem Victorinum manifestum fit ex magno Chartulario Victorino fol. 24 verso, in quo legitur [Gallia Christ. tom. I, col. 681; cfr de Belsunce, tom. I, pag. 301.] : Yvo, gratia Dei episcopus, rector et gubernator ipsius ecclesiæ (Victorinæ). Neve dicas sæpius illo ævo abbates episcopalibus infulis ornatos fuisse, non ut diœcesim administrarent, sed ut episcopalia officia in sua celebrarent abbatia: quod supra in Commentario de S. Anatolio ipsi adstruximus [Vide supra pag. 314.] : ne enim hæc fieret exceptio, monuimus non singillatim, sed universim res esse considerandas, quin etiam longiorem hanc episcoporum seriem percurrendam ducimus; videlicet ut liquidum fiat tunc temporis Massiliæ morem fuisse ut diœcesanus episcopus simul abbas esset S. Victoris, non vero ut S. Victoris abbas in solius sui monasterii utilitatem esset episcopus, seu abbas et episcopus monasterii, quemadmodum illo ævo amabant loqui.

[14] [item Wadaldus;] Post Yvonem ponit de Belsunce Gulfaricum et Babonem in sede Massiliensi; de quibus nil certi constat, ne quidem quo ordine in catalogo Massiliensi recenseri debeant. Verum anno 817 seu 818 Wadaldus, Vadaldus seu Guadaldus certissime episcopus Massiliensis simul erat et abbas Victorinus. In commentario enim de convenientia quadam facta [Gallia Christ. tom. I, inst. col. 106; De Belsunce, tom. I, pag. 310 et 311.] dicitur Vadaldus gratia Dei episcopus Massiliensis et ita causam agit abbatiæ Victorinæ ut non secus ac S. Maurontus omnino abbas habendus sit. Terræ enim, de quibus lis erat, dicuntur propriæ S. Victoris martyris Massiliensis vel pontifex ipsius ecclesiæ Vadaldo episcopo vel clero ipsius civitatis et adjudicantur ipsi casæ Dei S. Victoris Massiliensis vel actuariis quæ ejus habere debeant. et si altera pars ipsa planta vendere voluerint, ad Vadaldo episcopo vel successores ejus vel clero ipsius ecclesiæ offerre debeant, quomodo ad bonis hominibus adpretiatum est… Facta convenientia sub die decimo k. Junias anno quarto imperii domini nostri Ludovico. Indictione XI. Annus IV imperii Ludovici concurrebat mense Majo cum anno Christi 817; qui annus designabatur indictione X: sed si indictionum initia ponantur ad annum Christi 312, secundum hunc computum indictio XI convenit cum anno 817. Ad idem fere tempus pertinet charta parthenonis S. Salvatoris, cui titulus [Ap. De Belsunce, tom. I, pag. 313] : Descriptio mancipiorum de agro Columbario factum tempore Guadaldi episcopi, indictione XI.

[15] [item Theodebertus;] Successit Wadaldo Theodebertus seu Teupertus in utroque munere, episcopali et abbatiali. A Ludovico enim Pio confirmandum curavit privilegium, olim a Carolo Magno Victorinis datum [D. Bouquet, tom. VI, pag. 533.] : in quo dicitur vir venerabilis Theodbertus episcopus Massiliensis; omnes abbatis Victorini agit partes; demonstrat a Carolo Magno datum fuisse ut teloneum ad prædictam ecclesiam sancti Victoris martyris Massiliensis vel ad rectores concederet; efflagitatque ut prædicta ecclesia S. Victoris, in qua ipse Theodbertus Deo authore episcopus præest, etiam authoritatem Lotharii habere mereatur. Cui diplomati hæc est clausula: Data kal. Novembris, anno Christo propitio [IX] imperii domni Ludovici piissimi Augusti, indictione prima. Actum Isemburgo palatio regio. Ejusdem privilegii innovationem [Gallia Christ. vet. tom. III, pag. 649; Nova, tom. I, instr. pag. 107. D. Bouquet, tom. VIII, pag. 372 et 373.] iisdem conceptam verbis obtinuit Theodebertus ab imperatore Lothario VIII idus Februarii, anno Christo propitio imperii domni Hlotarii serenissimi Augusti in Francia I, in Italia XII *, indict. XIII *. Actum in Aquisgrani palatio regio. Eadem die obtinuit aliud quoque diploma quo protectio regia Victorino confirmatur monasterio [D. Bouquet, tom. VIII, pag. 373.] . In eo legitur Teubertus Massiliensis ecclesiæ episcopus, quæ est in honore sanctæ Mariæ semper Virginis constructa, ubi sanctus Victor corpore requiescit; et dein omnes agit apud Lotharium abbatis partes. Primum diploma concessum est anno 822 seu 823, secundum et tertium anno 841.

[16] [item Alboinus:] Alboinus venit post Theodebertum; eumque non secus ac decessores S. Victoris abbatem simul et episcopum Massiliensem manifestum facit Notitia de restitutione thelonei villæ de Leguino facta monasterio S. Victoris, rogante et agente Alboino Massiliensi episcopo. In eo enim Alexandrius quidam dicitur advocatus Alboini episcopi de ipsa casa Dei S. Victoris martyris Massiliensis, et inferius ille idem appellatur jam advocatus Albuini episcopi, jam advocatus S. Victoris, et rerum ablatarum restitutio fieri jubetur Alexandrio advocato S. Victoris vel Albuino episcopo… Facta notitia hæc VIII cal. Augusti anno V imperii domini nostri Lotharii imperatoris, indictione VI. Indictio vulgaris VI concurrit cum anno Christi 843; quocum non convenit annus V imperii Lotharii, si ejus initia ducas a die 20 Junii anni 840 quo pater mortuus est; secus autem, si id supputes a fine mensis Maji anni præcedentis, quo Ludovicus Pius imperium suum inter filios partitus est.

[17] [item Berenga rius;] An vero Leodoinus, qui ab anno saltem 875 ad 879 infulas Massilienses gessit, Victorinus fuerit abbas, nil est unde eruatur. Post venit Berengarius; quo episcopatum Massiliensem tenente, Hugonem quemdam abbatem Victorinum facit Dionysius Sammarthanus [Gallia Christ. tom. I, col. 682.] . Verum de Belsunce [Hist. des évêq. de Marseille, tom. I, pag. 329.] aliter omnino sentit, putans hunc Hugonem esse abbatem de ditione Carolomanni. Et sane quin hic sit celeber ille Hugo, filius Hugonis Altorfiensis et Autissiodorensis comitis, abbas S. Germani Autissiodorensis, S. Martini Turonensis, S. Bertini, S. Vedastiet S. Columbæ Senonensis, tutor Carlomanni et regni defensor maximus, dux Burgundiæ, Neustriæ et Franciæ seu regni administrator, dubitabit nemo qui contulerit diploma datum 3 idus Augusti anni 883 pro ecclesia Aurelianensi [Ap. D. Bouquet, tom. IX, pag. 431.] cum diplomate dato quarto nonas Februarii anni sequentis, in quo Hugonem abbatem Victorinum reperisse sibi visus est Dionysius Sammarthanus et quo Cilianum villa redditur Massiliensi S. Victoris monasterio [Ibid. pag. 432.] . Adeoque quum in hoc diplomate Berengarius Massiliensis episcopus deprecetur ut Carlomannus redderet ad ecclesiam in honore Dei Genitricis ac S. Victoris Cilianum villam, arbitramur de eo sermonem fieri quum ibidem dicitur: Ut quandiu præsens abbas ac successores ejus advixerint, eandem villam sub ditione S. Mariæ ac S. Victoris … possideant; maxime quod paulo ante Carlomannus profitetur se jam dictæ ecclesiæ Massiliensi in honore beatissimæ atque intemeratæ virginis Mariæ sanctique Victoris, sub tuitione pastoralis curæ Berengarii ejusdem loci pontificis, præfatam villam … reddidisse etc.

[18] [item forte Magnus et certe Drogo;] Venator an post Berengarium Massiliensem sedem occuparit incertum; non itaque quærendum an fuerit abbas S. Victoris. At anno 904 prima specie alius videtur fuisse abbas, alius episcopus Massiliensis. In diplomate enim Ludovici regis Provinciæ [Ibid. pag. 682.] , dato XI cal. Maji anno Domini 904, indictione VII, anno IIII imperante domino nostro Hludovico, leguntur Rostagnus metropolita (Arelatensis) et Teubertus comes … enixius postulasse quatenus fideli suo Magno abbati ecclesiæ scilicet Dei genitricis Mariæ et gloriosi martyris Victoris… Ludovicus rex concederet jure proprio videlicet fiscum quod nominatur Pinus. Nil tamen asserere ausim, quoniam sub Drogone, qui aliquot annis post episcopus creatus est, adhuc conjuncta fuisse videntur episcopale et abbatiale peda: ita ut Magnus forte abbas dicatur, vel quod electus tantum esset, vel quod titulo abbatis ageret. Quod autem ad Drogonem pertinet, hæc de eo leguntur in Gallia Christiana [Tom. I, col. 548 et 549.] : Exstat in vetusto exemplari S. Victoris Massiliensis instrumentum quo Manasses donat Drogoni episcopo Massiliensi alodium juris ecclesiæ suæ … pro victu et vestimento clericorum Massiliensium … nonis Januarii anni 923. Multa damna passa fuerat ecclesia Massiliensis, in quorumdam barbarorum, scilicet Saracenorum, incursione; qua tempestate ejectus est episcopus e sua ecclesia. Quum id instrumentum conservaretur in tabulario S. Victoris cum reliquis supra recensitis, firmum argumentum est id fuisse concessum, quum Drogo (ut aperte de Theodeberto assertum vidimus) suam in monasterio S. Victoris haberet sedem; maxime si ea quæ de aliis episcopis præmisimus rite considerentur. Præterea ecclesia Massiliensis, quæ plurimum dicitur passa, habetur ipsa ecclesia S. Victoris [Cfr de Belsunce, tom. I, pag. 337.] . Insuper in eodem tabulario conservabatur compositio, inita a Drogone cum Pontione quodam anno 925 aut 935 seu 936 [Gallia Christ. tom. I, col. 642; de Belsunce, tom. I, pag. 338.] : de qua re idem construi potest argumentum.

[Annotata]

* XXI

* IIII.

§ III. Illius rei finis et causa. Primi abbates Benedictini.

[S. Honoratus II monachos Benedictinos in S. Victoris induxit.] S. Honoratus quoque, quem alii dicunt III, nos vero cum aliis II, cum episcopali munere abbatiale conjunxisse videtur, donec S. Benedicti monachos in S. Victoris monasterium induxerit. Curavit enim bona quædam huic asceterio restitui a Bosone comite, atque in ejusdem restitutionis Notitia [Ibid. tom. I, instrum. pag. 108 et 109.] ita agens inducitur ut manifeste res proprias agere videatur. Hæc ad annum 962 pertinere ostendit de Belsunce [Tom. I, pag. 345.] , confutata Dionysii Sammarthani [Gallia Christ, tom. I, col 643.] sententia, eadem ad annum 994 referentis. Verum hæc S. Honorati laus fuit maxima, quod monasterio S. Victoris, olim præcipuo ac famosissimo, tunc adnullato et pene ad nihil redacto et jam pene lapso manum sublevationis porrexerit ipse et aliquot alii viri primarii, qui non solum ex suis (scilicet ipsius monasterii) ei aliquid reddiderunt, verum etiam de propriis suis possessionibus multa largiti sunt, ac monachos aggregantes abbatem ibidem ordinaverunt. Hæc Pontius S. Honorati successor anno 1005 [Gallia Christ. tom. I, instrum. pag. 109.] . Antea itaque Victorina abbatia non habebat monachos, neque proprium abbatem; quin etiam episcopus cum suis clericis tenebat monasterii bona: atque hæc evidentiora etiam fiunt diplomate, quo S. Honoratus ejusque clerici multa non tamen pleraque restituerunt S. Victoris monasterio: Cum clericis meis, inquit in hoc instrumento S. Honoratus [Ibid. pag. 108.] , divini accensus amoris in honore Dei omnipotentis, sanctique Victoris martyris, congregationem monachorum secundum regulam S. Benedicti in abbatia ejusdem sancti Victoris constitui optamus, ut pro me successoresque nostros et pro statu ecclesiæ nostræ quotidie intercedant ad Dominum, ut Domini pietas nostrorum peccaminum nobis indulgeat et concedat vitam æternam; et, ut ibi utilius possint regulariter vivere, ex terra quæ ad eandem abbatiam pertinere dignoscitur aliquid eis concedimus; dein enumerantur restituta bona. Non tamen redduntur omnia, quin etiam in fine prohibentur monachi eas terras S. Victoris, quas possessurus est ipse S. Honoratus, sibi vindicare: ita ut sole clarius sit monasterium S. Victoris antea a S. Honorato ejusque clericis integre possessum fuisse, et neminem alium in id amplius habuisse jus, nec proin omnia bona restituenda fuisse, quum iterum in id introducti fuere monachi.

[20] [non anno 966, sed 975.] Hæc facta fuisse post XIII calendas Septembris anno XXXI regnante Conrado rege Alamannorum vel Provinciarum certum est; ex Placito enim, hac die coram Willelmo comite Provinciæ inter Honoratum episcopum Massiliensem et Garibaldum et Avonancium de quadam terra habito, plane patet res S. Victoris omnino tunc penes S. Honoratum fuisse. Porro quum anni Conradi regis, cognomine Pacifici, post mensem Junium, sed ante 15 Septembris anni 937 computandi sint, ut ex multis diplomatibus [Ap. D. Bouquet, tom. IV, pag. 695 C; 697 not. b et c; 703 D; 704, not. a.] facile colligitur, habitum sit oportet illud placitum die 20 Augusti anni 967, non vero 968; quemadmodum dixere Martene et Durand [Amplissima collectio, tom. I, col. 322.] . Atqui hinc ruunt quæ de Belsunce [Hist. des évêq. de Marseille, tom. I, pag. 352.] contulit ut ostenderet anno 966 a S. Honorato in Victorinum asceterium inductos fuisse monachos. Superest itaque ut admittantur argumenta, quibus Martenius et Durandus [Ampliss. collect. tom. I, præf. pag. XLVII.] adstruxerunt anno 973 vitam monasticam ad S. Victoris fuisse restitutam.

[21] [Novorum abbatum successio.] Ex his porro liquidum esse debet a S. Honorato benedictinos monachos in Victorinum cœnobium inductos fuisse et abbatem ordinatum. Deinde certo certius abbas ibi erat anno 984 Adelardus [Ibid. pag. XLVI; et Gallia Christ. tom. I, col. 682.] ; cui se successisse testis est ipse Pontius [Ibid. locc. citt.] ; post venire Warnerium seu Garnerium manifestum faciunt plura diplomata [Gallia Christ. loc. cit. et Mabillonius, Annal. Bened. ad an. 1004, num. 6, tom. IV, pag. 163.] ; eumque non fuisse abbatem sæcularum, ut suggerit Mabillonius [Annal. Bened. loc. cit.] , sed potius regularem innuitur in instrumento electionis Wifredi, successoris, antea sub Warnerio præpositi. Quum enim Warnerius anno 1005 videret monachorum suorum numerum in dies crescere (intra quinquennium enim, quod Wifredus præpositi fungebatur munere, a quinario numero [Chron. S. Vict. Massil. ap. Labbe, Biblioth. nov. Mss. tom. I, pag. 339.] supra vicenarium [Cfr subscriptiones electionis Wifredi abbatis ap. Martenium, Ampliss. coll. tom. I, col. 367 et 368.] ascenderant, et quum quindecim annis post abbatiale pedum cum vita posuit, quinquaginta [Chron. S. Vict. Massil. loc. cit.] aderant fratres, quum hæc, inquam, videret Warnerius curis et sollicitudini Wifredi in acceptis referenda esse, et se forte tantæ multitudini regendæ imparem esse, petiit a Pontio episcopo Massiliensi Wifredum cum monachorum consensu sibi substitui: quod quum factum esset et solemni instrumento firmatum, Warnerius in hac charta ita Victorino monasterio adscriptus dicitur ut plane de ipso monachorum gremio fuisse videatur; appellatur quippe ex monasterio S. Victoris honore dicatum * pater domnus Warnerius [Ap. Martene, Ampliss. collect. tom. I, col. 367.] . Cæterum quid S. Honoratus ejusque successor Pontius, qui tantopere laborarunt ut S. Benedicti regula in S. Victoris observaretur, permisissent ut abbas sæcularis se ibidem intruderet? Neque in eam ivisset sententiam Mabillonius, ut a Martenio [Ibid. præf. pag. XLVI.] animadvertitur, si alium habuisset ducem quam S. Victoris Chronicum seu potius si id recte intellexisset: quod enim in eo dicitur anno 1000 Massiliense monasterium cœpisse restaurari, non ad inductam Benedictinam regulam pertinet, sed ad initia mirabilis illius incrementi, quo deinceps quam latissime Victorina congregatio propagata est.

[22] Similiter seponere licet bullam quam dicunt Benedicti IX; [Scriptio, quæ Bulla Benedicti IX appellatur, refert hanc mutationem ad iniens sæculum XI:] qua etiam ad iniens sæculum XI refertur restitutio vitæ monasticæ in Victorino monasterio. In hac scilicet scriptione postquam expositum est id monasterium, a Cassiano conditum, diu floruisse, subjicitur [Ap. Faillon, Monuments sur l'apostolat de Sainte Marie Madeleine, tom. II, col. 635, et apud alios plures.] : De vagina Vandalorum callidus exactor educitur, quod necare antiqui serpentis framea corrupto * velle disponit. Hoc extincto, sobolumque flore omissa, viduitatis lacryma, flebile et infelix, nimioque senio consumptum permansit. Post nempe multorum annorum curricula, temporibus Romanæ sedis Joannis XIX claruit sacris virtutibus Vinfredus abbas, loci hujus rector, qui se mundo crucifixit et mundus sibi. Hic ergo has ædes condens, miris doctrinis dilatavit, velle necnon posse vicecomitum, seu egregii præsulis Massiliensis: post cujus vero obitum Ysarnus sumpsit ad regendum cœnobium, ut ejus merito floreret in sæculum, per quod cœnobiale studium nostris in partibus accepit initium; id est tunc iterum floruisse S. Victoris monasterium, cujus fundator Cassianus vitam monasticam per Provinciam propagarat.

[23] [verum hæc ad summum notarii instrumentum est,] Sit ne hæc scriptio sincera an non, equidem definire non ausim; in ea scilicet perhibetur Benedictus IX ecclesiam S. Victoris consecrasse et insignibus privilegiis auxisse idibus Octobris anni 1040; dum tamen pontificem anno 1040 exeunte non in Provincia, sed Romæ versatum esse suaderi videtur itinere legatorum, qui Romam perrexerunt, Casimirum, Cluniacensem monachum, a Benedicto IX votis absolvendum curaturi, ut regnum Poloniæ adire posset. Præterea in Chronico S. Victoris Massiliensi anno 1055 conscripto [Ap. Labbe, Biblioth. Mss. nova, tom. I, pag. 339.] , et in Vita S. Ysarni abbatis [Act. SS. tom. VI Sept. pag. 737 et seqq.] , sub quo hæc consecratio facta esset, licet longa sit, accurata et coæva, nulla fit præclararum illarum rerum memoria. Quod argumentum non mere negativum est, quum ejus vis in eo sit posita ut chronographus ille coævus et similiter biographus, tantæ celebritatis testes oculati, videantur de ea debuisse loqui, nec tamen de ea locuti fuerint. Nihilominus hæc auctoritas non omnimodo certa est. Utut id est, absurde profecto contenderetur hanc esse bullam Benedicti IX. Reliquæ enim hujus pontificis bullæ, quas R. D. Migne [Patrologia, tom. CXLI, col. 1343 et seqq.] non ita pridem collectim edidit, satis probe latinæ sunt; neque in examinandis pontificiis sæculi XI rescriptis negligenda est lex, fidem iis non esse adhibendam præscribens, si manifestum continent in constructione peccatum [De rescriptis, cap. ad audientiam, (lib. I, tit. III, cap. 11).] ; dum hæc scripto horrendissimo et insanabili stylo ubique concepta est. Secundo, ei nec ratio, nec modus inest ullius bullæ, quæ umquam data fuerit. Tertio, in ea inducitur Benedictus IX natione Romanus, vocans Provinciam partes nostras; quibus verbis aperte scriba Massiliensis, personæ Benedicti papæ oblitus, se eidem substituit. Alia multa objicit Launoius [Disquisitio disquisitionis de Magdalena Massiliensi advena, Opp. tom. II, part. I, pag. 262 et 263.] ; quæ amovet Belsuncius [Hist. des évêques de Marseille, tom. I, pag. 388 et 389.] rejiciendo ea omnia in notarium, qui non bullam, sed commentarium seu instrumentum publicum conscripserit de consecratione templi et concessis a Benedicto IX privilegiis. Et sane alius non est modus propugnandi sinceritatem hujus scripti.

[24] Demus itaque instrumentum esse notarii; sed id quoque detur nobis eum ita imperitum fuisse ut res etiam coævas ignorarit seu confuderit. [habens errores de rebus coævis et minus proin curandum.] In citato enim supra loco substituit Joanni XVIII, qui tempore Wifredi abbatis papatum tenuit et Victorinis diploma tuitionis concessit [Marini, Papiri diplomatici, tom. I, pag. 64 et ap. Migne, Patrologia, tom. CXXXIX, col. 1492.] , Joannem XIX, qui proxime Benedicto IX præcessit. Sane in numerandis illius nominis pontificibus jam pridem diversitas observatur, quoniam aliqui Joannem filium Roberti, qui electus, numquam vero consecratus fuisse videtur, Joannem appellant XV, quem plerique omnes omittunt, ejus successorem dicentes Joannem XV [Cfr Papebrochius, Propyl. Maji, pag. * 169 et 170.] . Verum hæc diversitas non exstabat sæculo XI, et hoc æro recentioribus chronologis tribuenda est: nam multæ etiamnum supersunt bullæ Joannis XV [Ap. Migne, Patrologia, tom. CXXXVII, col. 827 et seqq.] et XVIII [Ibid. tom. CXXXIV, col. 1477 et seqq.] , in quibus vel numeris vel integris vocabulis quoti essent indicatur; at in omnibus nulla habetur ratio Joannis, filii Roberti. Unde pateat quam male Desiderius notarius res Victorinas doctus esset. At si ita cespitavit in re tam propinqua (Joannes enim XVII sedit ab anno 1004 ad 1009, et Joannes XIV ab anno 1024 ad 1033 proxime ante Benedictum IX), quam ei fidem habebimus in rebus antiquioribus?

[25] [Quæ de causis interitus Victorini cœnobii censuerit R. D. Faillon;] Jam si quæratur quomodo factum sit ut Cassianitæ in Victorino asceterio desierint non tam facilis est responsio. R. D. Faillon [Monuments inédits, etc. tom. I, col. 787 et 788.] imprimis ostendit Sarracenos fuisse solitos ecclesias aliquot ea lege servare ut qui eas adirent Christiani certum vectigal solverent et ut omnes oblationes penes se fierent; eaque de causa passim ab eis fuisse intitutos presbyteros mercenarios: quæ res apprime veræ sunt: porro quum indulgentiæ plenariæ privilegium, jam pridem S. Victoris templo concessum, multos illuc alliceret peregrinos, hanc ædem ob spurcam illam avaritiam ab iisdem non fuisse eversam, et, quum Cassianitæ et clerus civitatis in hanc pecuniarum emunctionem non satis consentirent, presbyterum mercenarium seu callidum exactorem de vagina Vandalorum, id est de regione et ditione Sarracenorum, Africa nempe seu Hispania, fuisse eductum et ad S. Victoris constitutum: de qua interpretatione seu divinatione alii ferant judicium: equidem non video Sarracenos umquam aliquot hebdomadas Massiliæ dominatos esse; post venisse abbates sæculares, ita ut residuum bruchi comederit rubigo [Joël, I, 4.] , donec Wifredus ineunte sæculo XI monasterium restituerit: et quidem hæc quam maxime pugnant cum his quæ paulo ante ex diplomatibus collegimus.

[26] [quæ nobis censenda videantur.] Quæ vero ipse sentiam paucis indicabo: primum, satis superque constare Galliam meridionalem, maxime maris littora ab ineunte sæculo VIII usque ad exiens fere sæculum X sæpius a Sarracenis vexatam, spoliatam, cædibus ruinisque conspurcatam fuisse; nullam tamen specialem de Massilia fieri mentionem, si excipias ad annum 838 in chronicis legi [Cfr Prudentii Trecensis annales, ap. Pertz, Monum, German. tom. I, pag. 432.] Sarracenorum piraticas classes Massiliam Provinciæ irruentes, abductis sanctimonialibus, quarum illic non modica congregatio degebat, omnibus et cunctis masculini sexus clericis et laïcis, vastataque urbe, thesauros quoque ecclesiarum Christi secum universaliter asportasse. Secundum, non videri Massiliam a Sarracenis multum fuisse vexatam antequam anno 786 aut, si mavis, 780 Notitia Dignensis scripta esset; quum omnino id in hac charta non innuatur. Tertium, originem interitus Victorini monasterii repetendam videri ex spoliatione, quam Antenerus seu Anthemius patricius, arbitratus forte omnia S. Victoris bona esse dominicalia, ineunte sæculo VIII patravit: ea fuse explicatur in Notitia placiti Dignensis, quam paulo post dabimus. Quartum, hinc necessario factum esse ut, quum S. Victoris monasterio eæ non amplius essent opes, quibus viverent monachi, ii partim dispersione dilapsi sint, partim paulatim desiverint morte. Quintum, quum exemptum non esset id monasterium, jure communi id in potestatem et dominium episcopi cessisse, quam primum defecissent Cassianitæ. Sextum, abbatiæ tamen titulum non fuisse extinctum, sed assumptum ab episcopo; qui eo forte, quod templum cathedrale et ædes episcopales pejori essent in statu, migrarit: Septimum, quum Massiliam cædibus et ruinis implerunt Sarraceni, ecclesiam cathedralem multo magis passam videri quam sancti Victoris ædem; ita ut hæc sua servarit diplomata, amiserit vero templum cathedrale. Octavum, hinc accidisse (nisi id jam ante factum fuerit) ut anno 822 Theodebertus, episcopus Massiliensis, in S. Victoris cœnobium sedem suam cum suis clericis haberet. Nonum, non tamen hinc sequi eum aliosque episcopos, qui se abbates S. Victoris scripserunt, monasticam aut canonicam vitam professos esse, et proin nullo argumento confici posse S. Maurontum umquam fuisse monachum, multo minus benedictinum, adeoque eum jure merito a Mabillonio relatum fuisse inter prætermissos sæculi IV Benedictini. Tandem decimum, quum S. Honoratus II eodem monachos reduxit eisque regulam S. Benedicti implendam dedit, hanc novam fuisse fundationem, eumque (nedum adversus justitiam egerit quum non omnia Victorino cœnobio restituit pristina bona) liberaliter egisse, quum dedit partem. Jam pridem enim facta erant omnia de jure plenoque dominio episcopali.

[Annotata]

* honori dicato.

* alii corrupta

§ IV. S. Mauronti sepulcrum et Officium ecclesiasticum recens.

[S. Maurontus sepultus fuit in crypta S. Victoris in sepulcro gentili,] Extra civitatis mœnia situm erat olim S. Victoris monasterium, ut ex antiquis diplomatibus ostensum est sæpius: quocirca nullum ex disciplina illius ævi erat impedimentum quin S. Maurontus in ejus crypta sepeliretur. Hujus cryptæ delineationem et explicationem habes in opere R. D. Faillon de S. Maria Magdalena aliisque ejusdem domus sanctis [Monuments inédits sur l'apostolat de Sainte Marie-Madeleine, etc., tom. I, col. 541 et seqq.] . Effigiem autem sepulcri S. Mauronti jam pridem dedit Ruffius [Hist. de Marseille, tom. II, pag. 129.] , et nuperius Millin [Voyage au midi de la France, tom. III, pl. XXXVII, 3.] , qui et exhibuit S. Victoris Massiliensis [Ibid. tom. III, pl. XXVI, 4.] pristinum sepulcrum in quo Vulcani cernitur officina: prius scilicet cineres profanos ceperat. Non alia S. Mauronti mausolei usus primus; quod, sculptum ex marmore alto exuvias puellæ gentilis olim continuit: cui rei similia exempla exhibent catacumbæ romanæ et alia cimeteria [Raoul-Rochette, Tableau des Catacombes, cap. 4, pag. 296 et suiv. edit. Bruxell.] . In scuto (de S. Mauronti sepulcro loquor), cui duo genii, toga, alis et palma instructi, manus imponunt, quodque stipiti, assidentibus viro et muliere captivis, innititur, hæc leguntur verba:

D. M
IVLIAE QVIN
TINAE. QOSSV
TIA HYCLA
MATER FILI
AE PIISSIMÆ.

[28] [cui nonnulla de Baccho insculpta sunt.] Ex utroque latere ad hoc scutum accedunt bini centauri, mas et femina, currum vehentes. A sinistris spectantium centaurus femina cornu gerit abundantiæ, et in dorso centauri maris stat puellus, laureatus et chlamyde tectus; ni fallor, Cupido. In curru stat juvenis nudus, longo baculo nixus, dextra collum amplexus feminæ nudæ; is mihi Bacchus cum Ariadne aut Libera. A dextris centaurus femina manu dextra tenet ramum; super dorsum alterius centauri stat genius alatus, nescio quid manu tenens, et pallio humeris tectus: Psychen esse crediderim. Stat in curru puella, stola induta, sinistra palmam tenens. Hæc ipsa Julia Quintina. Huic sculpturæ satis simile marmor XXVII Gorii [Inscriptiones Antiquæ, tom. I, tab. XXVII.] ; in hoc tamen defunctus et Bacchus eumdem currum occupant, alterumque currum duo juvenes nudi. Lamius [Eccles. Florentinæ Monum. tom, I ad calcem.] quoque edidit effigiem sarcophagi in archiepiscopio Lucensi servati; cujus pars sinistra similis parti sinistræ sarcophagi S. Mauronti; dextera vero orgia bacchica exhibet. Eadem apparent in imagine LXXXVI tomi II Antiquitatum Montefalconii. Neque raro Liberi imago in sepulcris: quoniam is fuit veterum error, ejus mysteriis initiatos homines post mortem fore beatitudinis compotes omnisque supplicii immunes; quin etiam Bacchum adiisse inferos et complures defunctorum animas in pristinam adduxisse vitam [Ibid. tom. III, pag. CVIII et CIX.] . Cupidinem et Psychem centauris insidentes dabit marmor Justininianum [Montfaucon, Antiquité expliquée, tom. I, part. I, tab. CXX.] , ut mittam alia. Demum Bacchum cum Ariadne aut Libera curru et Centauris vectum, adstante Cupidine, cernere est in marmore Buonarotii, cui triumphum Bacchi nomen fecere [Ibid. part. II, tab. CLVI.] . Notabile est sepulcrum B. Guidonis de Cortona, cujus exemplar qualecumque dedere decessores [Act. SS. tom. II Junii, pag. 604.] , non ita absimile esse a S. Mauronti tumulo. Profanum quoque est exhibetque centauros cum viris armatis pugnantes et trahentes currum, cui psyche inest et adolescens; Bacchus an cupido, non satis video. Verum de his fabulis vide mythologos. Nos pro re nostra de profano Massiliensi sepulcro diximus satis.

[29] [Lectiones recentes minoris fidei.] In hoc itaque sepulcro, ut Ruffius [Hist. de Marseille, tom. II, pag. 129.] et Belsuncius [Hist. des évêques de Marseille, tom. I, pag. 300.] testantur, non autem in cathedrali templo usque ad iniens hoc fere sæculum servati fuere S. Mauronti cineres. Sepulcrum dein, reliquiis vacuum, in musæo Massiliensi publico repositum est. In antiquis breviariis nullæ lectiones S. Mauronti, nec aliquid historici in antiquo hymno [Ibid. loc. cit.] . Lectiones, quas Belsuncius [Ibid. pag. 300 et 301.] exhibet, ipso teste, recentes sunt valde. Eas hic recitare operæ pretium non est; leguntur enim etiamnum inter Officia propria quibus utuntur Massilienses, et præterea pugnant continuo cum his quæ dilucidare conati sumus: traditur scilicet S. Maurontus a prima juventute sub abbate Magno sancti Benedicti habitum suscepisse, quum nil suadeat S. Benedicti regulam in S. Victoris ante Honorati II tempus in usu fuisse et S. Maurontum ibidem fuisse monachum. Idem dixerim de his quæ ibidem habes de ejus electione in abbatem. Reliqua loci communes sunt vel ad rescriptum Dignense pertinent. Finis autem hic est: Tandem clarus miraculis et plenus dierum migravit in cælum, die vigesima prima mensis Octobris, anno post Christum natum octingentesimo secundo, ejus corpus ad sanctum Victorem sepultum et in basilica inferiori conditum, ibi hactenus honorifice colitur. Superest ut Notitiam demus Placiti Dignensis, quantum fieri potest, notis illustratum.

PLACITUM DIGNENSE,
Quo S. Mauronto restituta est Caladius villa aliaque bona.

Maurontus episcopus et confessor Massiliæ in Gallia (S.)

AUCTORE V. D. B.

[Patriciorum Massiliensium origo;] Ut id placitum, quod omnes difficillimum intellectu esse consentiunt, aliqua aspergatur luce, imprimis nonnulla de patriciis Massiliensibus probe præ oculis habenda sunt. Patricii dignitas, a Constantino Magno instituta, cæteras anteibat, etiam præfecturam prætorii. Eadem in Francia quoque, saltem in Burgundionum regno, obtinuit et eodem fere fuit quo apud Byzantinos gradu; quum post regiam proxima fuisse videatur. Id porro nominis ac dignitatis, inquit Cangius [Glossarium med. et inf. latinitatis, v° Patricius.] quem in his ducem selegimus, apud Burgundiones potius obtinuisse quam apud Francos ex eo conjicere est, quod data primitus Sigismundo Burgundionum regi ab imperatore Constantinopolitano legatur; in cujus aula cum præcipua fuerit, ita reges Burgundici primam in sua esse statuerunt: nisi dicamus patriciorum servatam in Burgundiæ atque adeo Provinciæ regno dignitatem eique attributam rerum administrationem, quod Gothorum in Italia reges, qui huic parti Galliarum, inclinante Romanorum in Italia et in Gallia potestate, imperabant, hanc regendam committerent viris illustribus qui patricii dignitatem obtinebant… Sed et ante hæc tempora Romanos Augustos viros illustres dignitate patricios in Gallias, qui eas regerent, misisse satis convincunt quæ de Aëtio, Ægidio et aliis patriciis habent scriptores Francici. Utcumque se res habeat, constat patricios Francicos promiscue patricios Galliæ vel Galliarum, Burgundiæ vel Massiliæ sese inscripsisse, quod regni Burgundiæ urbs præcipua esset, atque in ea degerent regni Burgundiæ reges ut et Præfecti.

[2] [nomina eorum qui in Placito Dignensi designantur;] Catalogum, plus triginta patricios Massiliæ aut Provinciæ seu etiam Burgundiæ complexum, contexuit deinde Cangius. Soli ultimi, qui certi sint, ad rem nostram spectant, scilicet Memphidius, cui uxor fuit Adaltrudis; deinde Antener patricius, qui non alius videtur ab eo qui Antherius, patricius Provinciarum appellatur in vetustissima charta edita a Columbo in Episcopis Vivariensibus lib. I, num. 35, in qua etiam Sulpitia ejus uxor nominatur; Metrano patricius; denique Abbo patricius; atque hic videtur postremus qui inter patricios Provinciæ occurrat, cum hæc dignitas extincta fuerit sub altera regum stirpe, regibus ipsis alias sibi hunc titulum asserentibus. Neque dubitandum, quum tempora apprime conveniant, quin ille idem sit Abbo patricius, qui anno 726 Novalicium monasterium condidit et anno 739 in ejusdem gratiam testamentum confecit: de qua re in superiori tomo satis est dictum [Act. SS. tom. VIII Octobr. pag. 374.] .

[3] [Iis de Caladio aliisque agris quibus ex adjunctis orta; argumenta pro S. Mauronti causa] Jam vero hæc coram missis dominicis agitabatur lis, utrum videlicet Caladius villa aliique agri, quæ tunc ab aliquot annis de facto censebantur fisci regii, de regio revera essent jure, an proprietas monasterii S. Victoris. Possessio, quæ valet titulo, stabat pro fisco regio, quoniam omnia quæ olim Antener patricius beneficiario jure possederat, fisco fuerant addicta atque Caladius etiam pars beneficii habita erat. Verum possessionem illam illegitimam esse, utpote ex antiqua Anteneri spoliatione ortam et aliquando interruptam, contendebat S. Maurontus. Hic itaque imprimis in medium attulit primævum S. Victoris titulum, nempe donationem Adaltrudis, viduæ Nemphidii, quondam Massiliensis patricii, ejusque filiorum. Cujus diplomatis sinceritatem comprobavit judicio suo Abbo patricius, coram quo Anteneri iniquitas demonstrata fuerat et simul ostensum quomodo a flammis servatum fuisset illud diploma. Eamdem sinceritatem manifestam facere nisus est S. Maurontus exhibendo judicio causariorum seu procuratorum Caroli majoris domus seu Martelli; qui quum Maurontum, Massiliensem comitem et forte patricium ultimum, impie cum Sarracenis pactum, anno 737 expulerit, probabile est illam Caroli Martelli procuratorum declarationem ad hoc fere spectare tempus. Exposuit præterea S. Maurontus quomodo tamen postea iterum Caladius villa ad fiscum regium redierit: videlicet, quum anno 766 Carolo Magno Provincia obtigisset et penes eum proinde fierent ea omnia, quæ olim Antener aliique patricii beneficii nomine possederant, per omnium rerum perturbationem factum esse ut Caladius villa regia habita fuerit et Caroli magni alodio adjecta. Insuper complures testes declararunt olim post Antenerum datam fuisse Metrano beneficiario jure villam Caladium et deinde eodem titulo Abboni patricio, et ab hoc eodem nomine concessam fuisse monasterio S. Victoris; verisimiliter quod Abbo, quum sibi ostensum fuisset vi et injuria Antenerum hanc villam a Victorinis abstulisse, via media hanc iniquitatem resarcire voluerit, cedens eis contractu libellatico seu in libellum dans eamdem Caladium villam. Protulit præterea S. Maurontus polyptychum Victorinum, in quo cum cæteris ejusdem asceterii bonis descripta erat Caladius villa. Verum quæ de datione ad libellum dixerant testes, ea ita oberant, ut certe S. Maurontus causa cecidisset nisi duo testes jurejurando interposito certum fecissent Nemphidium patricium ejusque uxorem et filios non beneficii titulo sed jure proprio villam Caladium possedisse eosque jus omne suum per chartulam cessionis in Victorinos transtulisse: si enim Nemphidius solo beneficii nomine habuisset Caladium, potuisset quidem, quamdiu patricius fuisset, usumfructum dare Victorinis, sed nequaquam in eos transferre dominium; adeoque, Nemphidio morte vel destitutione amittente patriciam dignitatem, ad regem rediisset Caladius cum reliquis beneficariis bonis: illo enim tempore nondum perpetua erant officia, multo minus hæreditaria; quum ad Caroli Calvi ævum juris feudalis initia vulgo referantur. Universæ itaque litis cardo in eo vertebatur fuisselne Caladius de jure proprio Nemphidii donatoris, an vero eam villam haberet ratione sui officii, seu per modum stipendii.

[4] [Judices.] Cum in Dei nomine in Digna a civitate publice residerent missi b domni nostri Karoli regis Francorum et Langobardorum seu et patritii Romanorum: idem Viernerius et Arimadis una cum rationesburguis c dominicis, Marcellino, Hieronymo, Gedeon, Regnarico, Corbino d, scabines lites, scabinos ipsius civitatis e, aut bonis hominibus f, qui cum ipsis ibidem aderant permultorum hominum altercationes audiendas, et negociis causarum dirimendis, et justis vel rectis judiciis finiendis: [actor,] ibique veniens vir venerabilis Maurontus, episcopus Massiliensis, in eorum præsentia, una cum instrumentis sanctæ Mariæ et sancti Victoris g, quæ venerantissima et Deo sacratissima Adaltrudis, relicta Nemsidii h, quondam in ipsa ecclesia sanctæ Mariæ et sancti Victoris Massiliensis delegaverat, in quibus sic habetur insertum: [materia litis,] Quod villa Caladius i una cum appendiciis suis, vel omnes adjumentias suas, mancipia tam rustica quam urbana, libertis, accolabus, inquilinis, tam ibidem consistentibus quam et aliunde ibidem translatis, quod situm est in pago Dignense, necnon et Alpibus, quod situm est in pago Hebredunense k, vel omnia quidquid ad ipsas villas pertinere videatur. Sed quomodo ipsa charta ibidem ante ipsos relicta l fuisset, sic in postmodum alium relatum ibidem ostendit … [intrumentum donationis renovatum,] Quod Abbo patricius juxta legis ordinem de intericione chartarum inscribere in publico, vel coram bonis sacerdotibus atque illustribus personis, sicut lex est roborata m, ostendit de ipsis chartis quas Antener patricius malo ordine et iniquo ingenio de ipsa arca S. Victoris abstraxerat et incendere ordinavit: [post conatus de eo abolendo frustraneos.] hoc est cartas, quas Gotricus et jam dicta Adaltrudis, vel quas aliæ plures personæ ibidem condonaverant ad ipsam casam Dei, sanctæ Mariæ vel gloriosissimo sancto Victori Massiliensi. Sed ipse abbas tunc temporis fuit Magnus, quando ipsas cartas, quas de Adaltrude Maurontus episcopus ibidem præsentavit, pro bono studio et pro bono ingenio in sua manica ipsa Adaltrudes absconsas habuit, quando ipsas alias cartas super altario ipso misit, et ibi sacramentum dedit et sic juravit quod amplius exinde in tota Massilia cartæ non adessent de illa ratione sancti Victoris, nisi quantum super ipso altario, continebatur. Et ipsas cartas, quæ ibidem fuerunt, Antener ipsas totas in sua præsentia incendio concremare jussit. Et ipsas cartas quas Adaltrudes ibidem in ipsa ecclesia in sua manica absconsas habuit, in arca sancti Victoris denuo restituit n. Et ipse episcopus jamscriptus ibidem aliud judicium ostendit. [Jus S. Mauronti jam agnitum a Caroli Martelli missis;] Qualiter per ordinationem domni Karoli major. dom. cauciarios p suos missos exinde jussit ad ipsam casam sancti Victoris revestire, quod ita confecit; sed quomodo per ipsas rixas vel contentiones quæ in Provincia fuerunt q, ipsa casa Dei exinde devestita fuit et sicut alias res ipsas, quæ juste ad domnum regem Karolum r obtingebant in alode, [error tempore Caroli Magni.] Antener adhaberet per ipsam misculationem s, seu et ipsam Caladium villam visus fuit de ipsa casa Dei abstrahisse. Sed cum ipsi missi ipsas auctoritates vidissent et relegere rogassent, sic omnes illos homines ingenuos, de ipso pago Dignense qui fuerunt et hoc cognitum habuerunt, ipsos per sacramentorum interpositionem jurare fecerunt, ut omnem rei veritatem ipsorum exinde dicere deberent. [Testes dicunt fuisse terras diu beneficiarias;] Sic omnes sic affirmaverunt, quod ipsam pro beneficio Metrano, qui fuit patricius in Provincia pro causa Massiliensi, ipsam villam Caladium ipsius in beneficium cessisset, et in postmodum Abbo, patricius pro causa Massiliense, sanctæ Mariæ et sancti Victoris in beneficium concessit, quod ipsi Ancemundo vicedomino Massiliense t ibidem descriptionem ad partes sancti Victoris Massiliensis facere viderunt. Et ipsum poleticum v ipse episcopus in ipsorum præsentia ibidem ostendit ad relegendum. [polyptychum S. Victoris profertur.] Sed cum ipsas auctoritates audissent, sic ipsi etiam missi interrogaverunt et adjuraverunt, ut veritatem exinde dicerent. Sed contra episcopum ipsum, [Objicitur S. Mauronto præscriptio, sed male.] vel contra ipsas cartas aliquis sic rebellabat, quod per annositatem seu per legem tricenariam x in tempore pacis ad ipsum beneficium sui senioris, aut ad partes domni Karoli regis perportare valebant. Sed in nullis modis se instituit ad hoc faciendum. Cum autem nullus homo hoc contradicere nec contendere voluit, ipsi missi per ipsas auctoritates scripturarum quæ ibidem ostensæ vel relectæ fuerant, ipsum episcopum revestire fecerunt, ut omni tempore deinceps ipsam casam dicti sancti Victoris ipsam villam cum suis appendiciis habeat vendicatas. Testimoniaverunt Taurinus et Sanctebertus per interpositionem sacramenti, [Vicit S. Maurontus, quia duo testes asserunt olim fuisse terras proprias Nemphidii.] quod ipsa villa Caladius propria fuisset Nemphidii patricii quondam, et habuisset uxorem Adaltrudem, ex qua habuit filios tres. Et quod ipse Nemphidius et Adaltrudes et filii ipsam villam per cartulam cessionis ad ipsam casam Dei M *. delegassent. Et ipsi viderunt et cognitum habuerunt, quando Ansemundus vicedominus per ordinationem Abbonis patricii quondam ad partes supradictæ ecclesiæ descripsit, et ipsam villam per consensum Abbonis patricii vel cessionem ad partes supradictæ ecclesiæ habuit et omnem inde casum recepit. Testimoniavit Transuarinus et Amatus similiter, Venantius presbyter et Villarius; testimoniavit Hunoaldus et Theodolinus similiter; testimoniavit Christianus et Theudigilius. Hi sunt qui præsentes fuerunt quorum roborationes vel signacula subter tenentur inserta. Actum est enim die Mercoris, VIII kal. Martii, anno XII regnante domino nostro Karolo indict. XI y. Comes Marcellinus firmavit. Gedeon Corbinus Regnarius, Taurinus, Magnebertus, Sanctebertus z firma.

ANNOTATA.

a Digna, vulgo Digne, antiquissima civitas episcopalis, olim sub archiepiscopo Ebredunensi, nunc vero Aquensi. Agitur in hac civitate lis de Caladio villa aliarumque rerum ratione rei sitæ præcipuæ.

b Vel ex hac una Notitia placiti Dignensis convellitur sententia Muratorii [Dissertazioni sopra le Antichità Italiane, diss. IX, tom. I, pag. 66.] , Sismondi [Hist. des Français, tom. I, pag. 463, edit. Brux. 1846.] aliorumque, qui missos dominicos, missos regios, missos discurrentes, regios legatos aliove nomine anno 802 a Carolo Magno primum institutos æstimant. Re quidem vera hoc anno Carolus imperator insigne de Missis capitulare [Ap. D. Bouquet, om. V, pag. 658.] edidit, cujus significationem Chronicum Moissiacence [Ibid. pag. 79 et 80.] ita explicat: Recordatus piissimus Karolus imperator in die sua de pauperibus, qui in universo imperio ejus erant et justitias pleniter habere non poterant, noluit de intra palatio suo pauperiores vassos suos transmittere ad justitias faciendas propter munera: sed elegit in regno suo archiepiscopos et reliquos episcopos et abbates, cum ducibus et comitibus, qui jam opus non habebant super innocentes munera accipere. Non itaque novum erat institutum, sed, pristini instituti reformatio, causis missorum avaritiæ resectis: de qua avaritia disseruit olim Johannes de Vita [Antiquit. Benevent. tom. II, dissert. VII, pag. 488 et 489.] , nonnullis ex libris Carolinis locis adductis. Antea vero exstitisse missos dominicos, maxima præditos auctoritate, constat ex capitulari anni 779, capite XVII et XXI [Ap. D. Bouquet, tom. V, pag. 647.] , ex præfatione capitularis Aquisgranensis anni 789 [Ibid. pag. 649.] et ex alterius capite XI [Ibid. loc. cit.] et XXI [Ibid. pag. 650.] et ex plurimis aliis. Valesius [De rebus Francicis, t. III, pag. 575.] narrat ad annum 748 in synodo seu mallo Durensi constitutum fuisse a Pippino majore-domus ut per provincias mitterentur viri integerrimi qui omnium querimonias audirent et de rebus judicatis inquirerent. Sane tunc gentis conventus ibidem celebratus est, et de ecclesiarum restauratione et causis pauperum viduarumque et orphanorum corrigendis justitiisque faciendis actum [Annal. Metens. ap. Pertz, Monumenta German. tom. I, pag. 330.] : sed missos dominicos quaquaversum destinatos nuspiam lego; neque iis locis quæ ipse Valesius in Notitia Galliæ ad verbum Duria indicat. Certius hujus consuetudinis vestigium demonstrat Valesius ad annum 578; quo quum S. Gregorius Turonensis, post narratam seditionem Lemovicensem, scripsisset [Hist. Franc. lib. V, cap. 29, ap. D. Bouquet, tom. II, pag. 251.] : Unde multum molestus rex, dirigens de latere suo personas, immensis damnis populum afflixit suppliciisque conterruit, morte multavit; animadvertit Valesius [Rerum. Francic. lib. X, tom. I, pag. 103.] ibi primum mentionem fieri regiorum missorum. Splendidius exemplum occurrit in controversia, anno 715 inter episcopos Aretinum et Senensem de quibusdam parochiis agitata; in qua Guntheramus notarius, missus excellentissimi domni Luitprandi regis cum episcopis Fesulano, Pisano, Florentino et Lucensi judex sedit [Antiquitates Italiæ, dissertat. LXXIV, tom. VI, col. 367 et seqq.] . Hanc singularem legationem ad singularem causam fuisse contendit Muratorius [Ibid. dissert. IX, tom. I, col. 435.] ; verum dubito an ita sensurus fuisset, si animadvertisset primum testem ita coram Guntheramo, misso regio, depositionem suam auspicatum esse [Ibid. dissert. LXXIV, tom. VI, col. 371.] : Jam Ambrosio misso domno regi de causa ista professionem feci. Multo itaque satius documentorum penuriæ adscribemus non plura hujus instituti reperiri indicia.

c Rationesburguis: in editis scribuntur rationes burguis; quam vocem Mabillonius [Annal. Bened. ad an. 780, num. 8, tom. II, pag. 235.] putat mutandum in rationalibus; Belsuncius [Histoire des évêques de Marseille, liv. IV, tom. I, pag. 298.] vero interpretatur quasi rationes significarent lites et burguis oppida, ita ut illi essent judices in burgis. Sed parum recte: agitur quippe de rachimburgiis, ut animadvertit jam abbas de Foy [Notice des diplômes, tom. I, pag. 174.] . De vocis etymo dixere complures; quorum nomina vide apud Cangium [Glossarium med. et inf. latinit. v° Rachimburgus.] , Eckhartum [Pactus legis salicæ, tit. LIII, not. pag. 96.] aliosque; sit satis novisse rache esse causam, bergen servare, ita ut causæ servatores sint rachimburgii. Eosdem eos habet ac bonos homines Eichhorn [Deutsche staats und Rechtsgeschichte, § 48, tom. I, pag. 132.] ; eosdem ac scabinos Schilterus [Glossarium Teutonicum, pag. 670.] ; judices fuisse et comitum assessores res certa; satis facile consentirem rachimburgios vocem genericam fuisse, quæ scabinos palatii et scabinos civitatum seu bonos homines complecteretur.

d Ad calcem subscribunt præter Marcellinum comitem, Gedeonem, Regnarium et Cordinum (Hieronymus omittitur), Taurinus, Magnebertus et Sanctebertus. Equidem arbitror Marcellinum comitemhuic placito præfuisse, reliquos septem assedisse, et Viernerius et Arimadis non nomina esse propria; sed nescio quæ vocabula deturpata. Sane non subscribunt; comes præsidere solebat et scabini vulgo erant septem, ut ex capitularibus Caroli Magni, e lege Langobardorum, ex capitulari addito legi Salicæ et ex Hincmaro ostendit Cangius [Glossarium, v° Scabinus.] .

e Videtur hic duplex scabinorum genus designari. Et quidem in Capitulari Ludovici Pii anni 822 similis distinctio fieri videtur, ubi capite XXVIII præcipitur habeat ut unusquisque comes vicarios et centenarios suos necnon et de PRIMIS scabineis suis tres aut quatuor [Ap. D. Bouquet, tom. VI, pag. 436.] . Credibile est hos scabinos, ex nobilitate seu leudorum genere assumptos, a comitibus seu missis dominicis per missaticum suum circumductos fuisse; dum alii tres aut quatuor scabini in singulis, ad quas missi adventarent, civitatibus eligerentur [Vide Cangii Glossarium, v° Scabinus.] , consentiente populo aut eo saltem præsente [Vide Mably, Raynouard, Guizot in opere Nouveau dictionnaire de la Conversation, tom. X, pag. 476, v° Echevin.] : ita ut pars scabinorum in judiciis ferendis mentem et consilia palatii, pars usus civitatum et consuetudines locates probe perspecta haberent: quæ res eo erat utilior, quo magis scabinorum juris peritia comitibus, utpote viris militaribus, auxilio et luci esset.

f Boni homines seu probi homines nunc etiam preud'hommes seu prud'hommes, judices selecti inter honestos cives.

g Pleraque vetera monumenta sanctæ Mariæ et sancti Victoris, seu nude sanctæ Mariæ vocant cænobium, quod postea solius sancti Victoris nomine appellatum est.

h Adaltrudis, relicta seu vidua Nemphidii patricii, videtur facta abbatissa, ni fallor, S. Salvatoris post mariti mortem; vocatur enim venerantissima. Donatio tamen facta erat a marito, uxore et filiis, ut postea explicatur.

i Caladius est Cointio [Annal. ecclés. Franc. ad an. 780, num. 19, tom. VI, pag. 183.] et de Foy [Notice des diplômes, tom. I, pag. 173.] locus dictus Chandol; Belsuncio [Histoire des évêques de Marseille, tom. I, pag. 296.] Chaudel. Genuinum nomen Chaudol, viculus parochiæ de la Javie, tribus leucis a Digna, ad euronotum [Dictionn. universel de la France, v° Chaudol.] .

k Belsuncius [Hist. tom. I, pag. 296.] ita vertit ac si alii agri siti essent in Alpibus, alii in pago Ebredunensi (Embrun). Textus obscurus et in utramque partem flexilis.

l Chartas relinquere, sæpe in placitis obvia vox, nil aliud indicat quam chartas judicum oculis subjicere, seu producere aut ostendere.

m Lex de interitione chartarum, seu de renovatione diplomatum, observata a patricio, publice, corambonis sacerdotibus atque illustribus personis, valde notanda est. Censuit enim Mabillonius [De re diplomat. lib, I, cap. VII, pag. 27.] et post eum Brequigny [Diplomata, Chartæ, etc. ad res Francicas spectantes, tom. I, prolegomena, pag. CCXXX.] ante Carolum Magnum privata, non publica auctoritate instrumenta renovata fuisse; sed quia hæc renovatio sublestæ auctoritatis esset, principes adire satius paulatim ac tutius visum esse. Ex illo itaque loco manifestum est quam immanis sit error.

n Universi illius loci sensus est hic, videlicet Antenerum patricium, quum forte arbitraretur plerosque S. Victoris agros dominicales esse, jussisse ut abbas Magnus omnes cœnobii sui chartas altari imponeret, quas ipse dein examinaret; huic negotio interfuisse Adaltrudem, eamque (ut vidit diploma quo Caladium aliosque agros Victorinis concesserat) id sagaci manu sustulisse et abscondisse in larga qua moniales utebantur manica. Credibile id ab abbate Magno æque ignoratum fuisse ac a patricio Antenero. Certe Magnus, adactus ad confirmandum juramento nullas alias penes se nec in civitate esse chartas, invocato Dei nomine, id fecit. Postea Adaltrudis absconsam chartam restituit; quæ in arca seu tabulato S. Victoris iterum inclusa est.

p De hoc ipso loco sententiam jam dixit Cangius [Glossarium, v° Cauciarius.] , arbitratus legendum causarios, scilicet qui causas dijudicant; sed nuspiam reperio judices umquam causarios dictos [Cfr Ibid. v° Causarius.] . Nonne hi cauciarii seu causarii, qui Massiliæ, quum hæc anno 737 Mauronto erepta est, Caroli Martelli causas agerent seu procuratores essent? Cæterum, quum missorum dominicorum normam judices haberent et procuratores, res eodem fere recidit.

q Quæ fuerint hæ rixæ et contentiones non liquet. An Mauronti fautorum molitiones?

r Indigitatur Carolus Magnus, anno 768 Provinciam adeptus.

s Misculatio seu mixtura, de qua in legibus multa statuuntur, non ad res immobiles pertinet; verum hic indicat hæc vox missis Caroli Magni Caladium aliasque villas, olim ab Antenero quocumque titulooccupatas, omnes habitas fuisse pro campis dominicalibus et indiscrinatim regi attributas.

t Cangius, de hoc vicedomino Massiliensi agens: Vicedominus, inquit [Ibid. v° Vicedominus.] , dictus quondam Massiliensis judex, qui sub patricio provinciæ jus dicebat, a quo ad eumdem patricium provocabatur. Hæc ipse ex Guesnajo [Annal. Massil. ad an. 768, num. 6, pag. 242.] , institutionem vicedominorum Massiliensium Carolo Magno tribuente. Certe Ansemundus, Abboni patricio coævus, Carolo rege antiquior. Neque in hac charta judex inferior fuisse legitur, sed notarii potius explesse partes.

v Politicum pro polyptycho, vulgo Pouille, seu catalogo bonorum et jurium monasterii. Hæc et reliqua producta secundum juris romani præscriptiones, quibus statuitur instrumentorum nomine ea omnia accipienda esse, quibus causa instrui possit; et ideo tam testimonia quam personas instrumentorum loco haberi [Digest. lib. XXII, tit. IV, cap. 1.] . Alia multa ejusdem generis [Cod. lib. IV, tit. XXI.] omittenda videntur.

x Lex tricenaria pertinet ad præscriptionem. Hoc iterum caput ex lege civili depromptum. Sermo hic tantum fit de præscriptione triginta annorum, non vero quadraginta, quoniam postea tantum id privilegium domibus religiosis concessum est [Cfr Eichhorn, Deutsche Staats und Rechtsgeschichte, num. 200, tom. I, pag. 452 et 453.] .

y De his indiciis temporis dictum est supra numm. 3, 4, 5, 6.

z Hieronymum hinc abesse monuimus ad litteram d.

* Matris

DE S. UNNI ARCHIEPISCOPO HAMBURGI ET CORBEJÆ IN SAXONIA

ANNO CMXXXVI.

COMMENTARIUS HISTORICUS.

Unnus archiepiscop. Hamburgensis (S.)

AUCTORE V. D. B.

§ I. S. Unnis cultus, miracula et reliquiæ. Acta deperdita.

S. Unnis, qui et Unnus, Unno, Wimo, Wymo, Vuimo, Guimo et Wino dictus legitur, et quem Index Bremensis, [S. Unni, licet sæpius in opere nostro prætermissus,] (de quo inferius num. 17 et 19 plura dicentur,) Brun vel Unnonem vocat, jam bis in opere nostro inter prætermissos collocatus fuit; prius ad diem 15 Aprilis, qua ejus nomen in Kalendario Ms. Antverpiensi ordinis S. Benedicti memorabatur [Acta SS. tom. II April. pag. 371.] , et dein ad 15 Septembris, qua Ferrarius in generali Catalogo Sanctorum ejus laudabat nomen [Ibid. tom. V Sept. pag. 4.] ; quin etiam hoc posteriori loco visus est decessoribus cultum ecclesiasticum non habuisse, nec proin ullo umquam tempore ejus gesta inter Acta Sanctorum illustranda. Verum minus recte: dubitandum enim non est quin centum annis ante celeberrima Urbani VIII de cultu Sanctorum decreta aliquot ecclesiastici honores ei concessi fuerint.

[2] [cultum tamen habuit ecclesiasticum, ut] Ejus nomen inseruit Molanus, in prima sua Usuardi editione, scribens: Eodem die (21 Octobris) B. Wimonis, Bremensis episcopi, qui Bircæ quiescit; in reliquis editionibus: [ex Martyrologiis,] Bircæ, B. Wimonis, Bremensis episcopi, qui Gothis verbum Dei prædicavit. Hinc eadem aut similis memoria assumpta est a Walassero in posteriores editiones Martyrologii, quod Ven. Canisio tribui solet; a Wione in Ligno Vitæ [Lignum Vitæ, lib. [III, tom. II, pag. 346.] : a Ferrario in Catalogo Generali Sanctorum; a Menardo in Martyrologio Monastico: a Bucelino in Menologio Benedictino et a Castellano, qui, ut solitus est venerabiles vocare eos sanctos aut beatos confessores de quibus officium ecclesiasticum non fit, eo quoque titulo donavit S. Unnim. Alios omitto.

[3] [ex titulo Sancti a sæculo XI] Aliud cultus indicium repetitur ex appellatione Sancti seu Beati, cadente (ut ajunt) in personam, non autem in mores et piam vitam; ita ut Sancti seu Beati titulus modum et rationem prænominis habeat: quæ laus ab exeunte saltem sæculo XI sancto Unni dari cæpisse videtur. Etenim Adamus Bremensis, qui hoc ævo floruit, nuncupat eum libro I Gestorum Hammaburgensis ecclesiæ pontificum beatissimum archiepiscopum nostrum Unnium [Ap. Pertz, Monum. German. tom. VII, pag. 304.] , confessorem Dei [Ibid. pag. cit.] , seu Domini [Ibid. pag. 305.] , athletam Dei [Ibid. pag. cit.] , evangelistam Dei [Ibid. pag. cit.] , sanctum Dei [Ibid. pag. 304.] , sanctum patrem Unnim [Ibid. pag. 305.] etc. In scholiis autem, quæ ad librum IV seu ad descriptionem insularum Aquilonis adjecisse videtur ipsemet, de Birca ita scribit [Ibid. pag. 376.] : Ibi in Birca est portus sancti Ansgarii et tumulus sancti Unni archiepiscopi, familiare, inquam, hospitium nostræ sedis confessorum. Hæc scholio 122; et inferius scholio 138, ubi de primo Adalwardi junioris Sictunensis seu Scarensis episcopi in Sueciam ingressu [Ibid. pag. 381.] : Tunc etiam, inquit, occasione itineris divertit (Adalwardus) Bircam, quæ nunc in solitudinem redacta est, ita ut vestigia civitatis vix appareant: quare nec tumulus sancti Unni archiepiscopi inveniri potuit: pertinent hæc ad annum 1064 [Messenius, Scondia illustr. tom. IX, pag. 60.] , vel 1070 [Rhyzelius, Episcopia Suiogothica, tom. I, pag. 165.] .

[4] [usque nunc ei dato,] Chronicum breve Bremense, quod ejusdem ac Adamus scholasticus ætatis fere est, similiter sancti appellatione Bremensem nostrum præsulem exornat; quod quum non fecisset constanter chronographus, librarius ille, qui apographum exaravit Petri Olai Minoritæ et multis locis secundum Adamum Bremensem auxit, inseruit alicubi sancti prænomen. Eccum [Ap. Pertz, tom. VII, gag. 391.] : [Sanctus] Unni [pallium suscepit a papa Joanne, ferulam a Conrado rege;] sedit annos 16, menses undecim, dies 17. Conradus rex obiit hujus [pontificis] anno primo … Sanctus Unni archiepiscopus Danos et Nortmannos Evangelizando apud Bircam obiit. Uncinis inclusa additamenta sunt apographi Petri Olai. Martenius idem Chronicum ex codice Bodecensi edidit et multis conspurcavit mendis. Legitur ibi Sanctus Vinri [Ampliss. Collect. tom. V, col. 504.] . Similiter Adamus Trazigerus, medio sæculo XVI syndicus Hamburgensis, in vernaculo suo Hamburgensi Chronico [Ap. Westphalen, Rer. Germanic. tom. II. col. 1270.] vocat eum St. Unni; et Staphorst [Hamburgischen Kirchengeschichten, tom. III, pag. 535.] Unnonem sacerdotem seu den Heiligen. Jure itaque doctissimus in rebus septentrionalibus Messenius eum jam beatum jam sanctum [Scondia Illustrata, tom. IX, pag. 8 et 59.] appellare perrexit; similiter Matthias Joannes Beehr, Mecleburgensis historicus [Rerum Mecleburgic. lib. I, cap. 4. col. 60 et 61.] , Beatum eum vocat sæpius; quos et Wilmans, indicis tom. VII Monumentorum Pertzii auctor, nuperius imitatus est.

[5] [ex sepulcri honore et miraculis constat,] Aliquem cultum S. Unni reliquiis statim post mortem collatum fuisse probabile est. Quum enim in media Suecia diem obiisset, discipuli ejus caput separarunt a trunco, quod Bremam reportarent et decenti honore conderent in ecclesia sancti Petri coram altari. Supra audivimus ex Adamo Bremensi Adalwardum, Sigtunensem episcopum, divertisse Bircam ut sancti Unnis sepulcrum visitaret: quod quidem inter media civitatis rudera non invenit; sed suis inquisitionibus testis nobis est piam de eo tumulo apud Saxones superfuisse memoriam. Nec mirum: Trithemius enim in Chronico Hirsaugiensi mentionem instituit miraculorum, quæ Bircæ ad ejus tumbam facta sunt: Wyno, inquit [Chronicum Hirsaugiense, ad an. 909, Opp. hist. edit. 1601, part. II, pag. 24.] , monachus Corbejensis in Saxonia nostri ordinis, vir doctus et sanctus, in archiepiscopum electus præfuit annis octodecim; qui postea pro Dei amore Gothiam ingressus, illis populis verbum Dei prædicavit, et, post aliquot annos ibidem mortuus et sepultus, multis miraculis coruscavit. In Annalibus, in quibus eum bis sanctum Wynonem, semel sanctissimum præsulem Wynonem nuncupat, non aliter loquitur [Annales Hirsaugienses ad an. 909, tom I, pag. 56, edit. 1690.] : In eadem insula, inquiens, tandem in Domino quievit, et tam in vita quam post mortem infinitis pene fertur coruscasse miraculis.

[6] [quæ brevi post mortem scripsit Sigebertus Corbejensis;] Atque ejus testimonium tanto majoris est ponderis, quod utrobique, in Chronico et Annalibus, ita loquitur ut manifesto videatur S. Unnis seu Wynonis Vitam præ manibus habuisse. Post recitata enim verba subdit in Annalibus: Hujus sanctissimi præsulis Wymonis discipulus et comes peregrinationis fuit Sigebertus, memorati cœnobii (Corbejensis) monachus, in omni varietate scripturarum doctissimus, qui mortuo in Gothia sancto Wynone, ad Corbejam reversus, vitam, peregrinationem et miracula ejus, gemino descripsit eloquio, videlicet prosa simul et metro. Alia insuper nonnulla edidit, quibus sui memoriam immortalitati consecravit. Aliqui interpretantur illa verba quasi Sigebertus Vitam S. Unnis scripsisset partim carminibus, partim soluta oratione; aliqui quasi duas composuisset Vitas ita ut S. Unni idem factus esset honor qui S. Ansgario cessit et tot aliis: quæ posterior sententia multo probabilior.

[7] [quod opus nunc est deperditum.] Verum hæc momenti minimi, quum nulla amplius sit spes alterutram adipiscendi Vitam: quod enim habebat Trithemius apographum vel cum reliquis summi hujus viri libris brevi post mortem dissipatum vel cum documentis Hirsaugiensibus incendio periisse censendum est in Blumeneggæ castro, quo frementibus adversus catholicos protestantium armis delata erant [Annales Hirsaug. præf. pag. V.] . Neque meliora fata codicis Corbejensis, qui forte jam pridem ante sæculi XVI et XVII religiosa bella absumptus erat. Sane hoc ævo, quum in Germania multa quæstio fuerit de sinceritate Chronici Corbejensis, quod in annotatis ad Traditiones Corbejenses sæpius citavit Falken, nil omissum est ut qui libri Mss. exstarent olim Corbejæ innotesceret; quumque in illo Chronico parentes S. Unnis nomine designarentur, singularis erat ratio ob quam de hujus sancti Vita cogitaretur: at ne hilum quidem de Sigiberti Corbejensis operibus detectum est [Cfr Wigand, Die Corveyschen Geschichtsquellen. Ein Nachtrag zur kritischen Prüfung des Chronicum Corbeiense, 1841.] . Cæterum omnem operam impendimus ut, sicubi lateret, ejus ad nos veniret notitia; quoniam quanti esset pretii si historia antiqua S. Unnis Vitis SS. Ansgarii et Remberti aliorumque septentrionis apostolicorum virorum accederet, intelligitur facilius quam quis umquam dixerit.

[8] [certus est cultus reliquiarum S. Unnis in Corbeja Nova.] Verum ex hoc diverticulo ad S. Unnis redeamus reliquias, quartum pro ejus cultu stabiliendo argumentum. Posteriori sæculi XIV parte Bodo, comes Pyrmontanus et Corbejæ novæ abbas XLI, in mandatis dedit Conrado seu Wilhelmo a Plettenberg, præposito Eresburgensi, Lipsanographiam conscribere, quæ et ostensionis caperet ritum et reliquiarum Corbejensium catalogum. Atque hinc constat S. Unnis reliquias olim Corbejæ cultas fuisse. Re quidem vera dum strenue starent Corbejæ monachi pro religione catholica, quam majores per universam olim Saxoniam propagarant, dumque omnes in his partibus novorum magistrorum conatus tanta retunderent felicitate ut hunc murum non transierit Lutheri doctrina; fugere sapius cum sacris suis cimeliis eaque tandem amiserunt pleraque, expugnato ab Austriacis anno 1634 vicino Hoxaria oppido, in quo cum reliqua pretiosa suppellectile depositæ fuerant [Ibid. pag. 22 et 23 et Paulini Dissertat. historiæ varior. monasterior. pag. 131; Falke, Traditiones Corbejenses, pag. 738.] ; quin etiam perierunt in hac strage aut saltem non fuerunt redditæ reliquiæ S. Unnis. Verum ut diximus sæculo XIV, quum Plettenbergius scriberet, eas in scrinio S. Severini (quod vocabant) servatas fuisse et cum reliquis in festo S. Viti quotannis ostensas fuisse ipse locuples testis est; et ne quis suspicetur eas forte alius esse sancti, conjungitur S. Unnis nomen cum decessore suo in sede Bremensi S. Adelgario his verbis [Ap. Paulinum, Dissertatio XIII continens Lipsanographiam Plettenbergii, pag. 129.] : De S. Unni et Adelgario, necnon de sepulcro Domini. Adeoque licet S. Unnis cultus nunc perierit, neque umquam late diffusus fuisse videatur, exstitit tamen certo certius centum et pluribus antequam Urbanus VIII decreta sua conderet annis.

§ II. S. Unnis parentes, monachatus Corbejensis, episcopatus adeptio.

[Parentes S. Unnis ignoti;] In Chronico Corbejensi, quod alii a Falkio fuisse suppositum, Paulus vero Wigand [Die Corveyschen Geschichtsquellen, etc.] multo verisimilius a Paullinio medico et historico Corbejensi partim e libris collectum, partim cerebro confictum autumat, dicitur S. Unni nobilibus parentibus procreatus, patre scilicet Folchardo et matre Suaneborg. Nomina hæc in Traditionibus Corbejensibus [§ 467, pag. 707.] leguntur; sed nil suadet eos fuisse S. Unnis parentes; quin etiam ipse Falkius [Ibid. § 437 et 467 et 707.] Folchardum, maritum Suanebergæ, qui in Traditionibus illis memoratur, fratrem facit Wallonis abbatis eumque cum uxore Suaneborg sæculo XI adscribit, centum annis post S. Unnis obitum. In schemate comitum de Schartfeld et Lutterberg, cui et prius illud par inseritur, apparet alterum matrimonium qui Folchardus III et uxor ejus Suaneberg appellantur [Ibid. pag. 681.] . Id desumptum partim ex traditione CCCIV [Ibid, pag. 540.] , in qua Folchardus et filius ejus Folchardus leguntur: nulla vero Suanebergæ fit mentio. Dedit hanc mulierem Chronicum Corbejense suppositium, æstimante Falkio Folchardum filium, de quo in traditione illa agitur, eumdem esse ac maritum Suanebergæ et patrem S. Unnis, de quo in Chronico: ita ut nil aliud hic habeamus quam figmenta et temeras conjecturas. Et quidem ipse Falkius tam parri fecit hoc loco Corbejense Chronicum, ut inter Folchardi sui III et uxoris Suaneberg filios non numerarit S. Unnim, sed mera suspicione (ut fatetur ipsemet [Ibid. pag. 608] ) solum Burchardum. Hinc colligit Paulus Wigand Falkio tribui non posse Corbejensis Chronici fictionem; quam sententiam multis aliis ejusdem generis exemplis fulcit. Sed his nobis non inhærendum: id unum satis nobis est Corbejensi Chronico, S. Unnis parentes prodenti, fidem non esse adhibendam, et in Traditionibus Corbejensibus nil profecto de eisdem memorari.

[10] [fit monachus in Corbeja Nova, cujus fata paucis duntur;] Aliquanto ante sæculi IX finem natum esse S. Unnim manifestum est; in Corbejam Novam se transtulisse ibique vestem induisse monasticam, dum Bovo II seu Junior illi asceterio præsideret, probabile est: Bovo enim anno 900 abbas ordinatus est et anno 916 vita functus [Annales Corbejenses, ap. Pertz. tom. III, pag. 4.] . S. Unnis tamen nomen, nec sub forma Unnonis, nec sub forma Wimonis aut alia simili apparet in Chronico Corbejensi seu potius Catalogo fratrum novæ Corbejæ, edito a Meibomio [Rerum Germanic. tom. I, pag. 757.] ; sed forte idem est ac ille qui sub Folcmaro, Bovonis successore, ibidem vocatur Brun episcopus. Porro illa apostolicorum virorum schola et veteris Corbejæ in Picardia Colonia prius in Hethe anno 815. dein in alio loco anno 822 a Ludovico Pio ædificata fuit in ea Saxoniæ parte quæ deinceps Westphalia dicta est. Primus superior fuit Adalardus, alius a S. Adalardo abbate Corbejæ Veteris; secundus Warinus; tertius Adalgarius; quartus Tancmarus; quintus Avo; sextus Bovo I; septimus Godescalcus, qui locum fecit Bovoni II; de quo paulo supra: quæ ideo notamus, quod videamus etiamnum a quibusdam [Cfr Frid. Car. Kraft, Narratio de Ansgario Aquilonarium gentium apostolo, pag. 70.] utriusque Corbejæ abbates inter se confundi. Crevit paulatim Corbeja Nova seu Saxonica quam plurimum auctoritate, opibus et agris. Per miseriam tamen temporum passa aliquando immani modo. Nullus rem magis restituit quam bellicosissimus Christophorus Bernardus Van Galen, episcopus Monasteriensis, quem sibi abbatem crearant Corbejenses, militari foris non minus egentes auxilio adversus vicinos protestantes, quam domi abbatiali regimine ad disciplinam revocandam et dissipata recuperanda bona. Anno 1794 Pius papa VI Corbejam Novam in episcopatum erexit; ast quo surrexerat altius, eo brevi post prolapsa est profundius. Anno nempe 1805 Arausiacensibus principibus data est, quadriennio post novo Westphalico regno adjecta, et anno 1815 attributa Borussorum regi; ita tamen ut feudali jure eam teneret Amadeus Victor Rothenburgensis princeps: nunc sedes principum de Hohenlohe-Bartenstein-Schillings-Fürst. Monasterii incolæ, decanus scilicet et decem capitulares, Paderbornensi capitulo adjuncti sunt; ædes vacuæ relictæ [Cfr Kraft, loc. cit.; Adrien Guibert, Dictionn. de Géogr. V° Korrei; Wigand, Op. cit, etc.] .

[11] [S. Unni miro modo ad unitos episcopatus Hamburgensem et Bremensem promotus ab Adamo narratur;] S. Ansgarii tempore, paucis ante medium sæculum IX annis [Cfr Henschenius, tom. I Februarii, pag 392; Münter, Kirchengeschichte von Dänemank und Norwegen, tom. I, pag. 301 et seqq.; Staphorst. Hamburgische Kirchengeschichte, pag. 38 et 39; Kratt, Op. cit. pag. 32 et 33, etc.] , Bremensis episcopatus additus fuerat Hamburgensi archiepiscopatui; unde sæpius ortæ cum archiepiscopo Coloniensi difficultates, intra cujus provinciam antea jacebat Bremensis diœcesis. Perstitit nihilominus conjunctio, ita tamen ut archiepiscopalis titulus et dignitas anno 1223 Bremam translata sint [Cfr Pagius, critice Baronii ad an. 1043, num. 2.] ; adeoque ut, quum antea Brema censeretur episcopatus, Hamburgum archiepiscopatus sub uno pastorali pedo, partes deinceps inversæ sint; donec pacis Westphalicæ legibus regi Sueciæ attributa fuere: quem tamen rerum ordo stabilem non fuisse omnes norunt. Miro modo ad illas infulas venisse S. Unnim narrat Adamus Bremensis; quam vere id faciat, disceptari potest: Memoriæ, inquit [Ap. Pertz, tom. VII, pag. 303.] , traditum est a fratribus, cum Reginwardus transisset, Leidradum, Bremensis chori præpositum, a clero et populo electum. Qui, hoc Unni pro capellano utens, ad curiam venit. Rex autem Conradus. divino (ut creditur) Spiritu afflatus, contempta Leidradi specie, parvulo Unni, quem retro stare conspexerat, virgam pastoralem optulit. Ad quæ imprimis animadvertendum est hæc non ex certis fontibus, sed ex narrantiunculis canonicorum Bremensium, centum et quinquaginta annis S. Unnis electione posterioribus, perhiberi. Deinde quum de investitura per virgam pastoralem seu baculum ibi fiat sermo, volunt hæc non convenire cum hujus ævi moribus, quandoquidem hunc usum seu abusum Ottonis I seu Magni temporibus primo ortum esse statuunt [Natalis Alexander, Hist. eccles. sæc. XI et XII, Diss. IV de investit. tom. VII, pag. 271 et seqq. Meibomius, de Jure invest. episc. per vim adempto, tom. III Rer. German. pag. 170 et seqq. Quocum cfr De Marca, de Concord. Sacerdotii et imperii, lib. VIII, cap. XII et seqq. tom. II, pag. 324 et seqq.] .

[12] [quæ de investitura per baculum ibi traduntur,] Tertio, certum est Bremenses, quemadmodum ostendit Henschenius [Act. SS. tom. I Februarii, pag. 557.] ex Vita S. Ottonis Bambergensis, adhæsisse Henrico imperatori, dum flagraret de investituris bellum: quin etiam ab eis scripta antiqua partium studio interpolata fuisse argumentum est Chronicum Bremense Breve; quod quum ante illa jurgia conditum esset et nil de investituris haberet, postea altera facta est editio, in qua, exordio ducto a S. Remberto, singuiis episcopis appositum est a quibus Romanis pontificibus pallium et a quibus regibus aut imperatoribus ferulam seu baculum pastoralem accepissent [Cfr editio Lappenbergii, ap. Pertz, tom. VII, pag. 390 et seqq.] . Atque, Henschenio [Act. SS. tom. I Februarii, pag. 557.] arbitro, hoc interpolationum genere vacua non est S. Remberti Vita, qualis ad nos pervenit; licet aliter statuat vir de rebus historicis egregie meritus, Georgius Pertzius [Monum. German. tom. II, pag. 764.] . Adeoque notabile est duos illos maximos viros iisdem dimicare armis, videlicet Adami Bremensis auctoritate, Henschenius ut ostendat hæc Vitæ S. Remberti verba: Susceptus ab eo (Ludovico Pio) honorifice, cum pontificalis baculi juxta morem commendatione episcopatus est sortitus dominium esse intrusa; Pertzius ut contendat ea esse genuina. Henschenii argumentatio est hujusmodi: hæc verba nondum exstitisse in S. Remberti Vita, quum Adamus scriberet; ergo fuisse postea addita; quod autem ibidem nondum exstarent, testem esse ipsum Adamum scribentem lib. I, cap. 32: Pallium Rembertus pontificale suscepit a papa Nicolao, ferulam pastoralem a cæsare Luthewico, sicut in privilegiis dignosci potest. Quæ autem sequuntur ex Vita ejus excerpta sunt, quasi priora in Vita non legerentur, postea intrusa. Stringere videtur argumentum; verumtamen id solvere dignatus non est cl. v. Pertzius, satis habens monuisse Adami dicta inservire posse refutando Henschenio, nulla ratione probabili subnixo. Alia quoque argumenta subtexuit Henschenius; quæ apud eum videsis.

[13] [non videntur vera;] Quarto demum illa de Leidrado et S. Unni narratiuncula eo minoris videtur ponderis, quo magis ipse Adamus in referendis singulorum episcoporum investituris solitæ suæ gravitatis oblivisci videtur. Ejus enim mos est indicare unde singula fere adjuncta hauriat, nisi fontes in propatulo sint; numquam vero monet ubi legerit archiepiscopos Hamburgenses post S. Ansgarium omnes baculo fuisse investitos; nisi quod falsissime dixerit in privilegiis reperiri S. Rembertum a Ludovico cæsare ferulam pastoralem suscepisse. Adeo ut supposuisse videatur cunctos illos episcopos perverso illo modo fuisse institutos; a quo autem id factum fuerit, ex imperatorum regumque annis conjectura deduxisse.

[14] [reliqua vero illius ævi moribus consona] Licet autem hæc ita habeant, equidem non ausim omnem illi canonicorum Bremensium narrationi fidem abrogare; sed eam partem accipiendam arbitror quæ cum illius ævi et consuetudinibus conveniat aut saltem ab iisdem non abhorreat omnino. Leidradi porro electio ut ibidem narratur, facta est secundum cap. 3 Capitularis Aquisgranensis anni 817 [Ap. Pertz, Leges, tom. I, pag. 206.] , quo præcipiebatur ut scilicet episcopi per electionem cleri et populi secundum statuta canonum de propria diœcesi … eligerentur; atque id edictum sæculo X ita observabatur passim in Germania ut electio fieret in die obitus seu depositionis decessoris, adeoque ut regio commendationis (quod ajunt) juri exercendo nec locus, nec tempus esset; quemadmodum exemplis ostendemus inferius; verumtamen regius assensus (de jure an de more non quæro) prius expetebatur quam consecratio fieret; quæ res pro archiepiscopis Hamburgensibus eo erat pronior, quod Gregorius papa IV eorum consecrationem, donec consecrantium numerus augeretur ex gentibus, seu donec suffraganeos haberent Hamburgenses archiepiscopi, sacræ palatinæ providentiæ interim commiserat [Cfr decretum Gregorii IV, Act. SS. tom. I Februarii, pag. 406.] .

[15] [et S. Udalrici electioni similia sunt.] Porro, jam ante Ottonis Magni tempora abusos esse imperatores Germaniæ hac assentiendi licentia ex Vita S. Udalrici Augustani episcopi manifestum est. Hujus enim electionem, quæ anno 924 perfecta est, sexennio post electionem S. Unnis, ita declarat Gerhardus biographus [Ap. Pertz, tom. IV, pag. 387.] : Defuncto Hiltine episcopo, machinatione nepotis sui Burchardi ducis et aliorum propinquorum suorum, Heinrico regi præsentatus, ejusque sublimitati nota facta est decessio episcopi, supplicatumque est ut præfato domino Oudalrico episcopalis potestas ab eo concederetur. Rex vero intuens herilitatem staturæ illius et comperiens doctrinæ suæ scientiam, petitioni corum assensum præbens, regio more in manus eum accepit munereque pontificatus honoravit. His vero ita peractis, hilari animo de rege revertentes, et ad Augustam pervenientes, secundum regis edictum potestativa manu vestituram episcopatus sibi perfecerunt. Succedente vero tempore nativitatis Domini, in die solemnitatis Innocentum, consuetudinario ritu ordinatio ejus peracta est. Præcessisse electionem alius episcopi, a clero et et populo Augustano factam, atque hanc omissam fuisse a biographo, quod irritam eam fecisset Henricus Auceps, mihi quidem, illorum temporum usus consideranti, indubium est: adeo ut nil in hac narratione videam quod magnopere a S. Unnis electione discrepet, prout eam narrat Adamus: nisi quod S. Udalricus non legitur investitus ab imperatore, sed ab eo tantum in manus acceptus, insertis scilicet manibus suis inter manus imperatorias, hominii præstandi causa. At, quæso, nonne longius probabilius est similiter actum cum S. Unni, quam eum præter consuetudinem baculo investitum?

§ III. Chronologiæ Bremensium et Hamburgensium præsulum difficultates.

[Chronologia Brem. et Hamburg. præsulum turbata.] Jam si quæratur quo hæc facta sint tempore, in intricatissimam deducimur causam. Non enim quæri potest quando S. Unnis episcopatus incohatus fuerit, nec quo anno desierit, quin simul decessorum et successorum anni in controversiam veniant. Adami Bremensis quoque auctoritas in discrimen vocatur; quid Chronicum Breve Bremense valeat dispiciendum est et multa alia exsurgunt dubia. Quum tamen ejuscemodi labores effugere non soleamus, hic quoque aliquid tentandum est.

[17] [Computus Corbejensis, quo usus Adamus, est catalogus] Ante omnia oculos in fontes feramus oportet. Adamus Bremensis sæpe utitur scriptiuncula, quam Compotum Corbeja delatum appellat [Ap. Pertz, tom. VII, pag. 278.] . Æstimat Lappenbergius [Ibid. pag. 268; pag. 297, not. 21; p. 302, not. 74 et 75; p. 403, not. 86.] , Claudatissimus Adami editor recens, hunc Computum esse Annales Corbejenses; quibus quæ præcipue ab anno 658 ad annum 1148 contigerunt ad singulos annos pro more chronicorum annotata sunt; prima manu cessante anno 740. secunda circa annum 1028 aut forte 1063 et sic deinceps. Aliter sensit Pertzius [Ap. Periz, tom. III, pag. 2, not. 2.] ; cui omnino adhæreo, quum Computus ille nil cum his annalibus commune habeat; atque eo progredior ut æstimem Computum illum fuisse omnino similem Indici episcoporum et archiepiscoporum Bremensium, quem ex vetusto libro donationum et regularum S. Ansgarii excerpsit Staphorst [Hamburg. Kirchengeschichte, tom. III, pag. 529 et seqq.] ; ita ut duæ editiones ejusdem opusculi, aut duo rivi ejusdem fontis mihi habeantur.

[18] [epp. Bremensium et Hamburgensium.] Proferantur tabulæ ex quibus judicium ferat ipse lector. Capite 37 novo lib. I Adami [Ibid. pag. 297.] legitur: Sanctus Rimbertus sedit annos 23. Annos ejus et obitum decessoris sui repperimus in quodam Compoto a Corbeja delato. Capite 47 [Ibid. pag. 500.] : Adalgarius archiepiscopus sedit annos 20. Annos ejus ex Compoto quo supra tulimus. Capite 53 [Ibid. pag. 302.] : Hogerus archiepiscopus sedit annos 7. Et hujus annos repperimus in libro superiori, et quod per contentionem ordinatus est a Coloniensi archiepiscopo: deest id posterius in Indice Bremensi. Contra, ut ex capite 55 [Ibid. pag. 303.] patet, deerat in Adami Computo Reginwardi mentio, quæ fit in Bremensi Indice. Capite 56 [Ibid. pag. cit.] : Unni archiepiscopus sedit annos 18. Annos ejus obitumque ut supra cognovi. Omittit postea indicare Adamus unde singulorum archiepiscoporum annos sumpserit, suis fontibus satis ante apertis. Atque ex his plane patet qualis esset Corbejensis illa scriptiuncula. Ea certe habebat eamdem quam Index Bremensis formam; ita ut discrimen maximum in eo positum sit, quod, quum utriusque librarii medicam manum annis intulisse videantur, anni non satis inter se ubique conveniant; adeoque hinc factum est ut in utramque editionem irrepserint errores, diversi tamen. Neu opponas hunc Computum potius Necrologium fuisse; sane Necrologium Hamburgense habuit penes se Adamus: secus enim, unde cognovisset diem obitus uniuscujusque episcopi? Sed Computus, Corbeja delatus, tale Necrologium non erat; quamquam in Vita S. Mathildis, reginæ Germaniæ et S. Unni coævæ, Computarium pro Necrologio veniat [Act. SS. tom. II Martii, pag. 369.] ; quæ enim in suo Computo reperit Adamus, non inscribuntur Necrologiis.

[19] [Ratio supputandi in alio simili catalogo.] Verumtamen quum exemplar Indicis illius Bremensis, a Staphorstio editum, ducentis annis Adamo posterius sit; nolim illud adhibere; quippe cui facile aliunde suppleri potest. Utilior videtur scriptio, quod Chronicum Bremense appellavit ejus editor Lappenbergius [Ap. Pertz, tom. VII, pag. 390.] . sed cujus genuinus titulus: Series Bremensium et Hammaburgensium episcoporum: non enim ejus scopus est quid singulis annis factum sit indicare, sed quot quisque episcopus sederit annos, menses, dies: si quæ alia inspersa sint, id præter opusculi rationem factum: adeo ut ejusdem fere generis sit ac tot Romanorum pontificum catalogi, ut rei notissimæ comparatione utar. Generatim autem nulla in eo habetur ratio sedis vacantis; quod tempus successori adscribitur: insigne exemplum Unwanus; qui, quum die 4 Januarii anni 1013 obiisset S. Libentius, die 2 Februarii ab Ottone III designatus est et a Magdeburgensi, Sleswicensi et Scarensi præsulibus consecratus fuit; rejecto Oddone, quem Hamburgenses, vivo et commendante S. Lubentio, elegerant [Thielmarus Merseburg. lib. VI, cap. 53 et 54 ap. Pertz. tom. III, pag. 832; Annal, Quedlinb. ibid. pag. 81.] . Nihilominus Unwanus, die 27 Januarii anni 1029 [Adamus Brem. ap. Pertz, tom. VII. pag. 328.] , immo 1030 [Annal. Hildesheim. ap. Pertz, tom. III, pag. 97.] , mortuus, sedisse dicitur in Chronico Bremensi [Ap. Pertz, tom. VII. pag. 391.] annos 16, dies 24. In quibus numeris notandum est dies computari cavos, seu utrinque incompletos. Eadem tamen non servatur ubique ratio; ut in S. Adalgario inferius patebit.

[20] [Quo tempore tunc eligerentur in Germania episcopi] Cæterum ubique per Germaniam fiebat electio quam primum post mortem seu potius depositionem decessorum: Constantiæ, post triduanas preces et jejunia, ut legitur in utraque S. Conradi Constantiensis episcopi Vita [Ibid., tom. IV. pag. 432 et 438.] : Pragæ die Dominico sequenti, ut constat ex Vita S. Adalberti episcopi [Ibid. 584.] ; Coloniæ, priusquam corpus defuncti humaretur, ut uterque S. Brunonis biographus testis est [Ibid. 258 et 275.] ; Bremæ, ipso depositionis die, ut S. Remberti electio testatum facit [Ibid. tom. II, pag. 770.] : adeo ut hanc consuetudinem e Colonia Ubiorum, veteri sua metropoli, mutuata censenda sit. Neque aliter Hamburgi, ubi Unwanum paulo supra electum vidimus etiam priusquam S. Libentius e vita excessisset. Diem depositionis et mortis non semper eumdem esse res certissima est [Jo. De Vita, Antiquit. Beneventanarum dissert. XI, tom. I, pag. 294 et seqq.] ; quamquam aliter R. D. Binterim [Denkwüdigkeiten der Christ-kathol. kirche, tom. VI, part. III, pag. 370 et seqq.] visum fuit. Præterea facile probari potest in catalogis Romanorum Pontificum uniuscujusque fere sessionem usque ad diem depositionis prorogatam censeri, atque ejusdem depositionis die anniversaria potius factam esse memoriam quam die anniversaria obitus. Eademne obtinuerint Bremæ et Hamburgi nemo dixerit: quocirca plerumque distingui nequeunt Bremensium et Hamburgensium episcoporum obitus et depositiones.

[21] [et quo modo.] Quibus addiderim aliquid de more, quo veteres Franci aliique Germanicæ stirpis populi reges suos creabant, in electionem episcoporum irrepsisse: electos scilicet elevatos fuisse a terra et universo ostensos populo. Præterea Coloniæ et proinde verisimiliter quoque Bremæ statim post exsequias decessoris eligebantur quatuor ex clero et quatuor ex laïcorum ordine vivi, qui imperatoris assensum factæ electioni postularent. Qui si concedebatur, ut fieri solemne erat, aliquanto post inthronizabantur et consecrabantur novi electi: temporis vero spatium, inter electionem intercedes et inthronizationem seu consecrationem, aliquando valde amplum erat. Atque his præmissis licet jam transire ad ordinandos primorum episcoporum Bremensium et archiepiscoporum Hamburgensium annos.

§ IV. Chronotaxis undecim primorum Bremensium et octo Hamburgensium præsulum.

S. WILLEHADUS,
PRIMUS BREMENSIS EPISCOPUS.

[S. Willehadus consecratus est 13 Julii 787; obiit 8 Nov. 789.] Postquam Carolus Magnus anno 785 Saxones, toties domitos, iterum devicisset, et Witikindus cum suis fuisset baptizatus, licuit S. Willehado Wigmodiam, quam olim jam excoluerat, repetere ferocesque illos populos revocare ad Christi fidem. Quum itaque stabiliorem formam res illic cepissent, Carolus, Wormatiæ subsistens, voluit S. Willehadum Bremensem consecrari episcopum. Id factum esse tertio idus Julii seu die 13 illius mensis constat ex S. Willehadi Vita [Ap. Pertz, tom. II, pag. 383.] conscripta ab ipso S. Ansgario, ex Chronico Moisiacensi [Ibid. tom. I, pag. 298.] , ex diplomate Caroli Magni quale illud servavit nobis Adamus [Ibid. tom. VII, pag. 289.] , et ex annua hujus ordinationis festiva memoria, quam tertio idus Julii actam fuisse auctor est idem Adamus [Ibid. pag. 290.] Sedisse S. Willehadum post suam ordinationem annos 2, menses 3, dies 26 consentiunt Adamus Bremensis [Ibid. tom. VII, pag. 290.] et Chronicum Bremense [Ibid. pag. 390.] , et convenit cum indiciis temporis quæ dat Chronicum Moissiacense coævum. Ex hoc enim monumento [Ibid. tom. I, pag. 298.] ordinatus est S. Willehadus die 13 Julii anni 787 et diem obiit die 8 Novembris anni 789. Neque hic deseri potest annus. Constat enim ex S. Willehadi Vita [Ibid. tom. II, pag. 383 et 384.] ecclesiam cathedralem Bremensem a sanctissimo illo præsule dedicatam fuisse kalendis Novembris, die dominico, et sexto idus Novembris, die dominico, post solis ortum, confessorem Domini in Christi requievisse nomine: quæ in annum 789 incidunt, qui litteram dominicalem habebat D. Ita ut hic negligendum videatur diploma Caroli Magni, quale ad nos venit per magistri Adami manus [Ibid. tom. VII, pag. 290.] et quo Bremensis episcopatus institutus est, datum pridie idus Julii, anno dominicæ incarnationis 788, indictione 12, anno autem domni Karoli 21 in Palatio Nemetensi: corruptæ quippe sunt notæ temporales, indictione 12 et anno 21 Caroli, mense Julio, concurrentibus non cum anno Domini 788, sed 789. Neque videtur Adamus [Ibid. pag. cit.] compertum habuisse quo S. Willehadus anno vitam posuerit; scripsit enim id factum triginta quinque annis post S. Bonifacii martyrium; quo in annum 790 duceremur, Frisiorum apostolo enecto 5 Junii anni 755. Notabile est S. Willehadum consecratum fuisse non die dominica aut festa Apostolorum, sed nuda feria VI.

S. WILLERICUS,
SECUNDUS BREMENSIS EPISCOPUS.

[S. Willericus, qui obiit 4 Maji 839,] S. Willehado, die 8 Novembris anni 789 vita functo, successit S. Willericus, qui anno incarnationis dominicæ 838, indictione II (immo I) et anno imperii domni Hludovici piissimi imperatoris 25, anno vero ordinationis Aldrici episcopi (Cenomannensis, die 22 Decembris anni 832 consecrati [Gesta Adrici episc. Cenomann. ap. D. Bouquet, tom. VI, pag. 299.] ,) VI, pridie kalendarum Majarum Aquisgrani palatio judicio, de monasterio Anisolensi lato, adhuc intererat [Ibid. pag. 301.] , et anno prænotato 838, indictione I, die mensis Septembris 11, hoc est in festivitate SS. Martyrum Proti et Hyacinthi partem habebat in dedicatione ecclesiæ Hirsaugiensis, ut Trithemius in utroque opere [Chronic. Hirsaug. pag. 6; Annales Hirsaug. tom. I, pag. 6.] testis est. Quin etiam vixit usque in annum sequentem, quum secundum Adamum [Ap. Pertz, tom. VII, pag. 290.] sederit usque ad annum Ludvici senioris penultimum. De eodem tamen scribit inferius Adamus [Ibid. pag. 293.] : Qui obiit … anno Domini 837, qui est annus Ludvici 26 et penultimus. Sepultus est 4 nonas Maji. Verum optimus codex, dictus tertius, habet annum Domini 839; idemque codex tertius, necnon secundus et quartus annum Ludvici 25: sed ubique constanter legitur penultimus. Atque hæc omnino servanda, non tantum quia annus Ludovici imperatoris 25 seu penultimus ab exeunte Januario anni 839 [Cfr Art de vérifier les dates, tom. I, pag. 558.] cucurrit, verum etiam quoniam Adamus, ut ipsemet testis est [Ap. Pertz, tom. VII, pag. 290.] , reperit scriptum … in libro donationum sive traditionum Bremensis ecclesiæ … usque ad 25 annum Ludvici præsedisse Willericum. Deserendi itaque Annales Corbejenses, in quibus ad annum 838 legitur [Ibid. tom. III, pag. 3.] : Willaricus episcopus; quo dictionum genere ibidem obitus indicari solent; et Annalista Saxo [Ibid. tom. VI, pag. 574.] Willerici mortem referens ad annum 837; sed annus 839, ut diximus, omnino tenendus. Sedit, inquit Chronicum Bremense [Ibid. tom. VII, pag. 390.] , annos 50, menses 5, dies 26; ubi integer annus abundat. Et sane oportet ut Adamus in suo exemplari legerit annos 49, menses 5, dies 26, quum scribat [Ibid. pag. 290.] S. Willericum sedisse annos quinquaginta, utique incompletos, (solet enim annos incompletos supputare,) ejusque mortem seu sepulturam in IV nonas seu diem 4 Maji referat [Ibid. pag. 293.] ; quæ dies ab 8 Novembris, qua S. Willehadus mortuus est, mensibus distat quinque et diebus viginti sex.

[24] [ab anno 792 ad 804 exsulasse videtur.] Cum vero scriptum sit in libro donationum sive traditionum Bremensis ecclesiæ a 37 Karoli usque ad 25 annum Ludvici præsedisse Willericum, 12 anni minus reperiuntur ab eo quem prædiximus numero. Et credi potest tanto tempore Bremensem episcopatum cessasse, propter Saxonum rebellionem, quam Carolus anno tantum suo 37. Christi 804, domuit. Hæc difficultas proposita ab Adamo et ab eodem ita soluta [Ibid. pag. 290.] . Verum animadvertit Eckhartus [Hist. Franciæ Orientalis, seu diœc. Wirceburg. tom. I, pag. 749.] Saxonum rebellionem et ab eis patratam sacrorum eversionem cœpisse anno tantum 792, testante Chronico Moissiacensi [Ap. Pertz, tom. I, pag. 299.] Saxones hoc anno, Avaris fretos, reliquisse iterum christianitatem, ecclesiasque, quæ in finibus eorum erant, incendisse et vastasse, rejecisse episcopos et presbyteros qui super eos erant et aliquot ex eis comprehensos occidisse. Inter hanc itaque rerum conversionem et S. Willehadi obitum biennium intercesserat; quo S. Willericum creatum fuisse episcopum quis ambigat? Tempestati itaque cesserit ille præsul anno 792 et ad ecclesiam suam redierit anno 804, quo in Wigmodiam et Bremam scaras seu legiones suas a Carolo missas fuisse ex Chronico Moissiacensi [Ibid. pag. 307.] et aliunde novimus. Quocirca censemus quidem S. Willericum decem a sua sede abfuisse annos, consecratum tamen non diu post obitum S. Willehadi.

LEUDERICUS,
TERTIUS BREMENSIS EPISCOPUS.

[Leudericus, qui obiit 24 Augusti 847 consecratus videtur 18 Maji 839.] Liutricus episcopus [diaconus Villerici, successit ei;] sedit annos 8, menses 3, dies 5; ita Bremense Chronicum [Ibid. tom. VII, pag. 390.] . Adamus vero: Leudericus, inquit [Ibid. pag. 293.] , ordine tertius, sedit annos octo. Ejus annos cum pro certo scire nequimus, ex eodem libro traditionum didiscimus et Willerici diaconem fuisse et sedisse usque ad annum Ludvici senioris sextum, capitulo 58 scriptum. Inferius [Ap. Pertz, tom. VII, pag. 294.] componit Ludovici imperatoris funus cum Leuderici anno 3, secum pugnans; quippe qui ejus decessorem anno penultimo Ludovici obiisse dixit. Demum narrata S. Ansgarii Hamburgo expulsione, addit [Ibid. pag. 294 et 295.] : Post hæc Leudericus, Bremensis episcopus, obiit… Decessit autem nono kal. Septembris, seu die 24 Augusti. Atque ut hinc examen ordiamur, retinenda videtur hæc dies, quam non supputando invenisse censendus est Adamus, sed in Necrologio scriptam reperisse. Quæ quum ita sint, atque unicum ducem habeamus Bremense Chronicum, ordinatum dicamus oportet Leudericum die 18 Maji anni 839, quæ dominica erat, et vita functum 24 Augusti 847: ita ut Bremensem sedem occuparit annos octo, menses tres et dies plenos quinque.

S. ANSGARIUS,
PRIMUS HAMBURGENSIS ARCHIEPISCOPUS ET QUARTUS EPISCOPUS BREMENSIS.

[S. Ansgarius, de cujus annis multiplex sententia, obiit anno 865.] Quum ad diem 5 Februarii [Act. SS. tom. I Februarii, pag. 391 et seqq.] Henschenius noster egregium de S. Ansgario commentarium dederit, in quo origines vicesque Hamburgensis archiepiscopatus ejusque cum Bremensi conjunctionis causæ elucidantur, ab his omnibus hic abstinere possumus, chronologia ordinanda contenti. Antiquiores porro recentioresque scriptores maxime inter se dissident quo anno S. Ansgarius Hamburgensis archiepiscopus creatus fuerit: alii statuunt, quemadmodum Mabillonius [Annales Bened. lib. XXX, num. 39, tom. II, pag. 493.] , ineunte anno 830; alii anno 831, quæ sententia Henschenii [Act. SS. tom. I Febr. pag. 391.] est; alii anno 832, quam opinionem, licet Adami sit [Ap. Pertz, tom. VII, pag. 292.] , paucis adhærere ait Carolus Kraft [Narratio de Ansgario, etc. pag. 78.] ; alii, quorum agmen ducunt Albertus Stadensis [Ap. Kulpisium, Scriptt. rer. German. tom. II, pag. 200.] et Crantzius [Metropol. lib. I, cap. 20, pag. 39, edit. Coloniæ, 1574.] , anno 833; alii demum anno 834, et quidem die 15 Maji, ut non ita pridem conjecit Dahlmannus [Geschichte von Danem. tom. I, pag. 41. Cfr Reuterdahl, Ansgarius, pag. 210.] . A rebus certis incipiamus. Auctoritatibus bene multis ostendit Langebekius [Scriptt. rer. Danic. tom. I, pag. 493, not. o] S. Ansgarium transiisse ad superos anno 865. Satis nobis est Necrologium Fuldense coævum, quod deinde sæpius maximo erit auxilio. In eo legitur inter mortuos anni illius [Ap. Schannat, Hist. Fuld. tom. II, pag. 468.] Ansger, epis. et mon. II non. Febr.

[27] [3 Februarii et postridie depositus est. quum electus fuit S. Rembertus.] De die aliqua difficultas. Quod enim ejus ibi notatur nomen die 4 seu pridie nonas Februarii, eademque die S. Ansgarii memoriam recolunt Fasti San-Gallenses et Necrologium San-Gallense; quin etiam Missale Suecicum et Breviaria Raceburgense, Ottoniense et Arosiense ejus statuunt festivitatem [Cfr Langebek, tom. I, pag. 493 et 494, not. o.] ; jam pridem admirationi fuit: nam ex ejus Vita [Ap. Pertz, tom. II, pag. 723.] certum est eum postridie Purificationis B. M. V. seu die 3 Februarii obiisse. Propter festum S. Blasii uno die motam fuisse S. Ansgarii memoriam suspicatus est Henschenius [Act. SS. tom. I Febr. pag. 395, num. 20.] ; sed hæc ratio parum placuit Mabillonio [Act. SS. Ord. S. Bened. sæc. IV, part. II, pag. 76.] , cui visum est potius futurum fuisse ut transferretur S. Blasii festivitas. Addiderim Henschenii argumentum non valere pro Necrologiis Fuldensi et San-Gallensi multoque minus pro Fastis San-Gallensibus, quoniam festorum ratio ad kalendaria tantum pertinet. Quocirca æstimo S. Ansgarium obiisse quidem die 3 Februarii, sed sequenti depositum seu sepultum; quæ Henschenii [Act. SS. tom. I Febr. pag. 534 et 563.] quoque sententia est; quamquam Adamus [Cfr Langebek, tom. I, pag. 493 et 494.] dicat Bremæ et Hamburgi die 3 Februarii ejus celebrari depositionem: ejus enim ævo dies obitus et depositionis sæpius jam confundebantur. Ad quam amplectendam sententiam, videlicet S. Ansgarium depositum fuisse die 4 Februarii, inducit nos duplex S. Remberti festivitas: altera die 4 Februarii, qua ejus recolebatur electio; altera die 11 Junii, qua ejus celebrabatur obitus aut depositio: quemadmodum dicetur inferius; ubi ex ejus quoque Vita demonstrabimus eum fuisse electum ipso S. Ansgarii depositionis die.

[28] [Initio Febr. 831 Aquisgrani decernitur Hamburg. episc. erectio, et initio Maji 831 S. Ansgarius in Ingelheim sacratur,] Tempus natale et initium episcopatus S. Ansgarii tuto hinc deducere licet ope indiciorum aliquot, quæ S. Rembertus, ejus biographus et successor, subministrat, scribens [Ap. Pertz, tom. II, pag. 722.] : Ætatis suæ anno 64, episcopatus vero 34, gravi cœpit corporis morbo laborare, dissinteria scilicet jugi, qua cum per multos dies, mensibus videlicet quatuor et eo amplius, acriter laboraret, etc.; ita ut, quum circa finem Septembris anni 864 in morbum incidit, jam trigesimum quartum episcopatus sui annum incohasset, et proin anno 831 ante ejusdem mensis finem manuum impositionem acceperit. Atque ex aliis adjunctis magis id tempus definiri potest. Ex diplomate scilicet, quo Ludovicus Pius idus Maji, anno, Christo propitio, XXI imperii, indictione XII Aquisgrani palatio regio [Act. SS. tom. I Februarii, pag. 405.] S. Ansgario confirmavit cellam Turholt in Flandria, et ex ejusdem sancti Vita [Ibid. pag. 413.] , conscripta a S. Remberto, manifestum fit hanc consecrationem fuisse peractam in conventu totius imperii a Drogone, Mettensi episcopo, adstantibus Ebbone Rhemensi, Hetti Trevirensi, Otgario Magontiacensi, Helingaudo Verdensi et Willerico Bremensi; postquam aliquanto ante plurimo synodi conventu probata esset Hamburgensis episcopatus erectio [Ibid. loc. cit.] . Atqui anno 831 tria generalia placita habuit Ludovicus, ut testantur Annales Bertiniani [Ap. Pertz, tom. I, pag. 424.] : primum Aquisgrani [Astronom. Vita Ludov. Pii, ap. Pertz, tom. II, pag. 634.] circa kalendas Februarii [Ann. Bertin. ap. Pertz, tom. pag. 424.] ; secundum in Ingelheim circa kalendas Maji [Ibid. pag. cit.] et tertium in Theodonis villa, autumni tempore [Astronomus, ap. Pertz, tom. II, pag. 634.] , post incohatum tamen mensem Octobrem, quo Aquisgrani adhuc versabatur [Annal. Xantenses. ap. Pertz, tom. II, pag. 225.] , et verisimillime intra dies 4 et 19 Novembris, quibus dedit in Theodonis Villa duo diplomata [Cfr Cointius, Annal. eccles. ad an. 831, num. 14, tom. VIII, pag. 183 et 184; D. Bouquet. tom. VI, pag. 574.] . In Theodonis Villa itaque sacris infulis ornari non potuit S. Ansgarius, utpote ante mensem Octobrem ordinatus: restat itaque ut Aquisgrani ineunte Februario anni 831 decreta sit Hamburgensis provincia, et ineunte Majo ejusdem anni in Ingelheim manus impositæ fuerint primo ejus antistiti.

[29] [natus paulo ante Majum 801. Error ortus ex ejus corporis elevatione 9 Sept.] Quod autem a triginta annis sacerdos efficitur, ut Patres concilii Aquisgranensis anni 816 loquuntur [Ap. Hartzheim. Concil. German. tom. I, pag. 440.] , hinc sequitur S. Ansgarium natum ante mensem Majum anni 801, nequaquam vero die 8 et 9 Septembris, quemadmodum æstimavit Langebek [Scriptt. rer. Danic. tom. I, pag. 431 et 496.] , et post eum Dahlmannus [Geschichte von Dännemark, tom. I, pag. 38 et ap. Pertz, tom. II, pag. 689.] , Münterus [Kirchengeschichte von Dännemark, etc. tom. I. pag. 267.] et Kraft [Narratio de Ansgario, pag. 4.] : freti eo argumento quod ad diem 9 seu V idus Septembris in Missalibus Hamburgensi et Bremensi [Ap. Langebek, tom. I, pag. 431, not. f. Staphorst, tom. III, pag. 318, et Leben des ber. Alberti Crantzii, pag. 134.] legitur: Ansgarii confessoris. et in kalendario Lundensi, cui Necrologium inspersum est [Ibid. tom. III, pag. 457.] : Ansgarii episcopi. Verum propter mutationem sacrorum obliti sunt ecclesiam catholicam non consuesse alios terrenos celebrare natales præterquam sanctissimos D. N. J. C., B. M. V. S. Joannis Baptistæ et S. Agnetis. Cæterum kalendarium, Libro Datico Lundensi additum [Ibid. tom III, pag. 548.] , aperit quæ illius festi sit causa, nempe translatio sancti Ansgarii episcopi et confessoris. De hac translatione seu potius elevatione meminit Henricus Wolteri (Ap. Meibomium, t. II, p. 25) vetusto documento nixus, scribitque: B. Anscharius… sepultus est in ecclesia majori in Brema ante altare Mariæ virginis sequenti die Purificationis, et post per B. Reimbertum, admittente Dn. apostolico, elevatus et in catalogo sanctorum ascriptus sequenti die Nativitatis S. Mariæ: de quo tractatus nobilis, cujus initium.: Invictissimo creatori etc. apud nos dicitur contineri, licet valde rarus sit. Vocabula elevatio, translatio, transmutatio etc. synonyma sunt, designantque canonizationis seu beatificationis ritum; de qua re nemo fusius dixit quam Fontaninius [De S. Petro Urseolo, Dissert. pag. 45 et seqq.] . Diebus dominicis solebant id solemnitatum genus fieri; ideoque verisimile est S. Ansgarium translatum seu elevatum fuisse anno 865, 871, 876 vel 882.

[30] [Moguntiæ initio Oct. 847 decernitur Brema unienda Hamburgo: S. Ansgarius Bremæ inthronizatur 23 Sept. 848.] Leudericum, tertium Bremensem episcopum, die 24 Augusti anni 847 corporis vinculis solutum supra ostendimus; ecclesiam diu viduatam permansisse subdit Adamus [Ap. Pertz, tom. VII, pag. 285.] . Cumulate id damnum resarcivit Deus, Ansgarium sedi Bremensi largitus. Quo hæc facta sint modo, in Vita nostri antistitis, ut Adami [Ibid. pag. cit.] verbis utar, hæc plenissime describuntur; obscure vero notatur tempus, quod liber donationum significat apertius: anno scilicet Ludvici secundi nono domnum Ansgarium ab Aldrico clerico et comite Reginbaldo, legatis cæsaris, ductum in episcopatum. Scripta sunt in libro III° capitulo 20. At vero annus Ludovici secundi seu Germanici nonus cessabat die circiter 20 Junii anni 849 [Cfr Wailly, Éléments de paléographie, tom. I, pag. 331. et Eckhart, Hist. Saxoniæ Orient. tom. II, pag. 405.] ; quocirca ante id tempus Bremensem episcopatum acceperit S. Ansgarius oportet. Et quidem die 23 Septembris anni præcedentis, quæ Dominica erat, inthronizatus fuit Bremæ, si rationem habeamus mensium et dierum, quos Chronicum Bremense Breve subministrat, errans tamen in annis et tradens [Ap. Pertz, tom. VII, pag. 390.] : S. Ansgarius episcopus antequam reciperet Bremensem episcopatum, sedit in Hammaburg annos 16 (immo 18 incompletos); recepto Bremensi episcopatu, sedit annos 18 (immo 16) menses quatuor, dies decem. Quum vero id negotium antea tractatum fuerit in conventu publico episcoporum, ut S. Rembertus [Act. SS. tom. I Febr. pag. 417.] narrat, id factum fuisse in concilio Moguntino, circa kalendas Octobres anni 847 celebrato [Cfr Annales Fuldenses, ap. D. Bouquet, tom. VII, pag. 161.] . Henschenio [Act. SS. tom. I Febr. pag. 392.] libenter consentimus, quum S. Ansgarium illi ipsi concilio inter fuisse ostendit epistola synodalis [Ap. Hartzheim, Concil. German., tom. II, pag. 152.] .

[31] Una difficultas superest. Cum hæc agerentur, verba sunt S. Remberti [Act. SS. tom. I Febr. pag. 417.] , [Difficultas orta ex episc. Heyniano seu Hilduino Coloniensi S. Martini.] Colonia civitas, ad quam Bremensis parochia suffraganea erat, eo tempore absque benedictione episcopali degebat; quæ, ut ex sequentibus constat, de sede vacante intelligenda sunt, licet alio ea deflexerit Eckhartus [Hist. Saxon. Orient. tom. II, pag. 405.] et post eum diligentissimus Morckens [Conatus chronol. ad catal. epp. Coloniæ, pag. 62 et 63.] . Atqui in Chronico S. Martini Coloniensis [Ibid. pag. 63 et ap. Pertz, tom. II, pag. 214.] legimus: Postea (post annum 817) abbas præfuit Heynianus, vir illustris, qui factus est archiepiscopus Coloniæ. Obiit anno 849; scilicet 5 kal. Octobris, qua in S. Martini notatur Necrologio [Ap. Morckens, pag. 63, et Binterim, Suffraganei Colonienses extraord. pag. 13.] et qua quotannis, ut Chronicum habet, ejus agenda erat memoria. (Ille Heynianus idem videtur ac Hilduinus, qui, ut ferunt Annales Colonienses Brevissimi [Ap. Pertz, tom. I, pag. 97.] , anno 842 accepit episcopatum Coloniæ.) Ex altera parte, testibus iisdem Annalibus [Ibid. loc. cit.] , Guntarius episcopus Coloniæ factus est 12 kal. Maji; ita ut S. Ansgarius episcopus creatus videretur intra semestre spatium, quod a 27 Septembris ad 20 Aprilis cucurrit. Verum Heynianus ille proprie archiepiscopus Coloniensis non erat, sed episcopus et abba in monasterio Rinensi S. Martini prope Coloniam civitatem, ut in charta Egilberti anni 843 legitur [Ap. Binterim, Suffraganei, pag. 13.] , sive vicarius esset archiepiscopi pro rebus spiritualibus monachorum universæ diœcesis, sive episcopus pro suo tantum monasterio: quæ res satis communis erat illo ævo [Vide supra, pag. 314.] . Quocirca, ut paucis S. Ansgarii tempora recolamus, eum natum arbitramur aliquanto ante mensem Majum anni 801: archiepiscopum Hamburgensem creatum ineunte Majo anni 831; episcopum Bremensem designatum aut saltem de eo designando actum circa kalendas Octobres anni 847; eum Bremæ inthronizatum die 23 Septembris anni 848 et demum vita functum die 3 Februarii anni 865 et postridie sepultum.

S. REMBERTUS,
SECUNDUS ARCHIEPISCOPUS HAMBURGENSIS ET QUINTUS EPISCOPUS BREMENSIS.

[S. Rembertus, electus 4 Febr. 865 obiit II Junii 888] Ipso mox die depositionis Domini Anscharii, verba recitamus S. Remberti biographi [Act. SS. tom. I Februarii, pag. 562.] , Rembertum concorditer elegerunt clerus et populus. Die quarta Februarii hæc facta videri supra docuimus; tum quoniam documenta plura S. Ansgarii memoriam diei quartæ Februarii annectunt, tum quoniam olim celebrabatur Bremæ [Cfr Staphorst, Hamburg. Geschichten, tom. III, pag. 310.] et multis inscribebatur kalendariis [Cfr Act. SS. tom. I Febr. pag. 534.] S. Remberti festivitas, quæ alia quam electionis memoria esse non potest. Juxta Chronicum Bremense [Staphorst, pag. 390.] S. Rimbertus sedit annos 23, menses quatuor, dies (caros) octo. Porro, quum Adamus [Ibid. pag. 300.] doceat et multa kalendaria [Cfr Act. SS. tom. I Febr. pag. 555.] adstipulentur depositionem esse III idus Junii seu die 11, hinc sequitur eum obiisse anno Domini 888, indictione VI, ut loquitur Adamus [Ap. Pertz, tom. VII, pag. 301.] , cui consentit Necrologium Fuldense [Ap. Schannat, Hist. Fuld. tom. II, pag. 470.] , et quidem III idus Junii, ut habent Annales Corbejenses [Ap. Pertz, tom. III, pag. 3.] ; adeo ut eadem die depositus videatur qua vita functus.

S. ADALGARIUS,
TERTIUS ARCHIEPISCOPUS HAMBURGENSIS ET SEXTUS EPISCOPUS BREMENSIS.

[S. Adalgarius, qui obiit 9 Maji 910,] Qui successit Adalgarius archiepiscopus, inquit Adamus [Ap. Pertz, tom. VII, pag. 300.] , sedit annos 20. Annos ejus ex Compoto (Corbeja delato) quo supra tulimus… Consecratus est autem [Ibid. pag. 301 et 302.] a Sundroldo Moguntino archiepiscopo … Migravit archiepiscopus anno Domini 909, VII idus Maji, seu die 9 hujus mensis. Hanc mortis esse diem certum est, quum Necrologia Hamburgense, Luneburgense, Merseburgense et Molenbeccanum, quemadmodum notat Lappenbergius [Ibid. pag. cit. not. 73.] , conveniant. Immerito inter prætermissos ad hanc diem eum retulerunt decessores; quum, ut alia mittam, ejus reliquiæ simul cum reliquiis S. Unnis Corbejæ ecclesiasticis honoribus observarentur, ut supra num. 8, ostensum est. In anno consentiunt Annales Corbejenses [Ibid. tom. III, pag. 4.] Adamo; dissentit Necrologium Fuldense [Ap. Schannal, tom. II, pag. 471.] , Adalgerum archiepiscopum inter viros anno 910 mortuos referens. Hæc multo potior auctoritas; non tantum quia coæ vum monumentum est, verum etiam quoniam, si S. Adalgarii mortem citius referas, prorsus interturbantur ejus successorum tempora: ut ex his, quæ de Hogero, Reinwardo et S. Unni dicenda erunt, satis patebit.

[54] [forte ante mortem S. Remberti, ut olim S. Willehadus, dictus est episcopus,] Multo major difficultas, si ad initium ejus episcopatus investigandum veniatur. Imprimis facile fieri potuit ut S. Adalgarius jam pridem ante suam consecrationem, quin etiam ante mortem S. Remberti vocatus fuerit archiepiscopus, non secus ac olim S. Willehadus, de quo S. Ansgarius hæc in ejus Vita tradit [Ap. Pertz, tom. II, pag. 383.] : Ipse primus in eadem diœcesi (Bremensi) sedem obtinuit pontificalem … septem annis prius in eadem presbiter est demoratus parochia, vocatus tamen episcopus et secundum quod poterat cuncta potestate præsidentis ordinans. Ut enim eodem titulo ornaretur S. Adalgarius, eadem urgebat ratio; quum S. Remberti biographus hæc referat [Act. SS. tom. II Februarii, pag. 565.] : Apud … Ludovicum et Karolum (reges Germaniæ) hoc obtinuit (S. Rembertus), ut insignis vir Adelgarius, monachus videlicet Novæ Corbejæ, ut supra retulimus, illi præstitus, ita in adjutorium illi confirmaretur, quatenus dum sese quælibet infirmitas præpediret, in ipso haberet solatium circumeundi episcopatum, placita adeundi, et quando exigeretur, in expeditionem vel ad palatium cum comitatu suo proficiscendi; nec multo post electionem succedendi sibi in ipso confirmari, et per manus acceptionem hominem illum regis fieri et inter consiliarios ejus collocari obtinuit; assentientibus abbate et fratribus monasterii ejus ac sancta synodo hæc omnia roborante.

[35] [et certe ante suam consecrationem, ut ex synodis Moguntina anni 888 et Fortheimensi anni 991,] Certe post S. Remberti mortem et ante suam consecrationem S. Adalgarius archiepiscopi aut episcopi gessit nomen. Quum enim interfuit placito aut, si mavis, synodo, adulto anno 888 Moguntiæ celebratæ, ibique cum aliis octodecim archiepiscopis et episcopis subscripsit Corbejæ-Novæ diplomati [Ap. Hartzheim, tom. II Conc. Germ. pag. 379.] , de cujus sinceritate dubitare non sinit aliud anni 1120 diploma [Martene et Durand, Collect. ampl. tom. I, col. 661.] ; his signavit verbis: Adalgarius, ecclesiæ Hammaburgensis archiepiscopus, consensi et subscripsi. At dices hanc non esse subscribendi normam episcopi aut archiepiscopi nondum consecrati; in concilio Ingetheimensi anni 840 tres episcopos electos et nondum consecratos non se nude dixisse episcopos, sed Amalricum vocatum episcopum Comensem, Ratulfum vocatum episcopum (Strasburgensem) et Harcarium vocatum episcopum (incertæ sedis), atque ea forma restitutioni Ebonis Remensis subscripsisse [Ap. Hartzheim, tom. II, pag. 140; cfr Narratio cleric. Remens. ap. D. Bouquet, tom. VII. pag. 278.] , quod nondum consecrati erant. Sed, quæso, si anno 888 jam consecratus esset S. Adalgarius, quid non inter archiepiscopos, sed post Hildegrinum episcopum Halberstadiensem subscripsit? Quid similiter in synodo seu placito habito in Foracheim palatio regio anno inc. dom. 990, indict. VIII regni vero piissimi regis Arnolfi anno III, id est post diem 11 Novembris, subscripsit diplomati Corbejensi, quod ex autographo edidit Falkius [Traditiones Corbejenses, pag. 598 et 599.] , non statim post Sunderholdum, Maguntiacensem archiepiscopum, Hartmannum, Coloniensem archiepiscopum, verum etiam post Arnoldum episcopum (Wirceburgensem), Wibertum (Hildesheimensem) Hrodberhtum, Mediomatricæ sedis episcopum, Godethankum (Spirensem), Egilmarum (Osnabrugensem) et Erkanbaldum (Eichstedensem)? Quid, quod non archiepiscopum se vocet, sed signum Adalgarii epi scribat? Quid, quod ejus reticeatur nomen initio diplomatis, his concepti verbis: Ego Sunderholdus humilis Maguntiacensis sedis archiepiscopus una cum venerabili Coloniensis civitatis archiepiscopo Herimanno, necnon et aliis coepiscopus ac consacerdotibus nostris etc.? Cæterum, quum plures jam annos administrasset Hamburgensem diœcesim et episcopi gessisset personam, quumque forte a Willeberto et dein Hartmanno, Coloniensibus archiepiscopis, qui Moguntinæ et Forcheimensi placitis interfuere, vetaretur prius consecrari, quam eorum auctoritatem ratione diœcesis Bremensis agnosceret; quis omnia secundum leges ordinarias exigat?

[36] [et ex ejus consecratione, a Sundroldo Moguntino 7 Aprilis 891 peracta, constare videtur.] Sane si ille displiceat explicatus, fides abroganda est Adamo et Chronico Bremensi Brevi. Ille enim S. Adalgarium a Sundroldo Moguntino archiepiscopo consecratum perhibet; atqui, quum secundum Necrologium Fuldense [Ap. Schannal, tom. II, pag. 470.] Liutbraht, Sundroldi decessor, obierit anno 889, et quidem VII idus Septembris, ut traditur in Necrologio S. Mauritii Moguntino [Cfr Joannis Moguntiae. rer. lib. IV, de Liadberto. num. 14. tom I, pag. 414.] , necesse est ut non continuo post suam electionem consecratus fuerit S. Adalgarius. Cui consecrationi locus fuisse videtur die 7 Aprilis anni 891, quum Chronicum Bremense [Ap. Pertz, tom. VII, pag. 390.] S. Adalgarium sedisse referat annos 19, menses undecim, dies duos, et Adamus annos 20, utique incompletos, et jam non a die electionis, sed consecrationis computatos.

HOGERUS,
QUARTUS ARCHIEPISCOPUS HAMBURGEMSIS, SEPTIMUS EPISCOPUS BREMENSIS.

[Hogerus electus 9 Maji 910, depositus est 20 Dec. 917.] Hogerus archiepiscopus, qui venit post, sedit annos 7, et hujus annos repperimus in libro superiori, inquit Adamus [Ibid. pag. 302 et 303.] ; obiit, et sepultus est in ecclesia S. Mykaelis cum decessore suo, anno Domini 915. Depositio 13 kalend. Januarii habetur, seu die 20 Decembris. Error in annis latet, quum Necrologium Fuldense [Ap. Schannat, tom. II, pag. 471.] et Annales Fuldenses fere coævi [Ap. Pertz, tom. III, pag. 5.] Hogeri mortem referant ad annum 917 et Chronicum Bremense Breve [Ibid. tom. VII, pag. 391.] ei adscribat annos 7, menses 7 et dies 12: incompletos dies fuisse patet ex Adamo. Atque hoc temporis spatio distat dies 9 Maji anni 910 a die 20 Decembris anni 917.

REGINWARDUS,
QUINTUS ARCHIEPISCOPUS HAMBURGENSIS ET OCTAVUS EPISCOPUS BREMENSIS.

[Reginwardus, electus 20 Dec. 817, sepultus est 1 Oct 918.] Reginwardus, ait Adamus [Ibid. pag. 303.] , vix annum unum sedit… Qui depositus in (alii III) kal. Octobris. In kalendas Octobres consentit kalendarium Merseburgense [Ibid. pag. 303, not. 85.] . Chronicum vero Bremense [Ibid. pag. 391.] : Reginwardus sedit menses novem, dies tredecim. Distat a die prima Octobris anni 918 dies 20 Decembris anni 917 mensibus novem, et diebus tredecim cavis. Lappenbergii scriptione de Reginwardo carui.

S. UNNI,
SEXTUS ARCHIEPISCOPUS HAMBURGENSIS ET NONUS EPISCOPUS BREMENSIS.

[S. Unni. electus 1 Oct. 918, obiit anno 936] Ut aliis locis, hic quoque non conveniunt cum his quæ præmiserat indicia temporis, quæ apud Adamum leguntur: Unni archiepiscopus, inquit [Ibid. pag. 303 et 305.] , sedit annos 18. Annos ejus obitumque ut supra (ex Computo Corbeja delato) cognovi… Obiit autem peracto boni certaminis cursu in Scitia, ut scribitur, anno dominicæ incarnationis 936, indictione 9, circa medium Septembris: si enim 18 annos adjicias anno 916, quo secundum Adamum Reginwardus obiisset, non ad annum veniremus 936, sed 934. Verum hæc Adami laus quod maluerit numeros quos reperit simpliciter describere, quam eosdem supputando corrigere. Et quidem numeri illi recti sunt. Ex Chronico enim Bremensi [Ibid. pag. 391.] constat Conradum regem obiisse hujus [pontificis] anno primo; adeoque, quum Conradus, accepto vulnere, perierit die 24 Decembris anni 918 [Necrolog. Fuld. ap. Schannat, tom. II, pag. 471; cfr Art de vérifier les dates, tom. II, pag. 9.] , eodem anno institutum fuisse S. Unnim oportet; et quum Continuator Reginonis Trevirensis [Ap. Pertz, tom. I, pag. 617.] , scriptor sæculi X, et qui eum circa annum 1000 secutus est Annalista Einsidlensis [Ibid. tom. III, pag. 141 et 4.] , atque etiam Annalista Corbejensis [Ibid. tom. III, pag. 141 et 4.] , sæculi XI ineuntis auctor, Adamo consentiant S. Unnim vita functum esse anno 936, manifestum fit Hamburgensem hunc antistitem sedisse annos circiter 18; ita ut in Chronico Bremensi [Ibid. tom. VII, pag. 391.] , in quo legitur sedisse annos 16, menses 11, dies 17, unus exciderit annus.

[40] [die 17 Septembris] Eosdem dies et menses et deficientem hunc annum in suo Computo invenisse videtur Adamus atque hinc collegisse S. Unnim obiisse circa medium Septembris: a 1 scilicet Octobris ad 17 Septembris menses sunt 11, dies cavi 17. Neque a die 17 Septembris ejus obitus dimovendus est, quamquam Ferrarius ex Kalendario et Missali Suecico ejus festum reponat ad diem 15: hoc enim kalendarium et Missale pro Ferrarii infelicissimo more mere phaleræ sunt ad populum; nec differendus obitus S. Unnis in diem 21 Octobris, qua eum primus signavit Molanus et post eum inaumeri alii: id enim pro libitu factum, quod (ut ex additis notis patet) ignoraret præclarus martyrologus qua die esset mortuus sanctus vir aut coleretur; sed servanda, inquam, omnino dies 17 Septembris, quoniam S. Adaldagi tempus id omnino postulat.

S. ADALDAGUS,
SEPTIMUS ARCHIEPISCOPUS HAMBURGENSIS ET DECIMUS EPISCOPUS BREMENSIS.

[S. Adaldagus obiit 28 aut 29 Aprilis 988.] Teste enim Adamo [Ibid. pag. 316.] , S. Adaldagi excessus anno Domini 988 contigit; quocum convenit Necrologium Fuldense [Ap. Schannat, tom. II, pag. 476] , ut recentiora scripta taceam. Sedit. inquit Adamus [Ap. Pertz, tom. VII, pag. 306.] , annos 53: unius codicis librarius correxit in annos 54, quoniam inferius scripsit ipse Adamus [Ibid. pag. 316.] : Adaldagus … migravit ad Dominum anno sacerdotii nobiliter ministrati 54… Obiitque indictione prima, III (alii codies IV) kal. Maji. Chronicum vero Bremense [Ibid. pag. 391.] ei assignat annos 54, menses 7, dies undecim. Manifestum est itaque errores non deesse, et S. Adaldagum sedisse annos 52, menses 7, dies 11, et obiisse die 28 aut 29 Aprilis anni 988. Eum inter prætermissos posuere decessores ad diem 29 Aprilis [Act. SS. tom. III Aprilis, pag. 611.] . Non tamen desunt cultus indicia.

S. LIBENTIUS,
OCTAVUS ARCHIEPISCOPUS HAMBURGENSIS ET UNDECIMUS EPISCOPUS BREMENSIS.

[S. Libentius 29 Aprilis electus, obiit 4 Januarii 1013.] S. Libentius, Libentio, Liavinzo, Luizo, Liavizo, Liebitzo, Lievizon (totidem unius nominis diversæ formæ) secundum Chronicum Bremense [Ibid. pag. cit.] sedit annos 25, menses 10, dies 7; secundum Adamum [Ibid. pag. 316 et 322.] annos 25, … et obiit anno Domini 1013, et sepultus est in medio chori ante gradus sanctuarii; quod factum est pridie nonas Januarii, indictione undecima. Indictio 11 et annus 1013 inter se conveniunt; suffragantur Annales Quedlenburgenses [Ibid. tom. III, pag. 81.] et Albiani [Ap. Langebek, tom. I, pag. 201.] , Helmoldus [Chron. Slavor. lib. I, cap. 17, Ap. Leibnitz, Rer. Brunsw. tom. II, pag. 553.] aliique. Quin etiam his aliisque longe præstans auctoritate, Thietmarus Merseburgensis [Chron. lib. VI, cap. 53, ap. Pertz, tom. III, pag. 831 et 832.] , utpote coævus, fuse sanctam Libentii mortem describit eamque anno 1013 quoque annectit: ita ut annus unus certo abundet in Bremensi Chronico. Mortuum aut sepultum esse S. Libentium pridie nonas Januarii seu die 4 tradit Adamus, consentiente Necrologio Luneburgensi [Cfr Lappenbergius, ap. Pertz, tom III, pag. 832, not. 17.] . Atque ab his nequaquam discedendum, quamquam Bremense Chronicum, assignando S. Libentio menses decem et dies septem, ejus obitum in diem 4 seu pridie nonas Februarii differre videatur et id expressis verbis præter mentem faciat Thietmarus Merseburgensis, scribens [Ibid. pag. 832.] : Dominica dies illuxit, et ille beatus pater, summo pastori gregem sibi subditum manibus elevatis cum spiritu committens, II nonas Februarii defunctus pergit, quo vivens tetendit. Manifesto errore calami Februarius mensis a Thietmaro substitutus est Januario; pergit enim chronographus ille de rebus intra mensem Januarium gestis dicere; et, quod præcipuum est, anno 1013 dies dominica, littera D notata, non in 4 Februarii, sed in 4 Januarii incidit. Jure itaque merito secundum quædam Kalendaria ad hanc diem dixit in opere nostro [Act. SS. tom. I Januarii, pag. 180 et seqq.] de S. Libentio Bollandus: utinam præter Adamum alia quæ postea detecta fuere opera ad manum habuisset! Vitæ enim sanctitate multisque laudabiliter gestis præclarus fuit S. Libentius, clauditque seriem archiepiscoporum Hamburgensium, quorum nomina laterculis sacris inserta sunt. Reliqua Hamburgensium archiepiscoporum chronotaxis ad nos non pertinet.

§ V. Privilegium Joannis X depravatum; confusio synodi Altheimensis et conventus Erfordiensis cum synodo Erfordiensi. Bonorum commutatio.

[Privilegium, S. Unni concessum a Joanne X papa,] Adversus ea quæ hactenus disputavimus plura opponi possent; verum ea omnia negligenda videntur quæ non proxime ad S. Unnim pertineant. Inter ea autem, quæ hujus beatissimi viri gestis implicantur, primo loco venit Joannis papæ X diploma, quod primus edidit Staphorst [Hamburg. Kirchen-Geschichte, tom. I, pag. 278.] , recentius Lappenberg [Hamburg. Urkund. tom. I, pag. 39.] et Migne [Patrologia, tom. CXXXII, col. 813 et 814.] . Ita sonat: Joannes episcopus, servus servorum Dei, dilecto confratri Wenni [al. Unni], venerabili archiepiscopo Hammenburgensis ecclesiæ, tibi tuisque successoribus in perpetuum. Convenit apostolico moderamini pia [al. præ] religione pollentibus benevola compassione succurrere, et poscentium animis alacri devotione impertiri assensum. Ex hoc enim lucri potissimum præmium apud Deum procul dubio promeremur, dum venerabilia loca opportune ordinata ad meliorem fuerint per nos statum perducta. Igitur, quia postulasti a nobis quatenus archiepiscopatum Hammaburgensem totum in integrum tibi tuisque successoribus confirmaremus, sicut a beato Gregorio, Nicolao et aliis prædecessoribus nostris decretum est, inclinati precibus tuis, pallium tibi ex more transmittimus, et quæcumque ab eis ecclesiæ tuæ et antecessoribus tuis data sunt et privilegiis confirmata, nos apostolica auctoritate tibi concedimus et nostro privilegio confirmamus, scilicet omnia quæ generaliter atque specialiter ad eumdem archiepiscopatum pertinent, quæque tui antecessores suis laboribus adquisiverunt, vel etiam quæ ob amorem æternæ patriæ ibi a Christi fidelibus largita sunt vel adhuc largiuntur; cum illis etiam, qui hoc tempore ad Christi fidem conversi sunt, procurante et protegente gratia Dei, videlicet episcopos in omnibus gentibus Suenonum, seu Danorum, Norvegiorum, Island, Scridevinnum, Gronlandon et universarum septentrionalium nationum, necnon etiam in illis partibus Slavorum quæ sunt a flumine Pene ad fluvium Egidore; it aut sub tua tuorumque successorum Hammaburgensis ecclesiæ archiepiscoporum maneant potestate, vel quicquid a nobis * divina favente gratia ab errore per fidei sive hominum, sive locorum ad religionem christianam acquiri pt., tibi tuisque successoribus perpetualiter tenendum, inviolabiliterque retinendum censemus. Et insuper decrevimus nullum archiepiscoporum vel Colloniensium, vel alium quemlibet in tua diœcesi ullam sibi vindicare potestatem et cætera. Caput quoque tuum mitra, quod est insigne Romanorum, permittimus insigniri. Quod siquis huic nostræ auctoritatis privilegio contraire præsumat, anathema sit; qui vero pie observaverit, gratiam et benedictionem consequatur a Domino nostro Jesu Christo. Dat. IV kal. Novembris per manus Leonis sanctæ Romæ sedis cancellarii. Anno Domini Johannis pape primo, indictione VIIII.

[44] [depravatum est.] Hæc epistola, non interpolata tantum, sed et depravata videtur. Nam, ut a clausula exordiamur, indictio IX concurrit tantum cum annis 906, 921 et 936; atqui Joannes X sedit ab exeunte Aprili 914 usque ad finem Maji anni 928 [Art de vérifier les dates, tom. I, pag. 268.] , et Joannes XI a die 20 Martii anni 931 usque ad initium Januarii anni 936 [Ibid. pag. 269.] . Annus itaque primus utriusvis Joannis non concurrit cum indictione IX; quod si indictionem seponas, nil juvaris: mense Octobri anni primi Joannis X currebat annus Christi 914, quo certe S. Unni episcopus non erat; annus vero primus Joannis XI convenit cum anno 931, quo tempore S. Unni jam pridem habebat pallium. Præterea jubentur in S. Unnis potestate manere episcopi in omnibus gentibus Sueonum seu Danorum, Norvegiorum, Island, Scridevinnum, Gronlandon etc., quasi jam creati essent, quum tamen certo certius nulli tunc ibidem essent episcopi. Adeo ut, etiamsi navigatoribus sæculo X ineunte hæ omnes terræ fuissent cognitæ, non tamen consentirem Pertzio [Monum. Germ. tom. II. pag. 765, not. 1.] contendenti adversus Henschenium [Act. SS. tom. I Februarii, pag. 402 et 560.] et Dahlmannum [Ap. Pertz, tom. II, pag. 683, 684 et 699.] SS. Ansgarii et Remberti Vitas in nonnullis codicibus germanicis et aliquot Hamburgensia diplomata in quibus similia leguntur non fuisse interpolata, quum Adalbertus, Hamburgensis archiepiscopus, sub Henrico IV imperatore patriarchatum septentrionis affectababat. Episcopi enim illi certe commentitii sunt; deinde studiosa interpolatorum manus in S. Ansgarii potissimum Vita manifesto deprehensa est; et demum Adamus Bremensis non videtur hæc legisse in exemplari, quod præ oculis habuit; scribit enim hæc tantum [Ibid. tom. VII, pag. 303.] : Cui etiam (S. Unni) papa Johannes decimus, ut privilegium indicat, palleum dedit.

[45] [S. Unni non interfuit concilio Altheimensi, cui assutæ fuere subscriptiones concilii Erfordiensis:] Chronologicæ nostræ deductioni opponi potest præterea argumentum, quo Adamus Bremensis Reginwardi ætatem, S. Unnis decessoris, sibi stabilivisse visus est. Scripsit enim [Ibid. pag. 303.] : Reginwardus vix annum unum sedit. De cujus vita præter nomen aliud nichil ad manum venit. Cum autem successorem ejus concilio apud Altheim interfuisse didicerim, quod habitum est anno Conradi regis quinto, quo Hogerus etiam noster decessit, medium his Reginwardum non vixisse plenum annum deprehendi, nec privilegium ejus uspiam reperire potui. Si Adamo itaque fidem adhibeamus, episcopus erat S. Unni anno ab incarnatione Domini 916, indictione quarta, 12 kal. Octobris, regno autem Chonradi piissimi et christianissimi regis quinto, quum congregata est sancta synodus apud Altheim, in pago Retia, presente videlicet domni Johannis papæ apocrisiario Petro, sanctæ Ortensis ecclesiæ venerabili episcopo: id fere hujus synodi initium, quam ex codice sæculi X, olim ecclesiæ Frisingensis cathedralis, nunc tabularii Monacensis, non ita pridem Pertzius [Monum. Germ. Leges, tom. II, pag. 555 et seqq.] edidit.

[384] Verum in errorem ductus fuit. Adamus vel corrupto aliquo synodorum exemplari vel a Burchardo Wormatiensi. [ut ex rebus et personis ostenditur;] Scilicet capite 37 [Monum. German. Leges, tom. II, pag. 560. Cfr Burchardus, lib. I, cap. 227, Patrologia. tom. CXL, col. 614.] synodi Altheimensis subscriptiones assutæ leguntur apud Burchardum eædem quæ ad Conventum Erfordiensem pertinent, præteritis tantum Burchardo Wirzuburgensi et Tuotone Osneburgensi. Verum quod illæ subscriptiones synodi Altheimensis anni 916 non sunt, tribus ex capitibus colligitur; quorum primum est, canone seu capite 30 [Ap. Pertz, Leges, tom. II, pag. 559.] synodi Altheimensis indicari nullos ex Saxonia concilio illi interfuisse, dum tamen inter illas subscriptiones legitur signum S. Unni Hamburgensis præsulis, Adalwardi Verdensis, Unewanni Paderbornensis, Bernardi Halberstadiensis, Rumaldi Mingardensis et Eberi Mindensis; et soli Osnabrugensis et Hildesheimensis præsules absunt. Secundum argumentum dat canon 39 [Ibid. pag. cit.] , quem Buchardus [Lib. I, cap. 162, Patrologia, tom. CXL, col. 597.] vocat 10, quo Ricuini, Argentinensis episcopi absentia culpatur et quo ad proximam Moguntinam synodum citatur ad præsentiam venerabilis Herigeri archiepiscopi; atqui Ricuini subscriptio venit inter alias illas, uti et Hildeberti, non vero Herigeri, archiepiscopi Moguntini. Tertium momentum petitur ex episcoporum subscribentium ætate. Hildebertus, Moguntinensis archiepiscopus, sedit ab anno 927 ad 936; Robertus Trevirensis a 930 seu potius 931 ad 956; S. Unni Hamburgensis: de eo nobis est quæstio; Adalwardus Verdensis scitur sedisse anno 932; Ricuinus Argentinensis sedit ab anno 913 ad 30 Augusti anni 933; Notingus Constantiensis ab 920 ad 935: Unewannus Paderbornensis ab 915 ad 935; Udalricus Augustanus ab 923 ad 973; Bernardus Halberstadensis ab 926 ad 968; Rumaldus Mingardensis seu Monasteriensis a 922 ad 941; et tandem Everus Mindensis a 922 ad 949 [Cfr Binterim, Geschichte der Deutschen Concilien, tom. I, pag. 281 et seqq.; tom. III, pag. 273 et 274; Gallia Christ. tom. V, col. 788 et tom. XIII, col. 396; Grandidier, Histoire de l'Église de Strasbourg, tom. II, pag. 308 et 309; Chronicum Gotwicense, tom. I, pag. 152.] . Ex his sequitur omnino fieri non posse ut tempore Conradi regis seu anno 916, ut perhibet Burchardus, habita fuerit synodus, cui hi subscripsere episcopi; neque anno 936, ut vult Gallia Christiana [Tom. XIII, col. 396.] ; sed inter annum 930 seu potius 931 (quum Robertus Trevirensis hoc tantum anno ordinatus fuerit atque aliquo signo distingui solerent episcopi electi a consecratis) et mensem Augustum anni 933, quo Ricuinus Argentinensis obiit.

[47] [non fuere celebrata duo concilia in Altheim;] Quæret itaque lector an intra hoc temporis spatium Altheimi altera synodus habita fuerit. Affirmant Mansi [Supplementum Concil. tom. I, col. 1105 et seqq.] , Berardi [Berardi, Canones Gratiani, etc. part. I, cap. 60, tom. I, pag. 433.] , Binterim [Geschichte der Deutschen Concilien, tom. III, pag. 274 et seqq.] aliique. Verum animadvertendum est nullum omnino historicum veterem secundæ ejuscemodi Altheimensis synodi verbum hiscere; nullosque ejus cognosci canones: nam quem obtrudit Mabillonius [Annales Bened. ad an. 936, num. 68, tom. III, pag. 396.] ex codice Farfensi et Berardius ex Decreto Gratiani [Can. 1, caus. 18, quæest. 1.] , is canon 36 est synodi Altheimensis anni 916 [Ap. Pertz, Leges, tom. II, pag. 560.] ; qui vero in editis olim primus erat [Cfr Hartzheim, Concil. German. tom. II, pag. 588.] , et in Pertzii [Leges, tom. II, pag. 555.] editione desideratur (nempe si quis cum uxore etc.), hunc ad verbum canonem 41 esse concilii Triburiensis anni 895 jam pridem animadvertit Mansius [Supplementum Concil. tom. I, col. 1106.] . Deinde argumentum, quo ipse Mansius duo Altheimensia distinguenda esse censet concilia, in depravatione Burchardianæ lectionis fundamentum habet. Quod enim ait alteri præsedisse Petrum, alteri Joannem, ortum est ex eo quod loco auctoritate sancti Petri, Johannisque vicarii ejus, domni papæ, ut genuina habet lectio [Ap. Pertz, Leges, tom. II, pag. 559.] , legit apud Burchardum [Lib. I, cap. 162, Patrologia, tom. CXL, col. 597.] : Auctoritate sancti Petri ego Johannes vicarius apostolici; non itaque Petrus et Johannes fuere legati, sed Petrus Johannis papæ X. Quid ergo? Quod initio innui, nullus dubito quin Burchardus concilio Altheimensi anni 916 assuerit subscriptiones concilii Erfordiensis anni 932; eo inductus quod usus fuit codice Palatino, nunc Romano, in quo synodus Erfordiensis pro parte synodi Altheimensis habita est, ut animadvertit Augustinus Theiner [Disquisitiones criticæ in collectiones, etc. pag. 332 et seqq.] et post eum Pertzius [Leges, tom. II, pag. 554.] . Quæ omnia jam clariori in luce sunt posita, ex quo tempore per codicem Frisingensem sæculi X, supra jam laudatum, licuit hæc omnia accuratius dispicere.

[48] [interfuit S. Unni concilio Erfordiensi anni 932;] Nulli itaque Altheimensi, sed soli Erfordiensi synodo interfuit S. Unni. Ejus hoc est initium secundum codicem illum Frisingensem, nunc Monacensem [Ibid. pag. 18.] : Anno ab incarnatione domini nostri Jesu Christi 932, anno etiam domini Heinrici regis Christianissimi 14, indictione V, sub die kalendarum Juniarum congregata est apud Erphesfurt sancta et universalis synodus, ut rex sapientissimus cum consilio primatum suorum decrevit, inspirante omnium Salvatoris clementia pro utilitate et statu sanctæ matris ecclesiæ. Cujus rei solertiam prudentissimi viri Hiltiberti archiepiscopi studium gubernabat. Nomina duorum aliorum archiepiscoporum et decem episcoporum satis indicavimus supra; aderant alii quoque multi abbates et clerici, quorum non appellantur nomina. Henricum affuisse tradit Burchardus [Lib. XI, cap. 77, Patrologia, tom. CXL, col. 874.] ; et quidem recte, quum Pertzius [Leges, tom. II, pag. 18.] eodem die et anno diplomata ab Henrico Aucupe Erfordiæ data fuisse referat. In ea inquirere operæ pretium non est; sed sponte se offert inter Traditiones Fuldenses [Schannat, Tradit. Fuld. pag. 234] præceptum Henrici, in cujus fine legitur: Datum 3 nonas Junii indictione V, anno Dominicæ incarnationis DCCCCXXXII. Actum in Erpesfurt feliciter. Amen: ita ut die 3 Junii anni 932 seu biduo post inceptam synodum Henricus certo esset Erfordiæ.

[49] [cui affinguntur res plures conventus 935 et synodi Altheimensis anni 916.] Quocirca nolim consentire doctissimo presbytero Binterim [Geschichten der Deutschen Concilien, tom. III, pag. 275, not. 2.] , qui kalendas Junias mutari vult in Julias, quoniam dies 1 Junii anni 932 non erat feria II, qua synodi haberi solebant; verum dies 1 Julii similiter non erat feria II, sed Dominica. Præterea non crediderim legem de celebrandis synodis feria II ita fuisse generalem ut nullas exceptiones admitteret. Utut id est, liquet, quemadmodum animadvertit Pertzius [Leges, tom. II, pag. 18.] , errare Annales Hildeshemiensis [Pertz, Monum. hist. tom. III, pag. 54 et 55.] , Continuatorem Reginonis [Ibid tom. I, pag. 617.] aliosque [Cfr Binterim, etc. tom. III, pag. 275, not. 1.] hanc synodum ad annos 935 aut 936 referentes; nisi potius intelligendi sunt (atque hæc mea sententia) de conventu procerum Erfordiensi, quem pro designando suo successore aliquanto ante mortem suam collegit Henricus; ut testis locuples est Mathildis reginæ biographus [Ibid. tom. IV, pag. 288. Cfr Struvius, Corpus Hist. German. 230.] . Hinc corrige eos qui in Erfordiensi synodo anni 932 de Henrici successore actum esse statuunt [Cfr Falkenstein, Historie von Erfurth, pag. 31.] ; confusione enim manifesta seducti videntur. De festorum et jejuniorum ratione et clericorum continentia quinque canonibus præcepta fuere lata [Ap. Pertz, Leges, tom. II, pag. 18.] . Burchardus [Lib. XI, cap. 77, Patrologia, tom. CXL, col. 874.] caput seu canonem 9 citat de vitandis excommunicatis. Id pro genuino accepit Mansius [Supplem. Concil. tom. I, col. 1117.] ; omisit vero Pertzius, quoniam illud in Frisingensi non repertum est codice, nec in codice Lindani, unde primum in Conciliorum collectiones transiit Erfordiensis illa synodus. Latomus [Catalog. archiep. Mogunt. ap. Menckenium, Scriptt. Germ. tom. III, pag. 470.] , Serrarius [Scriptt. rer. Mogunt. tom. I, pag. 426.] , Falckenstein [Historie von Erfurth, pag. 31.] , Binterim [Geschichten der deutschen Concilien, tom. III, pag. 277.] aliique laudant plurimum hujus synodi patres quod initio se publice in terram demiserint et cleri planxerint peccata. Sed hæc non S. Unnis suorumque in synodo Erfordiensi collegarum laus; sed patrum synodi Altheimensis anni 916: quemadmodum hujus concilii prologus testatum facit [Ap. Pertz, Leges, tom. II, pag. 555.] .

[50] [Commutatio aliquot bonorum in diœcesi Verdinensi.] Quamquam Germaniæ fines, ut inferius videbitur, jam excessisset S. Unni, ad ejus tamen petitionem Henricus Auceps 9 kal. Junii anno dominicæ incarnationis DCCCCXXXV, indictione VIII, ejus regni XVII, Diusburgi diploma dedit, quo confirmaret commutationem factam a S. Unni seu Unnone cum Willario seu Wallerico viro nobili. Quæ episcopalia dederit bona S. Unni non indicantur; tradidit autem præfatus Willarius cum manu Rasmadæ conjugis suæ et Theodulphi filii ejus ad prædictum episcopatum in manum ipsius ecclesiæ episcopi Unnonis et Ulfridi sui etiam advocati quidquid proprietatis in locis Holtgibutli, Holthem, Fokaresha, Niantorp, Omanthorp, Walle, Magulum, Rikinburgi et Damisla nuncupatis habere visus est cum curtibus, ædificiis, mancipiis, terris cultis et incultis et omnibus quæ dici et nominari possunt appendiciis. Ediderunt hanc chartam Maderus [Adami Bremensis, Hist. eccles. append. pag. 204 et 205.] , Lindenbrogius [Scriptt. rer. Septentrion. pag. 129.] , Meibomius [Rer. Germ. tom. I, pag. 739.] , Staphorst [Hamburgische Kirchen-Geschichte, tom. I, pag. 281.] , Lunig [Spicil. eccles. part. I app. pag. 77.] , Leuber [De stapula Saxoniæ, pag. 1588.] , Gundling [De Henrico Aucupe, pag. 311.] aliique. Omnia illa ego loca in episcopatu aut principatu Verdinensi, qui ad orientem seu potius ad Euronotum Bremensis jacebat, sita esse arbitror. In hoc enim tractu, quem pagum Sturmi, Sturmgoë seu Stormuse fuisse arbitror et de quo pauca disserit Godefridus abbas Gotwicensis [Chron. Gotwic. prodr. tom. II, pag. 785.] , dant mihi mappæ geographicæ Holzbuttel, Hottum seu Holthum, Nindorf, Walle, Reichenbostel et Dauelsen, quod forte idem ac Damisla, aliis Dannisla seu Domista: qui vici clauduntur fere omnes triangulo, cujus summitates oppida Rothenburg, Visselhove et Verden. Jacet ulterius prope Zeven vicus Oldendorf, repræsentans forte Omanthorp; citerius ad sinistram Wisuris (Weser) inter Verden et Hoya habes Magelsen, idem forte quod Magulun: sed has divinationes illarum partium eruditis permitto. Quod autem bona acquireret episcopatus Bremensis in diœcesi Verdinensi, nil mirum: habebat ibidem integrum monasterium, de quo inferius.

[Annotatum]

* vobis?

§ VI. Quæ esset rei sacræ conditio in regionibus S. Unni commendatis.

[Quam latus campus pateret S. Unnis laboribus:] Ut autem ad labores apostolicos S. Unnis aliquando deveniamus, ante omnia oculi conjiciendi sunt in vastissimam ejus duplicem diœcesim. Hamburgensis constabat proprie ex Nordalbingia, quam nunc Holstein vocare solemus. Adjuncta vero Bremensis diœcesis Wigmodiam capiebat et Lorgoe, duos pagos ex decem minoribus conflatos, seu ducatum Bremensem et magnam partem Oldenburgensis. Ejus præterea apostolicis patebant laboribus ad Orientem Winedi, videlicet Wagiri, Obotriti, Kycini, Circipani usque ad flumen Panim seu Pene (Peene), id est totum illius ævi regnum Slaviniæ; quod postea dissectum fuit in diœceses Lubeccensem, Racesburgensem et Zwarinensem, mari Barbaro seu Baltico finitimas; aliquando tamen Verdinensi episcopo partem Racesburgensis et Zwarinensis sibi vindicante. Ad septentrionem ejus curas manebat et sollicitudines universa Dania, Norwegia et Suecia cum adjacentibus insulis. In has omnes terras licebat S. Unni non secus ac decessoribus missionarios destinare, episcopatus instituere suæque provinciæ, nullos adhuc habenti suffraganeos, vindicare.

[52] [quæ jam pie in diœcesibus Bremensi et Hamburgensi instituta essent;] Bremensis diœcesis ecclesiis passim instructa erat; presbyteros habebat sat multos et populum longe maxima parte fidelem. Alia omnino conditione erant res in diœcesi Hamburgensi. Medio enim fere sæculo IX a piratis Normannis combustum fuerat Hamburgum et universa diœcesis quatuor tantum habebat ecclesias baptismales. Ad utramque diœcesim tria pertinebant monasteria; Ramsolanum virorum in diœcesi Verdensi, quo translatum fuerat Hamburgense, deleto oppido; Bremense item virorum et Birxinon seu Bassum in comitatu Hoya in diœcesi Bremensi. An quartum fuerit tempore S. Ansgarii aliis inquirendum relinquo. His vero aliud addidit S. Rembertus, videlicet in solitudine Buggin seu Bucken in comitatu Hoya. Neque deerant hospitalia pauperibus excipiendis et peregrinis, saltem in diœcesi Bremensi; quæ valde bene instituta fuisse videntur.

[53] [quid laboratum in Slavinia, Dania et Suecia;] Slavos omnino non neglexerat S. Ansgarius; emptis ex eorum genere pueris aut ex captivitate liberatis, qui fidem catholicam deinceps inter suos spargerent. S. Rembertus vero in ultimas Slaviniæ partes adeoque in insulam Rugiam monachos Corbejenses destinarat, qui magnam incolarum partem seu etiam omnes ad Christiana sacra traduxerant. Uterque tamen præsul multo magis in Dania laborarant, admirabilem ubique colligentes messem, Sleswici et Ripæ constructis ecclesiis. In Suecia quoque, maxime in ea interiori regni parte quæ lacui Mellaro (Malarsee) adjacet, ipsi eorumque adjutores fidei semina sparserant, fructu non pœnitendo, et Bircæ surrexerat ecclesia. Verum licet gravia experti fuissent tempora Ansgarius et Rembertus, graviora forsan manserunt eorum decessores.

[54] [quanta dein passa Hamburgensis et Bremensis diœcesis a Slavis et Ungaris;] Præ cæteris infesti fuerunt Magyares; tribus vaga Finnorum aut Calmucorum, ex Asia prolapsa in orientales Europæ plagas, atque Ungri, Hungari et Hunni dicti, quod huic genti feris moribus esset similis. Incredibile dictu quantum ab his passa universa Germania ab anno 899 ad 911. Irruerunt in Saxoniam anno 906, vastantes ecclesias, presbyteros dispergentes. Rediere anno 915; quibus alii, totidem divinæ vindictæ flagella, accesserunt, scribente Adamo Bremensi ad annum 916 [Ap. Pertz, tom. VIII, pag. 303.] : In diebus illis immanissima persecutio Saxoniam oppressit, cum hinc Dani et Sclavi, inde Behemi et Ungri laniarent ecclesias. Tunc parochia Hammaburgensis a Sclavis et Bremensis Ungrorum impetu demolita est. Pertineantne ad id tempus, an ad annum 919, quo Ungari Saxoniam denuo vastasse in Annalibus Corbejensibus [Ap. Pertz, tom. III, pag. 4.] leguntur, ea quæ ab Adamo Bremensi ad annum referuntur 916, haud satis video. Verumtamen, sive initio episcopatus S. Unnis acciderint, sive paucis annis ante, ea tamen narranda hoc loco: In diebus illis, inquit ille [Ibid. tom. VII, pag. 303.] , grande miraculum fertur a posteris Bremæ contigisse. Ungros scilicet incensis ecclesiis sacerdotes ante altaria trucidasse, clerum vulgo mixtum aut impune occisos aut ductos in captivitatem. Tunc etiam cruces a paganis truncatæ, ludibrio habitæ; cujus signa furoris usque ad nostram ætatem duraverunt. Sed Deus zelotes, cujus passio ibi derisa est, incredulos abire non passus est inultos. Nam subita et mirabilis orta tempestas a semicremis ecclesiarum tectis scindulas * elevavit, quas in faciem atque ora paganorum rotans, dum fugæ præsidium quærunt, aut in fluvium præcipitari compulit aut in manus civium concludi. Hæc Bremensis et Hamburgensis ecclesiarum facies brevi ante aut brevi postquam eas regendas suscepit S. Unni.

[55] [in Slavinia pia semina in superstitionem mutata; Slavorum non oblitus S. Unni.] Sparsa per Slaviniam et maxime per insulam Rugiam fidei semina oppressa fuerant omnino, et religio versa in superstitionem. Nam sanctum Vitum (sunt Helmoldi presbyteri, diligentissimi sæculi XII scriptoris, verba [Ap. Leibnitzium, Scriptt. rer. Brunswic. tom. II, pag. 543.] ) in cujus commemorationem Corbejenses missionarii oratorium apud eos fundaverant, et quem nos martyrem ac servum Christi confitemur, ipsi pro Deo venerantur, creaturam anteponentes creatori. Nec est aliqua barbaries sub cælo, quæ Christicolas ac sacerdotes magis exhorrent; quos jam pridem expulerant. Solo nomine S. Viti gloriantur, cui etiam templum ac simulacrum amplissimo cultu dedicaverunt, illi primatum deitatis specialiter attribuentes. In Slavorum gratiam parum aut nihil laborasse diceres S. Unnim, si pressius adhæreres verbis Helmoldi [Ibid. pag. cit.] , scribentis non carere admiratione quod dignissimi præsules et evangelici prædicatores, Anscarius, Reimbertus et sextus in ordine Unni, quorum in conversione gentium ingens claruit studium, Slavorum curam tantopere dissimulaverint, ut nec per se, nec per ministros aliquem in eis fructum fecisse legantur. Hæc de SS. Ansgario et Remberto non esse satis accurata ex his quæ num. 24 diximus satis constat; nisi de fructu stabili et firmo locutus sit Helmoldus. Neque sanctus Unni omnino Slavorum oblitus fuisse videtur; quum, teste Adamo Bremensi [Ap. Pertz, tom. VII, pag. 306.] , ferant Adaldagum, S. Unnis in episcopatu Hamburgensi successorem, etiam doctrina et miraculis celebrem, Sclavorum populos eo tempore prædicasse, quo noster Unni ad Scythas legatus exstitit, seu post annum 931. Neque licuit S. Unni diu ante illuc destinare missionarios, quum nulla nisi martyrii spes affulgeret; sed mutata est aliquantum rerum species et forma, postquam anno ab incarnatione Domini 929, indictione II, 2 nonas Septembris, feria VI, oriente sole, facta est pugna valida juxta flumen, quod vocatur Alpia, contra Sclavos; in qua prostrati sunt de paganis 120 milia, captivi vero 800; uti traditur in Annalibus Corbejensibus [Ibid. tom. III, pag. 4.] .

[56] Daniæ et Sueciæ non minus misera erat facies. Dania, [Daniæ et Sueciæ misera facies, quum eo ivit S. Unni.] quæ olim principem habuerat Christianum, jam pridem sub alio gemebat jugo. Nobis hoc scire sufficiat, ut Adami [Ibid. pag. VII, pag. 303.] verbis utar, omnes adhuc paganos fuisse, ac in tanta regnorum mutatione vel excursione barbarorum christianitatem in Dania, quæ a sancto Ansgario plantata est, aliquantulam remansisse, non totam defecisse. Per Henrici Aucupis victoriam portam illic denuo apertam fuisse evangelio ex eodem Adamo novimus. Sed maximis hæc res involuta jacet tenebris: quas a nobis depulsum iri nequaquam confidimus; ad aliquid tamen conandum ratione operis cogimur.

[Annotatum]

* laminas e ligno fissili

§ VII. De Wurmio Hardecnuto Daniæ rege, ejus regni amplitudine, Henrici Aucupis victoria et opportunitate annuntiandi iterum apud Danos evangelii.

[Daniæ rex erat Wurmius, at constat ex cippis; uxor Thyria; filius Haraldus Blaatand,] Tunc scilicet temporis virum quemdam, cui apud Danos erat nomen Gorm, Wrm seu Wurm, latine Vermis, regno Daniæ potitum esse res indubia est. Ejus tumulus necnon uxoris Thyræ etiamnum superest; his concepta verbis epigraphe [Ap. Olaum Wormium, Danica monum. pag. 332 et 333; ap. Stephanium, Not. in lib. X Saxonis Grammatici, pag. 204.] : Haralter kunugr bad kaurva kubl dausi est Gurm fadur sin aug est Thiurui mudur sinasa. Haraltr kesor van Tanmaurk alla aug Nurvieg aug tini folk kristo; id est, Haraldus rex jussit exstrui hunc tumulum in memoriam Gormonis patris sui et thyræ matris suæ. Haraldus cæsar acquisivit Daniam, totam et Norvegiam et earum incolas ad fidem Christianam convertit. Alius lapis habet [Ap. Stephanium, pag. 204.] : Gurmur kunugr kubl dusi est Turui kunu sina Tanmarkar but; latine: Gormo rex posuit tumulum hunc Tyræ uxori suæ, Daniæ ornamento. Utramque inscriptionem non recens figmentum, sed genuinum antiquitatis monumentum habent jure merito antiquarii [Cfr Dahlmann, Geschichte von Dännemark, tom. I, pag. 84.] : quamquam aliter visum sit Grammio in Notis ad Meursium et Torfæo in Trifolio, idcirco a Langebekio [Scriptt. rer. Danic. tom. I, pag. 51, not. g.] recte vapulantibus. Sane jam anno 1186, quo Sueno Aggonis scribebat, duo primi (nam duobus cippis prima inscriptio insculpta est habebantur ab ipso Haraldo filio erecti. Ait enim [Hist. reg. Daniæ, ap. Langebekium, tom. I, pag. 51.] : Ut autem præcluis illa regina (Thyra) cum rege marito omnes ætatis suæ annos complesset, Haraldus Blaatand, filius superstes, qui et regni exstitit hæres, juxta ritum gentilium, in tumulis gemellis et paribus, quasi illustribus mausoleis, secus regis curiam in Jelling utrumque parentem fecit humari. Neque aliter Saxo Grammaticus, ejusdem sæculi XII historicus: Post hæc, inquit [Lib. X, num. LIX, pag. 184.] , Thyra, Danicæ majestatis caput, absumpta est. Cujus corpus Haraldus … non longe a patris tumulo sepulturæ mandavit… Ubi nunc quoque sacrarium perspicere est, duorum conjugum socialibus bustis intersitum. Sacrarii Jellingensis et circumpositorum locorum imaginem dedere Wurmius et Stephanius. Quocirca, etiamsi volueris illos cippos Haraldi jussu non fuisse positos, antiquissimos tamen esse fatendum est, quum jam sæculo XII ita de illis scriberetur.

[58] Originem Wurmii ejusque avorum potentiæ indagare nolim. [Danici regni, quod Wurmius hereditate accepit, limites septentrionalis, orientalis,] Ex stirpe Ragnari Lodbrochii, cujus maxime filii tot tantasque clades sæculo IX Angliæ et reliquæ fere Europæ intulerunt, eum ortum esse consentiunt tabulæ genealogicæ antiquæ. Sigurdus Ormioga seu Anguioculus, Ragnari filius, traditur Gothiam insularem (insulam Selandiam?) et omnes insulas minores, Scaniam quoque et Hallandiam obtinuisse [Cfr Torfæus, Series reg. Daniæ, pag. 375 et 396.] ; atque hæc satis concordant cum his quæ illo ipso æxo Wulstanus dixit regi Ælfredo Magno [Præfatio ad traduct. Orosii ab Aelfredo rege in linguam Saxonicam, ap. Spelman, Aelfredi Magni Vita, app. VI, pag. 207; ap. Langebekium, Scriptt. rer. Dan. tom. II, pag. 118.] , videlicet se discessisse Hætho (Sleswico) et spatio quinque dierum et noctium Trusum (Drausen, ad Elbingam fluvium, in Prussia [Cfr Langekius, tom. II, pag. 120, not. h.] ) appulisse, navigio semper velificante et a dextris sibi semper fuisse Wandaliam et a sinistra Langlandiam, Lollandiam, Falsteram et Sconiam; omnes autem has regiones ad Danemarchiam pertinere; ulterius etiam naviganti a sinistris esse Burgendalandiam (Bornholm); quæ regem haberet proprium; post Burgendalandiam se avicinasse ad terram dictam Blekingam (ad etesias Sconiæ) et ad Meoram (littus orientale Sueciæ) et Eowlandiam (adjacentem insulam) et Gotlandiam (insulam) a sinistris; et has terras ad Suiones pertinere: (and thas lande hyrath to Sueon;) ita ut Blekinga et Burgendalandia regni Danici limes orientalis esset et Smalandia et Westgothia septentrionalis.

[59] [meridionalis et occidentalis:] Alios limites assignat Otherus, alter ejusdem ævi explorator, cujus narratus calamo quoque excepit rex Ælfredus. Otherus enim ille, ex Halgolandia seu septentrione Norvegiæ Sleswicum seu Hæthum pergens, postquam prope Sciringes-heal in Westfoldia [Cfr Ynglinga Saga, cap. 50, ap. Snorronem Sturlæum, edit. Peringskiöld, tom. I, pag. 56, Cfr tamen Langebekius, tom. II, pag. 113, not. z.] (quam ab aliquibus [Cfr Von Spruner, Atlas, tab. 50.] ad occidentem sinus Christianopolitani collocari video) venisset, ad sinistram habebat Iralandiam (Inlandiam seu Ionlandiam?) et circumpositas insulas, ad dexteram Jutlandiam septentrionalem; quam appellat Gotland, Dani Islandique veteres Reidgotolandiam [Cfr Torfæus, Series regum Daniæ, pag 86 et seqq. Langebekius, tom. II, pag. 117, not. n; Reuterdahl, Ansgarius, pag. 36, Berlin, 1837.] ; inferius demum Sillandiam seu Jutlandiam meridionalem: Dixit insuper, inquit Ælfredus rex [Ap. Spelmannum, Vita Aelfredi Magni, pag. 207; ap. Langebekium, tom. II, pag. 115 et seqq.] , se a Sciringes-heal quinque dierum navigatione appulisse ad portum, quem vocant Hæthe; qui positus est inter Winedos, Saxones et Anglos: et Danorum est ditio: (and hyrth hit on Dene). Inter illuc navigandum a Sciringes-heal fuit illi a sinistra Danemarkia (Hallandia et Sconia) et a dextra per cursum triduanum Oceanus, et biduum antequam ad Hæthe pervenisset, ad dextram habuit Gotlandiam (Jutlandiam septentrionalem) et Sillandiam (Jutlandiam meridionalem) et insulas non paucas (Samsöe, Fyen, Taasing, Arröe etc.). Has regiones incoluerunt Angli, priusquam huc (in Britanniam) venerunt. Et eodem biduo erant illi a sinistra insulæ illæ, quæ ad Danemarkiam pertinent; ita ut pars maris, quæ Kattegat, et fretum, quod majus Belt vocari solet, necnon fretum quod inter insulas Taasing et Langeland est, regni Danici limes esset australis; mare vero Holsaticum et Meclenburgicum limes meridionalis; adeoque præsens Dania extra regnum Danicum jacebat, prout erat constitutum adulto sæculo IX. Cujus essent insulæ Westgothiæ, omittit Otherus; non quod nihil ibi esset de ditione Danica (Danholm enim adhuc pristinæ suæ conditionis nomen retinet), sed potius quod earum pars, ut tradit Ericus Gustavus Geyer, recentior Sueciæ historicus [Hist. de Suède, traduite par de Lundblad, tom. I, pag. 49, Bruxelles, 1845.] , esset Norwegiæ, altera pars Sueciæ et demum tertia pars Daniæ; quin etiam ipsa Danholmia aliquando ita divisa est in tres partes [Cfr Limites inter Daniam et Sueciam, ap. Olaum Wormium, Regum Daniæ series duplex, pag. 39. Cfr Dahlmann, Geschichte von Dännemark, tom. I, pag. 140.] .

[60] [bellicosus Wurmius id auget utraque Jutlandia et aliquot insulis.] Id Danicum, quale descripsimus, regnum obtigit Warmio; qui avita ditione nequaquam contentus, in illam partem Daniæ, quæ tunc Reidgotalandia, jam vero Jutia nuncupatur, adversus regem quemdam, Gnupam dictum, cum exercitu profectus est; quem post aliquot prælia occidit, et regnum ipsius in suam potestatem redegit. Deinde expeditionem suscepit contra regem quemdam, nomine Silfraskallium; ac cum eo aliquoties conflixit, semper victor; tandemque regem illum occidit. Postea in interiora Jutiæ pergens, omnes reges ad Sleswicum usque devicit et magnam partem Vindlandiæ sibi subjecit. An vero hinc orta jura, quæ olim in Meclenburgicum ducatum affectarent reges Daniæ [Cfr Jo. Beehr. Rer. Meelenb. lib. VIII cap. 5, col. 1535.] , hujus loci non est inquirere. Multa prælia contra Saxones gerebat et rex potentissimus evasit. Hæc biographus Islandicus Olafi Trygwinæ, citatus a Torfæo [Sereis regum Daniæ, pag. 444 et 445.] ; cujus lectio multo melior est quam quæ edita est a Peringskiöldio [Heims Kringla. pag. 224.] . Hinc in Knytlinga Saga cap. 32, quam Dahlmannus [Geschichte von Dännemark, tom. I, pag. 67] , de historia Daniæ optime meritus, hanc in rem adducit, multorum regnorum potitus dicitur Wurmius; hinc fabula illa quam narrat Saxo Grammaticus [Lib. IX, cap. 58. pag. 179.] , Thyram ei nubere non prius voluisse quam Daniam (intelligit utramque Jutlandiam) sub dotis nomine recepisset; hinc alia fabula, quam Haraldi Härfager seu Pulchricomi, regis Norvegiæ, historia exhibet, Gidam Erici Hordalandiæ princips filiam, respondisse Haraldi legatis sibi ejus non prius placiturum matrimonium, quam ille plena potestate Norvegiam teneret; quali quidem imperio potiretur Wurmius Daniæ rex atque Ericus Upsalensium: quamquam id matrimonium, ut arbitratur Dahlmannus [Histor. Forschungen, tom. I, pag. 350.] , ante Wurmii victorias celebratum fuisse videatur: verum ex fama, quæ his verbis qualemcumque originem dedit, argumentum nostrum petitur.

[61] [Scriptores Germani ipsum Wurmium,] Porro ille potiendarum regionum seu potius prædandarum ardor in Wormium aliquando Henrici Aucupis victricia arma commovit. Testem habemus Widekundum Corbejensem, scriptorem æqualem: Cum autem, inquit [Lib. I, cap. 40. ap. Pertz, tom. III, pag. 435.] , omnes in circuitu nationes subjecisset Henricus, Danos, qui navali latrocinio Fresones incursabant, cum exercitu adiit vicitque; et tributarios faciens, regem eorum nomine Chnubam baptismum percipere fecit. Hunc Chnubam, aliis Knutum, Cnutonem seu Hardeknutum, eumdem esse ac Wurmium ostendemus inferius. Non aliter Thietmarus Merseburgensis, chronographus suppar: Insuper, inquit [Lib. I. cap. 9, ap. Pertz, tom. III, pag. 739.] , de Henrico disserens, Northmannos et Danos sibi obtemperantes fecit, et ab errore pristino revocatos, cum rege eorum Cnutone hos Christi jugum portare edocuit. Annalista Augiensis [Ap. Pertz, tom. I, pag. 69.] et secundum eum Continuator Reginonis [Ibid. pag. 617.] , non secus ac Widekundus, uterque coævus: Henricus rex, ajunt, regem Abodritorum et regem Danorum efficit christianos; quæ verba Chronographus Saxo, sæculi XII scriptor, annalibus suis inseruit, subdens [Ap. Leibnitz. Access. hist. tom. I, pag. 153.] : Ingressus namque Daniam cum exercitu, regem nomine Wrm vicit. Hos descripsere alii complures, quorum præcipuos ex Struvio [Corpus, Hist. German. pag. 227 et 228.] cognoscere est.

[62] [quamvis plures obnitantur,] Non hæc placuere omnibus: alii voluere Henricum numquam cum exercitu penetrasse in Daniam, multo minus vectigales fecisse ejus incolas; ab eo victos fuisse tantum prædones aliquot, dum Frisiam, duce Knuto Dana-ast, Wurmii filio natu majore, depopularentur: alii vectigales factos esse Danos concedunt, non quod ipse rex Wurmius victus fuerat, sed quod clade, filio suo in Frisia inflicta, territus in gravissimas pacis conditiones consenserat: quam explicationem laudat Münterus [Kirchen Geschichte von Dännemark, tom. I, pag. 349.] : alii, quo nomine non recentiores tantum, verum etiam antiquiores tum septentrionales tum Germanos historicos et chronographos intelligo, duce Adamo Bremensi, nedum velint Wurmium umquam Christo fidem suam obligasse, contra eum hostem fuisse infensissimum: alii demum, qui concedunt Henricum debellasse Danos in patria terra, multa quærunt de his quæ tum egerit. Atque hæc jam ad trutinam vocanda.

[63] [ab Henrico Aucupe victum fuisse tradunt. Wurmii agnomen Hardecnut seu Cnut sumptum pro nomine.] Imprimis animadverti velim hæc Adami verba: Apud Danos eo tempore Hardecnuth Wrm regnavit, crudelissimus, inquam, vermis: ex quibus constat sæculo XI exeunte Wurmium Danis (nam ab episcopo Dano se hæc omnia accepisse tradit Adamus ipsemet) binominem habitum fuisse; ita ut Wurmius esset nomen, quemadmodum ex lapide sepulcrali et libris Islandicis aliisque habemus, et Hardecnuth cognomen seu agnomen; sive id genitivum fuerit (pleraque nempe scripta Danica et Islandica patrem ejus Hardecnuth appellant), sive agnomen nugatorium aut proprium, quale plerisque septentrionalibus heroibus adhæsit. Porro non semel factum est ut exteræ gentes duplici illa appellatione in errorem venirent, agnomen seu cognomen pro nomine accipientes: cujus rei exemplum manifestissimum est Raghenar-Lodbrog, seu Villose braccatus, ita dictus quod braccas (brog) villosas (lode) [Cfr Spelmannus, Vita Aelfredi Magni, pag. 13.] seu ex pelle caprina pro more nautarum septentrionalium gereret [Cfr Augustin Thierry, Hist. de la conquête d'Angleterre, tom. I, pag. 98, édit. Bruxelles.] ; at Raghenarius ille ab exteris non vocatur suo nomine; sed unum agnomen passim in usu est. Asser, scriptor Anglus sæculi X, eum appellat Lodebrochum [Annal. rer. Gest. Aelfredi ad an. 878, edit. Wise, pag. 33.] ; Joannes Bromptonus Lothebrochum [Chronic. pag. 804.] ; Adamus Bremensis Lodparchum [Lib. I, num. 39, ap. Pertz, tom. VII, pag. 298.] ; Guilielmus Gemeticensis Lothrocum [Lib. I, cap. 5, ap. Chesnium, Scriptt. rer. Normann. pag. 218.] et poetæ Normanni sæculi XII Benedictus [Chronique des ducs de Normandie, tom. I, pag. 26, 27 et 198, Paris, 1836.] et Wace [Roman de Rou, tom. I, pag. 11.] Lotrocum; ita ut dubium sit utrum Raghenarii nomen apud eas gentes, quas tot afflixit cladibus, innotuerit [Cfr Dahlmann, Geschichte von Dännemark, tom. I, pag. 63.] . Quin etiam in scriptis Islandicis solo suo agnomine aliquando indicatur [Florus Danicus, pag. 191.] . Quis itaque miretur Wurmii agnomen, videlicet Hardecnutum, Cnutum, seu Chnupam, magis notum fuisse Germanis? quin etiam Hardecnutum visum esse Adamo, Vito Beringio [Corpus Hist. German. pag. 228.] et Struvio [Cfr Snorro Sturlæus, Heims Kringla, tom. I, pag. 223, edit. Peringskiöld.] nomen, Wurmium agnomen?

[64] [Credibile non est Germanos ignorasse regem Daniæ,] Animadverti velim secundo fieri omnino non posse ut Germani confuderint filium regis cum ipso rege, quandoquidem cum hoc ipso de gravissimis rebus, de tributo videlicet annuo, de limitibus et de libertate christianæ fidei pacti fuerunt. Hæc quidem omnia negare libuit aliquot historicis Danis: [quem vectigalem fecerant] verum quid fidei historicæ supererit, si seponere liceat Widekundum, Annalistam Augiensem et Continuatorem Reginonis, scriptores æquales, Thietmarumque Merseburgensem, historicum supparem, hæc aperte satis, ut vidimus, tradentes? si nullius frugis sit Luitprandus, similiter coævus, atque his quidem usus verbis [Antapodosis, lib. III, cap. 5, num. 21, ap. Pertz, tom. III, pag. 306.] : Primus etiam hic (Henricus Auceps) Danos subjugavit sibique servire coegit; ac per hoc nomen suum multis nationis * celebre fecit; et inferius, loquens de Hugone rege Italiæ seu comite Arelatensi: Nec minus, inquit [Lib. III, cap. 13, num. 47, pag. 314.] , etiam Henricum, quem supra memoravimus, regem fortissimum, multis collatis muneribus amicum sibi effecerat; cujus ex hoc apud Italos nomen maxime tunc clarebat, quod Danos, nulli ante subjectos, solus ipse debellaret ac tributarios faceret. Quid quod ipsi antiquissimi scriptores Dani, quamquam tristium suæ gentis fatorum vix meminisse soliti sunt, non omnino hanc prætermiserunt cladem? Sueno enim, Aggonis filius, scriptor sæculi XII, in ore Thyræ, Wurmii uxoris, ponit hæc ad legatos Germanos verba [Hist. reg. Daniæ, ap. Langebekium, tom. I, pag. 50 et 51.] : Ut brevi concludam eloquio, A TRIBUTARIÆ SERVITUTIS jugo forti dextera Danos propediem emancipabo, nullam prorsus subjectionis reverentiam vobis exhibitura. Re quidem vera originem hujus subjectionis paulo superius [Ibid. pag. 48.] inde deducit Sueno, quod Otto imperator Daciam sibi fecerat tributariam; sed Ottonis nomen, qui post Wurmii mortem regnavit et qui temporibus Haraldi Blaatand, Wurmii successoris et filii, Danos devicit, positum esse loco Henrici, jam pridem observatum est [Cfr Dahlmann, Geschichte von Dännemark, tom, I, pag. 70.] . De religione modo audiemus Thietmarum; de limitibus dicemus inferius.

[65] [cum universo populo, etiam insularum.] Animadvertatur tertio loco hæc ad totam Daniam pertinere, et nequaquam ad angulum aliquem Jutlandiæ, quem Cnutus Dana-ast ab avo materno accepisset. Sane in avi hæreditatem se intrudisse Wurmii filii leguntur apud Saxonem Grammaticum [Hist. Danic. lib. IX, cap. 58, pag. 180.] ; verum hic, dum id narrat, non statuit Klackharaldum, Jutlandiæ iarlum, patrem Thyræ fuisse; quæ genealogia magis placuit Islandis [Cfr Snorro Sturlæus, tom. I, pag. 224, edit. Peringskiöld.] ; sed Edelredum Angliæ regem: adeoque hanc hæreditatem in septentrionalibus Angliæ partibus positam fuisse diserte affirmat: nemo vero, quod norim, qui Klackharaldum Wurmii socerum fecit, litteris mandavit illi successisse Cnutum Dana-ast et Haraldum Blaatand. Cæterum non de angulo aliquo sermonem esse posse, sed de universa Dania, vel ex hoc solum patet, quod Thietmarus Merseburgensis, postquam Henrici victoriam Danicam memorasset, continenter dicit de sacrificiis humanis, apud Lederum (Leyre) prope Roskild in Selandia, quæ tunc civitas erat regia, usitatis, et hanc suam orationem his concludit verbis [Ap. Pertz, tom. III, pag. 740.] : Quam bene rex noster fecit, qui eos a tam execrando ritu prohibuit: ita ut remotissimi quoque Dani Henrici leges subiverint, quum eorum vicit regem!

[66] [Hujus belli videtur fuisse occasio deprædationes in Frisia factor.] Quarto considerandum est loco, Henrici victoriam fuisse omnino singularem, quandoquidem, ut ex Luitprandi ore accepimus, apud Italos ejus nomen maxime tunc clarebat, quod Danos, nulli ante subjectos, SOLUS IPSE DEBELLARET ac tributarios faceret; ita ut admitti non posse videatur turbam solummodo prædonum, quantacumque demum fuerit, in Frisia deletam fuisse. Sæpius enim ante Henrici ævum integra hujuscemodi agmina debellata fuerant; quibus etiam regii præerant filii. Quocirca si supponas victoriam in Frisia relatam fuisse, statuas saltem cum chronographo Frisone [Eggerics Beninga, Hist. van Oostfriesland, num. 66, ap. Matthæum, Vett. analecta, tom. IV, pag. 90 et 91.] ipsum captum fuisse regem; ipsam Daniam subjectam et evangelii lumine collustratam; nec regem prius emissum e vinculis quam se Christi disciplinæ docili animo se crediturum sponderet. Verum multo tutius fides dabitur Adamo [Lib. I, cap. 48, num. 59, ap. Pertz, tom. VII, pag. 304.] narranti Henricum ingressum esse Daniam et primo impetu terruisse Wurmium; quam narrationem Albertus Stadensis, Helmoldus aliique [Ap. Struvium, pag. 228.] sequuntur; quin etiam ipse Dahlmannus [Geschichte von Dännemark, tom, I, pag. 71.] : ita ut deprædatio Danorum in Frisia dederit Henrico causam invadendi Daniam.

[67] [Hardecnut, Cnut et Chnub idem agnomen.] Quocirca siquis secum reputet Wurmio agnomen fuisse Hardecnutum; non singulare esse ut reges Dani agnomine suo indicentur potius a scriptoribus exteris quam suo nomine; cladem universæ genti Danicæ ab Henrico impactam fuisse; Germanos cum eorum rege esse pactos de tributo aliisque gravissimis rebus; atque hæc narrari a scriptoribus Germanis coævis eisque historicis egregiis: quomodo, hæc siquis secum consideret, non statuet Wurmium ipsummet fuisse victum, eum ad christiana sacra transiisse et esse Chnubam seu Cnutonem, de quo Widekundus et Thietmarus? Ut hæc elevent, dicunt nomen Chnubam non esse Cnutonem, multo minus Hardecnutum: verum nil manifestius quam quem Widekundus vocat Chnubam eumdem esse ac Cnutonem, qui apud Thietmarum legitur; deinde utrique voci eadem inest significatio, quum Chnub et Cnut, germanice Knopf et Knott, æque nodum significent; et demum ipse Adamus vocat alicubi [Lib. I, cap. 40, num. 50, ap. Pertz, tom. VII, pag. 301.] ex ore regis Sueini Chnob et Gurd, quorum nomen vulgare est Knutus et Giurdus [Cfr Torfæus, Series reg. Daniæ, pag. 430 et 436.] . Neque major difficultas posita est in differentia quæ inter Hardecnutum cedit et Cnutum: nam ipsi Dani veteres [Cfr Saxo Grammaticus, lib. IX, cap. 54, pag. 178; Sueno Aggonis, cap. 2, ap. Langebekium, tom. I, pag. 48, etc.] Cnutum seu Canutum nude vocant eum, qui aliis [Langfedgatal, ap Langebekium, tom. I, pag. 6; Series triplex reg. septentr. ibid. pag. 11, etc.] est Hardecnutus.

[68] [Wurmius ad fidem conversus est.] Opponunt præterea Adamum [Lib. I, cap. 47 num. 61, ap. Pertz, tom. VII, pag. 304.] testem esse S. Unnim crudelissimum Worm pro ingenita flectere nequivisse sævitia ad sacra christianorum: sed potior est auctoritas Annalistæ Augiensis, Continuatoris Reginonis, Widukindi aliorumque affirmantium regem Danorum ad fidem fuisse conversum, atque exemplo Chronographi Saxonis præstat fidem iis obligare quam Adamo.

[69] [Henricus vicit Danos anno 831.] Quo hæc facta sint anno varia est tum antiquorum tum recentium narratio. Albertus Stadensis [Ap. Kulpisium, tom. III, pag. 221 et 222.] hæc ad annum reponit 921; Eggericus Beninga [Hist. van Oostfriesland, ap. Matthæum, tom. IV, pag. 90.] seu ejus interpolator ad 923; Marianus Scotus [Ap. Pertz, tom. VI, pag. 554.] ad 930; plurimi ad 931; Annales Corbejenses [Ibid. tom. III, pag. 4.] ad 944; Widukindus [Ibid. pag. 435.] post subjectas omnes in circuitu nationes; qua nota designari annum 935 Sigebertus Gemblacensis [Ibid. tom. VI, pag. 347.] arbitratus est; Dahlmannus [Geschichte von Dännemark, tom. I, pag. 69.] vero ad annum 934: quo reapse Henricum Danos vicisse autumat, auctoritate Annalium Corbejensium ductus. Struvius [Corpus Hist. Germ. pag. 227.] autem assentitur Annalistæ Saxoni [Ap. Pertz, tom. VI, pag. 596 et 597.] narranti Danos Henrici armis superatos et a pristino errore revocatos anno 926, eorum vero regem ad christianam fidem venisse anno 931. Ast nec Dahlmanni, nec Struvii placet sententia; non illius, quoniam Annales Corbejenses coævi non sunt, et Widukindus absque ullo temporis indicio extra eventuum seriem Henrici de Danis victoriam annotavit, quod forte ei non constaret de anno; non Struvii, quandoquidem Annalista Saxo pro libitu seu conjectura ad unum annum Thietmari verba, ad alterum Adami Bremensis retulisse videatur. Præstat itaque Annales Augienses [Ibid. tom. I, pag. 69.] coævos sequi, in quibus ad annum 931 legimus: Heinricus rex reges Abodritorum et Normannorum efficit christianos et profectus est in Galliam (immo Franciam [Cfr Continuator Reginonis, ap. Pertz, tom. I, pag. 617.] et quidem Orientalem ad Eberhardum Conradi I fratrem). Atque hos Annales primus omnium secutus est Continuator Reginonis [Ibid. loc. cit.] , coævus ipsemet, et post eum complures alii, quos recenset Struvius [Corp. Hist. Germ. pag. 227 et 228.] . Et sane, quum S. Unni anno 936 diem obierit, quis intelligat eum intra annum unum rem christianum restituisse in Dania, trajecisse in Sueciam et Bircæ quoque aliquid posuisse laboris? Atque eo tamen rediguntur, qui anno 934, et multo magis, qui anno 935 Henrici victoriam reponunt!

[70] [Controversiæ de marchione,] Quoniam autem jam pridem intellectum fuerat a barbarorum fide nil firmi sanctique exspectari posse, nisi ad Christiana traducerentur sacra et militari præsidio cohiberentur, cavit Henricus ut utrique rei quam primum consuleretur. Henricus victor, inquit Adamus [Lib. I, cap. 46, num. 58, ap. Pertz, tom. VII, pag. 304.] , apud Sliaswich, quæ nunc Heidiba dicitur, regni terminos ponens, ibi et marchionem statuit et Saxonum coloniam habitare præcepit. Quo pertinent quæ inferius tradit idem historicus: Cum (Canuto Magno), inquiens [Lib. II, cap. 93, num. 54, pag. 325.] , rege Danorum sive Anglorum, mediante archiepiscopo (Hamburgensi Unwano) fecit pacem (Conradus cæsar). Cujus etiam filiam (Cunigundam) imperator filio suo (Henrico) deposcens uxorem, dedit ei civitatem Sliaswig cum marcha, quæ trans Egdoram est in fœdus amicitiæ; et ex eo tempore fuit regum Daniæ: quæ anno 1027 aut 1035 acta sunt [Cfr Dahlmann, tom. I, pag. 71 et 108.] . Et alibi idem Adamus [Lib. IV, cap. 221, num. 13, pag. 373.] : Primi ad ostium prædicti sinus (Kattegat) habitant in australi ripa versus nos Dani, quos Juddas appellant, usque ad Sliam lacum. Unde incipiunt fines Hammaburgensis parochiæ.

[71] [limitibus et colonia Saxonum.] De his Adami verbis commentarii conscripti sunt quam plurimi. Qui Henrici victoriam negarunt aut fere inanem fecerunt, hæc plane negarunt omnia. Sed his missis, autumat Dahlmannus [Geschichte von Dännemark, tom. I, pag. 70.] , reapse Henricum, qui in Slavorum quoque et Hungarorum finibus præsidium militare sub marcæ nomine instituerat, redintegrasse marcam quæ forte a Carolo Magno ordinata fuerat; et certe, ut volunt, exstabat anno 828: hanc sitam fuisse inter Sliam et Egdoram, ita tamen ut non minueretur regnum Danicum, neu marca illa Sleswicum et districtum forte Swansen complecteretur. Alii autumant Sleswici situm mutatum; atque hanc civitatem, quæ nunc ultra Sliam est, olim citra fuisse; et vicum Haddeby, citra Sliam situm, quum manifesto sit vetus Hetheby, hujus rei perenne indicium esse. Volunt quoque coloniam Saxonum nullam ab Henrico Sleswicum traductam fuisse, atque hanc opinionem hinc ortam esse quod Adami tempore multi Saxones habitarent in hac civitate; verum eos a pristinis mercatoribus originem duxisse. Equidem timeo ut in his satis habeatur ratio eorum, quæ, teste ipso Adamo [Lib. II, cap. 4, num. 3, ap. Pertz, tom. VII, pag. 306.] , paucis post Henrici Aucupis mortem annis acciderunt, scilicet Danos, bellare molitos, apud Heidibam legatos Ottonis cum marchione trucidasse, omnem Saxonum coloniam funditus extinguentes; ad quam rem ulciscendam regem cum exercitu statim invasisse Daniam transgressumque terminos Danorum, apud Sliaswig olim positos, ferro et igne vastasse totam regionem usque ad mare novissimum, quos Nortmannos a Danis dirimit et usque in præsentem diem a victoria regis Ottinsund dicitur. Sed nostra minus interest in hæc quærere, quum parum aut nihil ad S. Unnis labores, qualiscumque demum fuerit hujus anguli conditio, hæc faciant: cæterum obscura sunt quam maxime.

[Annotatum]

* nationibus

§ VIII. De S. Unnis in Dania et Suecia laboribus; de situ Bircæ, ubi obiit; edenda Vita; pia Danorum et Suecorum in suos apostolos sensa.

[S. Unnis labores in Jutia; convertit regulum Frothonem et ecclesias aliquot restituit;] Adamus attingit potius quam explicat quid inter Danos S. Unni peregerit; videlicet collegisse multitudinem credentium, ordinasse per singulas ecclesias sacerdotes, lucratum esse prædicatione sua Haroldum regis filium; cui, quamquam nondum baptizato, abiens ad insulas et Sueciam, novum gregem commendavit. Præterea ipsum regem Wurmium, cui agnomen Cnutus seu Hardecnutus, ab eo ad fidem conversum esse statuimus supra, quamquam id neget Adamus. Insuper in Veteri Fragmento Islandico, quod seorsim [Ap. Langebekium, tom. II, pag. 29.] et in Historia Olafi Trygvinii apud Snorronem Sturlaeum [Edit. Peringskiöld, pag. 221; ap. Torfæum, Series regum Daniæ, pag. 404 et seqq.] legitur, adhuc alia habemus: Tunc a nato Christo nongenti anni transacti sunt. Post septemdecim autem annos (anno 918) Huno episcopus ad Bremam Saxoniæ consecratus est. Duodecim annis post (anno 931) Henricus, qui primus eo nomine imperator erat, in Daniam movit, Danos et blanditiis et minis ad Christum perduxit, nec destitit antequam veram fidem recipere promiserunt. Postea Huno episcopus regem Frothonem adiit, qui tum in Jutia regnabat eumque ac populum baptizavit. Tunc templa, quæ destructa erant, Heidabyæ et Ripis reædificata sunt. Etiam tum Arhusii templum exstructum est. (Intelligit templum S. Trinitatis Liefbergense prope Arhusium [Cfr Pontoppidanus. Annal. pag. 56 et Theatrum Daniæ, tom. I, pag. 346; Huitfeld, Chronic. Aarhus. pag. 98; Sums Critisk. Hist. tom. III, pag. 810 et 816; Münter, Kirchengeschichte von Dännemark, tom. I, pag. 351.] ; quod alii tempore S. Popponis post S. Unnis mortem constructum autumant [Andr. Vellejus in not. ad Adam. Brem. lib. II, cap. 56; Pontoppid. Theatr. pag. 364.] : res obscura satis.) Post quod (adeoque post S. Unnis mortem) Frotho rex, hominibus Romam missis, hortatu Agapeti papæ tres episcopos in Jutiam inaugurari fecit. Heredus ad Ileidabyam, Lifdagus ad Ripam et Rimbrandus ad Arhusium consecrati sunt. Hoc factum est anno dominicæ incarnationis nongentesimo quadragesimo octavo, duodecimo regni Ottonis Magni anno.

[73] [difficultas orta ex abolitione regulorum in Jutia.] Re quidem vera Frotho ille, in Jutia regnans, difficultatem facessit: quæ ut tollatur, innuit Langebekius [Tom. II, pag. 49, not. o.] ejus loco Wurmium ejusque filium Haraldum intelligendos esse; alii censent eum regem fuisse vicarium eumque jam ante fidei elementis in Anglia imbutum fuisse [Suhms Critisk Hist. af Dänn. tom. III, pag. 816.] ; alii eum iarlum seu comitem fuisse Jutlandiæ [Cfr Münter, Kirchengeschichte von Dännemark, tom. I, pag. 351; Gebhardi, Geschichte von Dännemark, tom. I, pag. 405.] ; aliique demum iarlum hunc cum reliquis Jutlandiæ potius delendum esse autumant [Dahlmann, tom. I, pag. 78, not. 2.] . Equidem non video quomodo negari possit illi Fragmento vim inesse et auctoritatem historicam; quum Saxo Grammaticus [Lib. IX, cap. 40, pag. 178.] quoque, quamquam de adjunctis omnibus non consentiat, ejusdem Frothonis meminerit necnon legationis, quam ad Agapitum pontificem destinavit. Dandum sane eum regem non fuisse Jutlandiæ, quum certo certius ea Wurmio et dein Haraldo Blaatand filio tunc temporis paruerit. Verum quid obstat eum regem fuisse vicarium, comitem aut iarlum? Ajunt quidem iarlorum potestatem a Wurmio sublatam fuisse, ut universum regimen, nullis aliis intermediis, penes se esset: quam sententiam iis stabiliunt locis, quos supra num. 60 indicavimus. Verum hæc non videntur eo usque urgenda; et certe id genus conclusionum cedit apertis testimoniis.

[74] [S. Unni peragrat insulas et Sconiam:] S. Unni, Auctore Adamo, postquam Evangelium seminasset per Daniam et probatis presbyteris hanc sacram concredidisset segetem, Haraldi, regis aut regii filii (non enim constat quo tempore patri suo successerit), fultus adjutorio et legato seu virorum principum comitatu, omnes Danorum insulas penetravit, evangelizans verbum Dei gentilibus, et fideles, quos invenit illic captivatos et a prædonibus Danis in servitutem redactos, in Christo confortans. Clanculo et maxima prudentia ad gentiles prædicasse S. Unnim asserit Münter [Kirchengeschichte von Dännemark, tom. I, pag. 351 et 352.] ; maxime in Selandia, ubi Leiderensia sacrificia ex pactis cum Henrico Aucupe conditionibus tollenda erant, et in Fionia seu insula Fyen, cultu deæ cujusdam olim celeberrima. Prudenter egisse virum, spiritu Dei plenum, quis dubitet? Sed clanculo prædicasse non est credibile, quum comitatus ei adesset regius. Nemo ante S. Unnim in his insulis fidem propagarat, quum Roricus, cujus favore et auxilio nitebatur S. Ansgarius, nullum in regnum Daniæ orientale, quale supra descripsimus, haberet imperium [Cfr Dahlmann, tom. I, pag 66 et 67.] : ita ut, Deo providente, atroces Wurmii victoriæ, quibus Daniæ regnum occidentale orientali adjunxit, non minus valuerint ad ecclesiæ extendendam ditionem quam Henrici Aucupis felicia arma. Insularum nomine Sconiam quoque ab Adamo intelligi videtur, sive scripserit [Lib. IV, cap. 214, edit. Maderi, pag. 142.] : Sconia insula est ultima fere pars Daniæ, undique cincta mari, præter unum terræ brachium, quod ab oriente continens Suediam disterminat a Dania; sive [Edit. Pertz, tom. VII, pag. 370.] : Sconia est pars ultima Daniæ, fere insula etc. Omissa enim controversia an Adamus Sconiam numero insularum Daniæ capere soleat [Cfr Dahlmann, tom. I, pag. 67.] , contextu satis evidens est S. Unnim insulas peragrasse et peninsulas, quum ante suum in Sueciam abitum evangelico lumine Daniæ regnum perlustrarit.

[75] [marino itinere petit Sueciam,] Non terrestri itinere sed marino in Sueciam profectus est, quoniam in illo terræ tractu, quo Sconia a Suecia dividitur, sunt profundi saltus montesque asperrimi, inquit Adamus [Lib. IV, cap. 214, ap. Pertz, tom. VII, pag. 370.] , per quos a Sconia in Gothiam necessario iter agitur, ut dubites utrum levius sit marino discrimine terrestre periculum vitare, an istud illi præponere. Iter marinum præterea spatio temporis fiebat multo brevius: nam, teste Adamo [Ibid. cap. 237, pag. 380.] , est iter ejusmodi, ut a Sconia Danorum per mare velificans quinto die pervenias usque Sictonam vel Bircam; (juxta enim sunt); quo S. Unni pergendum erat; si vero per terram eas a Sconia per Gothorum populos et civitatem Scaranem, Telgas et Bircam, completo mense pervenies Sictonam.

[76] [iterum apertam, ignotis de causis evangelio] Quærunt quoque scriptores quid ei in Sueciam viam straverit, quum hæc non eidem cui Dania pareret regi. Æstimat Münter [Kirchengeschichte von Dännemark, tom I, pag. 352.] facilem se præbuisse regem Sueciæ, ut Germanis, quos inter et Suecos erat nonnullum commercium, placeret. Probabilis conjectura: cui tamen siquis aliam prætulerit, non repugnabo; videlicet impedimenta prædicationi evangelicæ multo minus a Suecis ipsis objecta fuisse quam a prædonibus Danis; ita ut quam primum hi fuerint cohibiti, maxima pericula sublata visa sint; adeoque non e rationibus politicis Suecorum, sed e clade Danorum et felici eorumdem ad meliora conversione repetendam esse opportunitatem, quam S. Unni capessiverit. Verum satius forte est ab his inquirendis abstinere.

[77] [Birca, ubi appulit S. Unni,] In Sueciam quum venit S. Unni appulit Bircam; quod celebre erat tunc temporis emporium et præcipua regni civitas. Eo quoque appulerat S. Ansgarius: cujus occasione quædam de hoc oppido quæsivit Henschenius noster [Act. SS. tom. I Februarii, pag. 401.] , sensitque Bircam fuisse sitam in ea lacus Mällari insula, quæ etiamnum Biorca dicitur aut in vicinia versus Sigtunam. Post alios multo copiosius de eodem argumento dixit Langebekius [Scriptt. rer. Danic. tom. I, pag. 444.] , arbitratus Bircam esse vel ipsam antiquam Sigtunam (veteres enim duas distinxisse videntur), vel Sigtunæ antiquæ portum aut castrum; antiquam autem hanc Sigtunam in insula Biorka positam fuisse; adeoque detecta fuisse aliquot rudera, desertæ hujus civitatis vestigia, testantur complures, quin etiam eorumdem imagines ediderunt. Verum aliis pauciora hæc visa sunt rudera quam ut florentissimi olim oppidi censeri queant indicia [Cfr Reutherdahl, Ansgarius oder der Anfangspunkt des Christenthums in Schweden, übers. von Mayerhoff, pag. 207.] . Quocirca hæc nil moratus, Geyer [Hist. de Suède, tom. I, pag. 62 et seqq. edit. Bruxell.] statuit Bircam quidem esse antiquam Sigtunam, sed non in insula Biorca exstitisse, verum proxime ad præsentem Sigtunam: juxta enim sunt, inquit cum Adamo [Ap. Pertz, tom. VII, pag. 381.] , Birca et Sigtuna: adeo ut sententia Geyeri sit Bircam et Sigtunam non magis fuisse a se invicem dissitas quam antiquam et hodiernam Romam.

[78] [non videtur Sigtunæ adhæsisse,] Verum timeo ne nimis urgeat hæc Adami verba: Juxta enim sunt, maxime si legatur integer locus, quem paulo supra recitavimus. Adamus enim terrestre ex Sconia ad Sigtunam describens iter, tres stationes designat Scaranem (Skara), Telgas (Telje) et Bircam. Jam vero quemadmodum nemo recte dixerit Terracina iri Romam per Velitras, Albanum et Montem Cælium, ita non recte dixisset Adamus a Sconia iri Sigtunam per Scaranem, Telgas et Bircam, nisi aliquo spatio Birca dissita fuisset a Sigtuna. Simile argumentum insitum est scholio 138 ad librum IV seu descriptionem insularum Aquilonis, ubi Adamus, loquens de Adalwardi episcopi Sigtunensis itinere: Tunc etiam, inquit [Ibid. pag. cit.] , occasione itineris DIVERTIT Bircam, quæ nunc in solitudinem redacta est, ita ut civitatis vestigia vix appareant; quare nec tumulus sancti Unni archiepiscopi inveniri potuit: quis enim Adalwardum occasione itineris Sigtuna Bircam divertisse ferat, si altera alteri adjacuerit civitas? Quocirca, quum Adamus scripsit eas juxta esse, nil aliud voluit quam iter marinum ad unam longius non fuisse quam ad aliam. Non itaque adhærere ausim Geyero; multo minus Sprünero, qui in mappa sui Atlantis historici XLIX Bircam ad septentrionem Sigtunæ posuerit, quamquam apertissime adversatur Adamus, terrestre ex Sconia describens iter.

[79] [sed posita in lacus Möllari insula.] Præplacet itaque Henschenii, Langebekii aliorumque sententia, qui Bircam in insula Biorca posuere, non tantum quod cum Adami verbis ejus situs satis conveniat, quod nomina similia sint, quodque ibidem reperta fuerint nonnulla rudera (quamquam non multa exspectanda essent, quum olim Sueci, ut ipse Geyerus [Hist. de Suède, tom. I, pag. 91.] recte tradit, e ligno fabricas suas construerent), verum etiam quod ita ferre videatur Suecorum traditio. In Veteri enim Chronico Sueciæ prosaico, lingua patria conscripto, plura loca ex Adamo inserta sunt, in quibus de Birca agitur, et ubique ejus loco legitur [Then Gamble Suenske Crónica, ap. Fant, Scriptt. rer. Suecie. pag. 245.] Biorkööl; quod tantum valet ac Birca insula. Eo itaque Messenius, de tribus vetustis Sueciæ emporiis agens, ex Chronico Noricorum transtulit hæc verba [Ibid. pag. 242.] : Birka han laa vppa ena öö in Mælar, som hether Birköö, id est: Birca sita fuit in insula lacus Mælari, quæ Birköö dicitur. Similiter [Ap. Fant, pag. 256, col. 2.] in Chronico Suecico Rythmico Minori Birca appellatur Biörkö; quod etiamnum hujus insulæ nomen est. Item in Breviario Sueco, forte Scarensi, anno 1498 Nurnbergæ impresso, Birca dicitur jam Birchoe, jam Byrkö [Ap. Langebekium, tom. II, pag. 634 et 636.] . Neque aliter sæculo XVI Olaus Petri, qui passim in suis Chronicis Suecis [Svenska Chrónica, ap. Fant, pag. 231.] Bircam vocat Biörcköö seu Byrcköö. Quin etiam suffragatur vulgare nomen antiqui juris Sueci, quod tempore Olaï Petri sæpe dicebatur Byrcköö rätt seu Jus insulæ Bircæ, ut ille idem testis est [Ibid. pag. 233.] : adeo ut ille errarit qui nudis archæologorum divinationibus acceptam referat sententiam, qua Birca et, si placeat [Cfr Langebekius, tom. I, pag. 444 et seqq.; Geyer, Hist. de Suède, tom. I, pag. 62 et seqq.; Reuterdahl, Ansgarius, pag. 205 et seqq. etc.] , vetus Sigtuna in insula Biorca statuitur.

[80] [Annum unum et dimidium videtur S. Unni in Suecia prædicasse.] Quamdiu Bircæ et circumcirca evangelium prædicarit S. Unni non omnino incertum, quoniam fere constat quo anno eo devenerit. Scribit scilicet Adamus [Lib. I, cap. 47, num. 62, ap. Pertz, tom. VII, pag. 304.] post obitum sancti Ansgarii annis 70 neminem doctorum ausum esse Bircam pertingere, præter solum, ut legimus, Rimbertum. Quum autem, ut supra num. 26 ostendimus, S. Ansgarius diem obierit initio mensis Februarii anni 865, hinc sequitur S. Unnim in Sueciam appulisse anno 935; ita ut intra annum perfecisset legationis suæ ministerium, cum tandem, ut loquitur Adamus [Lib. I, cap. 49, num. 64.] , redire disponeret, sed apud Bircam ægritudine correptus ibi fessi corporis tabernaculum deposuit, circa medium mensem septembrem anni 936. Consentio itaque omnino Olao Rosenio, qui in Tractatu juris publici de episcopis regni Suionici Romano-Catholicis [Pag. 8.] (quos ibidem sæpius, parcat Deus! appellat idololatras aliisque onerat probris) scribit S. Unnim anno uno et dimidio populum, Christi tantum non prorsus oblitum, fideliter docuisse: verum dissentio prorsus ab eo ibidem tradenti S. Unnim, abdicato munere archiepiscopali, perrexisse in Sueciam; quandoquidem fidei inter Suecos prædicatio pars muneris archiepiscoporum Hamburgensium esset. Sed hæc raptim. Neque fusius dicendum de alio Suecorum aliquot errore, confundentium S. Unnonem episcopum Scarensem, qui in Chronico Sueco rythmico Scarensi [Biscop. Brynolphs Rimchrönica, ap. Eric. Benzelium, Monum. vet. eccl. Suegothic. pag. 72.] ex Anglia illuc post S. Sigfridum evangelium intulisse legitur, cum S. Unni seu Unnone Hamburgensi: ut enim recte advertit Ericus Benzelius [Ibid. pag. 215 ad calc. coroll. III.] , eos diversos esse temporis et loci circumstantiæ clare definiunt.

[81] [Scripta de S. Unni.] Quoniam vero, ut § 1 diximus, nulla affulget spes alicubi adipiscendæ S. Unnis Vitæ, conscriptæ a laborum et itineris socio Sigeberto Corbejensi, jam damus Vitam excerptam ex libro I Gestorum Hammaburgensis ecclesiæ pontificum, quæ circa annum 1075 Adamus, Bremensis canonicus et scholarum magister, collegit. Absolutissima editione Lappenbergii [Ap. Pertz., tom. VII, pag. 303 et seqq.] utemur. Complures alii de S. Unni scripsere; sed Adamus fere omnibus unicus fons fuit. Juverit paucis indicasse auctores alios præcipuos. Primus ordine est Helmoldus, presbyter Rosoviensis in diœcesi Lubecensi, qui, quod S. Gregorius Turonensis pro Francis, Ven. Beda pro Anglis et Saxonibus, quod Adamus Bremensis pro Danis, Suecis et Norwegis præstitere, ipse pro Slavis fecit, anno 1168 [Cfr Pagius, Critica ad. an. 1168, num. 22.] absolutis Slavorum Chronicis, seu Historia conversionis Slavorum. Ejus opus edidere plures; nos editione Leibnitzii usi sumus superius. De S. Unni agit libro I, capp. 6 et 8 [Scriptt. Brunswic. tom. II, num. 8, pag. 543, 544, 545.] . Albertus Stadensis integro sæculo posterior est, ejusque Chronicum plurium quoque curis prodiit in lucem. In editione Kulpisii aut Schilteri (hic nempe nil aliud egit quam aliquot novas paginas anno 1702 addere duobus voluminibus anno 1685 excusis) de S. Unni fit sermo ad annum 915, 921 et 936 [Scriptt. rer. German. a Carolo M. ad Fredericum III, tom. II, pag. 208, 211, 212, 213.] . Tertio circa medium sæculum XV Henricus Wolteri, canonicus S. Ansgarii Bremensis, scripsit Bremense Chronicum, quo paucis quæ Adamus de S. Unni reliquerat complexus est; id edidit Meibomius [Rerum German. tom. II, pag. 8.] . Venit deinde alter Albertus, illo longe melior, videlicet Crantzius, anno 1517 vita functus. His egregio ordine et latinitate optima donavit quæ apud Adamum de S. Unni repererat, eaque libro III, capp. V et VI, suæ Metropoleos [Metropolis, sive Hist. eccles. Saxoniæ, pag. 154 et seqq. Coloniæ, 1574.] inseruit. Brevius encomium debemus Johanni Otthoni Lunæburgensi, illigatum Catalogo episcoporum et archiepiscoporum Bremensium; quem ad annum 1580 deductum primus edidit Menckenius [Scriptt. rer. Germ. tom. III, col. 779.] . Baronius [Annal. eccles. ad an. 917, num. 1 et seqq.; 930, num. 1; 932, num. II; 936, num. VIII.] quoque Adami vestigiis inhærens, S. Unnis non omisit laudes. Messenius, cujus Scondiæ illustratæ tomus IX Historiam Sanctorum et præsulum complectitur, ei quoque insertam voluit S. Unnis seu B. Unnonis Vitam [Scondiæ illust. tom. IX, cap. 14, pag. 8 et 9.] . Neque aliter Vastovius [Vitis Aquilonaris, pag. 16 et seqq. edit. Benzelii.] in celeberrimo suo de Sanctis septentrionalibus opere.

[82] [Pia sensa protestantium in suos apostolos, maxime in S. Ansgarium.] Sed hic sistendum; nam ab recentioribus scriptoribus monasticis et ecclesiasticis, necnon ab historicis Germanicis, maxime septentrionalibus, puta Bremensibus, Hamburgensibus, Danis, Suecis, Norwegis et Islandicis celebrantur S. Unnis merita; quemadmodum effuse quoque ab iisdem, quamquam protestantes sint, laudantur SS. Ansgarii et Remberti incredibiles labores, nec minori sedulitate, quam a nobis adhiberi solet, inquiritur in ea omnia quæ ad eorum ecclesiasticos honores pertinent [Cfr Reuterdahl, Ansgarius, pag. 221 et 222.] . Adeoque Reuterdahl [Ibid. loc. cit.] libellum de S. Ansgario seu de initiis religionis Christianæ apud Suecos, (quem anno (ni fallar) 1836 suecico sermone edidit, anno vero 1837 germanico idiomate Mayerhoff,) his claudit verbis: In regione (Dania), in qua S. Ansgarius præcipue laboravit, jure merito ejus nomen passim notum est. Paucis abhinc annis egregii nostri ultra fretum vicini festive coluerunt ejus memoriam. Hoc ipso anno universa surrexit Suecia et millenarium tuum honorem celebrat, o prime septentrionis apostole, pie et fidelis prædicator divini Christi evangelii! Vivat tuum inter nos nomen mille adhuc annos, doceatque nos nil beatius ab hominibus possideri posse quam fidem sensumque christianum! Neque hæc sane vana eis verba visa sunt. Et quidem, si animabus interfectorum propter verbum Dei et propter testimonium quod habebant innotuit olim nondum judicatum esse a Domino sancto et vero nec vindicatum sanguinem suum de iis qui habitabant terram [Apocal. cap. 6, V. 19.] et necis suæ causæ exstiterant; quis non confiderit per Dei misericordissimi opem illa quoque Suecorum pia vota a S. Ansgario intellecta fuisse, atque hunc per motionem divinæ gratiæ iterasse pro Danis et Suecis preces, quas vivus et moriens, similiter cum Dei auxilio, pro eorum fudit salute? Fovere pergant illi talia in S. Ansgarium animi sensa et in reliquos patriæ suæ apostolos, intelligantque Sanctorum cultum, quem ecclesia catholica probat, non aliis in rebus esse positum! Intelligant universim aliam non esse nostram doctrinam quam S. Ansgarii, quem pium et fidelem prædicatorem divini Christi evangelii appellant! Sed hæc Dei gratia est odia restinguere, temere adversum nos susceptas opiniones tollere et vinculo caritatis hominum conjungere animos, ut unus sit pastor et unum ovile.

VITA S. UNNIS, HAMBURGENSIS ARCHIEPISCOPI,
Ex libro I Adami Bremensis secundum editionem Lappenbergii.
S. Unnis episcopales et apostolici labores inter medias ærumnas et difficultates.

Unnus archiepiscop. Hamburgensis (S.)

AUCTORE ADAMO BREMENSI.

[S. Unni, ad archiepiscopatum Hamburgensem promotus,] Unni archiepiscopus sedit annos 18 a. Annos ejus obitumque ut supra b cognovi. Memoriæ traditum est a fratribus, cum Reginwardus transisset, Leidradum, Bremensis chori præpositum, a clero et populo electum c. Qui, hoc Unni pro capellano d utens, ad curiam venit. Rex autem Conradus, divino (ut creditur) Spiritu afflatus, contempta Leidradi specie, parvulo Unni, quem retro stare conspexerat, virgam pastoralem optulit. Cui etiam papa Johannes decimus, ut privilegium e indicat, palleum dedit. Erat autem vir, sicut in electione ac transitu ejus videri potest, sanctissimus; pro qua sanctitate Conrado et Heinrico regibus familiaris et reverendus permansit. Unde et ita versu depingitur:

Principibus notus Unni fuit ordine nonus f.

[2] [diu a propagando Evangelio impeditus fuit;] In diebus suis Ungri non solum nostram Saxoniam aliasque cis Rhenum provincias, verum etiam trans Rhenum Lotharingiam et Franciam demoliti sunt g. Dani quoque, Sclavos auxilio habentes, primo Transalbianos Saxones, deinde cis Albim vastantes, magno Saxoniam terrore quassabant h. Apud Danos eo tempore Hardecnudth Wrm i regnavit, crudelissimus, inquam, vermis et christianorum populis non mediocriter infestus. Ille christianitatem, quæ in Dania fuit, prorsus delere molitus, sacerdotes Dei a finibus suis depulit, plurimos quoque ille per tormenta necavit.

[3] [sed dein per Henrici Aucupis victorias,] At vero Heinricus rex, jam tunc a puero timens Deum et in ejus misericordia totam suam habens fiduciam, Ungros quidem multis gravibusque præliis triumphavit k; itemque Behemos et Sorabos, ab aliis regibus domitos, et ceteros Sclavorum populos uno grandi prælio ita percussit, ut residui, qui fere pauci remanserant, et regi tributum et Deo christianitatem ultro promitterent l.

[4] [maxime de Danis,] Deinde cum exercitu ingressus Daniam, Wrm regem primo impetu adeo perterruit, ut imperata se facere mandaret et pacem supplex deposceret m. Sic Heinricus victor apud Sliaswich, quæ nunc Heidiba dicitur n, regni terminos ponens, ibi et marchionem statuit et Saxonum coloniam habitare præcepit o. Hæc omnia, referente quodam episcopo Danorum p prudenti viro, nos veraciter ut accepimus, sic fideliter ecclesiæ nostræ tradimus.

[5] [gentiles adire potuit.] Tunc beatissimus archiepiscopus noster Unni, videns ostium fidei gentibus apertum esse q, gratias Deo egit de salute paganorum, præcipue vero quoniam legatio Hammaburgensis ecclesiæ r, pro temporis importunitate diu neglecta, præveniente misericordia Dei et virtute regis Heinrici, locum et tempus operandi accepit. Igitur nichil asperum et grave arbitrans subiri posse pro Christo, latitudinem suæ diœcesis per se ipsum elegit circuire. Secutus est eum grex universus, ut ajunt, Bremensis ecclesiæ, pastoris boni absentia mæsti, secumque et in carcerem et in mortem ire parati.

[6] [Promovit itaque fidem in Dania] Postquam vero confessor Dei pervenit ad Danos, ubi tunc crudelissimus Worm diximus regnasse, illum quidem pro ingenita flectere nequivit sævitia; filium autem regis Haroldum s sua dicitur prædicatione lucratus. Quem ita fidelem Christo perfecit, ut christianitatem, quam pater ejus semper odio habuit, ipse haberi publice permitteret, quamvis nondum baptismi sacramentum percepit. Ordinatis itaque in Regno Danorum per singulas ecclesias sacerdotibus t, Sanctus Dei multitudinem credentium commendasse fertur Haroldo. Cujus etiam fultus adjutorio et legato, omnes Danorum insulas u penetravit, evangelizans verbum Dei gentilibus, et fideles, quas invenit illic captivatos x, in Christo confortans.

[7] [et dein ivit Bircam in Suecia.] Deinde vestigia secutus magni prædicatoris Ansgarii, mare Balticum remigans, non sine labore pervenit ad Bircam y. Quo jam post obitum sancti Ansgarii annis 70 nemo doctorum ausus est pertingere, præter solum, ut legimus, Rimbertum. Ita persecutio nostros retinuit. Birca est oppidum Gothorum, in medio Suevoniæ positum, non longe ab eo templo, quod celeberrimum Sueones habent in cultu Deorum, Ubsola dictum z: in quo loco sinus quidam ejus freti, quod Balticum vel Barbarum dicitur, ad boream vergens, portum facit barbaris gentibus, quæ hoc mare diffusi habitant, optabilem, sed valde periculosum incautis et ignaris ejusmodi locorum. Bircani enim pyratarum excursionibus, quorum ibi est magna copia, sæpius impugnati, cum vi et armis nequeunt resistere, callida hostes aggrediuntur arte decipere. Qui sinum maris impacati per centum et amplius stadia latentium molibus saxorum obstruentes, periculosum æque suis ac prædonibus iter meandi fecerunt. Ad quam stationem, quia tutissima est in maritimis Suevoniæ regionibus, solent omnes Danorum vel Nortmannorum, itemque Sclavorum ac Semborum naves, aliique Scithiæ populi aa pro diversis commerciorum necessitatibus sollempniter convenire.

[8] [ubi pristinos christianos ad ecclesiam reduxit.] In eo portu confessor Domini egressus, insolita populos appellare cœpit legatione. Quippe Sueones et Gothi bb, vel si ita melius dicuntur Nortmanni propter barbaricæ excursionis tempora, qua paucis annis multi reges cruento imperio dominati sunt cc, christianæ religionis penitus obliti, haut facile poterant ad fidem persuaderi. Accepimus a sæpe dicto rege Danorum Suein dd, tunc apud Sueones imperitasse quemdam Ring cum filiis Herich et Edmund ipsumque Ring ante se habuisse Anund, Bern, Olaph, de quibus in Gestis sancti Anscharii ee legitur, et alios quorum non occurrit vocabulum. Et credibile est athletam Dei Unnim eosdem reges, quamvis non crediderint, adisse eorumque licentia verbum Dei per Sueoniam prædicasse. Meo autem arbitratu, sicut inutile videtur, eorum acta scrutari qui non crediderunt, ita impium est præterire salutem eorum qui primum crediderunt, et per quos crediderunt. Sueones igitur et Gothi, a sancto Ansgario primum in fide plantati iterumque ad paganismum relapsi, a sancto patre Unni sunt revocati. Sufficit hoc scire, ne, si plura dicimus, mentiri velle dicamur. Melius enim est, ut ait beatus Ieronymus ff, vera dicere rustice, quam falsa diserte proferre.

[9] [Ibidem, reditum parans, moritur;] Perfecto autem legationis suæ ministerio, cum tandem redire disponeret, evangelista Dei apud Bircam ægritudine correptus, ibidem fessi corporis tabernaculum deposuit. Anima vero, cum multo animarum triumpho stipata, cælestis patriæ capitolium semper lætatura conscendit. Tunc discipuli pontificis exequias ejus cum fletu et gaudio procurantes, cetera quidem membra sepelierunt in eodem oppido Birca, solum caput Bremam reportantes, quod decenti honore condiderunt in ecclesia sancti Petri coram altari. Obiit autem peracto boni certaminis cursu in Scitia, ut scribitur, anno dominicæ incarnationis 936, indictione 9, circa medium Septembris. Hic est annus Ottonis Magni primus, a transitu sancti Willehadi primi Bremensis episcopi 148 gg.

[10] [aliis episcopis exemplo est.] Eia vos episcopi, qui domi sedentes, gloriæ, lucri, ventris et somni breves delicias in primo episcopalis officii loco ponitis; respicite, inquam, istum pauperem seculi et modicum, immo laudabilem magnumque sacerdotem Christi, qui, nuper tam nobili fine coronatus, exemplum dedit posteris, nulla temporum vel locorum asperitate vestram pigriciam excusari posse: cum per tanta pericula maris et terræ feroces aquilonis populos ipse pertransiens, ministerium legationis suæ tanto impleret studio, ut in ultimis terræ finibus expirans animam suam poneret pro Christo.

ANNOTATA.

a Factus est S. Unni episcopus mense Decembri anni 918 et extinctus est die 17 Septembris anni 936.

b Ut supra cognovi, scilicet ex Computo Corbeja Bremam delato. De hoc dictum est in Commentario prævio numm. 17 et 18.

c De hac electione pluribus fuit dictum § II Commentarii prævii.

d Capellani episcopalis officium tunc temporis non minimum: vicariis generalibus, quos nunc dicimus, capellani illius ævi fere æquales.

e Id privilegium, interpolatum et deturpatum, dedimus § V.

Similia epigrammata aliquot aliis quoque Bremensibus et Hamburgensibus episcopis inscribuntur, more apud Græcos multo magis quam apud Latinos usitato. Partem dedisse tantum videtur Adamus, ut ex Henrici Wolteri Chronico Bremensi [Ap. Meibomium, Rer. Germ. tom. II, pag. 28.] patet. Habes hic:

Principibus notus Unno fuit ordine nonus
De quo sic primo laudatur in Dei domo.

g Incursiones Ungrorum speciali opere [Essai historique sur les invasions des Hongrois en Europe et spécialement en France.] prosecutus est anno hujus sæculi trigesimo nono cl. v. Dussieux. Ultimo paragrapho Commentarii prævii aliquid diximus de iis cladibus, quas maxime ante S. Unnis episcopatum accepit Saxonia. Tempore S. Unnis vastarunt Lotharingiam et Franciam sæpius, scilicet annis 922, 926, 927 et 935; Saxoniam autem anno 922 et maxime 926.

h Transalbiani Saxones et qui in Wigmodia, dicuntur ab aliis omnes, ab aliis decies mille, anno 805 aut 804 a Carolo Magno in Franciam Orientalem translati eorumque pagi dati Abotritis [Annales Quedlinb. Weissenb. et Lamberti, ap. Pertz, tom. III, pag. 40 et 41; cfr Struvius, Corp. Hist. Germ. pag. 132.] . Verum hæc potius pertinent ad Saxones Transalbianos Orientales. De quibus hic sermo, sunt Thetmarsi, Holsati, Stormarii [Cfr Helmoldus, lib. I, cap. 6, ap. Leibnitz, Rer. Brunswic. tom. II, pag. 542.] . Hanc Danorum et Sclavorum irruptionem refert Struvius [Corp. Hist. Germ. pag. 227.] ad annum circiter931; qua occasione dicta aliorum scriptorum recitat. Vide Commentarium prævium num. 69.

i De Wurmio Hardecnuto vide § VI Comm. præv.

k Hæ victoriæ potissimum partæ anno 933: altera in Westphalia; altera, multo celebrior apud Merseburgum, qua quadraginta millia Ungrorum periere [Cfr Dussieux, Essai sur les invas. des Hongrois, pag. 42.] . Anno 932 in Thuringia fausto omine jam dimicatum fuerat; minori tamen successu, quod fuga sibi consuluissent plerique Hungari [Cfr Widukindi, lib. I, cap. 30, ap. Pertz, tom. III, pag. 434 et 435.] . Anno 934 annectunt Annales Augienses [Ap. Pertz, tom. I, pag. 69.] aliam de Hungaris victoriam. Ordinem temporis in his omnibus servare non videtur Adamus.

l Bellum Bohemicum anno 930 confecisse videtur Henricus Auceps, in deditionem accepta Praga et tributo imposito [Cfr Goldasti Comment. de regno Bohemiæ, lib. II, cap. 3, tom. I, pag. 159 et seqq. edit. Schminckii.] . Tunc temporis S. Wenceslaus, rex aut dux Bohemiæ, strenue conversionem suæ gentis promovit: quod ab ipso pro suo zelo, non pro pactis conventis cum Henrico Aucupe factum fuisse indubium est. Cæterum ejus Vitam et Martyrium præclare a nostro Stiltingo illustratam vide ad diem 28 Septembris [Act. SS. tom. VII, pag. 770.] . Sorabi eadem gens ac Servii. Hoc loco ii intelliguntur qui sæculo X per eam regionem sparsi erant quæ dein provincia ecclesiastica Magdeburgensis facta est. Eos in Henricum Aucupemrebellasse incertum est, maxime quod Herimannus Augiensis seu Contractus ad annum 932 Henricum ipsum eis auxilio venisse narrat: Ungarii, inquit [Ap. Pertz, tom. V, pag. 113.] , Soraborum provintiam petentes ab exercitu regis Heinrici cæde profligati, fugati, multique ex eis capti sunt. Intellexisse itaque videtur Adamus Soraborum nomine Dalemincios intra Soraborum fines ad orientem positos, quos reapse Henricus domuit, et vectigales fecit anno 927 aut sequenti [Cfr Struvius, pag. 226, ex Widukindo, lib. I, cap. 35, ap. Pertz, tom. III, pag. 432.] . Reliqui Slavorum populi, quos hic indigitat Adamus, cognosci queunt ex Widukindo [Lib. I, cap. 36, ap. Pertz, tom. III, pag. 433.] , Thietmaro Merseburgensi [Lib. I, cap. 6, ap. Pertz, tom. III, pag. 737.] aliisque, qui prælium Lunkinense seu Lunzinense (Lunkini seu Lunzini videtur esse Leontium, Lentzen ad Albim), ineunte mense Septembri anni 929 aut 930 consertum atque hic ab Adamo indicatum describunt. Ita exorditur Widukindus: Cumque vicinæ (Saxonibus) gentes a rege Heinrico factæ essent tributariæ, Apodriti (Obotriti in Mecklenburgico Swerinensi ducatu), Wilti (Wiltzi, Weletabi, Wlotabi inter mare Balticum et flucios Panim, Albim et Oderam), Hevelli (ad Havelam fluvium, quorum urbs Brandeburgum), Dalamanci (seu Dalemincii in præsenti regno Saxoniæ ad sinistram Albis), Boemi (satis noti), Redarii (in terra Strelitziensi), et pax esset, Redarii defecerunt a fide, et congregata multitudine, impetum fecerunt in urbem quæ dicitur Wallislevu (Walsleben prope Albim inter Werben et Arneburg), ceperuntque eam, captis et interfectis omnibus habitatoribus ejus, innumerabili videlicet multitudine. Quo facto omnes barbaræ nationes rebellare ausæ sunt. Sequitur dein Lunzinense prælium, quo paucæ Henrici copiæ innumerabiles hostes straverunt. Captivi omnes postera die, ut promissum habebant, obtruncati. Tunc ii non videntur Deo christianitatem ultro promisisse, ut tradit Adamus. Sed anno 931, quum iterum rebellassent Obotriti, iterum victi sunt ab Henrici exercitu eorumque rex Micislaus ad Christiana sacra transiit; ut Struvius [Corp. Hist. Germ. pag. 227.] aliique complures narrant ex Annalibus Hildeshemiensibus, Continuatore Reginonis etc. Cfr Schafarik, tom. II, pag. 526.

m Wrm seu Hardecnuth non tantum pacem sed et christiana sacra petivisse videtur, quamvis contrarium inferius asserat Adamus. De hac re diximus § VII Commentarii prævii.

n De terminis positis apud Sliaswich seu Sleswicum dictum in Commentario prævio numm. 70 et 71. De utroque nomine egregie disputat Langebekius: Hæthæ, inquit [Scriptt. rer. Danic. tom. II, pag. 116.] , æt Hæthum, sive Hædum (scribitur enim primo et tertio per θ, secundo per d decussatum) est nomen Slesvici antiquum, Hetheby sive Hedeby dictum, superstes adhuc in veteri ecclesia rurali Haddeby, urbi ad austrum vicina. Ab Ethelwerdo, scriptore Anglo seculi X, Haithaby dicitur. Sic a coævo eidem poeta Norvega Halfreda Wandrada Scald Heythabo: vide Sn. Sturl. Tom. I, pag. 233. Knytl. Saga pag. 38 et ubique Heidabæ habet. Utra tamen loci denominatio, Sleswicum an Hetheby antiquior sit, a quibusdam disputatur, etsi utraque ejusdem et ultimæ vetustatis fuisse videatur, a diversis nationibus, eo aut mari aut terra venientibus, sic et respectu situs nuncupata. Adamus et Lind. pag. 14 iis verbis: Sliaswich quænunc Heidaba dicitur, videtur illis favere, qui nominis Slesvici ætatem præferunt, sed neque negat locum et olim Heideby dictum. Quod autem Rembertus in Vita S. Anscharii, auctor Vitæ Remberti et scriptores Francici sub Carolo M. solius Slesvici, non Hethebyæ nomen habeant, id non magis ad rem facit, quam quod coætanei Otherus et Wulfstanus nomen Hæthum sive Hædum, non vero Slesvicum, adhibeant. Sed cum utraque denominatio æque simplex, naturæ loci et situi æque congrua, et ex lingua Danica æque explicabilis sit, haud facile inde judicari potest utra alteram ætate superet. Slesvicum enim, Sliesvik et Sliaswich est sinus Sliæ fluvii sive potius sinus maris Baltici influentis, Sliens Vig, en Vig af Slie Strömen; quod nomen aliquot Francorum scriptores Sliestorp scripserunt. Et Hetheby est oppidum in occulto ac deserto solo conditum: vide Grammii Meurs. pag. 68: nam Hehte, Hede, Heide Danis et Islandis, sicut et Anglosaxonibus Hæd, Hædfell est ericetum sive locus incultus. Hactenus Langebekius. In aliis idiomatibus indo-germanicis Hethe, Heide etc. occurrit; gallice Bruyère. Locus in cultus, in quo prius anno 815 Corbeja Saxonica condita est, dicebaturquoque Hethe aut alia simili forma. Adamus non semper Heidibam vocat; sed aliquando et quidem Heidibu.

o Aliqui negant hanc Saxonum coloniam constitutam fuisse; de qua re pauca in Commentario prævio animadvertimus, num. 71.

p Inter annum 1068 et 1075 ab Adamo collecta fuisse quæ Gestis suis inseruit res certa est [Cfr Lappenbergius, ap. Pertz, tom. VII, pag. 267.] . Quo spatio temporis universa Dania pars adhuc erat provinciæ ecclesiasticæ Hamburgensis. Distribuebatur autem Jutlandia in quatuor episcopatus, Ripensem, Arhusensem, Wiborgensem et Borglumensem; quibus addendus Sleswicensis. Insulæ capiebant diœceses Othoniensem et Roskildensem; eisque adnumeranda Lundensis in Sconia, quæ postea totius provinciæ caput factum est [Cfr Münter, Kirchen Geschichte von Dännemark, tom. II, part. I, pag. 3 et seqq.] . Quum tot sint numero, frustraponeretur opera in perquirendo quis esset episcopus ille Danorum, prudens vir, a quo de rebus Danicis doctus fuit Adamus.

q Ex Act. Apost. cap. 14, v. 26. Eadem aut simili phrasi sæpius utitur Paulus. Item S. Rembertus in Vita S. Ansgarii, cap. 12.

r Sæpe loquitur Adamus de legatione ecclesiæ Hamburgensis. Scilicet S. Ansgarius a Gregorio IV et S. Nicolao I constitutus erat S. Sedis legatus in omnibus circumquaque Sueonum, sive Danorum, necnon etiam Sclavorum, vel in ceteris, ubicumque illis in partibus constitutis divina pietas ostium aperuerit, publica evangelizandi tributa auctoritate [Cfr utriusque decretum in Act. SS. tom. I Febr. pag. 406 et S. Ansgarii Vit. ibid. pag. 418.] . Essetne personæ S. Ansgarii an ejus cathedræ annexa hæc legatio disceptari posset; verumtamen non minus successoribus quam illi commendatum a S. Nicolao lucrandis plebibus gentilibus insistere. Profectum esse S. Unnim ad Danos ipso anno 931, quo relatam fuisse ab Henrico Aucupe victoriam docuimus, probabile est: verumtamen anno sequenti venit in Germaniam, ut conventui Erfordiensi die 1 Junii interesset. De qua re confer quæ num. 48 Commentarii prævii dicta sunt.

Haraldus, cognomine Blaatand, Cærulidens seu potius Nigridens. De eo in § VII Commentarii prævii dictum. Natus est ante annum 910, mortuus paulo ante annum 988 [Cfr Dahlmann, Geschichte von Dännemark, tom. I, pag. 73.] seu hoc ipso anno [Ibid. pag. 83.] . Consentit Snorro Sturlæus [Heims Kringla, Olaf Tryggwasons Saga, cap. 23, pag. 225; edit. Peringskiöld.] eum non a S. Unni fuisse baptizatum. Huc quoque refert Dahlmannus hæc [Geschichte von Dännemark, tom. I, pag. 76.] Dudonis, decani S. Quintini Veromandensis, carmina [De Gestis Norm. duc. lib. III, ap. Migne. Patrologia, tom. CXLI. col. 710.] :

Rex Haigrolde,
Quamvis et non sis chrismate delibutus,
Et sacro baptismate non renatus:
En vale, salveque et aveto semper
In deitate.

Atque his plausibus Dudo prosequitur Haraldum, quod anno 945 auxilio venisset adolescenti duci Richardo: verum, quamquam constet Haigroldum seu Haraldum fuisse Danum et regis nomine donetur a scriptoribus Normannis, nequaquam tamen omnibus certum habetur eumdem eum esse ac Haraldum Blaatand [Cfr Depping. Hist. des expéd. maritimes des Normands, tom. II, pag 56, 57, 156 et suiv. edit. de Bruxelles.] . Videtur anno 965 aut sequenti baptizatus fuisse [Cfr Dahlmann, tom. I, pag. 81.] et deinde multam posuisse operam ut fidem promoveret inter suos. A multis, etiam antiquioribus historicis dicitur, quod a filio suo Sueino, regnum affectante et ab reliquis adjuto gentilibus, prælio victus fuit et brevi post ex accepto vulnere occubuit. Ab aliis apostata vocatur, quod eum cum alio confundunt Haraldo.

t Intelligendi sunt presbyteri ex Corbeja nova et ex reliqua fere Saxonia acciti. Non enim audiendus est Nardius [Dei Parrochi. tom. I, pag. 208 et seqq.] , quum docet sæculo tantum XII invaluisse ut presbyteri absolute dicerentur sacerdotes. In sacramentario Gelasiano jubetur presbyter in Natali consecrationis suæ dicere [Ap. Migne, Patrologia. tom. LXXIV, col. 1150.] : Quo me sacris altaribus sacerdotem consecrari jussisti. Similiter in Missa S. Felicis, presbyteri Nolani, ante quem fere nulli presbyteri confessores adepti sunt ecclesiasticum cultum, dicebatur olim Graduale Juravit [Antiphonaire de S. Grégoire, Facsimile, etc. pag. 47.] . Sed, his omissis, testis est ipse Adamus a S. Unni ordinatos seu stabili in sede constitutos fuisse per Daniam non episcopos, sed presbyteros; quum inferius de S. Adaldago, S. Unnis successore, scribat [Lib. II, cap. 50, num. 4, ap. Pertz, tom. VII, pag. 307.] : Primus ordinavit episcopos in Daniam.

u De his dictum num. 74 Commentarii prævii.

x Fideles captivi, quos Dani, Sueci et Norwegi in servitutem redegerant, utilissimi fuere evangelii propagationi: ab his fere primis jacta sunt in septentrione fidei semina.

y De Birca aliisque huc pertinentibus dictum est in Commentario prævio, num. 78 et seqq.

z Fusius hæc omnia explanat Adamus in Libro suo quarto seu Descriptione Insularum Aquilonis, cap. 235 [Ap. Pertz, tom. VII, pag. 380.] . Innumeri de his a Suecis conscripti commentarii.

aa Per Sclavos et Sembos intelligit omnes maris Baltici accolas meridionales usque ad Lithuaniam; per Scithiæ populos, ipsos Suecos.

bb Inter Sueones et Gothos posita erat Birca; ita ut Adamus eam jam his, jam illis adscripserit [Cfr Langebekius, Scriptt. rer. Dan. tom. I, pag. 445 et seqq. Geyer, Histoire de Suède, tom. I, pag. 62.] .

cc Suecia habuit tunc temporis reges proprie dictos, qui pauci admodum fuere numero, scilicet Ericus Emudsson, qui post diutina cum Haraldo Haorfager de Norvegia bella anno circiter 885 obiit. Biornus suus ei successit filius per annos quinquaginta, mortuus verisimiliter anno 935, quo S. Unni in Sueciam venit. Atque per longum Biorni regnum patriam floruisse, octoginta annis post palam declarabatur in comitiis publicis [Cfr Geyer, tom. I, pag. 98 et 99.] . Habuit quoque reges exercituum (kärkonungar) et reges maris (sjökonungar) [Ibid. pag. 89.] . Loquiturne de his Adamus? Ande regibus inferioribus (Härads konungar, Fylkis konungar), qui nondum omnino sublati erant [Ibid. pag. 99.] ?

dd Paulo post annum 1069 regem Danorum Svend Estrithson adierat Adamus, in Selandia, ut videtur, morantem; qui benignissime eum excepit et circa terrarum aquilonarium situm et historiam plurima docuit. Ita recentior Adami editor [Lappenbergius, ap. Pertz, tom. VII, pag. 268.] .

ee Ille Ring prorsus ignotus, neque nomen ejus in historia discordiarum, quæ illo tempore de regno efferbuerunt, occurrit. Quocirca conjectat Geyer [Hist. de Suède, tom. I, pag. 99.] eum vice-regem aut tutorem Erici et Olavi, Biorni filiorum, fuisse aut inter minores reges referendum; de quibus ad litt. cc. Verum parum credibile regem Sueinum de inferioribus illis regibus esse locutum. Equidem crediderim Ring esse agnomen Biorni; quod et Sigurdus Ring quoque habuit. Biornus, e Vita decedens, reliquit duos filios impuberes, Ericum et Olavum; quem Olavum Adamus Edmundum dixerit. De Anundo seu Emundo dicitur in Vita S. Ansgarii, cap. 19; de Bern seu Biorno cap. 11; de Olavo seu Olef cap. 26 et 50 [Ap. Pertz, tom. II, pag. 697, 702, 711 et 714.]

ff Ut Lappenbergius ad hunc locum annotat, mutata sunt aliquantum S. Hieronymiverba, qui epist. 2 (ed. Paris. 1684, tom. I, pag. 10 F) scripsit: Multoque melius est e duobus imperfectis rusticitatem sanctam habere quam eloquentiam peccatricem.

gg Obiit S. Willehadus, ut num. 22 Commentarii prævii dictum est, die 8 Novembris anni 789.

DE S. HUGONE CONFESSORE ABBATE AMBRONIACENSI IN DIOECESI BELLICENSI OLIM LUGDUNENSI.

SECULO IX AUT X.

Memoria ex kalendariis et Breviario.

Hugo abbas Ambroniacensis in diœcesi Belicensi in Gallia (S.)

AUCTORE V. D. B.

In aperta gratissimaque Sebusianorum Orientalium seu pagi Baugiaci planitie surgebat olim Ambroniacum *, [S. Hugo, abbas Ambroniacensis, hac die obiit] illustre Benedictini ordinis e congregatione S. Mauri cœnobium, cum oppido circumposito subjectoque, cui nomen proprium indidit, non longe ab Idanio *, fluvio, millibus gallicis decem a Lugduno, tribus paulo plus a monasterio S. Ragneberti, novem a Belica *, in cujus nunc diœcesi clauditur, distans, ac denique positum in ipso aggere publico, quo Gebennenses, Alamanni, Sequanorumque maxima pars Lugdunum contendunt [Gallia Christiana nova, tom. IV, col. 270.] . Auctorem habuit sub finem octari sæculi S. Barnardum seu Bernardum, qui postea factus est archiepiscopus Viennensis et cujus Vitam jam pridem edidit Bollandus ad diem 23 Januarii [Act. SS. tom. II Januarii, pag. 546] , post eum Mabillonius [Act. SS. Ord. S. Benedicti, sæc. IV, part. I, pag. 582.] , nuperius lingua vernacula R. D. Depery, vicarius generalis Bellicensis [Histoire hagiographique du diocèse de Bellay, tom. I, pag. 113 et seqq.] , aliique. Porro in catalogo abbatum hujus asceterii, quem videre est in Gallia christiana nova [Tom. IV, col. 271 et seqq.] , venit primo loco anonymus S. Bernardi magister et ex monacho Luxoviensi Ambroniacensis abbas; secundo loco recensetur ipse S. Bernardus; et tertio S. Hugo, qui hujus nominis primus dicitur, ut distinguatur ab altero Hugone, qui anno 1247 abbatiale pedum tenuit. De hoc S. Hugone ad hanc diem qualicumque modo agendum. Verum enimvero vix quidquam de eo innotuit. In Gallia Christiana nova [Ibid. loc. cit.] hæc de eo leguntur: S. Hugo I, cujus ætas ignoratur, in Breviario ms., sed anno dumtaxat 1519 cura fratris Urbini de Antiochia eleemosynarii compilato, memoratur abbas ex monacho, genere, scientia, vitæ sanctimonia clarus. Item in calendario tum ejusdem Breviarii, tum veteri S. Ragneberti legitur XII calendas novembris: Transitus S. Hugonis. Ejus reliquiæ in Ambroniacensi basilica asservantur et coluntur, ejusque festum solemni ritu agitur die 10 Maji.

[2] [Videtur vixisse sæculo IX aut X.] Ast in Catalogo abbatum Ambroniacensium, quem fratres Sammarthani ex Historia Bressiæ Guichenoni, studiosissimi viri, desumpserunt, unus tantum Hugo, a Maurinis secundus dictus, receptus est [Gallia Christina, tom. IV, pag. 59, Parisiis, 1656.] . Hac de causa atque etiam quod ejus ætas ignoratur, dubitare subit an ille S. Hugo, a Maurinis primus dictus, idem non sit ac ille qui secundus appellatur. Affirmare non ausim: tum quia ejus cultus antiquus videtur, cujus quippe transitus in vetere kalendario S. Ragneberti inscriptus sit; tum quia post medium sæculum XIII, quo vixit Hugo II, vix ulli in Gallia cælitum honoribus, maxime titulo sancti donati et elevatione reliquiarum honestati fuere absque auctoritate Romani pontificis: et certe, id si factum esset, videtur futurum fuisse ut hujus rei aliqua serrata fuisset memoria. A sæculo enim XII sat multa documenta de monasterio Ambroniacensi reliqua sunt. Libenter itaque concedimus valde probabilem esse Maurinorum sententiam S. Hugonem Ambroniacensem sæculo IX aut X floruisse. Videtur nunc nulla amplius in diœcesi Bellicensi ejus superesse memoria; certe Rmus Daus Devie, Bellicensis episcopus, nullum ei locum dedit in copiossimo kalendario, quod laudatissimo suo Rituali inseruit [Rituel du diocèse de Belley, tom. III, pag. 203 et seqq. et pag. 347 et seqq.] ; et R. D. Depery non tantum ei locum non dedit in Historia hagiologica diœcesis Bellicensis, sed ne memoravit quidem eum in catalogo abbatum Ambroniacensium [Histoire hagiologique du diocèse de Belley, tom. I, pag. 193.] . In fine addiderim anno 1792 monasterii hujus ædes fuisse venditas et partim destructas, partim in privatas domos mutatas. Templum, cujus pars sæculo nono exstructa, parœciale factum est [Ibid. pag. 198.] .

[Annotata]

* Ambronay

* Ains

* Bellay

DE S. GEBIZONE, MONACHO ET CONF. CASSINI IN REGNO NEAPOLITANO

INTER ANNUM MLXXVIII ET MLXXXVII.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Gebizo monachus et confessor in monasterio Cassinensi (S.)

AUCTORE V. D. B.

§ unicus. S. Gebizonis cultus parcus; biographi; ætas.

Quum ab immemoriali tempore, quemadmodum inferius ostendetur, sancti titulus pientissimo viro Gebizoni,[Sancti titulus, cadens in personam, cultus initium habetur,] Cassinensi monacho, datus fuerit, non videtur ambigendum quin in Actis Sanctorum ejus nomini locus faciendus sit. Etenim, Benedicto XIV teste [De Serv. Dei Beat. et canon. lib. II, cap. 24, num. 110, tom. II, pag. 91, edit. Venet. 1788.] , quum dubitatum fuisset, quia Teresia et Sancia Reginæ passim sanctæ nominabantur, an appellatio ista retinenda foret, S. R. Congregatio die 30 Maji 1705, animadvertens sic eas ab immemoriali tempore vocatas fuisse, jussit appellationem ipsam retineri; attamen ita ut ex ea nullum cultus augmentum desumi posset; seu ut hæc cultus initia, quæ beatificationi æquiparantur, conservarentur, nil vero privata auctoritate addere liceret. Atque adeo hæc ita ad beatificationis rationem pertinent ut generatim, si sanctitatis laus, data alicui Dei servo, cadat in personam non vero in mores aut vitam, adversetur non cultui; quemadmodum pluribus exemplis demonstravit Benedictus XIV [Ibid. lib. II, cap. 12, num. 2 et seqq. pag. 33 et seqq.] ; et ut propter eamdem doctrinam decessores nostri S. Victorem papam III (antea Desiderium abbatem Cassinensem, de quo hic sæpius recurret sermo) Actis nostris inferendum arbitrati sint ad diem 16 Septembris [Act. SS. tom. V Sept. pag. 372, num. 2.] . Alia exempla omitto.

[2] [et ab immemoriali tempore ante Urbani VIII decreta datus fuit] Jam vero Gebizoni titulum sancti ab immemoriali tempore ante Urbani VIII decreta tributum fuisse neque umquam interruptum fuisse hunc morem sequentibus conficiemus testimoniis. In ecgrapho ejus Vitæ, quod Cassini olim accepere decessores nostri, hic legitur titulus: Vita vel obitus SANCTI Gebizonis, Cassinensis monachi per Paulum diaconum; similiter in regesto S. Placidi, circa annum 1140 exarato, hoc habes, teste Gattula [Hist. Cassin. tom. I, pag. 174.] , initium: Incipit prologus in vita vel obitu SANCTI Gebizonis monachi, edita a Paulo monacho Cassinensi. Tertio Petrus diaconus, continuator notissimus Chronici Leonis Ostiensis, et cujus laudes satis vindicavit Urbanus noster Stickerus [Act. SS. tom. V Sept. pag. 378 et seqq.; cfr Tosti, Storia della Badia di Monte-Cassino, tom. II, pag. 67 et seqq.] , capite 30 Virorum illustrium Cassinensium [Ap. Fabricium, Biblioth. eccles. tom. II, pag. 187.] de Paulo diacono Cassinensi agens, hæc habet: Scripsit etiam Vitam SANCTI Ebizzonis (sic enim Gebizonem vocare solet Petrus), monachi Casinensis, qui Hilarioni similis fuit; et in Continuatione Chronici Leonis Ostiensis, seu libro III, cap. 48, Chronici monasterii Cassinensis [Ap. Muratorium, Scriptt. rer. Ital. tom. IV, pag. 463 et 464; et ap. Pertz, Monum. Germ. tom. VII, pag. 737.] , sermonem faciens de quorumdam monachorum miraculis et renovatione sancti Liberatoris, primum loquitur de S. Guinizonis, confessoris almifici, morte; dein vero de Gebizonis adventu his verbis: Circa hoc fere tempus SANCTÆ MEMORIÆ Gebizo e Colonia, de qua oriundus erat, egregiens, ad hunc locum pervenit, atque a Desiderio monachus factus est, vir humilitate summus, honestatis nitore conspicuus etc.; et demum in libro de ortu et obitu Justorum cœnobii Cassinensis, quem anno 1832 primum in lucem dedit Em. Card. Majus [Scriptt. vett. nov. Collect. tom. VI, part. II, pag. 271 et seqq.] , non tantum sub num. 51 longum de eo texuit ex Pauli diaconi scriptione encomium, sed et ad num. 50 vocat eum virum sanctissimum Ebizonem. Atque hæc ante medium sæculum XII.

[3] [et perrexit deinceps dari S. Gebizoni.] Veniunt deinde martyrologi; quos inter primus Wion ad diem 21 Octobris [Lignum Vitæ, lib. III, tom. II, pag. 346.] his eum laudans verbis: Casini, depositio SANCTI Gebizonis monachi miraculis clari; eademque habet Menardus ad eamdem diem [Martyrol. SS. O. D. Benedicti, pag. 91.] . Mabillonius quoque in kalendario Benedictino præfixo parti II sæculi VI Benedictini ad 22 Octobris: In monasterio Casinensi BEATI Gebizonis monachi; Gelenius vero in sacris et piis fastis Coloniensibus [De Coloniæ Agripp. magnit. pag. 733.] ad diem 21: BEATI Gebizonis, monachi Cassinatis, Colonia oriundi; quibus adde Ferrarium [Hagiolog. Ital. ad 21 Oct.] , Cherle [Mart. Benedict. ad 21 Oct.] Bucclinum [Menolog. Bened. ad 21 Oct.] , Herreram [Vida de Santos de la religion de S. Benito, ad 21 Octob.] et anonymum Donawertensem [Kirchenkalender der Heiligen Benedictiner, ad 21 Oct.] communi consensu ejusdem tamquam SANCTI encomium terentes; quem demum catalogum claudam Joannis Baptistæ Mari, qui notis medio sæculo XVII illustravit Petri diaconi Viros illustres [Ap. Fabricium, Bibl. eccl. tom. II, pag. 187.] , Angeli de Nuce, qui eodem fere ævo optimis commentariis Chronicum Cassinense instruxit [Ap. Muratorium, Scriptt. rer. Ital. tom. IV, pag. 463, not. 3.] , et demum Erasmi Gattulæ, qui anno 1733 Historiæ Cassinensis partem priorem [Pag. 174.] emisit, nominibus; quum hi omnes conveniant in appellando nude et simpliciter SANCTO Gebizone; titulo cadente in personam, quemadmodum quum sanctum Benedictum, sanctum Gunizzonem etc. dicunt. Atque ea sufficere videntur, ut ne dicendum sit de aliis argumentis, v. g. jam plus septem sæcula exstare sancti Gebizonis Vitam, (qua etiam re cultum probari asserit ipse Benedictus XIV [De Beatif. et canon. lib. II, cap. 12, num. 7 ad fin. tom. II, pag. 35.] ,) corpus ejus e terra fuisse elevatum et honorationi loco positum aliaque id genus.

[4] [Paulus diaconus seu grammaticus, biographus S. Gebizonis.] Præcipuos, qui de S. Gebizone scripsere, jam indicarimus; de uno Paulo diacono seu grammatico Cassinensi, quum ejus opusculum edituri simus, pauca addere juvat ex Petri diaconi libro de Viris illustribus Cassinensibus. Porro Paulus, inquit ille, cap. 36 [Ap. Gattula, Hist. Cassin. tom. I, tom. pag. 591 et 592 et ap. Fabricium, Bibl. eccl. tom. II, pag. 187.] , e Liguria Romanorum provincia ortus, et ab ipsa infantia occulto Dei judicio lumine privatus, et ob hanc rem literis et philosophicis studiis ignarus, tantum usque in hodiernum diem de se miraculum præbuit, ut ab omnibus alter Didymus appelletur. Hic postquam sub Oderisio abbate Casinense cœnobium adiit, scripsit altercationem Romanorum et Græcorum, quæ facta est in civitate Constantinopolitana temporibus Paschalis II papæ et Alexii imperatoris; super Esaiam, super Hieremiam et super reliquos Prophetas; super Psalterium, super Matthæum, super Marcum, super Lucam, super Joannem, super Epistolas Pauli, super Apocalypsim. Non solum autem Grammaticam, verum et reliquas artes auditu tantum plenissime cordetenus didicit. Scripsit etiam Vitam sancti Ebizzonis, monachi Casinensis, qui Hilarioni similis fuit. Exstant et alia ejus librorum volumina, quæ in nostras manus nondum venerunt. Obiit autem apud Tiburtinam civitatem. Quibus vero auctoribus S. Gebizonis Vitam conscripserit. Paulus, pandit ipse in Prologo, nempe jubente Oderisio Romano cardinali et Cassinensi abbate, suggerente vero Theodomaro presbytero. Oderisius autem I, qui inter sanctos et beatos censetur, pedum pastorale tenuit Cassini a mense Septembri anni 1087 ad diem 5 Decembris anni 1105 [Tosti, tom. III, pag. 359.] , et non secus ac Theodomarus S. Gebizoni convixerat; adeoque ipsi multa sane Paulo Cassinensi retulerunt, quæ ille utpote cœcus ne videre quidem potuisset. Inutile foret monere lectorem Paulum illum diaconum alium omnino esse ac historicum Longobardorum, qui Cassini quoque, sed Caroli Magni ævo, vixit.

[5] [Quando S. Gebizo vixerit.] Atque hinc liquet hanc scriptionem omnino coævam esse S. Gebizoni, qui Cassini inter annos 1058 et 1087 sanctissime vixit. Constat enim ex num. 4 Vitæ S. Gebizonem Cassini susceptum fuisse a S. Desiderio, qui anno 1058 abbas factus est, et ex num. 17 eum ab eodem fuisse sepultum, priusquam, mense Septembri anni 1087 S. Petri cathedram conscendens, Victoris III assumpserat nomen. Sed liceat paulo accuratius S. Gebizonis ætatem inquirere. Ut vidimus, non venit Cassinum ante annum 1058; ast ex alia parte non post annum 1062, quum ex eodem num. prius adierit Agnetem imperatricem, adhuc in Germania versantem. Vixit quoque, donec Leo bibliothecarius seu chronographus presbyter factus fuit, quemadmodum ex num. 7 manifestum est: quo nos ad annum saltem 1074 deduci in annotato i ad hunc locum innuemus. Quin etiam vixit usque ad annum 1078, quo Normanni ob invasum Latium excommunicati, ut num. 10 dicitur et in annotato p explicatur: unde fit ut S. Gebizonis obitus inter annum 1078 et 1087 signandus sit. Vixit itaque Cassini, quum huic monasterio præsideret S. Desiderius, tertium post Hildebrandum et Petrum Damiani ecclesiæ columen; quum id asceterium floreret maxime sanctitate, numero, auctoritate et opibus; quum abbas et præpositus, licet neuter presbyter, S. R. E. cardinales essent; quum renovatum est universum monasterium et S. Benedicti templum ab ipso B. Alexandro papa II splendidissima dedicatum est solemnitate; quum demum Cassinum perfugium esset summorum pontificum, eorum robur et auxilium, adeoque universæ ecclesiæ gaudium et corona.

[6] [Edendæ Vitæ ratio.] Superest ut Vitam a Paulo Genuensi, diacono seu grammatico, conscriptam, et frustra a Mabillonio in brevi, quam de S. Gebizone Actis Sanctorum Benedictinorum [Sæc. Bened. VI, part. II, pag. 622 et 623.] inseruit, notitia desideratam, lectori sistamus; secuti ecgraphum Cassinense et exemplar hujus Vitæ, quam ex S. Placidi regesto publici juris fecit Erasmus Gattula [Hist. Cassin., tom. I, pag. 174 et seqq.] : satis distant illa inter se adeoque ab ipso auctore aut aliquo alio coævo duæ factæ sint oportet editiones; quarum priorem repræsentat exemplar Gattulæ, posteriorem ecgraphum Cassinense. Utramque editionem ut hic ob oculos habeat lector, discrepantias omnes (si orthographicas excipias) signabimus; adeoque, si ex codice Cassinensi, littera C; si ex editione Gattulæ, littera G; et quum Petrus diaconus, secutus Gattulæ exemplar, integras lacinias, ut diximus, inseruerit libro de ortu et obitu Justorum Cœnobii Cassinensis, edito Em. Card. Maji curis, hinc quoque desumemus aliquot lectiones varias, littera M indicandas.

VITA S. GEBIZONIS, MONACHI CASSINENSIS,
Auctore Paulo diacono seu grammatico,
Ex Ms. Cassinensi collata cum editione Gattulæ et excerptis Petri diaconi.

Gebizo monachus et confessor in monasterio Cassinensi (S.)

BHL Number: 3295

AUCTORE PAULO DIACONO.

PROLOGUS.

[Non audiendi qui novas SS. Vitas inutiles habent.] Plerisque scripturarum incrementum tædio esse scio, dum putant ea sufficere quæ majores nostri conscripsere *. Sed qui susurrant ne dictetur, iidem laborant ne conditor bonus operetur. Flagrat enim lingua scribæ velociter scribentis, cujus * labia stillantia mirrham primam, cujus guttur suavissimum et potus * desiderabilis; flagrat, inquam, et inter cæteros sic exhalat *. Nemo accendit lucernam et ponit eam sub modio. Non autem disinit ipse * lucernam accendere. Tu ergo quis es qui vis eam * silentio latere? Lucernam utique accendit dum quosdam suorum quasi stellas in cælo perfectionis micare facit, ut in terræ deserto et invio et inaquoso lumen ipsi videant, quorum viæ sunt tenebræ et lubricum, et Angelus Domini persequens eos *. Majoris profecto meriti David erat; qui tamen, dum esset in deserto Idumææ, clamabat: Deus, Deus meus, ad te de luce vigilo. Nec excidit menti cur in tabernaculo Dei, præsertim in altari thymiamatis jugiter accendit ignem * sacerdos, sed et candelabrum in meridie ponitur contra mensam aquilonarem, ut lucem habeant in tenebris epulantes. Quin etiam populo per eremum gradienti numquam defecit * columna nubis per diem, nec ignis per noctem. Quamdiu sumus in corpore, peregrinamur a Domino, unde necesse est ut in deserto peregrinationis hujus irradiet nos * columna ignis. Ne vero per negligentiam nostram divina lux extinguatur, ad usus posterorum libris tradatur. Quod pius Dominus per famulos suos operari dignatur. Recitemus igitur ea quæ per Gebizonem militem suum monstrare voluit Christus, ut dicant juvenculæ: Trahe me post te, curremus in odorem unguentorum tuorum.

[2] [quibus auctoribus hæc scripta.] Postremo silere non audeo, dum * loqui me cogat pii reverentia patris Oderisii Romani cardinalis, montisque Cassini abbatis a, tam religione quam sapientia pollentis; quod idem imposuit, suggerente reverendissimo Theodomaro b *; cui resistere nefas omnino putaverim. Obsequar ergo diligenter et hujusmodi patri famulabor, utpote in turre Jerusalem gemmis ædificata posito speculatori, vel quatenus vineam Sorech a fraudulentis tutetur animalibus. Hæc est enim turris David, turris Libani, quæ ædificata est cum propugnaculis et respicit contra Damascum, contra eos videlicet, qui sanguinem nostrum sitiunt; hoc enim apud latinos interpretatur Damascus c. Qui autem imperiis tanti viri me resistere persuaserit, timeat ne quasi cæcutiens impingat in petram scandali, quæ dicit: Qui vos spernit, me spernit; paveat quoque valdeque tremiscat ne sui causa dicatur: Domus Israel nolunt * audire te, quia nolunt * audire me.

[Annotata]

a Duo fere Oderisii, Romani cardinales montisque Cassini abbates; quorum prior ab anno 1087 ad 1105 præfuit; alter ab anno 1123 ad 1126 [Cfr Tosti, Storia della badia di Monte-Cassino, tom. III, pag. 359.] : non videtur dubitandum quin de illo hic sit sermo.

b Hic Theodomarus seu Theudmarus, qui ratione presbyteratus reverendissimus appellatur, distinguendus videtur ab homonymo presbytero Cassinensi, quo familiaritur usus est S. Gebizo.

c Alluditur ad vulgarem interpretationem, qua per Damascum Saccus sanguinis intelligitur.

* scripsere G.

* lilia add. G.

* totus G.

* exaltatur G.

* ipse om. C.

* eo C.

* eos om. G.

* i. a. C.

* defuit G.

* et G.

* quid et quod G.

* Theudmaro. G.

* noluit C.

CAPUT UNICUM.
S. Gebizonis patria, sancta vita Cassini, luctæ cum dæmonibus, spiritus propheticus et miracula.

[S. Gebizo, vita sancte in sæculo acta, mirabiliter] Quanti meriti apud Omnipotentem fuerit Gebizo famulus ejus, testantur et mores ipsius tranquilli et vita religiosa. Habitu namque monastico fungens, non aliud foris gerebat et aliud intus erat, sed operibus exequebatur, quod vestibus induebat *. Sufficeret id quidem * ad indicium sanctitatis ejus. Sed hoc majus * habere meruit testimonium, utpote ipsius qui testis est fidelis et verus, qui semel loquitur, et secundo non addit, qui renes scrutatur et corda. Denique dum adhuc in sæculo teneretur invitus, et jam divino jugo colla subdere decrevisset, nec id impedientibus fortioribus suis palam facere potuisset, quadam nocte clanculo fugam iniit, Beatum imitans Benedictum, qui eadem causa nutricem suam fugit d. Nam et in congregatione tanti patris sese militaturum destinavit. Verum quia * in præsenti ulterius procedere nequivit, in quodam interim mapali latibulum quæsivit. Nocte vero transacta, dum agnosceretur ejus absentia, quidam ex primoribus civitatis, qui per eum profectibus plurimis auctus fuerat, dolens tanti viri destitutione, clientes et amicos suos ad perquirendum * eum illico direxit; qui singula loca rimantes, singula quoque diversoria perlustrantes, ubi vir Dei latitabat veniunt *; sed eum cognoscere minime potuerunt. Quærentes enim appropiabant, et in eum impingebant, tractabant atque cernebant; sed, hebetante Deo prospectus eorum, quem videbant, sese videre mirabiliter nesciebant. Ecce quod diximus divinitatis indicium, ecce quale de famulo suo * ante conversionem dedit testimonium.

[4] [cum licentia Agnetis imp. pergit Cassinum;] Postquam autem qui missi fuerant indagine frustrati * redierunt ad propria, Gebizo, nactus horam, quamprimum imperatricem adiit Agnetem e; erat enim genere Theutonicus de provincia quæ Francia Theutonica dicitur f. Ejus * itaque imperatricis consilio fretus et auxilio, non solum urbem, verum et gentem mutavit, et jam peregrinationis Abrahæ factus imitator, longius iter arripiens quam * de Hur Caldæorum in terram Chananæorum, ad montem Cassinum profectus, a sancto Desiderio loci abbate susceptus est benigne; sub quo nimirum religionis amatore taliumque adjutore, corpus suum hostiam viventem, sanctam, Deo placentem sinceriter exhibuit. Et quia non est nobis colluctatio adversus carnem et sanguinem, sed adversus principes et potestates, adversus mundi rectores tenebrarum, observans illud Evangelii: Hoc genus in nullo potest superari nisi in oratione et jejunio, studebat agere semper quod in Psalmo legebat *: Ego autem, cum * mihi molesti essent, induebar cilicio, et humiliabam in jejunio animam meam, et oratio mea in sinu meo convertebatur. Cilicium nempe, quod asperius reperire poterat, ad carnem induebat. Jejunio sic intentus, ut et piscibus *, qui cœnobitarum cibus dici consuevit, indesinenter abstineret. Non expedit igitur quærere an ovis, an caseo, vel adipe vesceretur. Sane carnis edulium a nativitate suarum mollivit meatus faucium *, nec ullum prorsus pinguedinis blandimentum præter olei condimentum, ut fieret in eo laudabiliter quod in meretrice dicitur reprehensibiliter: Oleo nitidius guttur ejus. Verum, ut in tali fratrum collegio fieri solet, multos habens imitatores, utpote boni æmulatores, oleo quoque, nisi communiter cum cæteris, prorsus indiguit. Facta denique dicti liquoris penuria, edictum exivit a patre monasterii, ne cuiquam * daretur oleum, nisi solemni cunctorum refectione, sicque factum est ut elixis tantum leguminibus uteretur; et quod erat miserabilius, quando * alii melius prandebant, ipse deterius reficiebatur. Nunquam tamen abstinentiæ terga dare volens, et uxorem Loth æquiparare contemnens, nulla fatigabatur inedia, nulla deficiebat indigentia.

[5] [ubi jejunio, oratione, vigiliis et silentio se exercet.] Ante nonam nunquam comedebat, exceptis diebus Dominicis et solemnitatibus præcipuis. Tribus in hebdomada diebus pane tantum * et aqua contentus, sic totum in * ordine annum continuabat. De oratione et vigiliis, non ignorans diaboli astutias, Salvatoris custodiebat præceptum: Vigilate et orate ne intretis in tentationem; et satagens priscos imitari sanctos, qui pernoctationis instantia vigiles vocabantur, rarissime dormiebat, ne prævaricari videretur: Sine intermissione orate. Et si tandem aliquando dormitaret potius quam dormiret, dicere poterat: Ego dormio et cor meum vigilat; nec minus dictum * Salomonis adimplens: Omni custodia serva cor tuum; et apostolicum illud: Deponite vos omnem * iram, indignationem, malitiam, blasphemiam, turpem sermonem de ore vestro; ita silentio deditus erat ut vix per integrum annum nisi confessionis causa loqueretur. Considerans enim in via hac qua ambulabat * quod absconderunt laqueos sibi *, et laqueos posuerunt pedibus suis *, pavitare cœpit illud: Vir linguosus non dirigetur super terram: cæterum consolatus ab eo qui dicit: Singulariter sum ego donec transeam, et factus sum sicut passer unicus in ædificio, aulam beati Bartholomæi g, quæ basilicæ beati Benedicti collateralis * est atque contigua, quasi consistorium fecit; ut, incluso corpore, negaretur oris et mentis * excursus; quam nimirum pro eremo indesinenter habitans, absque mendacio psallebat: Ecce elongavi fugiens et mansi in solitudine. O quis illos gemitus, quis eos valeat explicare singultus, quos idem * spirabat diu noctuque anxius pro sua sospitate, ac * totius ecclesiæ prosperitate. Equidem reor et certus sum neminem posse * compunctionis ejus tenorem enarrare per omnia; nec cuiquam, nisi Deo * essent effabilia, quæ de illo pectore emanabant suspiria. Nullo certe tempore præfatam ædem exibat, nisi vel obedientiæ proventu, vel humanæ necessitatis impulsu, ut cum B. Job dicere videretur: In nidulo meo moriar. Unde factum est ut hominum interdicta frequentia sæpius cum Angelis vel dæmoniis quam cum hominibus confabularetur.

[6] [Adonem, sine Dei gratia mortuum, precibus suis,] Habuerat * ante conversionem quemdam familiarissimum, Adonem nomine, prædivitem, qui plurima beneficia sibi conferens, ad extremum quibusdam eum effecit injuriis. Satanæ vero satellites rati hominem Dei vindicta gaudere, in vigilia Natalis Domini * oranti ei et pro nimia lassitudine jam somniculanti, visi sunt quasi quodam tripudio lætabundi, quos ita sciscitatus est: Et vos unde jucundamini semper miseri? At illi: Quoniam, ajunt, ex anima illius modo triumphavimus. Qualiter, inquit? Tunc * inquiunt: Inter nostros eam suscepimus. Et, his dictis, ostendunt prædictam animam jumentorum more ligatam ad supplicia trahi. His ita gestis evanuerunt. Ille vero pertimescens illud: Si reddidi retribuentibus mihi mala, inimicum potius quam proximum persequens, David exemplo, qui regiæ mortis nuntium jussit obtruncari, continuo sanctum Theymarum h adivit, cui * cuncta sua arcana committebat, et enarrans quod viderat et audierat, ut perageret secundum illud: Alter alterius onera portate, dedit operam ut per eum onus pœnitentiæ divitis illius imponeretur sibi. [Veniens * igitur post hæc ad fratres ait: Noveritis hesterna die quemdam ultramontanum de mundo migrasse, quapropter vestram sanctitatem enixius flagito ut pro eo omnes Domino preces fundatis; vidi enim in præterito die animam ejus ligatam a dæmonibus ad supplicium trahi. Hæc cum narrasset, una cum fratribus pro ejusdem animæ liberatione preces fundere cœpit. Nocte vero adveniente, diabolus affuit, eumque ita flagellis cecidit ut seminecem eum reliquerit, dicens: Cur pro eo ausus fuisti Deum rogare, qui suis sceleribus exigentibus in nostra jura devenit? Mansionarius vero currens cum cæteris cum a terra levantes in lecto posuerunt.

[7] [sacrificiis alienis, suisque veniis] Alia vero nocte adveniente, cum Dei omnipotentis clementiam pro ejusdem animæ liberatione oraret, antiquus hostis eum iterum gravissime verberavit. Tertia autem nocte adveniente, tantis eum verberibus diabolus flagellavit, ut e lecto in terram decidens, seminecem eum mansionarii invenirent. Igitur cum vir Dei ob ejusdem animæ liberationem assidue Deum rogaret, Leo bibliothecarius, qui post Hostiensis episcopus est factus, ab eodem viro Dei rogatus, divina mysteria ob eamdem rem celebraturus accesserat, cumque ad hostiæ confractionem venisset i, vir Domini Gebizo sopore deprimitur, apparuitque ei diabolus, dicens: Cum tuis psalmis et orationibus animam Adonis de potestate mea abstraxisti. Tunc vir Dei evigilans gratias Deo retulit; nec tamen ob id visioni accommodans animum,] dum injunctam pœnitentiam, casum proximi non ferens, conaretur explere celeriter, orans aliquando pro eodem in domo jam dicta, disponere corde tenus cœpit, ut multorum veniam dierum tempore conficeret brevi * k. Cumque meditata vellet inchoare, pius ille qui custodit Israel, qui prope est contritis corde, et humiles spiritu salvat, sciens Prophetam suum dixisse: Nisi Dominus custodierit civitatem, frustra vigilat * qui custodit eam *, mox affuit pietate * et tyrunculo suo modum indidit, quo militare deberet *. Nam cælitus vox ad eum prolata * est, nullam somni passum gravedinem, sed penitus, ut fatebatur, insomnem, et in hunc modum audivit: Quid est quod mente pertractas? numquid potens es tantam sarcinam portare? satis est ut inter diem et noctem trecentas venias l exolvas. Hæc tantum vox illa, tanquam diceret: Spiritus quidem promptus est, caro autem infirma; et quod per Prophetam dixerat: Hæc via, ambulate in ea, non declinantes neque ad dexteram, neque ad sinistram. Commodius est enim medium quam divium. Divinum itaque consultum eo peragente, hostilis lætitia versa est in tristitiam. Stanti siquidem in obsequium cujusdam sacerdotis, qui hostias immolabat pro nominato defuncto, (plures enim incitaverat ad ejus liberationem,) ecce bonorum adversarius diabolus minus * plene dormienti apparuit et ait: Multa mala tu mihi facis, et qui pro illo nunc agis, sic est quasi framea me secet a vertice usque in pedes; nec plura locutus, umbris se immiscuit. Quod idcirco putamus eum fecisse, quatenus vir Dei de salute proximi securus ab opere pio teperet, et de victoria gloriaretur elatus, et ita prosterneretur incautus, quemadmodum pharisæus ille, qui bis in sabbato jejunabat, et decimas dabat omnium quæ possidebat, hoc solo dejectus quod se non esse sicut cæteros peccatores jactabat. Sed frameam, charissimi, frameam quæ necat occultos inimicos non deponamus; verum contra universa nobis adversantia bono protectori dicamus: Effunde frameam et conclude adversus eos qui me persequuntur.

[8] [ab inferno liberat, ut ex Angelo suo custode discit;] Sequamur militem suum Gebizonem qui, licet ad hoste territus, non antea tamen pugnare desiit * quam puer quidam sibi frequenter apparere solitus advenisset, quem Angelum ipsius fuisse non ambigimus, nec fragilitatis causa, sed puritatis et simplicitatis gratia puerili sibi specie credimus apparuisse, quia celibatus tenax ab infantia Gebizo vixerat, et ex eorum erat collegio, de quibus Salvator ait: Sinite parvulos * venire ad me, talium est enim regnum cælorum. Prædictus itaque puer, alacer quidem, sed quasi de labore fatigatus cernebatur. Quem interrogans ille unde gaudium foret atque fatigium, hoc ab eo responsum retulit *: Hactenus, inquit, ego meique sodales pro Adone laboravimus, sed age gratias Deo, quia modo liberatus est, et æternis cum civibus est aggregatus. In quo facto noster Gebizo comparabilis est Beato Gregorio, qui de suppliciis Trajanum eripuit. [Sane non est difficilius ethnico subvenire quam publicano; institor enim Ado fuerat, nec absque gravi culpa nundinas frequentare poterat, et habemus scripturas satis authenticas, quæ puplicanos deteriores ethnicis asseverant. Non ergo mirabilius est Trajanum quam Adonem liberasse; quamquam in hoc distent quod hic aqua et spiritu regeneratus regnum Dei credatur ingressus; ille solummodo de pœnis ereptus.] * Interea e Gallia Allemani dum advenissent, vir Dei, de ejus obitu inquirens, ea hora illum invenit de hoc mundo migrasse, qua ejus animam ipse ad supplicia trahi prospexerat m. Nunc ad alia ejus properemus mirifica.

[9] [visionem habet in qua sibi videntur orationes totidem turrificationes;] Nocte quadam, post communes et peculiares prolixas vigilias, in proprio stratu residebat, quem ante gazophilatii januam in ipso aditu basilicæ semper habebat n. Cumque nimis defessus in somnis paulisper dormitaret, visi sunt in choro stare fratres, et quasi viritim thurificaretur, a singulis subselliis videbatur exire fumus, cujus virgulæ supra beati Benedicti colligerentur altarium. Tunc ille cogitationibus suis ita volvere cœpit: Quid est quod video? num officium nostrum est incensum ministrare? Neminem pro me deprecatus sum, miror unde sit ista thurificatio; hebdomada nempe sua tunc erat hujus ministerii o. Sic autem cogitante, Angelus Domini ei in specie pueri apparuit, et talibus obsequiis curam mox demere cœpit. Non est, ait, quod opinaris, sed orationes sunt fratrum, quæ propterea in altari congeruntur, ut sanctus Benedictus repræsentet eas ante sedem majestatis. Eia, fratres, quid dicimus de eo? Redolet noster precatus, et ad preces fundendas pigri sumus! Fit obsecratio nostra Redemptori flagrantia *, et obsecrandi cessat instantia! Divinitati dum oramus, sine thure mittimus aromata, nec a corde propulsamus phantasmata! Hæc sunt nimirum aromata, de quibus in Apocalypsi legimus, quod ascendit fumus aromatum in conspectu Dei; et in Isaia: Domus impleta est fumo; et rursus: Creabit Dominus super omnem locum montis Sion, et ubi invocatus est, nubem per diem, et fumum et splendorem ignis per noctem. Expergiscamur igitur, et ab oratione non deficiamus, ut dirigatur oratio nostra sicut incensum in conspectu Dei; et si quando præ tædio succumbimus, dicamus ei: Tange montes et fumigabunt. Hujusmodi quippe si studiis intenti fuerimus, non deerunt Angelicæ virtutes, quæ gratulabundæ super caterva nostra dicant admirantes: Quæ est ista quæ ascendit per desertum sicut virgula fumi, ex aromatibus mirrhæ et thuris, et universi pulveris pigmentarii.

[10] [in visione discit uxores Norm. participare excommunicationem maritorum.] Item de salute proximi sollicitus, utpote cultor charitatis eximius, dum Normannorum gentem, quæ Latium in vaserat, Apostolicus excommunicasset p, cœpit intra se cogitare tacitus an subjacerent uxores virorum suorum maledictionibus; multas enim Normanni duxerant ex indigenis; nec solet conditio muliebris militiæ subjacere flagitiis; ideoque maxime sibi contigerat hujusmodi nodus ambiguitatis; quoniam audierat mirifice * eas eleemosynis insistere, locis ecclesiasticis munificas esse, demum timentibus Deum innumera beneficia præstare. Inter cæteros tamen anxius erat super duorum affectu præcipuorum amicorum, quorum nomina melius supprimere reor. Horum itaque geminorum meritum famulo suo Dominus noluit habere cælatum. Denique, cum eorum gratia jejuniis et aliis disciplinæ præsidiis Dominum obsecraret ut luce suæ benignitatis scrupulum enodaret prædictæ dubietatis, eumdem puerum vidit in sommis a Deo sibi missum asserentem et per quamdam semitam sibi ducatum præbentem. Qui dum iter simul dimidiassent, substitit puer et ait: Vade, nam sine me via te ducit quousque pervenias, ubi, quod de femina illa quæris, aspicias. Cui Gebizo: Timeo, inquit, ne quod tramitis diverticulum alicubi me errare faciat. Non est, ait, hic uspiam devium quod injicere tibi possit impedimentum. Solus igitur ivit, et domum satis amplam reperit, in qua rogum vidit grandibus lignis constructum, sicuti moris est fieri in frigidis, et præsertim in borealibus regionibus. Integras etenim inibi dominorum suorum focis advolvunt ruricolæ trabes, [non secturis, sed trabibus magnis pyram videbantur componere] *, sic tamen eas in quadrum alteram alteri superponunt ut inter lignum et lignum aperturæ quædam efficiantur per quas linguæ ignis egrediantur, et omnia domus spatia caloribus repleantur. Intuebatur ergo vir Dei studiosius, et immanem vidit serpentem struem ingrediendi et egrediendi vices alternare. Cumque diutius moraretur, nec aliud ab eo cerneretur, via regressus eadem, puerum ubi reliquerat, invenit, et quasi derisus ab eo indignans pertransivit. Puer vero, post tergum ejus clamans, eum ad se accersivit dicens: Ut quid abis, me neglecto? Unde te permotum video? Tum ille: Quia tu, inquit, me deludis. Quonam, ait, modo? Dicito quod vidisti, et docebo falsum quod asseris. Nihil, respondit, vidi, nisi colubrum prægrandem, flammis alternatim sese versantem. Bene, inquit, vidisti. Hæc est mulier illa de qua suspectus eras. Procul dubio noveris hoc ei futurum supplicium post vitæ præsentis occasum. Nam age, veni mecum ut videas qualiter maneant secum maritus simul et uxor q. Mox perduxit eum ad ecclesiam quamdam, et speculatus est ambos extra templum manentes, seorsum tamen marem cum satellitibus suis et feminam cum parasitis *. Igitur utramque extra ecclesiam * spectare fuit ambos excommunicationi subditos considerare. Corroborat hæc * testimonium Joannis Evangelistæ, qui [scribens epistolam ad Electam inter cætera facit hanc suadelam: Si quis venit ad vos et hanc doctrinam non affert]. *: nolite recipere in domum, nec ave ei dixeritis, qui enim dixerit ave, communicat operibus ejus malignis; [nequit ergo exsors fieri maritalis anathematis quæ consors fuerit jugalis thoreumatis.] *

[11] [et quo possint modo ea liberari;] Dum autem inde reverteretur uterque, consuluit puerum Gebizo, si posset reperiri remedium, quo visum ignis evaderetur exitium. Ad quod puer: Si, relictis, ait, sæculi pompis, subit sanctimonialium ancillatum, devitare poterit hunc cruciatum, tali tamen pacto, ut, sicut cæteris * præfuit paribus, ita cæteris se subdere meminerit. Hæc colloquentes ad invicem, discesserunt ab invicem. Sola est igitur humilitas collaudanda, qua typo * superbiæ laborantibus potest incolumitas concedi. Sola abjectio semper amplexanda, quæ hominem de imis in cælum elevare potest. [O humilitas collaudanda! o abjectio semper amplexanda! o abjectio semper amplexanda! Superbia Cherub de altis in tartara præcipitavit; humilitas crucis hominem de imis in cælum relevavit; superbia Saul regni fecit extorrem; humilitas David pastorem solii sublimavit honore; superbia dejecit eum, qui mane oriebatur; humilitas hominem super astra inthronizat; de superbo dictum est: Videbam Satan sicut fulgur de cælo cadentem; de humilibus scriptum est: Cum dixerint omne malum adversus vos, gaudete et exultate, quia merces vestra copiosa est in cælis: ex utrisque Scriptura dicit: Deus superbis resistit, humilibus autem dat gratiam. Quid igitur exspectatis o tiranni? quod vitamini, aderit. Numquid hoc non auditis? numquid hoc non intelligitis? numquam etiam oculis non aspicitis? nonne cotidie personant auribus vestris: Dispersit superbos mente cordis sui et deposuit potentes de sede? cur humiliari dedignamini? an vos illud solum fortasse delectat: Potentes potenter tormenta patiuntur? Sufficiunt hæc fratres, ad præconium; sed quia ipse inimicus ejus adhuc me cogit alias subnectere laudes de multis, unum subnectam.] *

[12] [tentatur a diabolo;] Ille inimicus noster diabolus et satanas, eadem * induens se arma quibus Evam * decepit, vestem in manu ferens bissinam, accessit ad Dei * famulum et dixit *: Cur tam asperis indusiis carnem tuam maceras? Acquiesce dictis meis, et talem interulam tibi dabo, quali presbyter ille potitur. Interulam enim vocat * grammaticus, quam camisiam vocitat populus. Apellabatur * presbyter ille * Georgius, qui bonæ conversationis erat et litteratus. Sed tunc temporis impetiginis causa lineam induebat, propter quod * diabolus sic, ut diximus, loquebatur, quasi * diceret: Te magis ille sapientior, et presbyterio functus optimæ religionis est, non debes eum spernere, quin æmuleris. Nescius vero Gebizo si verum esset quod audierat de presbytero, intravit in secretarium, ubi manus tunc ipse lavabat: quæsivit, reperit, probavit, et ei quæ dicta fuerant narravit. Sine mora Dei sacerdos bissinum exuit amictum, et austerius quo solitus erat Gebizo amicitur indumentum. Agedum, iniquissime draco, quid tibi prosunt præstigia tua? Dum cristicolis niteris inferre nocumentum, tibi perdis emolumentum, et cum alterum supplantare tentasti, supplantatus ab altero, victus ipse corruisti. Sic sæpe contingit ut tu confundaris, dum nos confundere pessime conaris. Cæterum ad nos redeamus, dilectissimi, consideremus quid valeat humilitas cilicii, ut vires frangantur inimici; magis nunc timet talem tecturam quam ferream armaturam. [Nec exemplum quærendo per diversos vagemur, dum in uno quod dicimus experiri valeamus. Nostis itaque impiissimum Achab non tantum vitulos, sed etiam Jezabel impulsu Baal coluisse. Cum tamen minaretur Dominus pro Nabuthæ Iezraelitæ homicidio interficere de Achab usque mingentem ad parietem, cilicio vestitus est tirannus, et factus est sermo Domini ad Heliam Thesbitem dicens: Nonne vidisti Achab humiliatum coram me? propterea non inducam malum super terram in diebus suis, sed in diebus filii sui. O quanta vis talis armamenti; quanta efficacitas talis tegumenti: ostium impetus fugat, pacis quietem propagat, cæli dominatorem iratum reconciliat. Hæc igitur arma sumamus, hanc loricum contra latrunculos invisibiles induamus. Ocius sane fugiunt sagisetas, quam trifidas catapultas; ocius humiles hirsutos, quam protervos ferro verutos; ocius venetis cucullis manulentos, quam telis, vel jaculis lanceatos. Non ergo nos pudeat ispidis tegi, quibus sternuntur prædones sævi. Deliciis enim uti non claustrum decet cœnobiale, sed palatium imperiale, quoniam qui mollibus vestiuntur, in domibus regum sunt. Verum enim vero restat adhuc de Gebyzone nostro non minus memoratis memoranda.] *

[13] Item cum * quidam sacerdos tam terribiles de se visiones vidisset, ut indignationem Divinitatis incurrisse videretur, [detegit sacerdotem usum esse Christi sanguine loco atramenti,] Gebizonem cum reliquis fratribus incitavit apud misericordem Deum * sedulis precibus interpellare, ne vellet eum iram suam celare. Peracto itaque jejunio triduano, famulo Dei divinitus dictum est quod idem sacerdos scripserit sanguine Christi, et revera commiserat delictum r. Sed delictum imputabat, quia pro cujusdam infirmi salute periti jussu magistri fecerat. [Nunc vos astipulor qui hæc legitis, et auditis, num vobis videtur in hoc facto Daniel Gebizone mirabilior, aut Gebizo Danieli inferior: ille siquidem visiones regis, et cogitationes miro modo conjectavit, et hic miro modo quod nusquam a quolibet homine didicerat cognovit, ille jejuniis, et obsecrationibus, quod rex oblitus fuerat, divinitus ad memoriam reduxit. Hic eisdem artibus quod prævaricator jam dudum neglexerat cælitus ad notitiam traxit. Danielem non latuit futurum Dei consilium, nec Gebizonem futurum judicium.] *

[14] [fistula vexatus adit pro remedio Petrum episcopum Venafranum; vexatur a diabolo;] Præterea de futuris multa sunt ei revelata, [quæ nimis admirabatur, cui talia fatebatur. Sapientiæ quippe donis horum auditor affatim pollebat. Ideoque magis stupenda sibi videbantur quæ sapienter ydiota pandebat.] * Ductus est etiam per amœna loca in spiritu *, et nominabantur ei quorum forent diversoria. Et inter cætera ostensus est illi satis deliciosus locus, et audivit illum Heliæ fuisse prophetæ. Multa præterea memoranda forent, sed, ne lectori nausea fiat, ad extrema stilum revolvam. Poposcerat Deum ut, ante vitæ suæ occasum, qualibet cruciatus ægritudine mundus exiret ad requiem, et tandem exauditus fistulam accepit in levæ * parte mamillæ; quæ dum a fratribus et seipso vix tolerari posset, propter incrementum putoris, persuasus est ab iisdem confratribus suis curationis causa pergere ad Venafranum episcopum, vocabulo Petrum s, qui plurimis super hujusmodi morbo remedia contulerat. Ille vero nolens abjicere quod a Deo petierat, a venerabili presbytero Georgio, præfati Georgii patruo, tunc temporis ædituo, vix vi compulsus est. Cumque Venafri aliquantis diebus ea de causa moraretur, non tamen opus orationis intermittens, post altare basilicæ secreto sedebat. Unde communis piorum * inimicus diabolus, nec jam livorem sufferens, saxum dejecit, Dominique famulum reor opprimere cupiens, sedem ligneam ante quam sedebat, comminuit. Illo tamen a solitis obsecrationibus nullatenus desistente, jam populo ad divinum mysterium conveniente, templique parietes constipante, malignus tunc hostis, quem prius terrore permovere non quiverat, simulata benignitatis consolatione monachi specie Gebizonem humiliter adiens, sic eum est allocutus *:

[15] [Denuo tentatur; redit Cassinum,] Abbas vester plus gerit sollicitudinem de rebus transitoriis et caducis, quam de monachis. Multa jam mala sustinuisti. Hunc igitur exuere vili quo indutus es habitu, et decentiorem, quem affero, in tanta plebis frequentia amicire. [Nam et ipse vilibus vestitus erat, et honestius pallium monachum, qui videbatur, gerere cernebat. Quem cum diligentius attenderet, qui quasi minister adolescens advenerat, nunc virilis ætatis, nunc senilis apparebat, opinor, ut verbis auctoritas major inesset. Cumque personam variari prospiceret, ilico quid fuerit animadvertens] * semetipsum signo crucis armavit, et mox imago illa disparuit. Quo evanescente, tanto tremore universa * concussa est aulæ machina, ut populus et clerus qui interfuerat, fugiens exiret. Pontifex etiam in episcopio prope commanens, terræ motu stupefactus, aliosque huc et illuc vagari * prospectans, cœpit quærere sollicite quidnam de servo Dei factum esset; accersito presbytero quem pro capellano sibi dederat, eum ad se adduci præcepit; quem percontatus an terræ motum senserit, quid homo Dei viderit * audivit, et quod gestum fuerat penitus agnovit. Is autem præsul ob dignæ religionis meritum, Deo revelante, comperit eum impotem curari, et hominem in proximo exiturum. Quapropter eum ad cœnobium Cassinense remisit [ut in suo monasterio seculo valefaceret;] * ubi, dum persisteret divinam flagitans opitulationem, cernit [per visum] * prolixam [atque jocondam] * dealbatorum processionem, ad quorum accedens extremum, sciscitatus est qui essent, et qua de re pompam celebrarent illam. Cui ille respondit [quem consuluit] *: Non expedit te nunc id doceri, quia de vicino es cogniturus.

[16] [ibique, nil de pristino rigore remittens,] Inter hæc abbas ejusdem loci Desiderius, cujus meminimus, visitandi gratia ad eum accedens, ait: Quomodo es, frater? Et Gebizo: Orationibus, pater, intervenientibus vestris bene. Tunc hortatus est eum, ut pro alleviatione ægritudinis piscem saltem comederet. Et Gebizo: Non, pater, non. Absit ut abstinentiam, quam per totum vitæ meæ tempus servavi, nunc in mortis constitutus periculo perdam. Jam enim Domini mei repræsentabor conspectibus, jam cupio dissolvi et esse cum eo. Tunc Desiderius ad fratres conversus clam eo dixit: Iste homo lapideus est, non carneus, excellit hominum mensuram. Non enim pisces, non carnem, non caseum, non ova, non adipem, nec ullum prorsus pinguedinis blandimentum, in tota vita sua, ut ante jam diximus, vir sanctus * comedit. O virum inter summos et antiquos patres non immerito comparandum, qui nec in die mortis abstinentiæ voluit relaxare rigorem!

[17] [et a B. M. V. visitatus, pientissime obit.] Igitur dum vir Dei eadem infirmitate depressus jaceret, matrona quædam staturæ admirabilis, venustate inæstimabilis, persona imperialis fit sibi visibilis * obviam, et talibus * angustiantem affatur eloquiis: Vide ne deficias *, meque operire, donec redeam, et confortare; videbatur enim esse in itinere. At ille: Quonam, inquit, pacto te præstolor, Domina, qui præ ulceris æstu vix in me maneo? Tum illa, quæ sibi putabatur Beata esse Maria, hoc æstuanti dedit responsum: Sustine, ait, viriliter, quia per ardorem hunc momentaneum, evasurus es illum intolerabilem atque perpetuum. Hac itaque consolatione suscepta stetit hilarior, et [recitatis omnibus visis confratribus,] * post pusillum diem clausit extremum, duodecimo kalendas Novembris, decimo tertio videlicet die postquam Venafro redierat. Sepultus vero est juxta ecclesiam B. Benedicti t. Postea vero Desiderius ex eo * loco corpus elevans in capite graduum qui pergunt ad refectorium cum aliis multis locavit. [Nec dubium, quin ab Angelis in Abrae sinum ad Lazari sit collegium deportatus, cujus torridis ulceribus fuerat deputatus. Sic enim et Apostolus loquitur: Quia si compatimur, et conregnabimus; et dives in tormentis audivit: Memento quia recepisti bona in vita tua, et Lazarus similiter mala: non utique dixit: Consolatur quia mira peregit; sed quia mala recepit; quamquam valde mirum est, quod Gebizo noster absentia futuraque cognoverit; qui, quoniam in hac vita dum vixit numquam sibi pepercit pro amore Christi, procul dubio conregnare nunc creditur ipsi, apud quem pro nobis jugiter intercedat, quatenus ope sua mereamur et nos eidem Domino nostro placere, ac cohærere; qui cum Patre, et Spiritu Sancto vivit, et regnat solus Deus per infinita sæcula sæculorum. Amen.

ANNOTATA.

d Plura de hac re disputat Angelus a Nuce ad caput 1 Vitæ S. Benedicti [Ap. Muratorium, Scriptt. rer. Italic. tom. IV, pag. 188.] .

e Hæc non ante mensem Octobrem anni 1056. quo Agneti imperatrici cum filii sui Henrici IV tutela regni habenæ datæ sunt, fieri potuerunt [Cfr Struvius, Corpus Hist. German. per. VI, sect. III. § 2, pag. 305, edit. 1730.] ; neque facta videntur postquam anno 1062 S. Anno, Coloniensis archiepiscopus, imperii administrationem suscepit [Ibid. § 6, pag. 308.] , et in Italiam profecta est Agnes, deinceps anno tantum 1072, et quidem brevi tempore, pacis causa, Wormatiæ versata [Cfr Act. SS. tom. VIII Oct. pag. 188 bde.] .

f In Commentario num. 2 dictum est ex Petro Diacono S. Gebizonem ortum esse Coloniæ Agrippinæ ad Rhenum. Celeberrimum erat tunc temporis Cassinum; incredibiliterque ejus crevit fama tempore S. Desiderii abbatis [Cfr Chron. Cassin. lib. III, cap. 31, ap. Muratori, tom. IV, pag. 449 et 450.] , ita ut ex universa Europa accurrerent qui se ejus subderent disciplinæ. At quis temperet a lacrymis, quum mente recogitat in hac prisca pietatis arce vix vicenos monachos, quum anno 1842 Cassinensem historiam ederet Aloysius Tosti [Storia della badia etc., tom. III, pag. 355.] , habitasse. Faxit Deus ut aliquando B. Desiderii redeant tempora!

g Gattula [Hist. Cassin. tom. I, pag. 164.] mappam seu conspectum exhibet Cassinensis cœnobii, quale erat postquam a S. Desiderio fuisset renovatum. Cernitur ibidem S. Bartholomæi basilica ad lævam introeuntium templum S. Benedicti; ita tamen ut area aliqua inter utramque jaceat ecclesiam. In altero Chronici Cassinensis codice legitur nova hæc S. Bartholomæi basilica, ad occidentalem partem majoris ecclesiæ decenter satis sita, anno 1075 incipiente, 3 nonas Januarii a Joanne Sorano episcopo dedicata [Cfr notæ Angeli de Nuce, ap. Muratorium, tom. IV, pag. 454, lit. K.] . Nunc vero nulla amplius memoria, ne ara quidem, S. Bartholomæi superesse videtur.

h De S. Theymaro seu Theodemaro multis agit Petrus diaconus in libro de Justis Cassinensibus [Ap. Majum. Scriptt. vett. collect. tom. VI, part. II, pag. 273 et 274.] . Hinc docemur eum e Lemania [Note: ] [Allemania.] provincia ortum Agnetisque imperatricis capellanum fuisse; unde intelligitur quare S. Gebizo, latini sermonis forte minus peritus, omnia sua populari manifestaret, et forte confiteretur. Certe solebat ei ad altare ministrare, ut ex his Petri verbis palam fit: Alio quoque tempore, quum idem vir Dei sacris adstaret altaribus, vir sanctissimus Ebizo cum eo stare consueverat. Sed sicut est natura humana segnis ad Dei servitium, multoties vocatus renuebat. Ille vero die, quo sacram hostiam Deo ad B. Mariæ semper virginis altare offerebat, supradictus Ebizo sopore deprimitur, videtque Angelum Domini juxta se stantem et dicentem: Ebizo, animadverte et vide, cui tu servire contemnis, quomodo et Angeli serviunt; et tu servitio denegato, Dominus ei Angelos misit. Stabant autem juxta eum duo Angeli, unus a dextris et unus a sinistris.

i Hinc liquet S. Gebizonem vixisse, donec Leo bibliothecarius presbyter esset; atqui Leo susceptus est a S. Desiderio, quum quatuordecim natus esset annos: hinc si anno 1058, quo S. Desiderius ad Cassinense regimen admotus est, annos addamus sexdecim (non enim ante annum ætatis trigesimum presbyter factus esse censendus est Leo), ad annum saltem 1074 devenimus. Ab anno 1101 ad 1115 Ostiensis episcopus fuit Leo [Maroni, Comment. de eccl. et epp. Ostiens. et Velitern. pag. 49.] . Cæterum nemo de eo scripsit copiosius quam Gattula [Apologia pro Leone Ostiensi et Petro Diacono, in Hist. Cassin. tom. I, pag. 877 – 914.] .

k In Vita S. Dominici Loricati, quam ad diem 14 Octobris in opere nostro explicuerunt decessores, habes rationem tunc temporis usitatam breviandæ pœnitentiæ, videlicet [Act. SS. tom. VI Oct. pag. 615 et 616.] duodecim psalmos, vigesies quater brachiis extensis et elevatis recitatos, compensasse unius anni pœnitentiam, tantumque valuisse ter mille flagrorum ictus conjunctos triginta psalmorum recitationi. Verum non videtur flagrorum usus tunc Cassini exstitisse, nec brachiorum elevationem multum adhibuisse S. Gebizo; sed potius venias: quæ in minores seu genuflexiones et in majores seu totius corporis prostrationes dividebantur [Cfr Glossar. Cangii, vis Venia, Metanœa, etc.] .

l Vide præcedens annotatum.

m Hæc omnia plane explodunt Em. Card. Majus in annotato ad Petrum Diaconum [Scriptt. vett. collect. tom. VI, part. II, pag. 274.] et Erasmus Gattula, in castigatione Vitæ S. Gebizonis [Hist. Cassin. tom. I, pag. 179.] ; in inferno enim nullam esse redemptionem seu pœnas esse æternas dogma fidei est etiam in concilio Florentino difinitum. Quocirca vel hæc pertinent ad id tempus, quo Ado adhuc in vivis esset; vel phantasiæ aberrationes sunt aut dæmonum ludibria; vel de purgatorio intelligenda sunt, quæ hic de inferno traduntur. Cæterum quantum hæc de theologiæ forosunt, theologis permittenda. Quod spectat ad Trajanum, quem S. Gregorius M. ab inferni liberasset pœnis, mera fabula est; numquam enim pro damnato preces fudit S. Gregorius, quemadmodum invicte ostenderunt Maurini, qui S. Gregorii Vitam ejus subjunxerunt operibus [S. Greg. Vit. lib. III, cap. X, num. 5 et seqq., tom. IV opp. pag. 274 et 275.] . De eadem re dixit Em. Card. Majus in annotato ad orationem Nicephori Blemmydæ qualem oporteat esse regem [Vett. Scriptt. Coll. tom. II, pag. 622 et 623.] ; et quidem erudite pro more: verumtamen non æstimo omnibus placiturum, quod ibidem asseritur, usum fundendi preces pro minuenda damnatorum pœna manavisse a fabula illa Trajani. Sententia enim de minuenda damnatorum pœna alia profecto est quam error negantium pœnarum æternitatem, et pluribus ante S. Gregorium M. suos habuit assertores; quemadmodum etiamnum habet.

n Gazophilatium seu Gazophylacium, vulgo sacrarium, bicameratum erat et situm post absidem ad partem Evangelii; atque secundum id sacrarium erat alterum, quo forte convenirent monachi. De hoc agi videtur, cujus quippe janua proxima erat monachorum introitui in ipsam basilicam: sed vide potius Mappam Cassinensem, editam a Gattula [Hist. Cassin. tom. I, pag. 164.] .

o Acolythorum erat officium thuriferarium agere. Ex hoc loco patet id ministerium (ut pleraque alia) in hebdomades monachis, presbyteratus exsortibus, commissum fuisse.

p Bis illis temporibus excommunicati fuere Normanni; a priori sententia eos absolvit Nicolaus papa II [Cfr Baronii Annal. ad an. 1050, num. 68.] ; a posteriori, qua plexi sunt mense Martio anni 1078 [Ibid. ad an. 1078, num. 8.] , eos liberavit S. Gregorius papa VII exeunte Junio ejusdem anni 1078, quemadmodum contra Baronium et Pagium ostendit Stiltingus [Cfr Act. SS. tom. V Sept. pag. 594.] . Atqui si ratio habeatur S. Gebezonis Cassinum accessus, causæ excommunicationis, nempe invasionis Latii, et donationum a Normannis Cassino factarum [Ibid. 390 et seqq.] , manifestum est in S. Gebizonis Vita agi de rebus anni 1078.

q Neminem fugit jam pridem abolitam esse disciplinam, secundum quam uxor excommunicaretur ob communicationem cum marito excommunicato.

r Condemnationes Pyrrhi et Photii, necnon fœdus initum a Carolo Calvo cum Bernardo, Tolosano comite, Christi sanguine firmata esse passim innotescit. Etiam pro curandis ægrotis divinum hunc cruorem sacrilege adhibitum fuisse, ut ex hoc loco patet, ignorasse videtur Joannes Baptista Thiers [Cfr Traite des superstitions, tom. II, pag. 316 et 317.] .

s Venafrum (Venafro) non longe distat a Cassino, ejusque episcopus, idem videlicet Petrus, Ravennas natione et olim Cassinensis monachus [Chron. Cassin. lib. III, cap. 15; ap. Muratorium, tom. IV, pag. 423 c.] , anno 1071 dedicationi Cassinensi interfuerat. Ex hoc autem S. Gebizonis Vitæ loco novimus eum huic sancto superstitem fuisse. Obiit tamen antequam anno 1090 ei succederet Leo [Ughelli, Italia sacra, tom. VI, col. 583.] .

t Commune conditorium erat (ni fallar) aliquantum ultra absidem ecclesiæ S. Benedicti; reverentiæ causa sepultus videtur S. Gebizo juxta hanc ecclesiam, atque inde aliquanto post a S. Desiderio abbate terra levatus est et cum aliis multis positus est in atrio; quod, ad latus epistolæ extructum duas capiebat scalas; alteram constantem ex quindecim gradibus marmoreis, per quos descendebatur in capitulum; alteram ex tredecim per quos descendebatur in refectorium; atque in horum capite locatus est S. Gebizo cum aliis multis. Quo vero postea ejus devenerit corpus incertum. Sæpius enim mutationes.vel quod terræ motibus corruissent ædificia vel aliis de causis, Cassini factæ fuere; quin scripto servatum sit ubi Sanctorum deponerentur exuviæ. Hinc factum est ut, quum anno 1627 Sancta Corpora iterum prope Mausoleum S. Benedicti inventa sunt, quinque tantum præter SS. Benedicti et Scholasticæ nomina innotuerint et ut sequenti anno primæ ex quatuor novis arculis, quæ tunc paratæ fuere, hæc inscriptio inserta fuerit: Sanctorum monachorum Casinensium reliquias, quorum nomina perierunt in terris, sed scripta sunt in cælis, sub ara maxima conditas, Simplicius Caffarellus, hoc nomine secundus, a sanctissimo P. Benedicto abbas CXXVII, meritis excelsas, editiore in loco collocavit; araque honorificentius exornata majorem iis cultum deinceps haberi jussit; anno MDCXXVIII, Urbani VIII pontificatus anno VI, regnante Philippo IV Hispaniarum rege catholico. Verisimiliter hæc inter S. Gibizonis [Col. 405D] pignora. Reliqua vide in universæ hujus translationis Historia [Act. SS. tom. VI Maji, pag. 455 et seqq.] .

* videbatur G.

* siquidem G.

* magis C.

* quoniam G.

* inquirendum G.

* venerunt G.

* etiam add.

* frustrata G.

* I. e. G.

* sit add. G.

* frequenter add. G.

* dum G.

* etiam piscium G.

* hæc corrupte C.

* quam om. G.

* quando om. C.

* dumtaxat G.

* ex G.

* indictum G.

* omnia G.

* ambulabam G.

* mihi G.

* meis G.

* lateralis G.

* momentis G.

* ibidem G.

* pro add. G.

* loco nem. po. habet G. nec lepida Varronis facundia, nec faceta Ciceronis eloquentia posset

* nec umquam de eo nisi G.

* enim add. G.

* Domini om. G.

* Nunc.

* s. cu. co. a. G.

* uncinis inclusa om. G.

* breviori G.

* vigilat in in vanum G.

* bonus dux, non ruinæ pateret clientis in providentia, add. G.

* qui nusquam deest majestate G.

* debuerit G.

* perlata G.

* nimis C.

* destitit G

* pueros C.

* accepit G.

* Uncinis inclusa ex G. et M. Absunt a C.

* fragrantia

* Mir. om G.

* Loco [] habet C. ut magnam struem et pyram componant,

* suis add. G.

* ec. ex. G.

* hoc exemplum J. B. et G.

* Loco [] ait C.

* Inclusa [] om. C.

* cæteris om. G.

* typho

* Loco [] C. habet: Sed venio ad alia, quæ sunt de viro Dei sancto subnectenda. ex quibus unum dicam.

* eadem om. C.

* quemquam G.

* supranominatum Christi G.

* sic ei exorsus est loqui G.

* nominat G.

* autem add. G.

* ipse G.

* inductus add. G.

* u. d. s. est allocutus acsi G.

* Loco [] habet C. ut multis in locis scriptura docet, quæ non est hic omnia retexere.

* Loco i. c. G. Dum.

* Omnipotentem G.

* Loco [] habet C. Itaque Dei famulus, ut alter Daniel, futurum Dei judicium, seu indignationis causam sacerdoti prædicavit occultam

* Loco [] Miranda C.

* i. sp. p. a. l. G.

* leva G. et M.

* purum G

* sic exorsus est G.

* Loco [] habet C.: Quem cum diligentius attenderet, quod qui minister adolescens venerat, nunc virilis apparebat; illico ex tali variatione quod erat animadvertens

* univ. om. C.

* palari G.

* vidisset C.

* om. C.

* beatus G.

* vis om. C.

* dolomate add. G.

* sed conf. m. op. quoad red. G.

* om. G.

* eodem. G.

DE S. HILARIONIS EPISC. ET CONF. MOGLENENSI SEU MEGLINENSI IN MACEDONIA

ANTE SÆCULUM XIII.

SYLLOGE.

Hilarion episcopus Meglenensis Ternovæ in Bulgaria (S.)

AUCTORE V. D. B.

§ unicus. Locus sedis, laudes, translationes, ætas.

S. Hilarionis episcopi nomen primum, ni fallar, occidentalibus innotuit per imagineas seu effigiatas Ephemerides Græco-Moscas, [Errores et dubia de S. Hilarione proposita.] quas anno 1680 in limine tomo I Actorum Sanctorum Maji Papebrochius edendas curavit et in quibus ad 21 Octobris Hilarion episcopus legitur et repræsentatur. Ad quem locum subdidit præstantissimus decessor noster se a P. Ohilewiczio monitum esse quod episcopus Mehlensis fuit atque is episcopatus in Moscovia situs est. Quod posterius sibi ægre persuaderi passus est Papebrochius, ita ut continuo adscripserit [Acta SS. tom. I Maji, pag. XLVIII et seq.] : Restat ut ejus ætatem vitæque historiam nos doceat aliquis. Torquet etiam me quod Mehlensis episcopatus in Russia vestigium hactenus nullum inveniam, nec urbem, cujus nomen huc accedat. Oculatior sibi visus est Lequien [Oriens Christianus, tom. I, col. 1287.] et statuit S. Hilarionem episcopum fuisse in Mohilow, capite Russiæ Albæ seu Parvæ, et ad ripam dextram Borysthenis seu Dnieper posita. Lequienum secutus est nuper cl. v. Moronius [Moroni, Dizionario di erudizione ecclesiastica, tom. XLVI, pag. 8.] ; qui quum sedem episcopalem Mohilowiensem sæculo XIII exortam esse perhibeat, hoc ipso S. Hilarionem illo ævo posteriorem facit. Kulczinckius [Specimen ecclesiæ Ruthenicæ, pag. 55.] multo cautior fuit, scripsitque: Ruthenusne, an Serbus vel Bulgarus fuerit hic sanctus episcopus, non habeo hic et nunc unde dicam; nec quidquam aliud ausus fuit Josephus Simonius Assemanus [Kalendria ecclesiæ universæ, tom. V, pag. 312 et 313.] quam Papebrochii et Kulezinckii referre verba, addens tres alios a Græcis celebrari Hilariones; verum hos esse monachos neque ullum confundi posse cum S. Hilarione episcopo. Verum enimvero erravit Ohilewiczius, quum suggessit Papebrochio S. Hilarionem episcopum fuisse Mehlensem; dicere debuisset Meglenensem seu Moglenensem; neque hic episcopatus in Moscovia quærendus erat, sed in Macedonia: quæ ex dicendis satis superque manifesta fient.

[2] [Quæ de eo in kalendariis Ruthenicis habentur.] Juverit initio referre quæ de eo viro habentur in martyrologiis aliisve id genus libris. Imprimis in nullis synaxariis aut kalendariis græcis, quæ sat magno numero possidemus, S. Hilarion episcopus notatur. Omittitur quoque ejus nomen in Sobornik duodecim mensium, seu Synaxario communi totius ecclesiæ Ruthenicæ, quod P. Georgius David, missionarius S. J., anno 1688 Moscua ad decessores nostros misit, testatus id se descripsisse ex appendice Euchologii et passim impressum reperiri in libellis precatoriis. Reperire etiam non est in tabulis Capponianis, quas aliquanto post annum 1250 monachi Sancti Montis Atho ad usum Ruthenorum pinxisse videntur [Ibid. tom. I, pag. 7.] . Neque comparet in Ruthenorum kalendario, publici juris facto a Possevino [Apparatus sacer, tom. II, pag. 365.] , quod quidem commune Synaxarium videtur. Sed contra, ut supra vidimus, ejus scriptum est nomen et picta imago in Kalendario effigiato Moscuensi, quod edidit Papebrochius quodque elaboratum fuit anno 1628 [Assemani, Kalendaria ecclesiæ universæ, tom. I, pag. 6.] . Similiter in Sobornik seu Synaxario Ruthenorum peculiari diœcesis Kioviensis, quo præter sanctos a Græcis acceptos etiam Peczerienses seu Pieczarenses et proprii Ruthenorum continentur. Id, quoque ad calcem Euchologii repertum, interpretatus est et ad Papebrochium misit anno 1688 P. Georgius David, testatus id etiam Moscis usitatum esse. In eo itaque post memoriam S. Hilarionis Velik seu Magni, de quo supra egimus, additur: Et translatio venerabilium ossium S. P. N. Hilarionis, episcopi Meglenscensis. Paulo uberius hæc explicantur in alio Kalendario Ruthenico, cujus mensem Julium, Augustum, Septembrem et Octobrem latinos fecit et anno 1712 ad decessores nostros destinavit baro de Sparwenfeld, non ignobile in literis Slavicis nomen; atque ibi similiter post S. Hilarionis Magni laudes sequuntur: Item apportatio reliquiarum S. P. N. Hilarionis episcopi Meglinici ad annum 6672 sub imperatore Emanuele Græco.

[3] [Moglenorum, quæ et Megiina et Meglena, apud antiquos memoria] In hactenus adductis monumentis, ex quibus de S. Hilarionis apud Ruthenos cultu satis constat, ejus episcopalis sedis nomen tribus effertur modis, Mehlensis seu, ut est apud Lequien [Oriens Christianus, tom. I, col. 1287.] Mohelensis, dein Meglenscensis et Meglinicus: sed omnibus his formis Meglena, Meglina seu Moglena indicatur. Ut autem difficultas, quæ in duabus primis inesse videri possit, dispareat, discat lector, Kulezinckii verbis utor [Specimen ecclesiæ Ruthenicæ, part II, pag. 84.] , quod quamvis Rutheni scribant more Græcorum literam gamma, pronunciant tamen eam per literam H, ut Gabriel, Havryl, Georgius, Heorhiy; ita ut Ohilewiczius et qui aliam lectionem suggessit Lequieno, pronuntiandi potius modum quam scribendi secuti fuerint. Equidem haud scio de Moglenorum oppido sermonem fieri ante annum Christi 1030; cujus vere imperator Basilius, cognomine Bulgarus ab atrocissimo Bulgarico bello dictus, post receptum Bodenæ castellum Xiphiam et Constantinum Diogenem cum exercitu in regionem Moglenorum (των Μογλενων) misit; qui cum eam depopulati urbem obsiderent, supervenit ipse; et amnis (Karadjova), qui urbem alluebat, alveo adverso, suffossis murorum fundamentis, et interjecto cavernis ligno aliaque ignis capace materia, incendio muros evertit. Quo viso oppidani miserabiliter supplices facti se et munitionem dediderunt. Captus est ibidem… Moglenorum princeps Elitzes aliique procerum multi et manus haud parva militum. Armis ferendis idoneos Aspracaniam deportat imperator: colluviem reliquam diripi jubet, et castellum, cui Notia nomen, incendi, Moglenis vicinum. Hæc Georgius Cedrenus [Historiarum compendium, pag. 461, edit. Bonn.] . Ejusdem quoque oppidi meminit Anna Comnena, narrans quæ ad finem sæculi XII fata manserint in Macedonia Boemundum III, principem Antiochenum: Per Bodena, inquit [Alexiados, lib. V, cap. 5, pag. 243, edit. Bonn.] , pervenit Moglena ibique castellum olim dirutum restituit. Dein, relicto ibi cum satis magna militum manu comite, Saraceno cognominato, ad Bardaren se in locum contulit, qui Aspræ Ecclesiæ vocantur… Boemundus Aspris Ecclesiis profectus est Castoriam: quo cognito, magnus domesticus Moglena contendit, iisque potitus Saracenum occidit ac statim castellum funditus destruit. Ex multis aliis adjunctis, quæ Cedrenus et Anna præmittunt et subjiciunt, manifestum est Moglenorum oppidum situm fuisse neque procul a Thessalonica, neque procul a Bodena: ita ut mirabile sit viros fuisse doctos qui Bodenam et Moglenam confuderint, alios qui hanc in Phrygia collocandam esse cogitaverint. Dubitavit Stritter [Memoriæ, Bulgarica ex Byzantinis, tom. II, part. II, pag. 702.] utrum Smolenorum tellus, de qua in scriptis Philippi eremitæ (floruit hic ad finem sæculi XI) et in historia bellorum, ad sæculi sequentis finem in Macedonia ab imperatoribus Constantinopolitanis gestorum, mentio fit, eadem sit ac Moglenorum sedes: ad quod ajendum ratus est cl. v. Von Spruner [Atlas des Mittelatters, tab. 61, edit. prima.] . Sed Smolenos magis ad Orientem spectasse, positosque fuisse in finibus Thraciæ et Macedoniæ ad fluvium Mestam (Msta), ex his quæ collegit cl. v. Schafarik [Slawische Alterthümer, Deutsch von Mosig. von Aehrenfeld, tom. II, pag. 221.] certum videtur.

[4] [et situs. Eadem est civitas ac Edessa Macedonica,] Cæterum hujus oppidi situs satis nunc innotescit. Distat scilicet a Thessalonica leucis geographicis fere novem, a Bodena quatuor circiter, et tribus fere a flumine Bardare, cujus alveus ad Orientem jacet. Notatus bene est ejus situs in tabulis 61 et 62 Atlantis historici geographici Spruneri; in mappa Græciæ, inserta tomo IV itinerum Poucqueville; in ea quoque quæ comitatur libros Ami Boue de Turcia Europæa, octodecim abhinc annis editos etc.: sed error est in tabula 59 Spruneri, in qua Moglena ad ripam orientalem fluminis Bardares ponitur, ejus locum occupante Edessa. Verumtamen error is non est qui prima specie apparet. Etenim in Expositione imperatoris Andronici Palæologi senioris (imperavit autem is ab anno 1282 ad 1332), quem locum nunc teneant metropoles quæ Constantinopolitano throno subjectæ sunt, legitur inter urbes quæ nomen ultimo mutaverunt Ἐδεσσα τανυν Μογλαινα, Edessa nunc Moglæna [Ap. Schelstraete, Antiquitatis ecclesiæ opus geographicum, pag. 782.] : ita ut Sprunerus duplicarit id oppidum, Edessæ tamen verum suum situm assignans: sola itaque Moglena expungenda sunt aut juxta Edessam scribenda. Lequien [Oriens Christianus, tom. II, col. 283 et 284.] sibi visus est reperisse Moglena et Edessam diversas esse civitates, quoniam Cantacuzenus Niphonem appellat τον ὲπισκοπον Μογλαινων [Cantacuzeni Historiarum lib. I, cap. 44, tom. I, pag. 215, edit. Bonn.] et inferius Edessam sæpius [Ibid. cap. 54 et seqq. pag. 273 et seqq.] nuncupat; et quia sibi persuaderi passus est a Chrysantho, patriarcha Græco Hierosolymitano [Ecclesiæ Orientalis notitia, ap. Lequien, tom. II, col. 283 et 284.] , Bodenam eamdem esse civitatem ac Edessam. Sed nequaquam audiendus est Orientis Christiani auctor. Chrysanthus enim recentior scriptor est, non majoris ponderis quam Sophianus, qui Bodenam et Moglena eamdem civitatem esse opinatus fuit [Ibid. col. 317 et 318.] ; et quod ad Cantacuzenum attinet, vulgari is vocabulo designavit episcopum, erudito civitatem. Sæculo superiori episcopum adhuc habebant Moglena, Archridensi archiepiscopo subjectum [Ibid. loc. cit.; cfr Poucqueville, Voyage de la Grèce, lib. VII, cap. 6, tom. III, pag. 51, edit. 1826.] : neque scio hunc rerum ordinem deinceps mutatum fuisse. Omittit tamen eum Ami Boue.

[5] [Civitatis hujus nomen, cujus forma varia est, originem Slavicam habet.] In his, quæ hactenus contulimus, civitatem hanc seu oppidum constanter Græcis dictum fuisse Moglena seu Moglæna, numero plurali neutro, animadverterit procul dubio lector. Verum certum est olim a Slavis, ut inferius ex Prologo Slavonico apparebit, nomen Meglina et Meglena usurpatum fuisse; atque nunc etiam in usu esse testes sunt recentiores viatores aliique eruditi. Ineunte sæculo XVIII Moclanta dictum esse perhibet Lequien [Ami Boué, La Turquie d'Europe, tom. I, pag. 185 et Visquenel, ap. eumdem, tom. I. pag. 190; Schafarik, Slawische Alterthümer, tom. II, pag. 226.] ; sed meliorem auctorem desidero. Porro Meglena et Vodena Slavica verba sunt, quorum prius significat vicum obscurum, tenebrosum (Mgla enim tenebræ sunt seu obscuritas), et alterum vicum aquosum: utrumque autem a naturali locorum conditione inditum fuit a Slavis, quum in Macedoniam penetrarunt easque occuparunt sedes. Pluribus pro suo instituto de his disserit cl. v. Schaferik [Slawische Alterthümer, tom. II, pag. 162 et seqq.] . Nos vero id unum animadvertemus eorum adventum obscurissimum esse; verumtamen videri jam sæculo VII et VIII aliquot Slavorum colonias in Macedonia nova sibi quæsivisse habitacula, et aliquando tandem, maxime in mediterraneis, præraluisse. Atque hæc de sede episcopali S. Hilarionis paulo latius evolvenda fuere, quod tenebris et erroribus pleni sunt libri, in quibus hactenus de ea actum est.

[6] [S. Hilarionis laudes ex libris ecclesiasticis Slavicis.] Ut me monuit R. P. Gagarin, passim dux meus, in Menæis Slavonicis, quibus sanctorum Vitæ continentur, brevissima S. Hilarionis, episcopi de Meglin seu Meglina, commemoratio fit; contra in aliis Menæis, quibus Officia sanctorum clauduntur, longum de eodem sancto officium legitur, ex communibus tamen laudibus potius constans quam ex notionibus certis et historicis. A puero dicitur ibidem sanctis vixisse moribus, episcopalem dignitatem ornasse virtutibus, religiosas domos promovisse, doctrina sua acriter impugnasse hæreses, splenduisse miraculis et alia id genus. Quæ omnia fere capiuntur sequenti Tropario, quod ibidem quoque legitur et quod a Kulczinckio [Specimen ecclesiæ Ruthenicæ, pag. 55.] et Assemano [Kalendaria ecclesiæ universæ, tom. V, pag. 312.] jam editum est: Magnis virtutibus illustris, monachorum cœtus rexisti, pontificalem sedem purgasti, hæreticorum impetus repressisti, Christo dicatas domos erexisti, o sancte Hilarion! Post obitum vero tuum integrum et incorruptum mansit corpus, funditque curationes infirmis ac dæmones propellit. Tu ergo impetra apud Deum salutem æternam animabus nostris. In Contacio, quod ibidem similiter habes, festi ejus celebritas laudatur et cura gesta de monachis. Accipe verba: Prout lucifera comparuit pontificis commemoratio; illico tenebras somnolentiæ pepulit, lucemque attulit donorum cælestium, omnes convocans ad festum. Tu, o Hilarion, invenisti gratiam apud Deum, cum extiteris monachorum optimus institutor. In his, ut patet, nil est quo statui posse videatur S. Hilarionis ætas, quum numquam fere in his partibus ecclesia hæresibus afflicta non fuerit et monastica vita semper fuerit in honore.

[7] [Transfertur Moglenis Ternobum, ubi in templo Quadraginta Martyrum deponitur.] Neque ex Prologo Slavonico, quo narratur sacrorum ejus ossium translatio, aliquid certi et definiti eruere licet, nisi quod jam colebatur ante annum 1205, quo Moglenis Ternobum ea deportata sunt. Ecce autem quæ in illo libro ad 21 Octobris leguniur: Calojoannes, rex Bulgarorum et frater regis Asanis, armis potitus est Græcia, Thracia, Neade et Ilellade et usque ad oppidum Meglinorum profectus est, quod etiam obtinuit. Invenit in eo feretrum B. Hilarionis. Incensus itaque sancto ardore, statuit reliquias beatissimi viri transferre Ternobum, regni sui caput, jussitque aream a suis apprehendi: atque hi sumpsere reliquias cum pyxide et sanctum transtulerunt. Porro quum patriarcha Ternobensis cum universa Bulgarorum regione sancti adventum audiisset, obviam ei processit cum episcopis et omni suo clero, cum magnatibus et populo, cum cereis, thuribulis et omnigenis odoramentis, deposueruntque ejus corpus die 21 Octobris in civitate Ternobo, quam Deus servet. Multo autem tempore multisque annis post, novus rex, dictus Joannes Asanes, filius Asanis senioris, sceptrum adeptus est et dominatus est Bulgaris, Græcis. Francis, Serbis, Arbanasibus et omnibus oppidis utriusque maris. Jam vero hic rex Joannes Asanes decrevit erigere templum ad honorem Quadraginta Martyrum. Quum igitur constructum id esset et magnifice exornatum, eo illatum est et honorifice depositum corpus ter beati pontificis Hilarionis. Quo qui cum fide accedunt, curationes fiunt in eorum gratiam. Per preces sancti dignetur nos Deus in suum admittere regnum. Atque hæc jam explicanda et propius determinanda sunt.

[8] [Hujus translationis tempus ex chronologia regum Bulgariæ definiendum est.] Tria hic nomina occurrunt: Asan Senior, Calojoannes et Joannes Asanes. At vero Senior Asan is est qui cum fratre Petro Bulgaris auctor fuit defectionis a Byzantino imperio circa annum 1185; unde altera regum Bulgariæ series ab eo incohata fuit. Occiso Asane anno 1195, moxque Petro quoque e medio sublato, regnum cavessivit frater eorum Joannes seu Joannicius, qui et Calojoannes. Huic successit anno 1207 Borilas, sororis filius, Joanne Asanis filio adhuc impubere apud Russos interim commorante: qui post aliquod tempus reversus in patriam cum copiis, Ternobum septennali obsidione cinxit, eaque anno 1215 aut 1216 capta, avunculum carcere clausit suumque adorsus est regnum; quod usque ad annum 1241 tenuit [Stritter, Memoriæ, Bulgarica ex Byzantinis, tom. II. part. II, pag. 672 et seqq.; Assemani, Kalendaria ecclesiæ universæ, tom. V, pag. 98 et seqq.; cfr Acta SS., Auctarium tom. VI Oct. pag. 67 et 68; Art de vérifier les dates, tom. I, pag. 446.] . Unde patet priorem translationem factam esse inter annos 1196 et 1207, posteriorem inter annos 1216 et 1241. Sed accuratiora quærenda videntur.

[9] [Facta fuit anno 1205, quum Calojoannes institueret expeditionem] Equidem recensere nolim bella omnia, quæ Calojoannes gessit adversus Græcos, et adversus Latinos, qui anno 1204 Constantinopolim expugnaverant: hæc enim passim narrata habes apud obvios historicos. Satis sit pauca novisse de expeditione Macedonica; quam partim anno 1105, partim anno 1106 fuisse factam satis constat [Cfr Stritter, tom. II, part. II, pag. 719; Art de vérifier les dates, tom. I, pag. 446.] . Latini, Constantinopoli potiti, universam fere Thraciam et Macedoniam occupaverant. Resistebant tamen aliquot civitates, quas inter Hadrianopolis; et Calojoannes, Græcorum imperium ruinam trahere cernens, Philippopolim præceperat. Quum itaque Balduinus, qui Constantinopolitano diademate caput cinxerat, sollicitaret Hadrianopolitanos ut sponte sua se dederent, miserunt illi ad Calojoannem legatos, qui eum excitarent ad debellandos Latinos, Hadrianopoli in præmium proposita. Hæc sibi facile suaderi passus est Bulgarus; et Comanorum seu Hunnorum immanissimis copiis accitis, tam feliciter contra Latinos pugnavit, ut Balduinum imperatorem interceperit: quem et Ternobi crudeli nece affecisse fertur. Porro Hadrianopolim perrexit, civitatem in suam ditionem recepturus; at, spreta promissorum fide, portis exclusus est. Obsidione eam cingere voluisset Calojoannes; verum, ut hanc artem ignorabat, hinc discessit, et cum nullus, ut loquitur Georgius Acropolita [Annales, pag. 25. edit. Bonn.] , illi se opponeret, Italis ab eo penitus debellatis, universam Macedoniam excurrit, præda ingenti locupletatus, urbes cum ipsis habitatoribus spolians funditusque evertens, eo animo ut, si quando Romani, infortunio desæviente, respirassent, propria oppida recuperare nequirent. Complures deinde captas civitates recenset Georgius; sed alias quam plurimas, quas enumerare operæ pretium non est, omittit: quas inter Moglena seu Meglena intelligi ne dubites; quippe quum ad meridiem hujus oppidi descenderit Calojoannes, Thessalonicam usque veniens: quod ille idem Acropolita testatur [Ibid. pag. 26.] , consentientes sibi habens Nicetam Choniatem et Nicephorum [Ap. Stritter, tom. II, part. II, pag. 710 et 711.] . Quum autem hæc strages an bellum cessarit fere diebus paschalibus indictione IX, anno mundi 6714 [Nicetas Choniates, ap. Stritterum, pag. 719.] , seu Christi 1206, corpus vero S. Hilarionis Ternobum illatum sit die 21 Octobris, manifestum est hoc fuisse factum anno 1205. Et quidem ex ordine, quem Nicetas Choniates in narrandis rebus sequitur, liquidum est Calojoannem in Thessalonicensium partes venisse initio belli; neque hic, quum sacrum pignus Ternobum advenit, piæ pompæ interfuisse legitur, utpote qui bellum promovere pergebat. Hinc collige in Synaxario Sparwenfeldii errorem cubare, ubi hæc translatio refertur ad annum mundi 6672 seu Christi 1164, et ad imperium Emmanuelis Comneni, qui purpuram gessit ab anno 1145 ad 1180. Scribendus erat annus mundi 6713, imperatore Græcorum Theodoro Lascari I, Latinorum Balduino I captivo.

[10] [Macedonicam. Catholici tunc erant Bulgari, qui sane non coluissent S. Hilarionem, si fuisset schismaticus.] Atque hinc quoque solvitur quæstio, quæ sponte occurrit quotiescumque sancti orientales illustrandi sunt, de quorum ætate minus constat; scilicet an S. Hilarionis gesta fere latent, argumentis id demonstrare et rationibus, ex ipsius beati viri vita depromptis; sed confidendum est antistitis Ternobensis, qui ejus reliquias honorifice excepit, judicio, quippe qui probe catholicus esset. Scilicet Calojoannes ab anno 1197 Romanæ ecclesiæ communionem atque tutelam sibi suæque genti poposcerat et demum ab Innocentio III efflagitarat. Ab anno nempe 1199 ad 1204 ultro citroque pluribusque missis et acceptis literis ac legationibus, convenit inter utrumque ut Bulgarus chrysobullo se suasque ditiones Romanæ sedis auctoritati subderet, vicissim vero pontifex regiæ dignitatis insignia, coronam et sceptrum cum vexillo Christi cruce ac clavibus Petri insignito ad regem mitteret; ad hæc Basilium archiepiscopum de Debelto seu Zagora in sede Ternobensi institueret, collatis ei in ecclesiam Bulgaricam primatis juribus, et demum episcopos Beiesbugdensem et Præslabensem, metropolitica dignitate auctos, una cum Basilio primate palliis ornaret. Quarum rerum seriem longa narratione prosecuti fuere Joseph Simonius Assemanus [Kalendaria ecclesiæ universæ, tom. V, pag. 125 et seq.] et Jacobus Coletus [Illyricum sacrum, tom. VIII, pag. 210 et seqq.] , breviori Hurter [Histoire d'Innocent III, tom. I, pag. 283, 424, 563 et seqq. edit. Brux.] , Lequien [Oriens Christianus, tom. I, col. 1232.] , Moroni [Dizionario di erudiz., V° Ternova.] , et B. M. Antonius Tinnebroek, non ita pridem collega meus [Act. SS. Auct. ad tom. VI Octobris, pag. 61.] . Apud Græcos altum de his rebus silentium; adeoque Basilium, jam primatem, jam patriarcham dictum, quod ad finem usque vitæ in communione catholicæ ecclesiæ perserveravit, omittunt plane schismatici neque ullam ejus rationem habent [Cfr Assemani, Op. cit. pag. 171.] . Quocirca quum extra controversiam sit Basilium probe fuisse catholicum, non est dubitandum quin perspectum habuerit B. Hilarionem ante schisma Byzantinum vixisse aut certe id non participasse; secus enim cælitum honores ejus corpori non adhibuisset.

[11] [Dein sub annum 1234 positæ fuere ejus reliquiæ] Volunt nonnulli schisma post Basilii mortem continuo renovatum fuisse; verum nequaquam id apparet. Attamen Joannes Asanes, qui ab anno 1217 ad 1241 aut 1245 regnavit, varius fuit, jam ad Latinos, jam ad Græcos inclinans; ita ut dubium reliquerit an in ecclesiæ pace vitam finierit [Act. SS. Auct. ad tom. VI Oct. pag. 61.] : sed nostra parum interest accuratius in ea inquirere. Eo regnante, in novam Quadraginta Martyrum ecclesiam solemniter translata fuisse S. Hilarionis ossa supra vidimus. Quo anno incertum est, quum nil aliud tradatur in Prologo quam id factum esse multo tempore multisque annis post primam translationem. Nihilominus non procul a vero aberrabimus, si id sub annum 1233 statuemus; quum denique, multis relatis victoriis, late dominationem suam propagasset Joannes Asanes. Anno enim 1226 perfidum Theodorum Comnenum, qui et Angelus Theodorus, devicit et dein, magna Thraciæ et Macedoniæ parte occupata, in Thessaliæ montana, quæ Magna Blachia dicebatur, excurrit; Elbanum cepit et usque Illyricum rapinis omnia vastavit [Georgius Acropolita, ap. Stritter, tom. II, part. II, pag. 725.] ; quo tempore vere utriusque maris oppidis dominatus esse dici potuit. Postea fœdus pepigit cum Græcis, et anno 1233 copias suas sociavit cum exercitu Joannis Ducæ, qui jam imperium Græcorum obtinebat, bellumque Latinis intulit. Neque infeliciter cessit hæc expeditio: ad Constantinopoleos muros usque, quos illi defendebant, movit: sed autumno domum rediit. Atque tunc tandem modo qualicumque dicere licuit eum dominatum fuisse Bulgaris, Græcis, Francis, Serbis et Arbanasibus.

[12] [in novo templo Ternobensi; quod an adhuc exstet ignoratur.] De templo Ternobensi Quadraginta Martyrum nullam aliam reperi notionem præter eam quæ est in recitato Prologi loco. Quod autem plane latet quis sit præsens S. Hilarionis Ternobi cultus, nemo mirabitur, quum paucissima de ipsa Ternobo sint nota. Hanc civitatem, quæ latine et Græce Trinobus appellatur, vulgo autem Trnova, Tarnoba, Tornoba, Turnowo, Ternova, Ternowa, Trinava etc. (omnibus his modis ejus nomen scriptum reperio in libris italicis, germanicis et gallicis) olim caput fuisse Bulgariæ jam diximus. Sedes nunc est Turcici ayan et archiepiscopi schismatici. Incolas habet octies aut duodecies mille, plerosque Bulgaros. Alia quæ innotuere ad situm et industriam pertinent. Faxit Deus ut tandem aliquando hæc loca iniquissimo quo premuntur jugo fiant libera; destruat et murum divisionis, quo filii, ex aquis baptismalibus nati, a veræ matris suæ, ecclesiæ catholicæ, amplexibus impediuntur; et præstet tandem aliquando ut unus sit pastor et unum ovile, quemadmodum erat, quum floreret S. Hilarion!

DE S. BERTHOLDO, CONFESSORE, OBLATO IN PARMENSI S. ALEXANDRI PARTHENONE

INEUNTE SÆCULO XII.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Bertoldus confessor Parmæ in Italia (S.)

AUCTORE V. D. B.

§ unicus. Fata monasterii S. Alexandri. Ætas, patria et cultus S. Bertholdi. Conversorum origo.

Anno 781, sabbato sancto curarat Carolus Magnus filium suum Carlomannum, deinceps Pippinum appellatum, [Bernardi, regis Italiæ, ex sanguine Caroli magni nati, vidua] e fonte baptismali levandum ab Hadriano I papa et postridie ab eodem pontifice inungendum in regem Italiæ [Muratori, Annali d'Italia, ad an. 781, tom. IV, 378 et 379.] . Hanc coronam gessit Pippinus usque ad annum 810, quo, annos fere natus 34, die 8 Julii, vita functus est, parvulum relinquens filium, natum ex concubina, Bernardum nomine [Ibid. ad an. 810, pag. 474 et 475.] . Voluit Carolus Magnus anno 812 hunc quoque regem Italiæ fieri [Ibid. ad an. 812, pag. 482.] . Utut puer erat, maxima quæque affectabat. Quocirca, quum anno 817 Ludovicus Pius Lotharium, filium suum primogenitum, in imperii consortium accersisset, et imperatoriæ coronæ dixisset hæredem, ægerrime id tulit Bernardus, ratus sibi, regi Italiæ, hæc potius competere, et aperte rebellavit. Male cessit id tentamen, quod oculis cæcatis luit, triduo post, die scilicet 17 Aprilis anni 818, sequente ex vulneribus morte: annum ætatis tunc agebat decimum nonum [Ibid. ad an. 817 et 818, pag. 504 et seqq.] . Porro uxorem duxerat Cunegundem et ex ea filium Pippinum genuerat; sed hic rebelli patri non successit, translato regno ad Lotharium, quem modo filium Ludovici Pii fuisse dixi.

[2] [circa annum 835 condidit Parmæ S. Alexandri Benedictinum parthenonem, cujus fata brevibus declarantur.] Videtur illa deinde junior vidua rebus piis animum omnino applicuisse et fundandis ecclesiis aut monasteriis dedisse operam [Cfr Bordonus, ecclesiæ Thesaurus Parmensis, pag. 226.] ; quæ inter venit puellare monasterium sanctæ Dei genitricis Mariæ et sancti Alexandri martyris Christi, situm intra muros civitate Parmensis, quod in nostris, inquit ipsamet anno 835, propriis rebus construere vel ædificare visa sumus [Ap. Mabillonium, Annales Benedictini, tom. II, app. num. LVIII, pag. 689.] . Voluit autem id rebus temporalibus bene instructum esse. Cogitans itaque, ut ait, pro mercedem animæ seniori Bernardi, vel mea, seo filio meo Pippini, diploma consieri jussit, ita, addit, ut ab hac die habeat ipsum sanctum meum monasterium omnes verum rebus meis, quas nunc tempore ad manum meam habere visa sum hic in finibus Parmensis, seu Regiensis, Motinensis, tam monasterias et curtis seu massariciis rebus meis. In primo monasterias duas, unum verum monasterium infra hanc muros civitatem Parmensis, qui est ad honorem S. Bartholomæi apostoli. Alium namque monasterium foris muros civitate Regio non longe ab ipsa civitate, qui est ad honorem sancti Thomei apostoli. Atque hæc donat cum omnibus quæ ad eadem pertinent; neque hæc tantum, sed innumeras alias curtes, mansos, servos etc. Actum in Parma civitas, regnantibus dominis nostris HLudovico et HLothario imperatoribus anno vigesimo secundo et sexto decimo, septimo decimo kal. Julias, indictione tertia decima, seu anno Christi 835. Dum autem tot regna et tot respuplicæ circumcirca ruinam fecerint, perseveravit id asceterium sub S. Benedicti regula per decem fere sæcula. Margarita, ejus abbatissa, sponte gubernatione cedente, Innocentius VIII papa, bulla anno 1486 data, decrevit abbatissam deinceps triennalem fore, monialesque visitationi et correctioni abbatis sancti Joannis evangelistæ Parmensis subjecit [Bullarium Casinense, tom. I, pag. 397; cfr Lubin, Abbatiarum Italiæ brevis notitia, pag. 283.] ; quibus legibus stetit usque ad iniens sæculum, quo nunc vivimus. Tunc enim suppressum est; et ejus templum a presbytero œconomo nunc regitur [Zuccagni-Orlandini, Corografia fisica, storica e statistica dell' Italia e delle sue Isole, tom. VIII, pag. 243, 265, 267 et 268.] .

[3] [Vitam fere duxit in hoc monasterio S. Bertholdus, plures nactus biographos.] Porro in hoc monasterio magnam vitæ partem egit S. Bertholdus, ibique mortem et cælitum honores accepit, ut ex edenda Vita certum est. Jam vero de eo scripsere complures. Inter eos, quorum scripta in publicam lucem prodierunt, habes Gorofanum in Sanctuario ecclesiæ Parmensis; Ranultium Picum in Theatro sanctorum Parmensium; Ferrarium in Catalogo sanctorum Italiæ, qui liber sæculo superiori cum titulo Hagiologii Italici, mutationibus aliquot introductis, iterum typis excusus est; Bordonum in Thesauro sanctæ ecclesiæ Parmensis, aliosque. Præterea submisit nobis egregius fautor noster cl. v. Cernazay duas Vitas mss. antiquiores, alteram italice, alteram latine conscriptam; quæ posterior reliquorum omnium scriptorum fons est et origo et italicæ exemplar seu protypum. Hæc a suppare collecta videtur et bona est, nil habens quod fidem superet aut pugnet cum chronologia et historiæ adversetur. Miracula quidem in ea leguntur nonnulla, quæ vellemus juridicis testimoniis fulta videre; verum hæc ideo incredibilia non sunt, nisi ea quoque in dubium vocare libeat quæ in optimis sanctorum Vitis occurrunt. Cæterum hæc pro more lectorum judicio permittimus.

[4] [Mortuus est hic sanctus initio sæculi XII; parentes ex Anglia Mediolanum venerant circa annum 1070:] Neque in hac Vita latina, neque in italica accurate tempus designatur quo S. Bertholdus vixerit; verumtamen indicia aliquot in eis reperire est quibus in ejus rei qualemcumque notitiam veniamus. Certum imprimis est ex his quæ in edenda Vita num. 8 de ejus sepultura narrantur, mortuum esse bonum Fratrem, dum antistes civitatis Parmensis esset, qui Bernardus nominabatur, multæ sanctitatis vir: quibus verbis designatur S. Bernardus de Ubertis, natione Florentinus, qui ab anno 1106 ad 1114 aut paulo ulterius sedem episcopalem Parmensem obtinuit [Ughelli, Italia sacra, tom. II, col. 168 et seqq.] ; quod accuratius expendendum ei relinquimus, qui ad 4 Decembris, qua sanctus ille Martyrologio Romano inscriptus est et Parmæ colitur, ejus acta prosequetur. Interea observabimus certe scopulo impegisse Ferrarium, ubi, Sanctuarii ecclesiæ Parmensis auctoritate ductus, statuit S. Bertoldum e vita migrasse anno salutis 1101. Minimum quinquennio tardius id factum. Aliquatenus etiam assequi licet quandonam his in terris S. Bertoldus nutus sit. Ut num. 1 Vitæ traditur, venere parentes ex Anglia in Longobardiam, quo tempore magnum inter Gallos et Anglicos erat prælium; ex quo fiebatur regionum destructio maxima et hominum cædes in partibus ubi ipsi habitabant. Quæ aperte reserenda sunt ad bella, anno 1066 a Guilielmo Notho, seu Conquæstore, Normanniæ duce, suscepta adversus Anglos. Plures annos durarunt hæc prælia, quibus reapse Anglia seu Britannia infinitis cladibus affecta est, brevi tamen post, regnantibus novis dominis, quam felicissime revictura. Dum autem initio sævirent Normanni, multi pristini incolæ se fuga subduxerunt calamatibus quæ eos manebant. Constantinopolim usque nonnulli perrexere, aliis in Germaniam, Galliam et Italiam transeuntibus [Cfr. Aug. Thierry, Hist. de la conquête d'Angleterre, liv. V, tit. II, pag. 5 et seqq. Bruxelles, 1839.] . Ab anno 1070 maxime hæ fugæ cœptæ fieri. Quod vero Normanni Galli vocantur, et Anglia Britannia dicitur, id pro veteri fit more. Sic quum exeunte eodem sæculo XI ad concilium Claromontanum venit Urbanus II papa, in Gallias venisse dicitur, Gallos ad bellum sacrum excitaturus: quibus nominibus intelliguntur universæ terræ et populi, qui pristinis Galliis, quales erant Romanorum ævo, capiebantur.

[5] [hinc ob bellum contra simoniacos sub annum 1071 perrexerant Parmam, ubi brevi genuerunt sanctum filium.] Quum autem Mediolanum venissent S. Bertholdi parentes, res minime tranquillas ibidem repererunt. Tunc enim temporis S. Herlembaldus, cujus in hoc opere socius, S. Arialdus, anno 1066 occisus fuerat [Puricelli, de SS. Herlembaldo Cotta, lib. IV, cap. 23, pag. 244 et seqq.] , pergebat voce et gladio acriter impugnare clericos simoniacos et concubinarios; quæ contentio dum ferveret, primo quadragesimæ sabbato anni 1071 Mediolanum teterrimo incendio conflagravit [Ibid. cap. 31, pag. 263.] . Neque homo unus, qui legerit Arnulphi scriptoris Mediolanensis coævi historias, mirabitur inter media dissidia, quibus illa civitas ejusque ager tum agitata fuere, penuriam publicam famemque exortam esse et complures incolas, quos inter S. Bertoldi parentes, his malis pressos, meliorem sedem quæsiisse. Verum quum S. Bertoldi biographus addat, eosdem parentes in Parmensem civitatem venisse quæ illo tempore sanctæ ecclesiæ subjecta erat, prima specie impedimentum viæ nostriæ objicere videtur, quod tamen facile amovebitur. Nemini ignotum est Cadaloum, Parmensem episcopum, ab anno 1061 ad 1063 supremam pontificiam dignitatem affectasse; unde cognitus sit nomine Honorii antipapæ. In sede Parmensi successit Cadaloo Heberardus anno 1063 aut 1064. Hic quoque tempore S. Gregorii papæ VII schismaticus factus est et anno 1079 pessimum suum animum maxime ostendit. Verum nil omnino est cur sub annum 1071, quo fere tempore Parmam migrarunt S. Bertoldi parentes, schismaticus fuisse habeatur. Anno enim 1067 in concilio Mantuano ita probarat omnibus Alexander papa II electionem suam legitime fuisse factam, ut ipsi Longobardiæ episcopi, quos inter Parmensis recensebatur, eam validam habuerint [Cfr Muratori, Annali d' Italia, ad an. 1067, tom. VII, pag. 215.] . Non est itaque dubitandum quin ab hoc tempore Parmensis civitas sanctæ ecclesiæ subjecta fuerit. Non tamen diu duravit hæc felix rerum conditio: quum scilicet ineunte anno 1076 Gregorius VII a conventu Wormatiensi depositus fuit, Heberardus secutus est schismaticorum partes, ut alii plures superioris Italiæ antistites. Hæc si recolligamus, venere S. Bertholdi parentes ex Anglia Mediolanum circa annum 1070; aliquanto post, anno scilicet 1071, migrarunt Parmam; in primo anno, quo in civitatem Parmensem ad habitandum venerunt, verbis utor biographi, Berta unum peperit filium et Bertoldi nomen imposuit; anno 1078, seu ætatis septimo, discere cœpit artem sutoriam; anno 1085, ætatis duodecimo, obtulit se in conversum monasterio S. Alexandri; ubi, post instituta itinera Romanum et Viennense in Gallia, inter annum 1106 et 114 diem obiit, annos natus plus minus quadraginta.

[6] [S. Bertholdus videtur primus conversus fuisse, cui ecclesiastici honores delati fuerint. Conversoram in monasteriis origo,] Quum autem, quantum sciam, S. Bertoldus primus conversus sit, qui cælitum honores in terris assecutus fuerit, placet pauca addere de hoc virorum genere. De eo scripsere complures; sed nemo uberius neque accuratius quam Joannes Benedictus Mittarelli Camaldulensis, qui Dissertationem edididit de variis speciebus veterum conversorum in ordine sancti Benedicti et præcipue in congregatione Camaldulensi [Annales Camaldulensium, tom. I, app. col. 336 et seqq.] . Ab initio distinctus est in ordine S. Benedicti duplex hominum ordo: alii, qui a sæculo, quod norant numquam, conversi non fuerant, sed in pueritia oblati fuerant a parentibus; alii, qui adulta ætate ad religionis portum confugerant; atque hi conversi dicebantur, illi oblati et nutriti. Similiter ab initio recepti viri docti et rudes; quorum priores rebus fere mentalibus et sæpe clericalibus occupabantur; posteriores agris colendis, pecoribus pascendis et similibus. Verumtamen hi non ratione sui status detinebantur id genus occupationibus; adeoque, quum literis informati essent, nil vetabat ne ad sacros ordines promoverentur. Abbatum erat singulis sua indicere opera; ita ut, si uni corporales labores facerent, alteri alios, hæc res penderet a superiorum discretione, unicuique pro viribus et opportunitate quid præstandum esset præscribentium. Verum quum inter Benedictinos vita eremitica addita fuit monasticæ, necesse visum est viros aliquot habere qui res externas curarent, quum harum procuratio cum solitudine et silentio, quæ in novis his institutis commendabantur quam maxime, parum convenire videretur. Atque hinc in his asceteriis duplex monachorum ordo exortus est, aliis ab omnibus negotiis externis segregatis, aliis eadem administrantibus. Quum itaque ineunte sæculo XI S. Romualdus Camaldulensem eremum ædificasset, conversos assumpsit, qui et laici; similes laicos seu famulos, qui monasterio deservirent, admisere Avellanenses; iisdemque conversis usus S. Joannes Gualbertus, Vallis Umbrosæ conditor. Placuit id institutum aliis Ordinis S. Benedicti congregationibus, puta Cluniacensibus, Cisterciensibus, Carthusianis, Grandimontensibus, Hirsaugiensibus aliisque, et passim introducti conversi laici barbati, famuli regulares, fratres, familiares etc.; licet non tanta apud hos monachos, quanta apud eremitas, hujus diversitatis esset necessitas.

[7] [servilis conditio] Initio habebatur id hominum genus loco servorum, qui scilicet ob amorem Christi sponte sua servitutem subierant. Hinc eos servos et pueros a S. Petro Damiano nuncupatos et cibo servili, communibus monachorum ferculis multo viliori, enutritos reperire est [Cfr Act. SS. tom. VIII Octobris, pag. 197.] . Quam vitæ normam quum amplectebantur, hanc faciebant promissionem: Ego Frater N. promitto obedientiam et perseverantiam omnibus diebus vitæ meæ in … pro timore Domini nostri Jesu Christi et remedio animæ meæ. Quod si aliquo umquam tempore hinc fugere vel abire tentavero, liceat servis Dei, qui hic fuerint, me plena sui juris auctoritate requirere et coacte ac violenter in suum servitium revocare. Posterior hæc pars ubique obserrabatur; prior autem non ubique erat eadem, sufficiens tamen ut conversi vere religiosi essent: quamquam vulgo non dicebantur monachi; immo non numquam expressim id eis denegabatur nomen. Passim etiam conversi a monachis separati erant habitaculis, mensa et choro, et partim tantum officiis dirinis intererant. Rustici aliique ex infima plebe primum se in hanc servitutem dederunt; sed postea viri primarii et nobiles, humillimam Christi conditionem, qui nostri amore formam servi suscepit, imitari aventes, se suisque castris et bonis in monasteriorum ditionem translatis, servilem professionem fecerunt; maxime si illiterati essent.

[8] [et honorifica aliquando officia.] Verumenimvero talium virorum admissione mutabatur universa instituti ratio. Non enim eis imponebantur amplius sola opera servilia, sed alia etiam, nonnumquam honorificentissima. Nonnulli quidem pergebant rustica ministeria obire; sed alii emebant et vendebant agros; investituras accipiebant et donationes; officia honestissima camerarii, syndici, procuratoris, vicecomitis, notarii etc. exercebant; irrepsere etiam in electorum capitula; quin abbates aliquando facti sunt et ecclesiarum præpositi, curam animarum gerentes: quod postremum tunc tantum accidebat, quum presbyteri sæculares aut alii viri literati mallent conversi fieri quam monachi, ne tam arcte intra claustrorum repagula cohiberentur. Ast sicubi justo nimis eis permittebatur rerum temporalium et externarum administratio, pronum erat ut non amplius servilis conditionis viderentur, sed plane monachorum et eremitarum domini: et quidem in aliquot congregationibus gravissimæ turbæ a conversorum familia excitatæ fuere: sed hæc prosequi hujus loci non est. Ut itaque ad S. Bertoldum redeamus, quum ille monialium (res animadversione digna) abbatia conversus factus est, plurimum jam propagatum erat id institutum, licet nondum integrum sæculo excogitatum esset; neque tunc visa fuerant gravia incommoda, quæ plurima postea perpassa sunt monasteria: cæterum ipse suas implevit partes egregia simplicitate, multa animi demissione, pietate singulari et præclara obedientia, quibus sibi per Christi misericordiam et merita cælestem mercedem consecutus est.

[9] [Coli cœpit S. Bertholdus statim post mortem in templo S. Alexandri; quod quum anno 1530 renovatum et consecratum est,] Continuo post beatum ejus transitum coli cœpisse videtur beatus vir. Sanctum corpus in ecclesia S. Alexandri ad sinistram ipsius ecclesiæ latus omni reverentia condi jusserat S. Bernardus, Parmensis antistes, ut num. 8 loquitur biographus; et statim ingens ad ejus tumulum infirmorum factus est concursus; gratiæ aliquot ibidem concessæ seu miracula patrata num. 9 narrantur: quæ explicatione non indigent. Quum anno 1530 ecclesia renovata est et consecrata solemniter, facta est S. Bertholdi translatio. De quibus rebus veteres commentarios, italice scriptos, ad nos destinavit prælaudatus cl. v. Cernazay; eos hic latinos facimus. Die 17 Julii anni 1530 nova ecclesia simul cum choro consecrata fuit in honorem S. Alexandri papæ et martyris a R. D. episcopo Pompejo Musacho. Eo convenerant complures presbyteri, nominatim D. Annibal Marçocho, D. Lucas da la Fuar, Observans, D. Bartholomæus di Berberi, D. Franciscus di Strenui, et D. Antonius di Savelli da Borgo, capellanus; qui loco episcopi, præsentis, missam cantavit, magna adstante multitudine. Duravit dictum officium ab hora nona ad decimam quartam. Prædictæ consecrationi interfuit R. P. Confessarius (Gregorius Placentinus); R. M. D. Dorothea Veronensis, abbatissa; veneranda D. Catharina priorissa; decanæ D. Maria Biancha, D. Joanna, D. Margarita, D. Zenevera; subditæ D. Perpetua, D. Felicitas Mutinensis, D. Jacoba Regiensis, D. Hieronyma, D. Angela, D. Benedicta, D. Alexandra, D. Maria Magdalena, D. Lucia, D. Justina, D. Clara, D. Cæcilia, D. Euphrosyna, D. Euphrasia, D. Barbara, D. Paula Regiensis, D. Anastasia Regiensis, D. Maria, D. Bartholomæa, D. Gelasia (de Bechis), D. Antonia (de Botinis), D. Agnes, D. Francisca, D. Susanna, D. Flavia, D. Scholastica (soror D. Antoniæ de Botinis), D. Eustochia, D. Febronia, omnes professæ; commissæ S. Anna, S. Benigna, S. Daria, S. Mansueta, S. Veronica, S. Brigida, S. Hellena, S. Ursula, S. Archangela, S. Apollonia, S. Maura, S. Gabriela, S. Placida, S. Victoria. Et omnes suprascriptæ vivæ adsunt translationi sanctorum corporum et novæ ecclesiæ ingressui per gratiam Domini Jesu Christi. Commissæ autem illæ species sororum conversarum erant, quæ nec habitum nec omnem rigorem conversarum acceptarant; sed non secus ac illæ procuratione rei domesticæ detinebantur [Annales Camaldulenses, diss. cit. col. 390.] .

[10] [eo illatæ sunt S. Bertholdi reliquiæ et supra altare positæ; anno vero 1590 infra altare.] Eodem anno die 15 * Novembris, dum translatio fieret reliquiarum S. Alexandri, in novum quoque templum translatum est corpus S. Bertholdi. Aderat R. D. Vicarius, et R. P. D. Joannes, prior monasterii S. Joannis evangelistæ; (suberant enim huic monasterio S. Alexandri moniales; cfr supra num. 2). Hic portavit capsellam, in qua S. Bertholdi reconditæ erant reliquiæ. Aderat etiam R. P. D. Gregorius Placentinus, dignissimus confessarius nostri, monialium, cum socio suo fratre Jacobo et alii sacerdotes hominesque pii. Repositæ fuere hæ reliquiæ in tumba marmorea, supra altare dedicatum ejus nomini; quod, quotidie honorificatum et visitatum a plurimis, resplenduit multis miraculis. Ad laudem et gloriam Domini nostri. Mater et sorores cantarunt intra claustra Te Deum cum magna pietate, gaudio spirituali et lacrymis. Die 27 Octobris anni 1592, tumba marmorea, in qua S. Bertholdi corpus jacebat, et quæ supra altare erat, posita est infra altare, instituta solemni processione a R. D. Simone Cassola, canonico ecclesiæ majoris Parmensis, conservatore monasterii monialium S. Alexandri, R. P. D. Urbano, priore S. Joannis evangelistæ, D. Salvatore confessario monialium, D. Eusebio decano, et D. Lactantio lectore, cum primo et secundo capellano D. Antonio et D. Andrea, et præterea clerico Joanne Maria. Aderant insuper RR. presbyteri S. Mariæ della Steccata, et alii complures religiosi et sæculares utriusque sexus, qui pietate ducti eo venerant. Et hæc translatio facta est mane hora Tertiæ; celebrata Missa et Officium; cantati hymni aliæque orationes; accensa multa lumina et combustum thus; et quantum licuit, Deus glorificatus in ecclesia exteriori, venerandis monialibus divinæ bonitati jubilantibus in psalmis, hymnis et canticis.

[11] [Reliqua de ejus cultu] Profecto adverterit lector in S. Alexandri templo altare dicatum fuisse S. Bertholdo ejusque nomine nuncupatum. Præterea Bordonus [Thesaurus sanctæ ecclesiæ Parmensis, pag. 266.] , loquens de charta, in demortui manibus reperta, qua speciale ejus auxilium promittitur parturientibus, febri quartana et morbo comitiali laborantibus, subdit: De his tribus gratiis fiebat commemoratio in ejus proprio officio ante reformationem Breviarii: quibus constat annuo cultu solemniori eum honestatum fuisse. Quin etiam ejus Officium erat descriptum in Calendario Parmensi de anno 1602; postea expunctum [Ibid. pag. 267.] . Et quidem nunc ipsi monachi S. Joannis evangelistæ Parmenses, quorum visitationi S. Alexandri parthenonem subjectum fuisse diximus, S. Bertholdi festum non agunt, ut ex eorum Ordine divini Officii recitandi pro anno 1845 mihi constat. Verumtamen satis superque evidens est centum annis ante Urbani VIII ultima de cultu Sanctorum decreta ecclesiasticis honoribus S. Bertholdum fuisse auctum et proin ejus venerationem apprime esse legitimam ejusque nomini in opere nostro dandum fuisse locum. Voluere nonnulli [Ibid. pag. 267; Ferrarius, Catalogus SS. Italiæ, pag. 659.] eum canonizatum fuisse a Callisto II circa annum 1120. Sed nulla hujus rei certa superest memoria.

[Annotatum]

* Bordoni habet 14

VITA S. BERTHOLDI, CONVERSI
In abbatia puellari S. Alexandri Parmensi, ex ms. Parmensi.

Bertoldus confessor Parmæ in Italia (S.)

BHL Number: 1284

EX MSS.

[Pater corarius, mater textrix, ex Anglia vastata a Guilielmo Notho, venere Mediolanum, atque hinc Parmam;] In nomine Domini nostri Jesu Christi. Incipit Vita sancti Bertoldi confessoris, qui fuit oblatus a in monasterio sancti Alexandri de Parma b sub regula sanctissimi patris nostri Benedicti abbatis. Beatus confessor Christi Bertoldus a nobilibus parentibus originem duxit, non secundum seculi nobilitatem, sed secundum Christianæ religionis dignitatem. Pater suus nominatus fuit Abundius, vir divitiarum minime locuples, et mater Berta nominata fuit. Qui cum essent bonæ arbores, bonum fructum produxerunt. Abundius ex regione Angliæ fuit et Berta ex Bertaniæ c. Et ideo filium suum Bertoldum appellarunt. In illo erat tempore magnum inter Gallos et Anglicos prælium d; ex quo fiebatur e regionum destructio maxima et hominum cædes in partibus ubi ipsi habitabant. Unde illi, pacifice degere volentes, ex tantis tumultibus evadere cogitaverunt; et iter agentes, in Lombardiam venerunt; et Mediolanum per certum tempus habitaverunt, exercentes illas artes, quas agere sciebantur, videlicet Adundius artem agebat corariæ et Berta textrinum agebat opus. Et ita vivebant de suarum manuum laboribus. Post aliquantum temporis accidit etiam ut Mediolani bellum et penuria adesset f. Ista evitare mala cupientes, illi tandem illinc recesserunt. Et in Parmensem civitatem venerunt, quæ illo tempore sanctæ ecclesiæ subjecta erat; et in una monasterii domuncula sancti Alexandri habitaverunt. Et cum essent homines frugi et honestæ vitæ, in dicto monasterio conversabantur, recipientes etiam multas eleemosinas.

[2] [ubi genuere S. Bertholdum. Hic pientissime educatus, anno ætatis duodecimo statuit conversus fieri ad S. Alexandri.] In primo anno, quo in civitatem Parmensem ad habitandum venerunt, Berta unum peperit filium, et Bertoldi nomen imposuit. Statim servituti omnipotentis Dei tota cordis devotione cum obtulerunt. [me educatus, anno ætatis duodecimo statuit conversus fieri ad S. Alexandri.] Et cum dicti monasterii auxilio cum nutrivissent et ad ætatem annorum septem pervenisset, pater suus artem eum docere incepit, ut melius dicto monasterio satisfacere posset. In tali negotio accidit quod una die renovans puer unam crepidam, manum fortiter pupugit; et, egrediente sanguine in magna copia, intra se ipsum dixit: O quanto esset melius effundere sanguinem propter amorem Domini nostri Jesu Christi, qui pro nobis totum suum effudit, quam propter mundum pati! Et in ista sua bona voluntate conversabatur quotidie cum monasterii sacerdotibus, ab illis addiscens Orationem Dominicam, Mariæque Salutationem g; ac Simbolum Parvum addiscere procuravit et etiam Decem Præcepta, Opera misericordiæ temporalia et spiritualia, Donaque Sancti Spiritus, Peccata mortalia, et Pœnas inferni, ut melius bonum operari sciret, malumque fugere. Et cum perveniret ad ætatem annorum duodecim, inspiratus a Spiritu Sancto, decrevit penitus mundum derelinquere, et omnipotenti Deo ac glorioso sancto Alexandro in castitate et humilitate famulari. Et istud desiderium suum parentibus patefecit. Et ante eos genua flectens, illorum benedictionem petiit. Qua de re pater, pio animo affectus, orabat ne illum in sua senectute deserere vellet. Cui sanctus infans respondit: Hac de re jam vos non desero, si illo cælesti Patri, qui vos ac me creavit, adhæreo. Audiens hoc Berta mater sua dixit ad Abundium, consortem suum: Sinamus eum abire, ubi inspirat Dominus, quia servituti majestatis suæ antequam nasceretur dedicavi; et statim ei, ut natus est, maxima cordis devotione obtuli. Qui sancta et devota audiens verba, dixit ad suum dilectum et unicum filium Bertoldum: Fili mi dulcissime, spes mea, baculus senectutis meæ, lumen oculorum meorum, jam visu carentium, vade in pace, posteaque est voluntas Domini; sed memorare divinam bonitatem pro nobis orare, ut depositam hujus corporis corruptibilis sarcinam videre possimus in illa cælesti patria Hierusalem.

[5] [Admissus ab abbatissa, campanarum curam accepi et sanctitate eminuit.] Tunc Bertoldus, totus devotus et lætus, cum parentum benedictione discessit, et ad reverendam abbatissam supradicti monasterii S. Alexandri se recepit; et ei aperiens sanctum desiderium, quo erat, se osferendi divinæ servituti in dicto monasterio instanter oravit, ut in conversum eum reciperet. Quæ cum suam bonam voluntatem percepisset, matura deliberatione et capituli sui consensu in conversum monasterii recepit, et officio campanarum eum præfecit. Igitur Bertoldus maximo fervore in profunda humilitate, fideli obedientia in castitate, et in extrema abjectione et paupertate monasterio servire incepit. Qualibet nocte surgebat ad matutinum horam ante unam h, et magna devotione et lacrimis omnia visebat altaria. Sacræ meditationi passionis Domini nostri Jesu Christi multum vacans, affligens corpus suum vigiliis assiduis, disciplinis i et orationibus, continue asperum cilicium deferebat; et qualibet sexta feria in memoria passionis Domini nostri Jesu Christi flagellabat se flagello, cum tanto fervore quod magnam sanguinis copiam effundebat. Et ita istius miseræ vitæ [tempus] transigebat, in continuo degens martyrio. In una habitabat cellula, apud monasterii turrim: in qua quot devotas vigilias, quot jejunia, quot orationes mentales et vocales, quot meditationes et contemplationes, quot vota et desideria sancta, quot suspiria et lacrimas, quot devota exercitia, spiritualia et corporalia, operabatur, solus Deus conscius est, et qui vitæ spiritualis experientiam habet præmeditari potest.

[4] [A S. Alexandro jussus et ab abbatissa permissus, iter Romanum instituit,] Cum una requiesceret nocte supra suum paleæ stratum, apparuit ei beatus Alexander k, ita dicens: Vade Romam, et cathedram supra quam sedi visita, cum essem post beatum Petrum pontifex septimus l. Expergefactus Bertoldus, totus spiritali consolatione repletus per devotam talem visionem, omnipotenti Deo de donis et gratiis sibi concessis immensas gratias retulit. Et totus devotus uno cum sancto gaudio interiori ad conveniendam reverendam matrem abbatissam properavit, et cum debita et solita reverentia et humilitate suum votum et desiderium sanctum liberam facultatem adimplendi petiit; quod satisfaciendi erat voluntati sui gloriosi patris sancti Alexandri. Quæ spirituali tota gaudio recreata, possidere se cernens filium unum spiritualem tanti apud Deum meriti, a Spiritu Sancto inspirata, liberam ei abeundi voluntatem benigne concessit, dicens: Vade, carissime et devote fili, cum Domini pace. Et quando illa loca sancta visitabis, oro ut bono ex corde mei adsis memor et totius michi concessi gregis. Et humiliter flexus, benedictionem petiit, et cum illa recessit. Et cum Romam pervenisset, vidit et tetigit dictam cathedram maxima cordis devotione. Et mansit Romæ per totam unam quadragesimam, visitans multa devotione et lachrimis illas sanctas ecclesias martirum, omnes illas indulgentias m accipiens. Quantum gaudium et consolationem spiritualem iste Bertoldus devotus in corde suo recepisset in contemplando vitam et passionem sanctorum martyrum, quorum reliquias visitabat, melius anima devota contemplativa considerare posset quam nos calamo scribere. Peracta Domini resurrectione, in civitatem Parmensem reversus est; et eo tempore parentes suos defunctos esse reperit.

[5] [et dein Viennense in Gallia, ubi multa miracula patravit,] Inspiratus etiam a Spiritu Sancto, Viennam adire voluit visendi causa basilicam et hospitalem sancti Antonii n. Et in dicto hospitale una manens die, et illis infirmis vehementer compatiens, unus illorum, cui miraculose morbus caducus accidit, et etiam ille qui a vulgo ignis sancti Antonii appellatur. Hic Bertoldum cernens inquit: O homo Dei, si vis, potes me sanare. Cui vir sanctus respondit: Volo ut in nomine Domini nostri Jesu Christi saneris. Et his dictis, facto sanctæ crucis signo super infirmum, ille utriusque mali sanitatem recepit. Alii infirmi, cum hoc miraculum audissent, virum Dei diligenter quærere inceperunt, uti illi etiam beneficium sanitatis consequi possent. Sed unus, qui filium suum a dicto igne cruciatum habebat, cum supra dicto miraculo adfuisset, Bertoldum quærere non acquievit. Et ita pene secutus est eum usque ad sanctum Marcellini oppidum o. Et in eo inveniens, ante eum genuflexit, multis lacrimis obsecrans ut pro filii sui intercedere deberet. Qua de re vir sanctus ei resistens, se peccatis obnoxium decibat. Et quod ipsi etiam opus erat a suis peccatis resolvi. Sed tandem precibus et lachrimis illius miseri vinctus, dixit: Vade in pace, gloriosus sanctus Antonius te exaudire dignatur. Et recedens ille filium suum sanum et mundatum invenit.

[6] [Domum redux, speculum obedientiæ est et omnium virtutum. Mendicat pro pauperibus] Reversus igitur beatus Bertoldus Parmam in dicto monasterio fideliter perseverabat, divinæ servituti vacans et omnibus sororibus valde obediens: quod semel in rebus quarumdam opportunis lassum se minime invenit. Semper omni rationes gratissimas tribuens, ubi factis respondere non poterat. Erat vitæ morumque exemplo insignitus, qui illi cœnobio unum sanctimoniæ speculum aderat, et uti lectio viva una juvenibus, quæ in vita spirituali proficere exoptabant. Et quamvis omnium pareret voluntati, sanctitas sua certum omnibus timorem unum reddebat, ac si pater spiritualis et monasterii rector extitisset. Tempus suum ita conferebat: mane continuo ecclesiam possidebat, quousque missarum solemnia et alia officia completa essent; reliquum temporis per civitatem ibat mendicans, si a matre pro aliqua monasterii servitute minime detentus erat; et postea eleemosinas pauperibus quasacquisierat impendebat. Visitabat languidos et maxime egenos, qui in hospitalibus manebant, et propriis serviebat manibus in omnibus eorum necessitatibus magna charitate et humilitate; et omnia, quæ pro reparanda valitudine illis opus erant, procurabat.

[7] [et plures prodigiose sanat.] Unde semel cæco uni eleemosinam impertiens, inquit: Aspice quam iste panis candore insignitus est: quibus verbis cæcus lumine oculorum potitus est. Et Domino nostro Jesu Christo, qui dignatus erat tale miraculum per servum suum operari, valde gratias retulit. Stans vir Dei Bertoldus unius vigilias noctis pro infirmo agere in sancti Alexandri hospitale, qui ultimos anhelitus effundere videbatur, valde compatiens dixit: O bone Jesu! istius servi tui miserere; et statim infirmus suspirans etiam ipse dixit: Pie Jesu! miserere mei. Et aperiens oculos potum petiit, et vires artuum recipiens die tertia sanitatem recuperavit. Qua de re non verendum est quin Bertoldi oratione sanitate minime potitus esset. Alio enim tempore mulier quædam cum filium taliter a vermibus vexatum haberet, qui vita carere videbatur, virum Dei orabat ut ejus auxilio frueretur. Qui signum sanctæ crucis super frontem imponens, sanitatis beneficium obtulit.

[8] [Subito mortuus, invenitur manibus tenens chartam, inscriptis tribus promissis.] Cum tempus appropinquasset, quo Domino Deo fidelem et strenuum equitem remunerare placuit, undecimo kalendas Novembris media pernoctans nocte iste dulcissimus vir in mentali oratione, uti suus erat mos, Domino suo dulcedine et jucunditate spiritum reddidit. O quam in illa superna patria animæ beatæ maximo affectæ sunt gaudio in istius animæ benedictæ susceptione, etiam in terris ostensum est. Qua de re in illa hora, qua ad Dominum migravit, omnes dicti monasterii campanæ humanis sine viribus pulsare cœperunt, et minime cessarunt, quousque illud sanctum corpus conditum fuit. Unde monachæ ex tantæ rei novitate admirantes, mater cum aliis sororibus celeri gradu in ecclesiam properavit, et in Bertoldi cella maximam cernebant claritatem et introeuntes suavissimum odorem perceperunt: ex quo corda earum tanta consolatione spirituali recreatæ sunt, quod lingua humana minime consequi posset. Et illud corpus sanctum genua flectere invenerunt, unam in manibus tenens chartam et arbitrantes vita frui et orationibus vacare, uti ei mos fuerat, illius rei novitatem interrogare cœperunt. Sed vir sanctus nichil eis respondebat, quia vita carebat. Qua de re omnes matres attonitæ, tantum miraculum considerantes, omnia antistiti civitatis Parmensis, qui Bernardus nominabatur, multæ sanctitatis vir p, patefacere decreverunt. Qui adveniens et supradictam videns, et Bertoldum recte genua flectentem contra naturam et defunctorum morem, vehementer admirans, maxima reverentia illam chartam, quam in manibus tenebat, accepit cum nemo alius accipere potuisset. Et charta illa verba infrascripta continebat: “Meritis gloriosi sancti Alexandri, isti sancto confessori puerperarum morbum, febrim quartanam, morbumque caducum effugandi gratia a Deo concessa est.” Unde bonus antistes illud sanctum corpus in dicta ecclesia sancti Alexandri ad sinistram ipsius ecclesiæ latus omni reverentia condi jussit.

[9] [Sepultus plura miracula patrat.] Cumque sanctæ reliquiæ summo cultu conditæ essent [adstante] omni clero et civium multitudine, campanæ sonitus reddere restiterunt. Monachæ omnes consolatione repletæ astiterunt, cum in sua ecclesia gemmam tam pretiosam possiderent; et non minus cives gloriabantur in sua civitate tam nobilem thesaurum recepisse. Non vereor, sed certissime affirmo illum pro bono advocato, mediatore, intercessore in suis occurrentiis, ita spiritualibus sicut corporalibus, apud Deum in cælo possidere. Patefacta igitur per urbem miraculorum supradictorum fama, multi sacrum beati Bertoldi sepulcrum visere cœperunt, recedentes ex suis peticionibus consolatione refecti. Unde pistor unus monasterii, cum lumen oculorum amisisset ex assidua clibani habitatione, venit ad dictum sepulchrum et visum recepit. Mulier una consortio devincta virili, quæ aliquem filium parere non poterat, sed omnes vitæ carentes producebat, cum vicina adesset partui, ad istius sancti sepulchrum devenit, et cum precibus pulsans, filium vivum et sanum pariendi gratiam obtinuit. Vir unus, qui a febre quartana vexabatur, quod quinque annorum per circulum illi insiderat, et etiam morbo caduco obnoxius erat, veniens ad sanctas reliquias votum vovit, si sanitate potiretur, dictum sepulchrum quotidie et per annum continue visere. Facto hoc voto, a duobus morbis liberatus fuit; et dum hac luce usus est, numquam aliqua febris eum est aggressa. Multa et alia miracula scribi possunt, quæ scribere prætermittimus, cum de die in diem nova agantur, ut omnibus notum est. Ad laudem et gloriam Domini nostri Jesu Christi, qui cum Patre et Spiritu Sancto vivit et regnat in sæcula sæculorum. Amen.

ANNOTATA.

a In Commentario prævio num. 6 diximus primum pueros, a parentibus in tenera ætate Deo mancipatos, oblatos dictos fuisse. Id dein nomen aliquandoconversis datum; quemadmodum fit in hac Vita, in qua S. Bertholdus promiscue oblatus et conversus dicitur. Aliquot tamen in locis conversorum ordo in oblatos distinguebatur et conversos proprie dictos; discrimine inde petito, quod oblati vestes sæculares servabant, conversi non item [Cfr Mittarelli, Annales Camaldulenses, tom. I, app. col. 393 et seqq.] .

b Hujus monasterii originem paucis explicuimus in Commentario prævio, num. 1 et 2.

c Scilicet Britannia Armorica.

d Vide de hoc Guilielmi Nothi bello Commentarium prævium, num. 4.

e Fiebatur excusari potest, quum Cato pro antiquo more dixerit: Græco ritu fiebantur Saturnalia. Sed imperite potius adhibuit hanc formam biographus, paulo infra sciebantur loco sciebant scribens.

f Agitur de bellis, quæ etiam armato milite S. Herlembaldus adversus simoniacos et concubinarios gessit. Cfr. Comm. præv. num. 5.

g De origine Salutationis Angelicæ alibi diximus [Act. SS. tom. VIII Octobris, pag. 1108 et seqq.] , ostendentes jam sæculo VI eam apud Syros in usu fuisse, etiam tertiam partem; Hispanos duas priores partes usurpasse sæculo X, nec sæculo XI easdem ignoratas fuisse in Italia, a paucis tamen usitatas; quandoquidem S. Petrus Damiani singulariter laudat presbyterum, quod quotidie Mariam, angeli Gabrielis verbis usus, salutaret. Verba porro, quæ S. Bertholdus didicit, hæc sunt: Ave, Maria, gratia plena. Dominus tecum. Benedicta tu in mulieribus, et benedictus fructus ventris tui. Plura tunc in Occidente non dicebantur. Denique jubebantur illo æro fideles solam Orationem Dominicam et Symbolum Apostolorum seu, ut hic vocatur, Parvum, memoria tenere; reliqua quæ doctus est sanctus puer nequaquam præcepta erant.

h In Vita italica clarius: Ogni notte se levava de una hora innanzo a matutino.

i Sæculo XI exeunte disciplinarum usus rarus, sed nequaquam incognitus. Maxime promotus per Benedictinos, qui eremiticam vitam colebant.

k S. Alexander papa, monasterii patronus, intelligitur; cujus festum celebratur die 3 Maji.

l Vulgo recensetur nunc S. Alexander quintus pontifex post S. Petrum. Sed si Cletus et Anacletus duo esse statuantur et ipse S. Petrus numeretur,septimus papa erit S. Alexander. Jam si quæritur verane hæc an falsa habenda sit quæ hic narratur revelatio, nil habeo quod respondeam, nisi quod persuasum habeam eam S. Bertholdo ejusque abbatissæ veram visam esse. Et reapse fieri potest ut vera fuerit, quamquam, ut alicubi [Praxis confessarii, § 2 de Oratione contemplationis, num. 144.] monet S. Alphonsus de Ligorio, vir harum rerum peritissimus, pleræque revelationes quas sibi homines habuisse videntur falsæ sint.

m Indulgentiæ stationum a plurimis adscribuntur S. Silvestro I papæ aut S. Gregorio M.; verum Pagius, quem sequitur Amort [Historia indulgentiarum, part. I, sect. 1, num. 42, pag. 36.] , eas sæculo XI non posse esse antiquiores statuit.

n Viennense in Delphinatu S. Antonii nosocomium erectum est anno 1093 [Cfr Helyot, ap. Migne, Dictionnaire des Ordres religieux, tom. I, col. 259.] ; unde sequitur hanc peregrinationem aliquot annis posteriorem esse.

o Valde exiguum tunc id Delphinatus oppidum fuerit oportet, quum sæculo tantum XIII aut XIV florere inceperit [Chorier, Histoire générale du Dauphiné, pag. 828.] .

p De eo diximus in Comm. præv. num. 4.

DE B. GUILIELMO, EPISC. ET CONF. COMI IN LONGOBARDIA

ANNO MCCXXVI.

COMMENTARIUS HISTORICUS.

Guilielmus episcopus Comensis in Italia (B.)

AUCTORE V. D. B.

§ I. Status ecclesiæ Comensis; patria B. Guilielmi; episcopatus; lis de præcedentia; privilegium et odium Othonis IV.

Proposuerat sibi Primus Aloysius Tatti, congregationis de Somasca clericus regularis, B. Guilielmi episcopi Comensis Vitam singulari libro concludere; [De fontibus unde haurienda B. Guilielmi gesta.] quemadmodum ipsemet in Annalibus suis Comensibus profitetur [Annali sacri di Como, tom. II, pag. 588.] : sed morte præventus, nedum id suum consilium perficere potuerit, ipsos suos Annales imperfectos reliquit: et nemo alius, quem sciam, ad hanc usque diem tentavit sigillatim B. Guilielmi res gestas enarrare. Verumtamen inter condendos suos Annales singularem curam adhibuit Tatlius colligendis iis omnibus quæ ad beati viri laudem facere viderentur; ita ut tanta perditio non sit quanta prima specie apparet. Alii quoque scriptores, qui de Comensium rebus egerunt, non omisere B. Guilielmi celebrare memoriam: verum singulorum nomina hic recensenda non videntur, quum ii, qui Tattium præcessere, longe ab eo fuerint superati; qui pone venerunt, nil aliud fecisse videantur quum ejus premere vestigia. Neque aliud fere a nobis exspectandum esse in limine monemus lectorem, quam ut pro viribus, quæ a Tattio commerata sunt, illustremus.

[2] [Status ecclesiasticus et] In tomo proxime præcedenti, ubi de S. Joanne III, episcopo Comensi, ad diem 18 Octobris disseruimus, fuse demonstravimus initio Comum contentam fuisse provincia ecclesiastica Mediolanensi, [civilis fæcesis Comensis tempore B. Guilielmi.] eamque, dum ab ineunte sæculo VII usque ad annum 698 schismati Aquilejensi adhæsit, transiisse sub ditionem patriarchæ Aquilejensis, donec sub annum 1789 Mediolanensis archiepiscopi jura iterum agnovit [Act. SS. tom. VIII Octobris, pag. 904 et seqq.] : ita ut B. Guilielmus, qui initio sæculi XIII Comensem cathedram occupavit, Aquilejensi patriarchæ subfuerit. Verum, quum illo ævo (non secus ac nunc) Novocomum intra Longobardiæ jaceret fines, et res ecclesiasticæ continuo implicarentur et turbarentur politicis, quumque insuper mense Septembri anni 1196 Comenses et Mediolanenses, deposita veterum mutuarum injuriarum memoria et utriusque ditionis finibus statutis, de pace in posterum inter se servanda et communibus armis bello faciendo iniissent fœdus [Cfr Benedictus Jovius, Historiæ Novocomensis, lib. I, pag. 36; Tatti, Annali sacri di Como, tom. II, pag. 526; Saxius, Archiepiscoporum Mediolanensium series, tom. II, pag. 621 et 622.] , non potuit sanctissimi episcopi fortuna non sequi Mediolanensium potius vices quam Aquilejensium. Per hominum tamen proterviam licuit beato viro magis abstinere a rebus civilibus quam si episcopatus Comensis jura integra fuissent. Etenim multis imperialibus diplomatibus ager Comensis episcopis datus fuerat [Cantù, Storia della Città e diocesi di Como, tom. I, pag. 398.] ; sed quum ineunte sæculo XII consules [Ibid. pag. 395; Tatti, tom. II, pag. 314.] , et eodem sæculo exeunte potestates cœpit habere civitas [Cfr diploma Anselmi ep. anni 1180 et decretum Henrici V anni 1192, ap. Tatti, tom. II, pag. 880, 881 et 889.] , non potuit episcoporum auctoritas non decrescere; et quidem a sæculo XII episcoporum nomen amplius non apparet in fœderibus, sed civitatis tantum ejusque magistratus; aliquod tamen imperium relictum erat episcopis in Luganum [Cantù tom. I, pag. 398; Tatti, tom. II, pag. 569 et 888.] . Quocirca inter colligenda B. Guilielmi gesta omittere fere licebit quæ ad rempublicam Comensem pertinent.

[3] [Patria et genus B. Guilielmi.] Voluere nonnulli beatum virum natione fuisse Mediolanensem, ortum scilicet ex gente de Turre, quæ ex Valle Saxina Mediolanum sedem suam transtulerat [Tatti, tom. II, pag. 536.] . Re quidem vera habuit etiam sanctus præsul agnomen de Turre, sed ab alia omnino familia acceptum. In charta enim, quam ipse Guilielmus anno 1219 conficiendam rogavit, appellatur D. Guglielmus, Dei gratia Cumanus episcopus, filius quondam domini Rugerii de la Turre de Mendrisio [Ibid. pag. 931. Cfr Martyrologium Novocomense, pag. 230.] ; dein in Necrologio S. Mariæ de Torello, cui inscripta anniversaria officia peragenda pro beati præsulis consanguineis, pater ejus Rogerius, Lanfrancus patruus et frater Bregondius expressim dicuntur esse de Mendrisio [Ibid. pag. 536.] . Jacet autem is vicus seu burgum supra viam qua Como itur ad lacum Lugani, atque nunc pars est pagi Tessinensis (Canton du Tessin) [Cfr Vandermaelen, Cartes de l'Europe, tab. LXV.] ; olim in temporalibus æque ac in spiritualibus diœcesi Comensi accensitus [Tatti, tom. II, pag 537.] . Modo vidimus B. Guilielmi patrem dictum fuisse Rogerium; mater nomen habebat Adilam; patrui Rodolfus et Lanfrancus appellabantur; cujus posterioris non secus ac fratris Bregondii jam meminimus; sorores Baritia, Æmilia et Juliana nuncupatæ; fratrum filii Rogerius et Bregondius; atque hic canonicus cathedralis Comensis fuit et præpositus ecclesiæ collegiatæ de Ugiate: quæ omnia nomina in præcitato Necrologio leguntur. Non dubitandum itaque quin insignes natales habuerit sanctus episcopus; sed minime pertinet ad eamdem familiam, ex qua ortus est Raimundus Turrianus, qui anno 1261 per Martini patris molitiones ad cathedram Comensem pervenit: hic enim Mediolanensis erat [Ibid. pag. 693.] ; an vero sanguine junctus erat cum Joanne Ambrosio Turriano, qui anno 1675 Comi sedebat, aliis investigandum relinquo: hæc quidem omnia in epistola dedicatoria, Martyrologio Comensi præmissa, affirmavit Tattius; sed ipse postea partim hæc corrigenda esse duxit in Annalibus.

[4] [Hic, qui junior Anselmum episcopum benefactorem habuerat, anno 1204 ipse episcopus factus, statim gravissimæ controversiæ] Conjicit Tattius [Ibid. pag. 537.] B. Guilielmum, priusquam ad sedem episcopalem Comensem promoveretur, cathedralis templi fuisse canonicum. Non negarim: certum saltem plurimum eum debuisse Anselmo, qui ab anno 1165 ad 1195 Comensem cathedram occupavit [Ibid. pag. 449, 518 et 519.] . Ipse enim Guilielmus, statuens anno 1217 quæ anniversaria facienda essent in collegiata ecclesia de Torello: Item volumus, inquit [Ibid. pag. 928.] , et firmiter statuimus, ut in quolibet anno fiat anniversarium episcopi Anselmi, benefactoris nostri singulariter; de Arditione II, Anselmi successore, plane id omittens. Quum autem hic Arditio die 2 Julii anni 1204 in Domino quievisset [Ughelli. Italia sacra, tom. V, col. 297 et Tatti, tom. II, pag. 535 et 536.] , jussus est paulo post B. Guilielmus Comensis episcopus. Utrum autem, quum solemniter introductus est, iterum inter canonicos cathedrales et monachos Benedictinos S. Abundii exarserint rixæ, quibus Arditionis processio turbata fuerat, archidiacono capituli et abbate S. Abundii de dextra episcopi occupanda litigantibus, equidem dicendo non sum. Certe sopitum nondum erat id jurgium: etenim post suam inthronizationem, Arditio, timens ne inde magna scandala vel forte homicidia in ecclesia, quando processio fieret, committerentur, præceperat utrique parti ut ipsum de consuetudine antiqua, et possessione et jure docerent; sed neutra pas de altera conqueri voluerat. Verumtamen anno dominicæ incarnationis 1195, die Martis, qui fuit quartus decimus * dies exeunte mense Januarii, id est 18 * Januarii, indictione XIII, partes in concordia fuerant, ut de utriusque partis assensu præfatus dominus electus Arditio testes, quos utraque pars introduxisset, reciperet, testibus et attestationibus eamdem vim continentibus, acsi controversia ista judiciario ordine fuisset examinata [Tatti, tom. II, pag. 890.] . Vicerant monachi episcopali judicio; sed id declinatum fuerat per appellationem, a Cumanis canonicis ad sedem apostolicam interpositam [Ibid. pag. 892.] , et causæ recognitio commissa magistris Gallo, primicerio Pergamensi * et P. canonico de Oglate Cumanæ diœcesis. Ex utraque parte attestationes publicatæ et diutius coram apostolicis delegatis litigatum; ad proferendum tamen arbitrium jam elapso septennio hi procedere noluerant. Conquesti sunt de hac mora S. Abundii monachi apud Innocentium papam III, qui XVII kal. Julii pontificatus sui anno VIII, seu anno 1203 mandavit delegatis judicibus quatenus ad proferendum arbitrium sublato dilationis et appellationis obstaculo ratione prævia procederent [Ibid. pag. cit.] . Ex quibus patet litem hanc nondum diremptam fuisse, quum B. Guilielmus Comensem episcopalem sedem conscendit.

[5] [de præcedentia implicitus fuit.] Atque id primum negotium fuit, cui implicitus fuit beatus vir. Quum enim id suspensum et injudicatum maneret, et festa paschalia anni 1203, quibus etiam facienda erat processio, instarent, veritus prudentissimus præsul ne ea occasione nova jurgia excitarentur, statuit, utriusque partis juribus salvis, archidiaconum, diaconum aut alium, a se electum, a dextris suis incessurum [Ibid. pag. 538.] : quæ ordinatio, etsi provisoria, prima specie stuporem excitat, quippe quæ Arditionis sententiæ, utut per appellationem suspensæ, contraria sit; sed videtur voluisse bonus episcopus ordinem servari, qui proxime ante contestatam litem obtinebat. Sæculo scilicet XII S. Abundii monachi videntur negligenter sua jura tuiti fuisse et nonnulla fecisse ex humanitate et benevolentia, quæ alii dein contenderunt ex officio ab eis præstanda esse. Verum, quum exeunte eodem sæculo Gabardus et post eum Guilielmus Casella abbates electi fuissent, hi pristina monasterii sui jura recuperare et domum suam multis liberare oneribus sategerunt. Hæc contentionum causa, quæ eis non tantum cum templi cathedralis canonicis fuerunt, verum etiam cum oppidanis artificibus, eo usque progressis ut partem ædium S. Abundii aliquandiu occuparint. Non potuit non fieri ut illis sæpius non turbaretur civitas; neque desunt testimonia quibus constat, B. Guilielmo episcopo, Comi reapse ardentissimas fuisse partium simultates: nihilominus iis enarrandis supersedemus, quum quæ in iis placandis præstiterit bonus antistes ex nullis monumentis noverimus. Apta erant hæc procul dubio ad cruciandum paternum ejus animum; sed noluit Deus ut nil esset unde solatium perciperet. Et quidem dum civitas studiis ferveret et dissidiis, in eremo Montis Generosi, qui lacui Lugano imminet, sanctissime vixisse traditur [Ibid. 542 et seqq.] B. Manfredus, patria Mediolanensis, cujus gesta paucis celebrantur in opere nostro ad 28 Januarii, pridie in Catalogo Sanctorum Italiæ Ferrarii, accuratius a Tattio in suis Annalibus sparsim.

[6] [Anno 1206 obtinet facultatem absolvendi a censuris suum capitulum, jam pridem Innocentio III rebelle.] Jucundum quoque fuit beato antistiti capitulum suum, quod excommunicationis vinculis jam pridem innodatum erat, ab his tandem solvere. Rei causam et originem ex sequentibus Innocentii III literis, die 14 Junii anni 1206 Ferentino datis, licebit cognoscere [Innocentii III papæ Regestorum lib. IX, pontif. an. IX, Christi 1206, epist. XC, ap. Migne, Patrologia, tom. CCXV, col. 908.] : Capitulo Cumano. Jamdudum inohedientes nobis et rebelles effecti, ostendistis vos, sicut non effectus rei, sed defectus operis potius manifestat, mandatorum sedis apostolicæ contemptores et perversores nihilominus ecclesiasticæ disciplinæ. Cum enim olim vobis pluries direxerimus scripta nostra, ut dilectum filium B. subdiaconum nostrum in canonicum vestrum reciperetis et fratrem, præbenda eidem in ecclesia vestra liberaliter assignata, vos, aures vestras more surdæ aspidis obturantes, id efficere penitus contempsistis; et licet propter hoc exstiteritis diu vinculo excommunicationis astricti, nondum tamen vestra potuit rebellio emolliri, quod quam grave nobis et molestum existat, nisi mansuetudo rigorem et misericordia motum animi temperasset, aliter monstravissemus. Verum, quia memorato subdiacono competenter in Mediolanensi ecclesia est provisum, ab impetitione ipsius vos penitus absolventes venerabili fratri nostro … episcopo vestro nostris damus literis in mandatis, ut excommunicationis sententiam, qua ligati propter hoc diutius exstitistis, juxta formam ecclesiæ, auctoritate nostra relaxet; nihilominus universitati vestræ per apostolica scripta mandantes, quatenus de præbenda, quam dicto mandaveramus clerico assignari, non præsumatis aliquid ordinare, donec super hoc nostræ receperitis beneplacitum voluntatis. Datum Ferentini, XVIII kal. Julii, anno nono. Qui excusare volet Comenses canonicos, dicet forte eos nixos esse statutis Anselmi episcopi, quæ probata fuerant Gregorio VIII et Cælestino III et quibus vetabatur ne plures quam viginti canonici adscripti essent templo cathedrali; sed rationem habere debuissent clausulæ: salva sedis apostolicæ auctoritate [Bulla Honorii III, ap. Tatti, tom. II, pag. 929 et 930.] . Præterea videtur actum fuisse de præbenda vacante, quandoquidem ad finem epistolæ vetat Innocentius ne canonici eam conferant, donec receperint suæ voluntatis beneplacitum. Utut id est, res hæc valde obscura fuisse videtur: et quidem, dum capitulum Comense hac sententia ligaretur, ab eo electus fuit B. Guilielmus episcopus; et quod ab eo non abstinuit in sacris, colligere est ex ejus ordinatione de ordine servando in processione paschali anni 1205.

[7] [Anno 1210 obtinet ab Othone IV privilegium præscriptionis centenariæ et alia:] Usque ad annum 1210 nil de B. Guilielmo reperimus, quod memoria dignum sit. Hoc autem anno ab Othone IV imperatore diploma obtinuit, quo res ecclesiæ Comensis imperiali protectione tegebantur et privilegium præscriptionis centenariæ concedebatur. Volumus, inquit imperator [Ap. Tatti, tom. II, pag. 901 et 902.] , notitiam pervenire, quod nos dilecti fidelis nostri Gulielmi, Cumani episcopi, et devotionis fervorem et fidei constantiam attendentes, ipsius personam et ecclesiam Cumanam, quam dilectionis nostræ brachiis arctius amplexamur, et omnia ipsius bona, tam mobilia quam immobila, omnes res et possessiones, quæ et quas nunc possidet et in posterum quolibet justo modo acquisierit, sub nostra omnimoda et speciali protectione recipimus, universis ac singulis nostri imperi fidelibus sub obtentu gratiæ nostræ dantes districtius in mandatis et imperiali decreto firmiter statuentes, quatenus nullus marchio, comes, castellanus, nulla persona magna vel parva, nulla universitas, nullaque communitas seu commune contra memorati dilecti fidelis nostri Gulielmi, Cumani episcopi, suorumque successorum personam seu contra ecclesiam Cumanam guerram, insultam seu impetum movere vel facere, ipsumque seu res ipsius tam mobiles quam immobiles, quas nunc habet vel in posterum est legitime habitura, infestare, molestare, gravare, diminuere, detinere, deteriorare, neque juri ipsius in aliquo derogare præsumat, neque ullum præbere auxilium, consilium vel favorem aliquibus, qui ausu temerario eam inquietare præsumerent et aliquam eisdem violentiam vel injuriam irrogare. Statuimus etiam et eidem ecclesiæ Cumanæ imperiali clementia indulgemus, ut nulla præscriptio inchoata vel inchoanda currat contra eamdem ecclesiam, nisi centenaria. Intentantur dein transgressoribus solemnes minæ. Data anno dominicæ incarnationis millesimo ducentesimo decimo *, indictione XIII mense Martii, anno vero domni Othonis invictissimi imperatoris primo. Actum Augustæ feliciter Amen.

[8] [in concessum diploma pauca de occasione et loco observantur.] Dedit id diploma Otho, quem die 27 Septembris anni 1209 Innocentius III Romæ coronaverat, postquam, ineunte sequenti anno ex Germania in Italiam redux, auctoritatem suam in Tuscia et Romania stabilivisset. Hinc enim pergens Mediolanum per Ferrariam, Imolam et Placentiam, passim civitatum et episcoporum jura confirmabat [Hurter, Histoire du pape Innocent III, tom. II, pag. 316. Bruxelles, 1839.] ; adeoque recitatum diploma nequaquam testimonium est eximiæ Othonis in B. Guilielmum benevolentiæ, ut voluere nonnulli Comenses. Legant multo ampliores concessiones aut pristinorum jurium confirmationes factas episcopis Parmensi [Ughelli, Italia sacra, tom. II, col. 174 et 175.] et Imolensi [Ibid. col. 634 et seqq.] . Hæc postrema diplomata data eadem die, id est 50 Martii anni 1210, seu, ut in Parmensi legitur: Acta sunt hæc anno dominicæ incarnationis 1210 glorioso D. Othone Romanorum imperatore imperante anno regni ejus XII, imperii vero I. Dat. per manum Vultheri prothonotarii apud Imolam mense Martii III kal. Aprilis indictione XIII; et in Imolensi: Acta sunt hæc Imolæ 1210, indictione XIII, die 2 exeunte mense Martii, imperante gloriosissimo Ottone IV Romanorum imperatore et semper augusto, anno regni ejus XII, imperii vero primo. Et quidem, quum exeunte Martio his in partibus adhuc versaretur imperator Otho, ego dicere nequeo quæ sit Augusta, unde diploma Comense dederit. Multæ profecto sunt civitates, quibus Augusta nomen est; sed nulla (quantum sciam) in regionibus per quas mense Martio transivit imperator. Non enim cogitandum est de Augusta Prætoria (Aoste), et ne quidem de altera Augusta, quæ videtur sita fuisse in loco, cui nunc nomen Vico, non procul a Monte Regali * in Subalpinis [D'Anville, Géographie ancienne, tom. I, pag. 176.] . Tardius enim tantum hæc loca adiit Otho [Hurter, tom. II, pag. 317.] . Cæterum parum hæc faciunt ad B. Guilielmi gesta.

[9] [Quum anno 1211 Otho, beneficiorum Innocentii III immemor et Siciliam sibi subdere molitus, a pontifice depositus fuisset,] Quum Otho IV diademate imperiali cinctus fuisset, passim in Italia et Germania magna lætitia excitata fuerat, quod optime de eo sperabatur. Sed brevi evanuit id gaudium. Renuit Otho fidem facere promissis de restituendis sanctæ sedi compluribus provinciis; inusitatam in Germaniæ feudales principes auctoritatem captavit, aliaque multa fecit præter jus et fas; quod vero præcipuum facinus visum est, paravit sibi Siciliam subjicere, qua jure hæreditario potiebatur Fredericus, Henrici VI imperatoris filius. Hic triennium nondum natus erat, quum pater exeunte Septembri anni 1197 diem obierat, ejus tutela relicta Innocentio papæ III. Quo officio ita fungebatur Innocentius ut strenue pupilli jura propugnaret. Verumtamen noluerat hunc imperatorem creari, neque Philippum Suevum, ejus patruum. Electus tamen fuit Philippus ab aliquot Germaniæ principibus; sed Innocentius, cui probe perspectum erat quam gravis futura esset Romano pontifici et universæ Italiæ imperatorum dominatio, si imperium et utriusque Siciliæ regnum penes eamdem domum esset [De Sismondi, Histoire de la renaissance de la liberté en Italie, pag. 56 et seqq. Bruxelles, 1841.] , incredili cura et sollicitudine sategerat ut ab aliis electoribus Otho Brunswicensis imperator juberetur. Hinc per decem annos multæ turbæ exortæ et bella, donec anno 1208 Philippus vita functus est, Otho ab omnibus agnitus et anno sequenti Romæ coronatus. Intra omne autem id temporis spatium, in bona et mala fortuna fidus amicus Othoni fuerat Innocentius; ita ut nemo umquam plura a quopiam beneficia accepisse visus sit quam Otho ab Innocentio. Filius tamen surrexit contra patrem; cliens contra patronum; et adversus benefactorem auctoritate usus est quam per eum obtinuerat. Verumtamen Innocentius rationem fere nullam habuit violati territorii pontificii; sed quod pupillum aggrederetur, quod paterno Siciliæ regno adolescentulum Fredericum spoliare studeret, quod copias cogeret et Pisanos aliosque socios sibi ad bellandum adscisceret, conquestus est vehementissime; et quum nil proficeret precibus et monitis, anno 1211 excommunicationis gladium adversus eum et socios vibravit, et quem exaltaverat humilem, potentem de sede deposuit [Hurter, lib. XVI, tom. II, pag 353 et seqq.; Art de vérifier les dates, tom. I, pag. 293 et tom. II, pag. 26.] .

[10] [renuit B. Guilielmus se ejus sistere tribunali; quocirca eum et ecclesiam Comensem singulariter tuitus est Innocentius III.] Continuo post in omnes partes legatos destinavit pontifex, qui excommunicationis et depositionis sententiam notam facerent, vetantes ne quis deinceps Othonem imperatorem nuncuparet eique obediret. Missus in Longobardiam cardinalis Gerardus de Sessa, episc. Novariensis, qui satis feliciter legatione sua functus est [Tatti, tom. II, pag. 552; Hurter, lib. XVII, tom. II, pag 390.] . Interea electus est in Germania imperator Fredericus Italiæ rex et ineunte an. 1212 electionis decretum delatum ad Innocentium, qui bene sperans de pupillo suo id probavit [Hurter, pag. 387 et 388.] . Perrexit continuo in Germaniam novus imperator; et, quum ejus partibus faverent Comenses, intra mœnia receptus fuisse videtur [Tatti, tom. II, pag. 553.] . At ipse Otho etiam non quieverat. Mense Novembri anni 1211 accepto nuntio de nova electione, movit in Italiam superiorem et mense Januario Parmæ et Laudæ civitatum legatos convocavit, in quorum cœtu majestatis læsæ reas denuntiavit quascumque civitates Friderici partes sequentes [Hurter, pag. 390 et 391.] . Dum autem in his oris esset Otho, adiverunt eum capitanei de Arzago et B. Guilielmum ad ejus citarunt tribunal, de qua nescio re litem eum conventuri. Verum beatus vir, Innocentii jussis apprime obsequens, renuit coram excommunicato se sistere. Sententiam tamen tulit Otho; quod ut ad aures venit pontificis, literas scripsit ad Jacobum Mossum, episcopum Taurinensem, et ad S. Gaudentii Novariensem præpositum, eis mandans ut Comensem episcopum ejusque bona viriliter tuerentur: Cum, inquit [Regestum, lib. XV, ep. 31, ap. Migne, Patrologia, tom. CCXVI. col. 566.] , jam non nominandus imperator, sed impius persecutor, cum suis fautoribus anathematis sit vinculo innodatus, et a debito fidelitatis ipsius absoluti sint universi, nos omnia, quæ idem excommunicatus vel aliquis ejus officialis contra clericos vel ecclesias statuit aut statuerit, sive contra principes aut eorum fautores, qui memorato tyranno suum subtraxerint obsequium, ut libertatem et justitiam tam ecclesiæ quam imperii tueantur, denunciamus irrita et inania, eaque de fratrum nostrorum consilio, authoritate apostolica omnino cassamus. Specialiter autem sententiam, quam idem Otho contra ven. fratrem nostrum… Cumanum episcopum super causa, quæ vertitur inter ipsum et capitaneos de Arzago, pro eo quod ad ipsius excommunicati præsentiam idem episcopus non accessit, cum vocatus fuisset ab eo, nequiter promulgavit, decernimus nullam esse, nec per eam aliquod Cumanæ ecclesiæ præjudicium generari. Quocirca discretioni vestræ per apostolica scripta præcipiendo mandamus, quatenus capitaneos ipsos, ut dictum episcopum vel ejus ecclesiam occasione ipsius ecclesiæ non aggravent vel molestent, monitione præmissa, per censuram ecclesiasticam, appellatione remota, cogatis. Datum Laterani nonis Aprilis, pontificatus nostri anno XV, Christi 1212. Alias molestias tunc temporis habuisse non legitur beatus vir.

[Annotata]

* quintus decimus?

* 17?

* Bergomensi

* alii male nono

* Mondovi

§ II. Fundatio monasterii canonicorum regularium B. Mariæ de Torello et nosocomii S. Silvestri. Bulla Honorii III de numero canonicorum Comensium.

[B. Guilielmus fundat et anno 1217 consecrat canoniam regularem de Torello;] Paulo post, dum ferverent cruciati belli præparationes, quod Innocentius III anno 1213 in concilio Lateranensi indixerat ejusque successor Honorius III anno sequenti novis incitamentis exstimularat, dum expensæ in id fierent maximæ et vigesima saltem pars redituum ecclesiasticorum ab omnibus conferretur, eas tamen pecunias collegit B. Guilielmus, quibus novam canonicorum domum in sua diœcesi perficeret eamque necessariis subsidiis dotaret. Hanc in rem elegit in valle Lugana locum montanum, solitarium, quatuor fere millibus a Lugano distantem, cui nomen de Torello. Sumptibus itaque suis erexit ibidem monasterium et ecclesiam, cujus primum lapidem nomine beati episcopi posuit canonicus Bertramus. Quum autem anno 1217 absolutum esset id templum, id ipse beatus Guilielmus consecravit die 26 Octobris ejusdem anni et patrocinio B. Mariæ, S. Jacobi et cæterorum apostolorum commendavit; unde id monasterium dictum est B. Mariæ de Torello. Voluit ipse B. Præsul, ut fundator, sic et legislator hujus asceterii esse. Regulam itaque ei proposuit, ex dictis S. Augustini et aliorum SS. Patrum collectam, additis de suo peculiaribus Constitutionibus.

[12] [ejusque Regulam scripsit proxime sequens disciplinam Merbacensem.] Tattius [Annales sacri di Como, tom. II, pag. 561 et passim.] , qui chartas S. Mariæ de Torello multa diligentia versavit, edidit has Constitutiones [Ibid. pag. 903.] , quæ multis nominibus lectu dignæ sunt. Inscribuntur Martino præposito S. Mariæ de Torello cæterisque fratribus suis. Monasterii origo initio aperitur: Ecclesiam vestram, ait beatus vir, de fructibus Cumanæ episcopatus ecclesiæ, quos in alios usus consumere poteramus, opitulante Domino construximus et consecravimus, [Pauca tamen singularia de professione, cantu,] et eam jam ex parte dotavimus; et id quod deest in proximo cupimus adimplere. Ut autem regula semper maneret integra, interdictum voluit præpositum dispensandi potestate. Dein vitam communem vivendam esse omnino præcepit; neque voluit quemquam recipi qui legitimus non esset, vigesimum ætatis annum excessisset, integrum annum non fuisse probatus, nisi forte in probatissimæ personæ gratiam id tempus breviandum videretur capitulo. Præscripta profitendi solemnitas eadem fere est ac Morbacensis, quæ sæculo XII multum propagata fuit [Amort, Vetus disciplina canonica, tom. I, pag. 402 et 403.] . Orationes tamen diversæ et professionis formula; neque hæc inter eas reperitur, quas edidit Lelarge inter varias formulas ad faciendum canonicum [De ordine canonico, pag. 545 et seqq.] . Ecce eam [Tatti, tom. II, pag. 905.] : Ego frater N. offerens trado me ipsum ecclesiæ S. Mariæ de Torello et promitto obedientiam secundum hanc canonicam Regulam Deo et domino præposito, qui nunc est vel pro tempore fuerit; et castitatem et vivere sine proprio: et si in his defecero, emendationem ad jussionem præpositi promitto. Ordo noctu surgendi partim ex disciplina Morbacensi desumptus est, partim omnino novus. Secundum eam disciplinam Canticum Graduum ante Matutinum concini jussit B. Guilielmus; postea, addit dein, peragantur cuncta divina Officia secundum ordinem nostræ Majoris ecclesiæ, quem Patriarchicum seu Aquilejensem fuisse tomo proxime præcedenti monuimus [Act. SS. tom. VIII Octobris, pag. 905.] .

[13] [prostratione infra Credo, de vestitu jejuniis, usu sacramentorum, pœnitentiis, conversis etc. recensentur.] Specialia nolim prosequi, nisi admodum pauca. Cum Missa, inquit [Ap. Tatti, tom. II, pag. 910.] , celebratur, si Credo in unum dicatur, cum dicitur: Incarnatus est de Spiritu Sancto ex Maria virgine, prosternite in faciem vestram, sic manentes usque ad Resurrexit. Ubi imprimis animadvertendum est ritum olim maxime varium fuisse quod spectat ad verba, sub quibus genu flectendum erat aut etiam prosternere se debebant celebrans et adstantes; dein a vero aberrare eos qui autumant S. Ludovicum, regem Franciæ, hujus moris fuisse auctorem, aut (quod pejus est) sæculo XIV tantum hunc usum esse exortum. Verumtamen ipse B. Guilielmus eumdem non primus induxit. In Ordine officiorum ecclesiæ Senensis, quem anno 1213 Odericus canonicus ejusdem ecclesiæ edidit et Trombellius anno 1766 typis excudendum curavit, leguntur sequentia [Trombellius, Ordo offic. eccl. Senensis, pag. 459.] : In quo (scilicet in symbolo Constantinopolitano), dum cantatur: Et homo factus est, genua flectimus, quia Christum hominem factum et pro nobis crucifixum adoramus: quæ eadem omnino verba reperiuntur in Mitrali seu Summa de officiis ecclesiasticis [Lib. III, cap. 4, ap. Migne, Patrologia, tom. CCXIII, col. 113.] , quam Sicardus Cremonensis inter annum 1185 [Ibid. col. 9 et 10.] , quo episcopus creatus est (fratribus enim et filiis se librum suum scripsisse in conclusione operis [Ibid. col. 433.] monet), et annum 1215, quo obiit [Ibid. col. 9 et 10.] , conscripsit. Et quum neutro loco moneatur hunc ritum particularem aut novum esse, videtur inde colligi posse eum pridem et passim in Italia, saltem superiori, fuisse receptum. In vestimentis et lecto panni lanei usus commendatus; linei tamen non vetitus. De colore hæc statuta [Ap. Tatti, tom. II, pag. 912.] : Omnis vestra lanea vestis, sicut capa, copertorium, manstrace, tunica, caligæ et, si qua alia fuerint, sint grisei coloris vel albi; solummodo suo proprio et naturali colore colorata sine fraude. Tres quadragesimæ præscriptæ: Adventus seu Nativitatis, Magni Jejunii et S. Petri; non tamen omnes æque severæ. Bis præterea singulis hebdomadibus indictum jejunium. Hæc quoque notanda [Ibid. pag. 914.] : Communicaturi vero ter in anno, scilicet in Pasca, Pentecosten et in Nativitate Domini, in singulis Quadragesimis ad privatam confessionem venire non negligatis. Concedimus esum carnium tantum in tribus diebus ebdomadæ, scilicet Dominica die, tertia et quinta feria. Infligendæ pœnæ secundum varias culpas accurate enumerantur; multis tamen relictis superiorum arbitrio. Inter has pœnas venit disciplinæ seu virgarum usus [Ibid. pag. 918, 919 et 922.] . Pueri admissi inter fratres [Ibid. pag. 918.] : admissi etiam fratres conversi; sed hi nequaquam videntur religiosi fuisse, sed tantum suscepti in fratrum communitate orationum [Ibid. pag. 921.] . Jussi fratres novitii vestimenta sibi emere quæ ad ordinem pertinent, arbitrio tamen præpositi vel prioris. Præter hos superiores erat etiam minister, cui incumbebat universa rei temporalis administratio; erat et sacrista, qui curabat omnia quæ ad campanas, altaria et templum spectabant. Statuta quoque multa anniversaria. Reliqua ommittenda visa.

[14] [Reliquiis donat et templum consecrat: reliqua hujus loci fata.] Multis quoque reliquiis donavit B. Guilielmus novum monasterium, et duo altaria erigenda curavit; quorum majus B. Mariæ in cælum Assumptæ dedicavit ipsemet et alterum S. Jacobo Majori. Donationibus ejus addiderunt paulatim multas alias accolæ, loci religione excitati. Sed, ut passim alibi, hic quoque aliquando negligenter administrata est res temporalis. Quocirca anno 1598, consentiente Clemente VIII, quum non haberent canonici S. Mariæ de Torello unde alerentur, addiderunt se clericis regularibus congregationis de Somascha et præpositura eorum unita est cum ea, quæ Lugani penes hos clericos erat sub titulo S. Antonii [Ibid. pag. 562 et 563.] : ita ut jam pridem nullum fere vestigium supersit fundationis illius B. Guilielmi.

[15] [Incertum est an FF. Prædicatores Comum introduxerit.] Volunt etiam eumdem beatum antistitem partem habuisse in condendo FF. Prædicatorum Comensi conventu [Ibid. pag. 565 et 566.] . Verum Benedictus Jovius [Historiæ Novocomensis, lib. II, de templis et cœnobiis, pag. 199.] hanc fundationem circa annum 1234 factam fuisse vult, quum jam pridem obiisset B. Guilielmus. Et quamquam errores his admisceat Jovius (v. g. quæ habet de Benedicto de Asinago [Cfr Tatti, tom. II, pag. 199, et Échard et Quétif, Bibliotheca FF. Prædicatorum, tom. I, pag. 595.] ,) non ausim tamen ita ab eo discedere ut fidendum arbitrer iis quæ tradidit Tattius; quum hic ipse valde dubius hoc loco procedere videatur; atque ea quæ scripsit forte non aliunde orta sint quam ex populari traditione B. Dominicum anno 1219 omnes Longobardiæ civitates visitasse et in plurimis condidisse conventus [Tatti, tom. II, pag. 565 et 566; cfr Mamachius, Annales Ord. FF. Prædicatorum, tom. I, pag. 546.] . Neque aliquid certi habuit Cantu, quod hac de re promeret [Storia di Como, tom. I, pag. 409 et 410.] . Quum itaque adeo sit dubium an conventus FF. Prædicatorum conditus sit ante B. Guilielmi mortem, nolim de eo plura quærere.

[16] [Fundat nosocomium S. Silvestri.] Contra consentiunt Benedictus Jovius [Hist. Novocomensis, lib. II, pag. 171.] , Tattius [Tom. II, pag. 587.] et Cantu [Storia di Como, tom. I, pag. 410.] a beato viro hospitalem domum S. Silvestri prope civitatem Comensem apertam fuisse pauperibus infirmis et congrua dote instructam. Hæc dein facta prioratus fratrum S. Antonii Viennensis et dicta domus S. Antonii. Postmodum ejus reditus in commendam dati sæcularibus, et fratres Carmelitani introducti in ecclesiam, quam hi omnino renovarunt: ita ut hæc quoque beati viri fundatio perennis non fuerit. Frustra in tempus conditi hujus nosocomii quæsivit Tattius [Tom. II, pag. 588.] .

[17] [Obtinet ab Honorio III approbationem statuti de numero canonicorum cathedralium.] Dum autem hæc curaret B. Guilielmus, capituli sui cathedralis commoda non neglexit. Ut enim Innocentius III, cujus querelas contra id capitulum supra retulimus, hanc terrestrem cum æterna commutavit vita, ejus successorem, Honorium III, B. Guilielmus et canonici Comenses literis adiverunt, eum rogantes ut auctoritate apostolica confirmare dignaretur statutum Anselmi Comensis episcopi de numero canonicorum; qua confirmatione se tuerentur adversus molestias plurimorum hominum et maxime suorum civium pro suscipiendis clericis se assidue magis ac magis inquietantium; etenim, nisi eorum foret precibus satisfactum, clericis debita subtrahebant et se graviora facturos in detrimentum ecclesiæ sæpius minabantur. Quum hæc innotuere Honorio III et quod bonæ memoriæ A[nselmus], Cumanus episcopus, volens suæ profectibus ecclesiæ providere, auctoritate sanctæ recordationis Gregorii papæ prædecessoris, de voluntate et assensu sui capituli statuerat, ut in Cumana ecclesia viginti canonicorum numerus certus existeret et semper maneret illibatus, et idem statutum in scriptum redigens sui sigilli munimine roboraverat; quod cum felicis memoriæ Cælestino papæ prædecessori fuisset oblatum, idem diligenter audiens approbaverat; id quoque ipse approbavit et confirmavit, statuens ut præbendæ ecclesiæ Cumanæ contra statutum Lateranensis concilii, salva sedis apostolicæ auctoritate, de cætero minime permitterentur. Datum Laterani 6 kal. Februarii anno secundo, id est Christi 1218 [Ibid. pag 929 et seqq.] .

§ III. B. Guilielmi opera tempore belli sacri; mors; sepultura; antiquissima imago.

[Non videtur B. Guilielmus se cruce bellica signasse;] Medio mense Decembri anni 1215 Innocentius papa III solemni bulla indixerat in concilio Lateranensi novam adversus in fideles bellicam expeditionem et statuerat per triennium singulos clericos collaturos vigesimam partem suorum redituum, cardinales decimam, ipse vero dabat incredibilem pene auri et argenti copiam. Neque milites tantum invitaverat ad bellum sacrum Innocentius, sed et episcopos, et abbates aliosque. Quum autem Tattius [Ibid. pag. 559.] in antiquis monumentis tabularii S. Abundii reperisset B. Guilielmum anno 1216 versatum esse Venetiis, conjecit sanctum præsulem cruce se forte signasse et in eo fuisse ut hinc in Orientem pergeret; verumtamen se itineri maritimo non dedisse, quandoquidem anno sequenti mense Octobri ecclesiam S. Mariæ de Torello consecravit. Quam conjecturam suam fecit Cantu. Præfracte contendere nolim nil veri his inesse; monebo tamen nequaquam videri anno 1216 ex ullo aliquo Italiæ portu naves in Orientem solvisse, sed profectionem in annum sequentem fuisse dilatam. Præterea Thomas, archidiaconus Salonitanus, et scriptor coævus, hæc de passagio Andreæ regis, filii Belæ tertii regis Ungariæ, literis tradidit [Historia Salonitanorum pontificum atque Spalatensium, cap. 27, ap. Bel, Scriptt. rerum Hungaricarum, tom. III, pag. 573.] : Misit ergo et conduxit naves magnas a Venetiis, ab Ancona, et Jadra et ab aliis civitatibus Adriatici sinus, fecitque omnes applicare ad portum Spalatinæ civitatis… Itaque anno redemptionis nostræ 1217, mensis Augusti 23 die advenit Andreas rex ad civitatem Spalatensem. Quis autem credat integro anno ante naves Venetas illuc perrexisse, aut alias naves tauto tempore ante ad Orientales plagas navigasse? Jam si parum verisimile videatur anno 1216 expeditionem Venetam factam fuisse, quid illuc belli cruciati causa ivisset B. Guilielmus? Quin etiam videntur Veneti anno tantum 1218 milites suos ad bellum sacrum misisse [Cfr Michaud, Histoire des Croisades, lib. XII, tom. VI, pag. 60, Bruxelles, 1841.] .

[19] [Ab Innocentio III collector institutus fuit pro bello sacro.] Multo certius est beatum virum collectorem pecuniæ pro bello sacro institutum fuisse. Ut enim monuimus, præceperat Innocentius III in concilio Lateranensi ut omnes omnino clerici vigesimam partem ecclesiasticorum proventuum usque ad triennium conferrent in subsidium Terræ Sanctæ; atque hæc transmittenda erat per manus eorum qui ad hoc apostolica fuissent providentia ordinati [Ap. Labbe, Collectio concil. tom. XI, part. I, col. 228.] . Renovavit hanc ordinationem Honorius III anno 1216, et passim archiepiscopos eorumque suffraganeos collectores instituit [Raynaldus. Continuatio Annalium Baronii, ad an. 1216, num. 23.] . Certe id officium commissum fuisse in sua diœcesi B. Guilielmo constat ex sequenti scheda, edita a Tattio [Tom. II, pag. 931.] : Anno Dominicæ incarnationis millesimo ducentesimo decimo nono, die Martis, secundo exeunte Julio (id est, die 30 Julii), indictione septima. Contentus et manifestus fuit, omni exceptione remota, D. Guglielmus, Dei gratia Cumanus episcopus, filius quondam domini Rugerii de la Turre de Mendrisio, se recepisse a Bartaro, filio quondam ser Pellegrini de Cortecella de Cumis, nomine et ex parte D. Guilielmi abbatis monasterii S. Habondii, filii quondam Johannis Ariberti de Casella de Vico, nomine et ex parte istius monasterii S. Habondii, libras centum viginti denariorum novorum pro vigesimo, quod prædictus dominus abbas nomine istius monasterii dare debebat causa mittendi in itinere de Ultramare. Actum Cumis. Prædictus D. Episcopus hanc cartam fieri rogavit, ut supra. Interfuerunt testes D. Jordanus, filius quondam D. Jacobi Vicedomini, et Arialdus Guitus, notarius, filius quondam Vegii Guiti hanc cartam tradidi et scripsi. Quid sit libra denariorum novorum, equidem dicendo non sum. Habebant Comenses jus cudendæ monetæ, et specimina aliquot ediderunt Muratorius [Dissertazioni sopra le antichità d'Italia, diss. XXVII, tom. I, pag. 442.] et Cantù [Storia di Como, tom. I, pag. 202, 403 et 404.] . Inter hæc unus nummulus argenteus hujus ævi est, valens 55 fere franci centesimis. Verum an hic nummulus reapse denarius novus diceretur et ex quot hujusmodi denariis constaret ineunte sæculo XII libra Comensis, quis definierit? Interea considerandum quam grave fuerit collectoris munus, B. Guilielmo impositum, quum ea, quæ sanctissimum virum cum S. Abundii abbate peragentem videmus, quotannis cum singulis diœcesis suæ clericis facienda essent.

[20] [Anno 1226 infirmatur, moritur et sepelitur in templo S. Mariæ de Torello] Pluribus laudat Tattius [Tom. II, pag. 588.] curam et sollicitudinem pastoralem B. Guilielmi, traditque eum solitum fuisse, ubi otium suppeteret, in solitudinem B. Mariæ de Torello secedere ibique cum canonicis vitam degere, servatis quas ipse præscripserat regulis; atque hac ratione factum esse ut in hoc asceterio supremum obierit diem: scilicet, quum in eo versaretur, morbo eum correptum fuisse, quo lecto sterneretur; eum gaudio multo fuisse affectum, quod lethalis videretur infirmitas; convocatos fuisse consanguineos, qui curas suas cum canonicorum sollicitudine conjunxerint ut medelam asserrent; sed omnia medicamina vana fuisse, quoniam statuisset Deus servum suum ad mercedem vocare; ac demum sanctum virum suaviter exspirasse. Dubium nullum est quin B. Guilielmus ad meliorem vitam transierit die 21 Octobris; sed aliqui id factum volunt anno 1220, alii 1227. Verum Tattius [Tom. II, pag. 589.] in archiro S. Mariæ de Torello duo reperit documenta, quibus constat optimum præsulem terrestri vita functum die 21 Octobris 1226: quod etiam ante eum Carosinus [Dypticha episcoporum Comensium, num. 52.] et Ughellius [Italia sacra, tom. V, col. 298.] tradiderant. Sepulturam accepit sanctus antistes, quemadmodum ipse moriens concupiverat, in medio templo S. Mariæ de Torello, ossibus conditis in tumba vulgari ex lapide secto, et calce ad angulos juncta.

[21] [Prodigia putatia.] Quum scriberet Tattius anno 1683, stupebant homines corpus (quantum ad ossa pertinet) adhuc fuisse integrum; maxime quod locus humidus esset [Tatti, tom. II, pag. 589.] . Verum omnes norunt in catacumbis Romanis humidis ossa vulgo bene servata esse; in siccis plerumque in cineres redacta reperiri: ita ut in sceleto B. Guilielmi integro nil mirabile sit. Admiratione quoque capti fuerant homines quod, quum aperuissent tumulum, eximius odor inde perciperetur; quem naturæ telluris nequaquam liceret adscribere [Cfr Martyrologium Novocomense, pag. 229 et 230.] . Neque ego huic causæ adscripsero; sed odoramentis, quibus sepulcrum olim oppletum fuerat. Audi enim Sicardum, episcopum Cremonensem et scriptorem coævum et Longobardum, de exsequiis fidelium, maxime clericorum, agentem: Thus, inquit [Mitrale, lib. IX, cap. 50, ap. Migne, Patrologia, tom. CCXIII, col. 428.] , apponitur … propter fetorem vitandum… Carbones apponuntur in testimonium sepulturæ… Hedera quoque vel laurus apponitur… Cupressus etiam alicubi apponitur et aliæ frondes quæ fetorem valeant cohibere: quæ sane sufficiunt ut, postquam partes humidæ in terram defluxerint, suavis odor in sepulcro bene clauso remaneat.

[22] [B. Guilielmi imago et memoria in Martyrologio Novocomensi.] Jam quæret lector quo titulo Guilielmum beatum dixerim et locum ei dederim in opere nostro. Ad quod quæsitum prompta est responsio. Quadringentis fere annis ante Urbani VIII decreta cultum publicum nactus est beatus antistes; tenuem quidem, sed omnino certum. Canonici enim de Torello paucis post beati sui fundatoris obitum annis curarunt pingendam ejus imaginem supra portam templi majorem; qua imagine exhibetur pontificalibus vestimentis indutus et caput ornatus nimbo circulari seu cælesti [Tatti, tom. II, pag. 590.] . Jam vero figuris sive pictis, sive sculptis, quibus servi Dei cum simili nimbo publice repræsentantur, cultus speciem inesse, res aperta est. Neque immerito iis sæpe usi sunt decessores nostri; eosque non uno loco secutus est Benedictus XIV, maxime ubi de picturis absidis sacelli apostolici S. Nicolai, in patriarchio Lateranensi, post in ædibus pœnitentiariæ exsistentis, fuse disserit [De servorum Dei Canonizatione, lib. I, cap. 41, num. 18 et seqq.] ; adeoque, ubi modum probandi cultum immemorialem explicat, imagines ad id valere luculente tradit [Ibid. lib. II, cap. 22, num. 8 et seqq.] . Jure merito itaque Tattius in Martyrologio Novocomensi, quod anno 1675 edidit, post celebratas ad 21 Octobris sanctas virgines Colonienses, quarum reliquias multa diœcesis Comensis templa possident, sic pergit: Eadem die apud Luganum in ecclesia S. Mariæ de Torello B. Guilielmi, Novocomensis episcopi et confessoris; qui generis claritatem purioribus virtutum suarum radiis illustravit. Summa in egenos præditus pietate, S. Antonii xenodochium a fundamentis erexit. Ecclesiæ Novocomensi ab Othone hujus nominis IV centenariæ præscriptionis privilegium exoravit. Ecclesiasticæ disciplinæ et imprimis apostolicæ vitæ custos diligentissimus, eam non modo cum clero suo prope basilicam cathedralem servavit, sed aliis quoque in locis feliciter propagavit. Quare in tractu Luganensi ecclesiam S. Mariæ de Torello condidit et sacravit, ubi cum canonicis regularibus victu communi eodemque cultu utens aliquandiu sanctissime vixit. Denique senio confectus et jugibus pro ecclesia sibi commissa laboribus fractus, ibidem hac die in Domino obdormivit.

[23] [Statutum Joannis Ambrosii Turriani de ejus sepulcro] Conquerebatur jure merito Tattius in suo Martyrologio inglorium jacere beati viri corpus; nil tamen monens quod Joannes Ambrosius Turrianus, episcopus Comensis, quum anno 1670 ecclesiam S. Mariæ de Torello visitaret, statuerat pias exuvias ex pristina tumba tollendas esse et in decentiori et augustiori lapideo sepulcro esse reponendas. Verum in Annalibus [Tom. II, pag. 590.] , quos anno 1685 edidit, ubi hæc memorat, spem tantum promit id aliquando factum iri. Cantùu, qui certe hæc legit, neque ubi de B. Guilielmo [Storia di Como, tom. I, pag. 409 et 410.] , neque ubi de Joanne Ambrosio [Ibid. tom. II, pag. 298.] scribit, id aliquando fuisse factum innuit. Quocirca videtur beatus vir in pristino suo loculo adhuc quiescere.

DE B. GUNDISALVO DE LAGOS CONF. EX ORDINE EREMITARUM S. AUGUSTINI TURRIBUS VETERIBUS IN LUSITANIA

ANNO MCDXXII

COMMENTARIUS HISTORICUS.

Gundisalvus de Lagos confessor ordinis eremitarum S. Augustini in Lusitania (B.)

§ I. De B. Gundisalvi biographis et approbatione cultus. Lectiones propriæ.

AUCTORE V. D. B.

Complures scriptores alii brevius, alii fusius complexi sunt B. Gundisalvi de Lagos gesta; [Ex multis scriptoribus, qui B. Gundisalvum laudarunt,] quorum nomina in limine hujus commentarii recitasse juverit. Duo imprimis sunt, quorum ætas me latet, scilicet anonymus collector Arboris Augustinianæ, quam ab Philippo Elssio indicatam reperio [Encomiasticum Augustinianum, pag. 268.] , et Strambelium, ab eodem quoque memoratum [Ibid. loc. cit.] et libri de sanctis Ordinis auctorem dictum [Ibid. pag. 23.] . Utrumque ineunte sæculo XVII scripsisse autumo. Verum alii multo ante id tempus in beati viri gesta inquisierant. Primus est, ni fallar, Hieronymus Roman, natione Hispanus, indefessus rerum Augustinianarum indagator, atque ideo anno 1569 inter Ordinis Chronistas annumeratus et quadriennio post Chronista esse jussus; quo munere usque ad annum 1597, quo diem obiit, functus est [Ossinger, Bibliotheca Augustiniana, pag. 772 et 773.] . Inter alia, quæ maximo numero inedita reliquit, venit Vita beati servi Dei, qua usi sunt Thomas de Herrera [Alphabetum Augustinianum, pag. 285.] et Ludovicus Torellius [Secoli Agostiniani, tom. VI, pag. 530.] . Pone venit Josephus Pamphilus, patria Veronensis et citatus ab Elssio [Encomiasticum, pag. 268.] , qui anno 1581 Ferrarii edidit Chronica ordinis fratrum Eremitarum S. Augustini, in eo præprimis laudans viros vel sanctitate vel doctrina insignes [Ossinger, pag. 653.] . Non multo post, anno scilicet 1596, in lucem dedit Joannes de Marieta, Hispanus, ex Ordine S. Dominici, quartam partem Historiæ ecclesiasticæ Hispaniæ [Quarta parte de la Historia ecclesiastica de España, lib. XVIII, cap. 30, fol. 5.] , in qua breviter dixit de sanctissimo viro. Valde fuse de B. Gundisalvo scripsisse Antonium a Purificatione ex Torellio [Secoli Agostiniani, tom. VI, pag. 530 et 531.] cognovi. De eo egit tum in Theatro triumphali sive indice rerum notabilium suæ provinciæ Lusitaniæ, sexdecim choris distincto et anno 1634 Olyssipone edito, tum in Parte II historiæ antiquissimæ provinciæ Portugalliæ ordinis Eremitarum S. Augustini [Chronica de antiquissima provincia de Portugal da Ordem dos Eremitas de S. Agostino, etc.] , quæ lucem vidit Olyssipone anno 1656 [Ossinger, pag. 723.] . Interea Thomas de Herrera, non secus ac præcedentes professione Augustinianus, anno 1644 typis Matritensibus edidit Alphabetum Augustinianum, in quo [Alphabetum, pag. 285.] pauca de B. Gundisalvo tradidit. Decennio post Bruxellis in lucem dedit Philippus Elssius Encomiasticum Augustinianum, in quo Pamphilum, Herreram, Strambelium et Arborem Augustinianam se sequi profitetur [Encomiasticon Augustinianum, pag. 267 et 268.] , nil tamen habens quod apud Herreram non reperiatur. Ultimo demum loco venit Ludovicus Torellius, qui anno 1680 sextum tomum Sæculorum Augustinianorum Bononiæ excudendum curavit, eo [Secoli Agostiniani, ad an. 1422, num. 10 et seqq. tom. VI, pag. 531.] complexus B. Gundisalvi gesta; ad sequentes tomos reservata narratione de translationibus.

[2] [ad manum tantum sunt Marieta, Herrera, Elssius et Torellius.] Verum hæc omnia scripta penes me non sunt: habeo nempe tantum Historiam Marietæ, Alphabetum Herreræ, Encomiasticum Elssii et Torelli Sæcula Augustiniana. Quod Arbore Augustiniana, Strambelio et Pamphilo caream, non doleo vehementer; quum qui eis usi fuerunt, nil quod aliunde melius notum non sit collegerint. Sed quod Vita, quam Hieronymus Roman literis tradidit, et multo magis quod scriptis P. Antonii a Purificatione destituar, et præcipue Historia provinciæ Portugalliæ, quam ægerrime fero. Re quidem vera Torellius in sua Sæcula retulit quæcumque ad B. Gundisalvi gesta et corporis translationes spectarent; sed, licet pollicitus esset se ad suos quæque annos miracula relaturum [Ibid. num. 23, pag. 538.] , hæc plane omisit. Verumtamen aliam omnino merebant sortem, quum in forma anthentica collecta fuissent. Scilicet, ut die 27 Martii anni 1491 Joannes de la Magdalena, patria Olyssiponensis, jussus est secundo Augustinianorum provinciam Portugalliæ regere [Ossinger, pag. 529; cfr Torelli, Secoli Agostiniani, ad an. 1492, num. 4, tom. VII, pag. 406.] , videtur cogitasse de augendis B. Gundisalvi honoribus. Eodem tempore operam suam impendit Fr. Leonellus prior conventus Turrium Veterum *, ut quæ ad hanc usque diem contigerant ad beati viri, quod erat in isto conventu, sepulcrum, in scripta referret eaque publicis instrumentis curaret approbanda [Torelli, loc. cit.; cfr Herrera, Alphabetum, pag. 285; Elssius, Encomiasticon, pag. 268; Marieta, Quarta parte de la historia ecclesiastica de España, fol. v° 69.] ; et quidem Leonellus magnam copiam collegit [Torelli, loc. cit.] . Utrum autem hæc scriptio relata fuerit in Informatione supra dubio an constet de cultu ab immemorabili tempore exhibito B. Gundisalvo de Lagos seu de casu excepto a decretis Urbani VIII, quæ facienda fuit, quum per decretum de die 15 Julii anni 1777 hæc causa introducta est [Novaes, Elementi della Storia dei sommi pontifici, tom. XVI, pag. 34, Romæ, 1822.] , dicendo non sum, quippe qui huc usque caream hac etiam Informatione.

[3] [Pius Papa VI approbat cultum et concedit elogium in Martyrologio, Missam] Et quoniam hoc loco tetigi hanc cultus approbationem, addam non diu dubiam aut suspensam esse potuisse hanc causam, quum manifestissimum esset beatum virum non multo post mortem et longe plus centum annis ante Urbani VIII decreta fuisse cultum, ut ex dicendis satis constabit. Reapse prodiit brevi post favens decretum; atque alio decreto, quod die 16 Septembris anni 1778 datum est, concessit Pius papa VI Ordini Eremitarum S. Augustini facultatem celebrandæ quotannis ejus festivitatis cum elogio in Martyrologio, Missa et Officio sub ritu semiduplici [Novaes, loc. cit.; cfr Pétin, Dictionnaire hagiographique, tom. I, pag. 1216.] . Hinc in Martyrologio SS. Ordinis Eremitarum S. Augustini, quæ appendix ad Martyrologium Romanum est, ad 21 Octobris celebratur ejus memoria his verbis: In Lusitania beati Gundisalvi de Lagos confessoris Ordinis nostri, qui puritate morum, verbi Dei prædicatione ac pueros rudesque homines christianæ religionis præceptis erudiendi zelo maxime enituit. Missa est Os justi cum hac oratione propria: Deus virtutum, qui beatum Gundisalvum confessorem tuum animi demissione, morum candore ac singulari charitate mirabilem effecisti, concede, quæsumus, ut ejus exempla imitantes in terris coronari cum ipso mereamur in cælis. Per Dominum.

[4] [et officium cum lectionibus propriis ad II Nocturnum; quæ hic recitantur.] Quoniam autem in Lectionibus secundi Nocturni brevis pro more continetur beati viri vitæ synopsis, placet et eas hic annectere. Accipe itaque eas: LECTIO IV: Gundisalvus, Lacobricæ in Lusitania, ex piis et honestis parentibus natus, a prima ætate morum innocentia, tum litterarum addiscendarum studio mirifice enituit: virginitatem ita coluit, ut adolescens ab æqualibus suis inhonestos sermones misceri audiens, illico sese in fugam conjecerit, eorumque consuetudinem perpetuo devitaverit. Hinc mundi illecebras omnes aversatus, serio cœpit deliberare de amplectendo regulari instituto, quod Ulyssipone tandem præstitit, habitu suscepto Ordinis Eremitarum sancti Augustini. LECTIO V. In hoc arctioris vitæ curriculo, non brevissimo tantum somno, sed etiam parcissimo victu ad affligendum corpus utebatur, quod ciliciis quoque domabat. Mox philosophicis ac theologicis disciplinis celeriter arreptis, publicum concionandi munus obiit summa cum audientium utilitate. Cumque ejus virtutis fama longe lateque pateret, in celebrioribus per Lusitaniam ordinis suis cœnobiis prior, licet invitus, est electus. Quibus in muneribus ad extremum usque vitæ tempus nullis umquam parcens laboribus, et summa cum laude versatus est. LECTIO VI. De se ita demisse sentiebat, ut doctorali laurea dignus reputatus, illum honoris gradum constantissime recusaverit. Nullum majus capiebat solatium, quam dum pueros rudesque homines erudiret præceptis institutisque christianæ religionis. In cœnobiis, quibus præficiebatur, viliora quæque officia libentissime, tametsi fractis jam pene viribus, exercebat. Morti proximus alumnos suos ad pacem et regularem disciplinam adhortatus, sexagenario major sanctissime obiit. Post mortem miraculis et cultu claruit; quibus cognitis, Pius papa sextus, ejus festum ab universo Augustiniensium ordine celebrari concessit.

[Annotatum]

* Torresvedras

§ II. Gundisalvi nomen, ortus, pia educatio et admissio inter Eremitas Augustinianos Olyssiponenses.

[Gundisalvi nominis variæ formæ et origo Gothica;] Ut jam paulo latius explicemus, quæ de S. Gundisalvo habemus comperta, a nomine ordimur. Id in peninsula Hispanica, maxime in Lusitania, jam dudum frequens est. In concilio Lucensi, quod anno 569 celebratum fuit, legitur Gundisalvus, episcopus Dumiensis, et alter Gundisalvus princeps [Labbe, Concilia, tom. V, col. 885.] . Varie id efferunt varii populi. In Martyrologio Lusitanico [Martyrologio Lusitano dos Santos do Reyno e seus Dominios, ad 28 Januarii.] dicitur Gonçalo et in Hagiologio Lusitanico [Cardosa, Agiologio Lusitano, tom. I, pag. 96 et alibi.] ; et similiter apud Marietam [Historia ecclesiastica de España, passim.] , hispanice seu castellanice scribente; Gonzalo italice id nomen effert Torellius; Galli id mutant in Gonzalve et Gonsalve; quæ mutatio bona est, quum ipsi olim Lusitani, ubi latine scribebant, loco Gundisalvi dicebant Gonsalvum et Gonzalvum: exemplum ineuntis sæculi XII dabit Florez in episcopis Mindoniensibus [España sagrada, tom. XVIII, pag. 119 et 123.] . Ubi vero Galli [Chastelain, Martyrologe universel, 1 Nov.; Pétin, Dictionnaire hagiographique, tom. I, col. 1219, etc.] Gundisalvam gallice Gonzalès appellant, patronymicum substituunt ipsi nomini; Gonzalez enim idem est ac filius Gundisalvi, aut saltem de familia Gundisalvi. In Hispaniam et Lusitaniam id nomen a Vesigotthis illatum fuisse non videtur dubitandum. Pro more constat ex duobus radicalibus: quorum prius in masculinis plerumque audaciam fortitudinemque et aliquando genus et gentem significat [Wiarda, Ueber deutsche Vornamen und Geslechtsnamen, pag. 43.] ; posterius mihi valde obscurunt est, nisi sit gothicum sauls, latine columna [Cfr Glossarium Gothicæ linguæ, ap. Migne, Patrologia, tom. XVIII, col. 1436.] .

[6] [id habuere multi beati et sancti, quorum præcipui recensentur.] Complures sancti id habuere nomen; qui ut cum B. Gundisalvo de Lagos non confundantur, videntur opportune hoc loco recensendi. In opere nostro ad 26 Januarii actum est de S. Gundisalvo Ossorio, episcopo Conimbricensi [Act. SS. tom. II Januarii, pag. pag. 751.] , de quo etiam videndus est Florez [España sagrada, tom. XIV, pag. 87.] . Venit dein in Martyrologio Lusitano ad diem 28 Junuari (quoniam statuit Clemens XI hac die ejus festum celebrandum esse in toto regno et dominiis regis Lusitaniæ) nomen S. Gundisalvi de Amarante, ex ordine FF. Prædicatorum, quem decessores nostri inter prætermissos locarunt ad diem 10 ejusdem mensis, qua obivit [Act. SS. tom. I Januarii, pag. 640.] et a FF. Prædicatoribus colitur. Iidem ad 5 Februarii [Ibid. tom. I Februarii, pag. 723.] celebrarunt B. Gundisalvum ex ordine FF. Minorum et martyrem in Japonia, et ad 3 Junii inter prætermissos laudarunt Gundisalvum Vaz, natione Maurum et a Mauris anno 1516 crudelissime pro Christo occisum, cujus causa canonisationis, petente Joanne III, rege Lusitaniæ, a Leone X introducta fuit, sed numquam absoluta [Ibid. tom. I Junii, pag. 269.] . Similiter ad 19 Julii meminerunt inter prætermissos duorum abbatum Cisterciensium hujus nominis, quorum alter in Galletia, alter in monasterio Juniensi in Hispania suo munere functus est [Ibid. tom. IV Julii, pag. 580.] . Dein agendum nobis supererit ad 1 Novembris de S. Gundisalvo, episcopo Mindoniensi, cujus gesta brevibus jam complexus est Florez [España sagrada. tom. XVIII, pag. 117 et 293.] . Præter hos in menologiis complurium ordinum alii veniunt, Gundisalvi appellati; sed nisi horum cultus plane incertus est, apostolicæ saltem sedis judicio non est probatus: quamobrem hoc loco non videntur recensendi. Nominabo tamen qui de Ordine Eremitarum S. Augustini sunt, scilicet Gundisalvum Ruiz de Toleto, qui anno 1323 Toleti obiit et de cujus canonisatione actum est [Herrera, Alphabetum, tom. I, pag. 279 et 280.] ; Ven. Gundisalvum de Barahona in provincia Castellæ, qui circa annum 1518 sanctitate coruscavit [Ibid. pag. 288.] ; Ven. Gundisalvum Velez, Hispalensem, anno 1568 a Mauris martyrium passum [Ibid. pag. 289.] ; Ven. Gundisalvum de Almeida, Lusitanum, qui anno 1572 beatum spiritum Deo reddidit [Ibid. pag. 290.] etc. Atque hæc sufficere videntur ut B. Gundisalvus de Lagos, de quo dicendum nobis est, cum nullo alio confundatur.

[7] [B. Gundisalvi ortus, patria, parentes, institutio et puerilis virtus.] Valde verisimile est, quemadmodum statuit Torellius [Secoli Agostiniani, ad an. 1422, num. 10, tom. VI, pag. 531.] , beatum virum natum esse circa annum 1360, quandoquidem anno 1394, postquam aliquandiu concionatoris officium obiisset, prior creatus est. Lucem autem primum vidit Lagii vulgo Lagos; quem locum nonnulli volunt esse veterem Lacobrigam. Jacet id oppidum in Algarbia, ad sinum maris, triginta octo leucis hispanicis ab Olyssipone, sex a promontorio S. Vincentii et viginti duabus ab ostiis Guadianæ seu Anatis fluvii; portum habet, incolas prope septies mille et caput est cognominis pagi [De Minana, Diccionario de España y Portugal, tom. V, pag. 129; Guibert, Dictionnaire géographique, v° Lagos.] . B. Gundisalvus parentes, quantum pios tantum humiles, nactus est; qui tamen curarunt ut rite institueretur. Puer legere didicit et scribere; in qua arte profecit plurimum, ut libri ab eo descripti dein testati fuere. Latinam quoque scholam adiit; in qua, non secus ac S. Joannes Laudensis, Eugubinus episcopus [Cfr ejus Vita ap. Sarti, de Episcopis Eugubinis, pag. 65.] , condiscipulos reperit, qui quo majorem in ejus animo castitatis amorem deprehendebant, eo vehementius contendebant eum ad peccatum pertrahere. Sed virtus ejus per Dei gratiam parentumque solicitudinem et exempla tam altas radices egerat, atque ipse tantopere se juvabat oratione et humilitatis exercitio, ut nil umquam passa fuerit mentis et corporis innocentia.

[8] [Olyssiponem aliquando devectus, visitat pius juvenis templum B. Mariæ de Gratia, cujus origo] Quum autem in pietate et bonis moribus adolevisset, accidit aliquando ut pater Olyssiponem iturus esset. Comitem se obtulit bonus juvenis; qui ut admissus est, spiritali lætitia exsultavit. Secum enim statuerat vitam in claustris degere; ad quam rem opportunam se habiturum occasionem in magna civitate non immerito sperabat. Dum itaque Olyssipone versaretur et templa regularium visitaret, venit quoque in augustissimum B. Mariæ de Gratia templum; quod quum diu incoluerit beatus vir atque etiam rexerit, placet id nonnihil illustrare. Exeunte sæculo XII eremitæ occupaverant in monte extra mœnia ecclesiam S. Genesii; qui utrum jam tum S. Augustini regulam sequerentur, me latet. In supercilio ejusdem montis exstruxit Susanna, Joannis Quiveni olim uxor, ecclesiam, postea notam titulo Dominæ Nostræ de Monte; quam iisdem eremitis anno 1243 tradidit fundatrix. Hic substiterunt usque ad annum 1271 aut sequentem, quo sedem suam transtulerunt intra civitatem et templum cum monasterio sub S. Augustini patrocinio ædificarunt.

[9] [et præcipuæ laudes hic narrantur.] Augustini titulus, sic pergit Herrera [Alphabetum, tom. II, pag. 510.] , quem hoc loco sequimur, in gloriosiorem Dominæ Nostræ de Gratia circa an. 1362 transivit. Cum enim eo anno, vel multo ante (ut alii volunt), piscatores quidam, ut Marquez [Origen de los Frayles Ermitanos de la orden de san Augustin, cap. 19, § 3, pag. 336.] refert, rete in mare misissent, felicissima sorte piscati sunt sanctissimam imaginem Mariæ Virginis, quæ miraculorum frequentia et populi devotione piissimum Dominæ Nostræ de Gratia sortita est nomen, illudque lapsu temporis communicavit non solum illi ædi, sed et omnibus vel fere omnibus Augustinianorum domibus in regno Lusitaniæ. Celebre erat sacellum et confraternitas Dominæ Nostræ de Gratia; adeoque, quum anno 1385 Joannes I, rex Lusitaniæ, mirabiliter devicisset cognominem regem Castellæ, annua instituta est supplicatio ex templo cathedrali ad id sacellum; qui pius mos ab anno tantum 1580 ad 1640, dum Lusitania Hispano paruit, interruptus est [Torelli, Secoli Agostiniani, ad an. 1385, num. 24, tom. VI, pag. 227.] . Anno autem 1401 Bonifacius IX per bullam, datam 2 idus Julii, confratribus utriusque sexus capellam suam B. Mariæ de Gratia visitantibus concessit singulis diebus sabbati et dominicis Quadragesimæ aliquot indulgentias et facultatem eligendi confessoris [Herrera, Alphabetum, pag. 510.] . Aluit hæc domus, prosequitur Herrera, viros nobilitate generis, doctrinæ magnitudine, præsulatuum honore et vitæ sanctitate insignes; et præter antiquos, quorum memoria excidit, ex recentioribus anno 1618, quo Marquez suum opus edidit, numerabantur, ut ipse [Origen de los Frayles Ermitanos, cap. 19, § 4, pag. 336 et seqq.] affirmat, tredecim archiepiscopi et episcopi præcipuarum ecclesiarum, præter fere innumeros confessores et prædicatores regum Lusitaniæ, publicosque sacræ theologiæ professores; et quod gloriosius est, plures et magnos sanctos. Sigillatim dein indicat Herrera B. Thadæum (aliis Matthæum aut Bartholomæum) de Canariis insulis, ab ipsis (ut videtur) Mauris Africanis cultum, et Ludovicum de Montoja, regium confessarium; quibus, ut patet, B. Gundisalvus de Lagos addendus est.

[10] [B. Gundisalvus, ibidem inter Eremitas S. Augustini admissus, mirabiliter in virtute et scientia proficit.] Quum itaque beatus hic juvenis templum S. Mariæ de Gratia subiisset ibique pias funderet preces, derepente sensit se excitatum ad vestem Eremitarum S. Augustini induendam: et quandoquidem divinus amor moras non novit, continuo consilium suum manifestavit patri; qui, pro sua religione filii votis annuens, eum ad monasterii superiorem duxit. Facile admissus est bonus adolescens et paucis diebus post angelica veste indutus. Quod circa annum 1380 factum esse æstimat Torellius; neque a vero multum aberrare potest: adeo ut magna pars eorum, quæ modo de conventu Olyssiponensi retulimus, contigerint oportet, dum B. Gundisalvus in eo moraretur. Porro quum hic se mundanis curis liberatum sensit, crevit hinc magnopere ejus divinæ majestati serviendi ardor; quem ut expleret securius, singulorum Eremitarum considerabat virtutes easque imitari satagebat: ita ut ipse brevi tempore speculum perfectionis religiosæ evaderet. Ut autem tirocinio functus erat seque ad consilia evangelica sequenda solemnibus votis adstrinxerat, literis humanis et divinis studere jussus est; in qua palæstra tanta felicitate versatus est, ut omnibus haberetur dignus non solum lectoris aut bacalaurei vulgari gradu, sed ipsius magisterii aut doctoratus laurea: sed pro sua humilitate hos titulos admittere noluit, contentus apostolico prædicatoris officio. Et quidem, hoc munere ubi auctus est, tanta id obivit utilitate, ut, ubicumque divinum verbum prædicaret, insignis fieret morum immutatio, peccatores passim ad Deum redirent, et bene multi ex mundi naufragio in religiosæ vitæ portum confugerent, deinceps sanctimonia morum fulgentes.

[11] [Ejus pœnitentiæ et pietatis studium et libros describendi labor: duo huc pertinentia prodigia.] Interea suam ipsius perfectionem non negligebat, corpus affligens jejuniis, verberibus aliisque mortificationis modis, servum inutilem se ex animo profitens et egregie colens pietatem: quæ inter celebranda divina mysteria elucebat potissimum; adeoque tanta reverentia et devotione sacro adstabat altari, ut non hominem terrenum, sed cælestem angelum dixisses. Quum autem ei erat otium, libros liturgicos describebat singulari cura et nitore: qua in re adjumento ei erat maximo ars calligraphica, quam puer didicerat. Hæc ubi retulit Torellius [Secoli Agostiniani an. 1422, num. 13 et 14.] , duo huc pertinentia prodigia secundum Antonium a Purificatione subdit. Olyssipone et similiter in S. Irenæ libros scripserat sanctus librarius. Factum est autem post ejus mortem ut liber Olyssiponensis ex choro subriperetur furto et deferretur Salmanticam, ubi aliquanto post a Lusitano agnitus est. Verum nulla patebat Eremitis via ad eum recuperandum; quocirca supplicarunt beato viro ut ipse hanc rem curaret. Et quidem post fusas preces repererunt gratulabundi ad introitum chori desideratum librum. Idem omnino accidit in conventu oppidi S. Irenæ, nisi quod liber, furto sublatus, Olyssiponem deportatus fuerat. Quamquam his aliisque exercitationibus diurnum tempus transmitteret sanctus, nocturnum transigebat fere orando, meditando et corpore verberando; ita ut vix duas aut tres horas quiesceret, hieme et æstate sola veste coopertus et reclinatus in lecto ex sarmentis, quotannis renovatis, absque pulvinari aut alio capitis solatio.

§ III. Præficitur conventibus de Lourinan, Olyssiponensi, S. Irenæ et Turrium Veterum; quam sancte suo munere fungeretur. Cura rerum temporalium.

[Præficitur conventibus de Lourinan et Olyssiponensi;] Profecto, quum tanta sanctimonia emineret, nil mirum est cogitasse aliquando superiores de eo præficiendo Fratribus. Habebant illo ævo Eremitæ S. Augustini in diœcesi Olyssiponensi, in pago Turrium Veterum, loco dicto Louriñan (anno tantum 1160 hic locus incoli cœperat [De Miñano, Diccionario de España y Portugal, tom. V, pag. 262.] , parvum conventum, patrono S. Laurentio. Huic asceterio præpositus B. Gundisalvus anno 1394, idque rexit annos aliquot, forte decem. Postea, anno scilicet 1555, suppressit Fr. Ludovicus Montoja, vicarius generalis et reformator provinciæ Lusitaniæ, id cœnobium, verisimilius quod minus esset quam ut in eo florere posset disciplina regularis. Quum autem in gubernando conventu de Lourinan piam suam industriam superioribus probasset beatus vir, circa annum 1404, (quemadmodum ex antiquis documentis collegit P. Antonius a Purificatione [Cfr Torelli, Secoli Agostiniani, ad an. 1422, num. 16.] ,) promotus fuit ad prioratum conventus B. Mariæ de Gratia Olyssiponensis, quem jam ante sanctimonia sua illustrarat. Porro, inquit Torellius [Ibid. loc. cit.] , tamquam res certa statuitur eum priorem creatum fuisse a magistro generali ordinis, Nicolao scilicet de Cassia, postea episcopo Maceratensi et Recanatensi; quum illo ævo Olyssiponensis conventus immediate subesset generali magistro; adeoque censendum est B. Gundisalvum vicarium generalem provinciæ Lusitaniæ fuisse, quum illis temporibus, ut ex veteribus scriptis constat, hoc officium annexum esset Olyssiponensi prioratui.

[13] [deinde in S. Irenæ et demum Turribus Veteribus.] Hinc amotus est beatus vir quadriennio post, ut in conventu Sanctæ Irenæ (vulgo Santaren) prioris quoque munere fungeretur. Hic conventus partim anno 1376, partim anno 1380 fundatus fuerat et tam copiosa dote ab Alphonso Tellio Meneses, comite de Orem, instructus, ut hinc quadraginta Fratres vivere possent [Ibid. ad an. 1380, num. 22.] . Herrera, postquam eadem retulit: Consonat, inquit [Alphabetum Augustinianum, pag. 417.] , Hieronymus Roman in mss. codicibus, ubi asserit die 12 Maji anni 1376 hanc ædem initiatam et in ea a provinciali F. Joanne de Turribus sacra celebrata consentiente episcopo Lixbonnensi Agapito de Columna, quem circa annum 1378 Urbanus VI S. R. E. cardinalem creavit; primumque lapidem appositum die 10 Aprilis anni 1380, plurimumque in ædificii erectione B. F. Gonzallum de Lagos laborasse: quod postremum, si verum sit, oportet ut valde lente processerit fabrica. De oppido Sanctæ Irenæ nil est quod dicam: in tomo VIII Octobris, ubi hujus sanctæ Vita edita, plurima quoque dicta de ipsa civitate. Ut Olyssipone, sic in Sanctæ Irenæ quadriennium fratribus suis præfuit B. Gundisalvus, anno 1412 ad prioris officium in conventu Turrium Veterum obeundum evocatus [Torelli, ad an. 1432, num. 16.] . Is autem locus, vulgo Torres Vedras, antiquum provinciæ Estramaduræ et diœcesis Olyssiponensis oppidum est, tribus leucis septentrionem versus ab hac civitate dissitum et ter mille quingentis fere incolis frequens [De Miñano, Diccionario de España y Portugal. tom. IX, pag. 50.] , sæculoque XIII (de anno disputant Augustiniani [Herrera, Alphabetum, pag. 466.] ipsimet) conventum Eremitarum S. Augustini acceperat. Cui præfuit B. Gundisalvus usque ad mortem, id est annos decem, quandoquidem, ut infra videbitur, diem obiit anno 1422. Hæc iterum ex Torellio.

[14] [Quanta humilitate et quam eximio exemplo subditis suis præiret;] Non facile dixeris quanta animi demissione quantave caritate munere suo fungeretur B. Gundisalvus. Solitus erat nil jubere, nisi quod ipse prius fecisset. Officia abjecta et humilia amabat obire; eumque, tametsi priorem, videre erat, jam lavantem catinos et cibos coquentem in culina, jam ostiarii agentem partes et fere semper infirmarii. Ipse nempe ægrotantium sternebat lectos, mundabat cubicula, cibos et medicamina ministrabat, eosque robore et spiritali replebat solatio. Sæpe etiam, secum habens comitem, panem per plateas mendicabat, maxime dum pauperibus conventibus de Louriñan et Turrium Veterum præesset. Hospitum quoque lavandi pedes et verrendi monasterii atria aliaque id genus servilia pensa, quasi conversus fuisset, mirabili animilætitia faciebat.

[15] [Quanta modestia et felicitate mendicaret.] Quando Turribus Veteribus prior erat beatus vir, contigit ut capitulum provinciale in eo conventu habendum indiceretur. Verum deerant sancto præposito victualia quibus hanc turbam nutriret; deerat pecunia, qua hæc coemeret; deerat et tempus, intra quod necessaria conquireret. Consilium tamen non defuit servo bono et fideli; quippe qui perrexit Olyssiponem, archiepiscopum conventurus, quem olim discipulum habuerat [Torelli, Secoli Agostiniani, ad an. 1422, num. 17.] : unde in transitu discere est B. Gundisalvum olim in scholis docuisse. Erat autem hic præsul Didacus Alvarus, qui cardinali Joanni Alphonso de Azamboia, die 25 Januarii anni 1415 Brugis Flandrorum vita functo [Macedo, Lusitania Purpurata, pag. 143 et seqq. Cfr tamen Soares da Sylva, Memorias para a Historia de Portugal, que comprehendem o governo del rey D. Joaō o I, tom. II, pag. 584 et seqq.] , successerat et usque ad annum 1424 Olyssiponensem cathedram occupavit [Moroni, Dizionario di erudizione ecclesiastica, tom. XXXVIII, pag. 311.] . Qui ut beati prioris necessitatem intellexit, jussit ei dari quidquid peteret. At hic nil aliud postulavit quam ut sacci, quos humeris ferebat, implerentur panibus, vasculum oleo et lagena vino: quibus acceptis, lætus hoc onere, pedestri itinere XXI M. P. domum redivit. Verum ubi archiepiscopus ex ministris cognovit sancti viri in petendo subsidio modestiam et in portando hoc pondere humilitatem, pietate motus, præcepit ut ad eum veheretur ingens copia panis, vini, carnis et piscium aliorumque altilium, quibus capituli consortes vescerentur. Cæterum hic ejus mos erat, ut, quum mendicatum exiret, scapulis suis domum ferret acceptas eleemosynas.

[16] [Dotem procurat conventibus quibus præest.] Curabat quoque pater familias ut certos reditus procuraret conventibus, quibus præerat. Dum in Lourinan priorem ageret, nactus erat agros aliquot; sed postea effecit ut penes conventum Turrium Veterum fierent. Quo vero tempore in Sanctæ Irenæ oppido degebat, obtinuit latifundium, cui nomen Ocharia et ex cujus fere reditibus deinceps vixerunt hujus loci Eremitæ. Eo pertinet res mira satis, quam hoc loco refert Torellius, licet quatuordecim post beati prioris mortem, id est anno 1436, contigerit. Minister quidam fisci regii retulerat ad Odoardum, Joannis I regis filium et successorem, Ochariam de jure regis esse. Jussit itaque Odoardus ut sibi ostenderent Augustiniani donationis diploma. Quod quum hi reperirent nuspiam, nesciebant quo se verterent. Confugerunt tandem ad B. Gundisalvum, qui sibi servaret quod olim acquisiverat. Neque vana fuit eorum fiducia. Dum enim aliquando procurator domo exivisset, testes quærens qui certam facerent donationem; ut civitatis porta egrediebatur, vidit supra terreum tumulum infantulum, manu protendentem magnam chartam pergamenam. Eam legendam petiit procurator, et statim vidit quæsitum id esse diploma. Interea evanuerat infans, certo indicio angelum cælestem B. Gundisalvi patrocinio missum fuisse, qui e discrimine liberaret pristinos fratres. Chartam probarunt regii ministri; et Deo et beato viro impense grates egerunt lætabundi Eremitæ.

§ IV. Cura B. Gundisalvi in docendis agricolis, pueris aliisque; periculum castitatis incurrit; miracula patrat; pie obit.

[Sæpe concionatur B. Gundisalvus et agricolas puerosque singulari cura instituit.] Quum Dei et proximi caritate arderet sanctus vir, procurabat sedulo ut homines sibi perniciem et Deo injuriam non facerent peccato. Quem in finem sæpe dicebat publice ex cathedra ad concionem. Verumtamen hæc ei satis non erant: quocirca, ut advesperascebat, conferebat se ad conventus januam (quod potissimum dum Turribus Veteribus residebat fecit), et viros ex agris redeuntes sistebat, eosque officii sui monebat ut Deum, patrem suum amantissimum, redamarent, judicem justissimum revererentur, et a peccatis, quibus divina gratia omittitur, caverent: quibus adhortamentis utilissimus erat plebi et vir cælestis videbatur. Non minus curabat pueros; quos diebus festis in templum alliciebat ad doctrinam christianam audiendam, et ferialibus diebus e schola redeuntes exspectabat, priusquam lusum ivissent; hanc arripiens occasionem ut eis suaderet obedientiam, quotidianarum orationum recitationem, sermonem castum, honestam agendi rationem et similia pro audientium ætate. Ne vero fastidiosus eis aliquando fieret, solebat secum in manica ferre multa frusta panis et poma, quæ eis hilari vultu largiebatur; atque etiam varias sanctorum imagunculas, quas sapientioribus dabat: quod postremum maxime notari meretur, quum illo ævo primum imagunculæ imprimi cœptæ sunt; nisi forte ipsemet beatus, quippe qui optimus calligraphus esset, eas calamo pingeret. Hæc ubi narravit Torellius [Secoli Agostiniani, ad an. 1422, num. 19.] , addit dici non posse quantum hac spiritali industria puerilibus illis animis profuerit.

[18] [Meretricula quædam ejus castitali frustra insidias struit.] Ut autem dæmon ulcisceretur damna, quæ B. Gundisalvus monitis suis publicis et privatis maximeque sanctimoniæ suæ exemplo ei inferebat, statuit virtutem ejus aggredi, et, si posset, evertere. Quod consilium ut perficeret, usus est juvencula meretrice hunc in modum. Quum ex hac fæce complures puellæ maximo odio beatum virum haberent, quod tot eis eripuisset amasios, unam ex suis incitarunt ut sanctum priorem ad peccatum pelliceret. Assensit pessima muliercula; et nocte quadam, quum densa pluria caderet et vehemens tempestas sæviret, cucurrit ad conventus januam, quam inter mœstissimos ploratus et crebros singultus diu multumque pulsavit. Pro more suo ostiarii vicibus fungens, morabatur beatus vir in vicino cubiculo et tempus orando transigebat. Ut autem audivit tristes pulsantis clamores, misericordia motus, valvam aperuit; et videns puellam pluvia et lacrymis madidam, quid hac hora vellet petiit. Hæc se peregrinam esse dixit; ab hera levi de causa domo dimissam; nescire quod tectum quæreret; vereri maxime ne in inhonestum veniret consortium; instanter rogare ut illic pernoctare posset, et alia id genus; quibus beatus vir pro sua simplicitate fidem addidit. Adolescentulam itaque admisit in culinam, eam cibo refecit et dein in cellam, ubi somnum caperet, duxit. Ast ut huc ingressa est, motus aliquot dedit incompositos et pulchritudinem suam explicuit; quod puerili ingenuitate factum fuisse credidit vir mali minime suspicax et facile excusavit; ipse tamen hinc discessit et ad mane usque in alio cubiculo oravit. Quum autem illucesceret, adiit cellam, ubi puellam invenit ad profectionem paratam et nescio qua animi molestia pressam. Duxit eam itaque ad januam B. Gundisalvus et monuit ne timeret; se scilicet eam ducturum ad heram et impetraturum veniam. Ast hæc subridens nil causæ esse respondit, neque se ullo egere patrocinio. Quibus auditis, intelligere visus est vir bonus quæ sibi structæ fuissent insidiæ, neque aliud respondit quam hæc pauca verba: Parcat tibi Deus, anima christiana, si prava intentione me conveneris. Quod universum negotium latere non potuit pessimi hujus consilii instigatrices; quæ tantopere B. Gundisalvi virtutem admiratæ sunt, ut pœnitentia ductæ ad ejus pedes ceciderint, veniam efflagitantes: ipse vero gratias Deo egit quod tanto se liberasset periculo: neque dubito quin statuerit postea prudentior esse.

[19] [Visum mulieri cæcæ restituit.] Miraculorum donum non negavit Deus servo suo; et quidem, quum ejus gesta prosecutus est P. Antonius a Purificatione plurimorum prodigiorum, quæ numquam scripta fuerant, adhuc supererat memoria; et aliorum etiam quæ instrumentis authenticis excepta fuerant, sed dein deperdita. Quocirca unum tantum singulare ex eo retulit Torellius [Ibid. num. 21.] . Turribus Veteribus scilicet, dum prior illic esset beatus vir, habitabat anus paupercula et cæca, quæ olim multum in conventus templo ministerium obiverat. Hæc aliquando Dei servum interpellavit his verbis: Pater Gundisalve, solitus es continuo caritatem exercere erga tot homines, vix tibi notos, et miracula patras in eorum gratiam; quare itaque in me, quæ tamdiu pro viribus meis obsequia in templo vestro præstiti, misericordia non moveris? Impetra mihi a Deo benedicto usum oculorum (potes enim, si volueris); ut quod mihi vitæ tempus superest melius vivere queam. Ad quæ nonnihil turbatus sanctus prior: Quid, bona femina, miracula et prodigia loqueris? Equidem peccator cæteris omnibus pejor sum, qui miracula patrare nequeo: Deus solus miracula patrat: ejus itaque opem in domo tua implora cum fiducia; oculos lava aqua, cui sardinas (pisciculorum genus est) immerseris; et videbis. Jussa fecit mulier et, stupente universa civitate, oculorum usum recuperavit.

[20] [Pie moritur die 13 Novembris anni 1422.] Interea venit tempus, quo ad æternam mercedem Deus servum suum vocaret. Ut autem hic sensit finem suum instare, magna animi exsultatione exeuntium sacramenta suscepit et multa alacritate fratres suos adhortatus est ad accuratam Regulæ et Constitutionum observantiam. Quumque deinde cum iisdem recitasset psalmos et ordinem commendationis animæ, inter suorum lacrimas de perdito amantissimo patre et eorumdem de adepto novo patrono gaudia, eximia pace et animi tranquillitate spiritum Deo reddidit. De die et anno mortis dissentiunt auctores quam maxime inter se. Joannes Marieta [Quarta parte de la historia eclesiastica de España; fol. v° 69.] scripsit eum vita functum esse anno millesimo quingentesimo decimo nono; Antonius a Purificatione in tertio choro Theatri sui triumphalis [Ap. Torelli, ad an. 1422, num. 9.] mortuum eum esse statuit die 15 Octobris anni 1445; Herrera [Alphabetum Augustinianum, pag. 285.] 15 Octobris anni 1445 aut 13 Novembris anni 1422; Elssius [Encomiasticum Augustinianum, pag. 268.] die 25 Octobris aut 13 Novembris anni 1422. Quid ergo in media hac discordia? Imprimis curanda non sunt Marietæ dicta, quum constet multo ante annum 1519 translata fuisse B. Gundisalvi ossa et dicendus esset beatus vir plus centum quinquaginta annos vixisse; neque dies 25 Octobris, quam assignat Elssius, observanda est, quum merum sphalma typographicum esse videatur, numero 25 loco 15 posito. Putem etiam recedendum esse ab assertis Antonii a Purificatione in Theatro suo Triumphali; nam licet hic passim secutus sit quæ in provinciæ Lusitanicæ archivis reperit documenta, ipse tamen in posteriori opere, nempe in Historia provinciæ Lusitanicæ Augustinianæ, hæc sua asserta correxit et annum 1422 posuit [Ap. Torelli, ad an. 1422, num. 9.] : quem annum prius dederat Hieronymus Roman. Et quidem quum hic B. Gundisalvi Vitam scripserit, archiva ordinis sui perscrutatus, non videtur dubitandum quin annus 1422 retinendus sit. Quid enim eo accessisset Antonius a Purificatione, nisi intellexisset se prius errasse et Hieronymum ab initio recta docuisse? Et quamvis Torellius non doceat quid in Historia provinciæ de die funeris tradiderit Antonius a Purificatione, æstimo adhærendum quoque esse Hieronymo Roman, affirmanti B. Gundisalvum ad superos abiisse 13 Novembris: ut enim recte annum, sic quoque bene diem assignasse censendus est.

§ V. Sepultura, translationes et miracula B. Gundisalvi.

[Sepelitur B. Gundisalvus speciali loco, sed anno 1492 propter miracula elevantur ejus ossa.] Vix credibile est quantos in civitate motus excitarit B. Gundisalvi obitus. Quum enim omnes eum pro sua beneficentia amarent et pro sanctitate venerarentur, accurrerunt magno numero ad templum, in quo sacrum ejus corpus expositum erat; ejus protectionem implorantes et satagentes sibi aliquid procurare quod reliquiarum loco haberent. Dein conditæ beatissimi viri exuviæ sepulcro speciali in capella majori ad cornu Evangelii, ubi jacuit usque ad annum 1492, undique concurrentibus turbis eum venerantium ejusque poscentium opem. Nequaquam frustra; ita ut gratiarum et miraculorum fere numerus non esset. Quæ usque ad dictum annum 1492 contigerunt prodigia, a F. Leonello, priore Turrium Veterum conventus, collecta fuisse et instrumentis publicis confirmanda curata diximus supra. Quod quum esset factum, jussit F. Joannes a Magdalena, iterum provincialis, ut elevarentur sacra ossa et clauderentur arca deaurata. Quæ arca duabus clavibus (quaram altera penes priorem, altera penes sacristam esset) obserata et in loculamento, crate ferrea munito, ad idem Evangelii latus inque eadem capella deposita est [Torelli, ad an. 1492, num. 4; Herrera, pag. 285; Elssius, pag. 268.] . Multa solemnitate multisque expensis hanc translationem peractam fuisse tradit Torellius [Ibid. num. 5.] ; qui et addit incolas Lagii, B. Gundisalvi populares, ad communitatem Turrium Veterum dedisse literas, quibus id negotium urgeretur: quod facile crediderim.

[22] [Anno 1518 erigitur in ejus honorem confraternitas et mausoleum cum ejus imagine supra sepulturæ locum collocatur] Verum ubi tradit pecuniam collatam fuisse a confraternitate, quæ jam pridem erecta fuerat ad servi Dei promovendum honorem, secum ipse non satis constat, quandoquidem postmodum docet [Ibid. ad an. 1518, num. 4, tom. VIII, pag. 49.] , secundum Antonii a Purificatione asserta in II tomo Historiæ provinciæ Augustinianæ Lusitanicæ, hanc confraternitatem excitatam tantum fuisse anno 1518; teste etiam Herrera [Alphabetum Augustinianum, pag. 285.] anno 1518 institutam confraternitatem in B. Gundisalvi honorem, quæ temporis decursu, ait, finem habuit. Quum autem post hanc translationem pristinum sepulcrum relictum fuisset apertum, invaluit mos terræ pulverem inde auferendi, qui morbis curandis tamquam cælestis medicina adhiberetur. Visum itaque est anno 1518 ibidem lapideum mausoleum cum superposita B. Gundisalvi simulacro collocare, relicto foramine per quod fideles terram eruere etiam deinceps possent [Torelli, ad an. 1492. num. 5 et 1518, num. 4; Herrera, pag. 285; Elssius, pag. 268.] .

[23] [Aliæ translationes annis 1559 et 1591] Postmodum, inquit Herrera [Alphabetum, pag. 285.] , monasterio ad commodiorem situm prope S. Andreæ hospitale translato, B. Gundisalvi corpus die 5 Augusti anni 1555 vel 1559, ut Hieronymus Roman tradidit, (annum 1559 habet quoque Torellius [Ad an. 1559, num. 12.] , Herreram citans et Antonium a Purificatione), solemni processione ad ecclesiam hospitalis adductum et in sacello majori collocatum. Postea anno 1581, die 18 Decembris, vicinis populis concurrentibus, piæ illæ exuviæ ad novæ ædis templum traductæ. Durat adhuc populorum devotio et miracula crebra non desunt.

[24] Quæ hactenus ex Herrera retulimus, fluunt neque difficilia videntur. Contra aqua hæret in sequentibus: Author, ait, Theatri Triumphalis, choro III, Gundisalvum … in Algarbio navigantium advocatum vocat, [An B. Gundisalvus nautarum patronus; an ejus festum olim die 15 Octobris actum fuerit.] additque in conventu ad Turres Veteres plenum dierum anno 1445, die 15 Octobris, quæ usque ad cladem Sebastiani regis fuit indigenis festiva et nundinaria, ad superos evolasse. In quibus (ut nil dicam de anno obitus, quem 1422 fuisse supra statui) sequentia mihi difficilia sunt: primum est B. Gundisalvum in Algarbio navigantium advocatum vocari; id enim plane omittendum duxit Torellius, neque novi id ab ullo alio præter Antonium a Purificatione ejusque sequaces Herreram et Elssium commemorari; deinde res notissima est in Lusitania æque ac in Hispania navigantium patronum esse S. Petrum Gonzalis, ex ordine Fratrum Prædicatorum, cui nautarum vulgus nomen Sant Elmo indidit, putans eumdem eum esse ac Italorum Sant Elmo, id est S. Erasmum martyrem, in mediis maris mediterranei periculis invocari solitum [Cfr Act. SS. tom. II Aprilis, pag. 390 et 391.] : pronum itaque est suspicari Antonio a Purificatione el santo Fray Pedro Gonçalez seu vulgarem Sant Elmo eumdem habitum esse ac el santo Fray Gonçalo. Secundum est asseri B. Gundisalvum die 15 Octobris obiisse eamque diem deinceps Turribus Veteribus festivam fuisse et nundinariam usque ad Sebastiani regis cladem. Jam monui traditum fuisse ab Hieronymo Roman, de tempore mortis beati viri multo melius docto, eum ex hac vita decessisse die 13 Novembris. Deinde nequaquam intelligitur quare cessassent festa et nundinæ die 15 Octobris haberi propter regis Sebastiani cladem; mœstissimus enim hic eventus non medio mense Octobri, sed die 4 Augusti anni 1578 contigit. Examinent itaque velim, qui in illis partibus degunt, an non annua illa festa celebrarentur die 5 Augusti in memoriam translationis, quæ hac die anno 1555 aut potius 1559 facta est, ut supra ex Herrera aliisque narravimus: dies enim 5 Augusti promixa est regis Sebastiani cladi.

[25] [Cella ejus ab uno minus reverenter habita.] Aliquatenus quoque facit ad B. Gundisalvi cultum singularis reverentia, qua cella, multos annos ab eo Turribus Veteribus habitata, plerisque Fratribus habenda visa est. Displicuit tamen id consilium uni alicui, superstitionem hanc esse dicenti, et futurum aliquando ut nulla amplius in conventu superesset cella, si eæ omnes, quas incoluissent viri, B. Gundisalvo sanctitate pares, in oratoria converterentur; seque in ea sedem suam fixurum, nisi quis alius prius id fecerit. Neque aliter egit quam dixit; sed brevi temeritatis suæ luit pœnas. Prima enim nocte, quam in ea transegit, tam vehementibus doloribus afflictus est ut statim, pœnitentia ductus, in aliam cellam confugerit. Sed frustra; brevi nempe morbo occubuit, exemplo suo docens Fratres quanta reverentia habendus esset B. Gundisalvus [Torelli, ad an. 1422, num. 23.] . Prodigii loco id habitum fuit; aliaque multa postea contigerunt miracula, quæ in hujus tomi appendice referemus, si forte ea opportuno tempore nanciscamur.

Oktober IX: 22. Oktober

Heiligenlexikon als USB-Stick oder als DVD

Unterstützung für das Ökumenische Heiligenlexikon

Seite zum Ausdruck optimiert

Empfehlung an Freunde senden

Artikel kommentieren / Fehler melden

Suchen bei amazon: Bücher über Acta Sanctorum: 21. Oktober

Wikipedia: Artikel über Acta Sanctorum: 21. Oktober

Fragen? - unsere FAQs antworten!

Im Heiligenlexikon suchen

Impressum - Datenschutzerklärung

Zum Schutz Ihrer Daten:
mit 2 Klicks empfehlen!

Unser Reise-Blog:

Reisen zu den Orten, an denen die
Heiligen lebten und verehrt werden.

- zuletzt aktualisiert 14.12.2014
korrekt zitieren: Societé des Bollandistes:
Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet das Ökumenische Heiligenlexikon in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über https://d-nb.info/1175439177 und https://d-nb.info/969828497 abrufbar.

Sie könnnen mit Klick auf den Button Benachrichtigungen abonnieren und erhalten dann eine Nachricht, wenn es Neuerungen im Heiligenlexikon gibt: