Ökumenisches Heiligenlexikon

Acta Sanctorum der Bollandisten
Einleitung November IV           Band November IV           Anhang November IV

9. November


NOVEMBRIS DIES NONUS

SANCTI QUI V IDUS NOVEMBRES COLUNTUR

S. Theodorus martyr Euchaïtis.
S. Eusebius, martyr Romae.
S. Marcellus, martyr Romae.
S. Hippolytus, martyr Romae.
S. Hadria, martyr Romae.
S. Paulina, martyr Romae.
S. Neon, martyr Romae.
S. Maria, martyr Romae.
S. Maximus, martyr Romae.
S. Martana martyr Romae.
S. Valeria martyr Romae.
S. Alexander martyr Thessalonicae.
S. Ursinus episcopus Biturigensis.
S. Timotheus episcopus Antinoi.
S. Agrippinus episcopus Neapolitanus.
S. Aurelius episcopus Riditionis.
S. Ascanafer princeps Romanus.
S. Cynon confessor in Cambria.
S. Benignus episcopus Ardmachanus.
S. Pappo Post Priten confessor in Cambria.
S. Isbozetes martyr in Perside.
S. Eustolia virgo Constantinopoli.
S. Sopatra virgo Constantinopoli.
S. Theosterictus monachus in Symbolis.
S. Georgius episcopus Lutevensis.
S. Theoctiste virgo in insula Paro.
S. Thomaïs matrona Constantinopoli.
S. Iohannes e Dabra Bizan in Aethiopia.
B. Helena Ungara sanctimonialis Ordinis S. Dominici.
B. Nicolaus conversus Ordinis Cisterciensis Villarii in Brabantia.
B. Iohanna virgo Signae in Hetruria.
B. Ludovicus Morbiolus confessor Bononiae.
B. Gratia laïcus professus Ordinis Eremitarum S. Augustini Venetiis.
Sancti qui in utraque Scotia coluntur.

PRAETERMISSI ET IN ALIOS DIES RELATI

Abrani. Vid. Seltia.
Alberonem IIum abbatem Dunensem inter illustres huius monasterii viros refert Carolus De Visch [Compendium chronologicum exordii et progressus abbatiae clarissimae Beatae Mariae de Dunis Ord. Cist. in Flandria (Bruxellis, 1660), p. 28 – 30.] , qui beatum illum nuncupat. Vix pluribus eum memorat Nivardus Van Hove in Vita S. Idesbaldi [Het leven, mirakelen ende wonderlycke vindinghe van het heyligh ende ongheschonden lichaem van den S. Idesbaldus (Bruges, 1687), p. 68 – 70; cf. pp. 252, 277.] . Inter beatos etiam recensetur in Menologio ab Henriquez [Ch. Henriquez, Menologium cisterciense (Antverpiae, 1630), p. 377.] et in Kalendario Cisterciensi [Kalendarium Cisterciense seu Martyrologium sacri ordinis Cisterciensis romanis rubricis accomodatum (Parisiis, 1689), p. 311.] . Cultus tamen indicium nusquam apparet.
S. Alpini Catalaunensis episcopi translatio, de qua iam diximus [Act. SS., Nov. t. III, p. 744.] , in missali Senonensi saec. XIV hodie commemoratur [Catal. Lat. Paris., t. III, p. 587.] .
Antonini lapicidae, cuius elogium legitur hodie in synaxariis [Synax. Eccl. CP., p. 208.] , Acta dedimus ad diem 2 septembris.
Artemonis solum nomen hodie in synaxariis occurrit [Synax. Eccl. CP., p. 205.] , ubi et Artemon episcopus Seleuciae ad diem 24 martii, et alter martyr Laodicenus ad diem 8 octobris nuntiantur. Alterutrum tamen die 9 novembris recurrere non constat.
S. Atticus velut martyr Africanus hoc die in uno ex Usuardi auctariis inscriptus esse patet ab imperito librario, qui prae oculis habuit S. Attici Phrygii laterculum, 6 novembris.
B. Bartholomaeum a Fabriano, confessorem ordinis Minorum apud Theatem in Apulia, annuntiat hodie Arturus a Monasterio [Martyrologium Franciscanum, p. 549 – 50.] , solo Marco Ulyssiponensi auctore, qui tamen Bartholomaeum minime beatum nuncupat nec diem eius mortis recolit [Tercera parte de las chronicas de la Orden de los Frayles Menores del Seraphico Padre S. Francisco … nuevamente impressa por el Padre fray Luis de los Angeles (Lisboa, 1615), lib. VII, cap. 39, p. 206v. Cf. Marianus de Florentia, Compendium chronicarum ordinis FF. Minorum, ad an. 1506, ed. in Archivo Franciscano historico, t. IV (1911), p. 336.] .
Benchorensis monasterii nongentos monachos a barbaris Hiberniam invadentibus occisos atque in martyrum numero habendos hodie recenset Bucelinus in Menologio benedictino. De quibus ut silent Hibernorum et fasti liturgici et annales parii, contra meminit S. Bernardus in Vita S. Malachiae: quia multa corpora sanctorum dormirent ibi (in Benchorensi monasterio). Nam ut taceam ea quae in pace sepulta sunt, ferunt nongentos simul una die a piratis occisos [Cf. Act. SS., Nov. t. II, 1. p. 148, num. 8 sub in.] ; ad quem locum recte monuit decessor noster I. De Backer de hac immani caede non constare [Cf. ibid., p. 149, annot. g.] . Multo minus etiam de cultu ecclesiastico horum monachorum constat. Quod autem hodie a Bucelino laudati sunt, id inde factum esse crediderim quod ipso die S. Malachiam recensuit, cuius Vita in horum cognitionem adductus est.
Christophorus in synaxario [Synax. Eccl. CP., p. 205.] cum Maura, quae est Timothei socia, perperam coniungitur. Ceterum quis ille sit Christophorus nos ignorare fatemur.
Romae Chrysogoni qua de causa in breviariis hieronymianis hodie mentio sit minime assequimur.
Romae Clementis Simproni memoria in hieronymianis ad diem 8 referenda est, et conferenda cum laterculo Depositionis Martyrum: V idus novembris Clementis Semproniani Claudi Nicostrati in comitatum. Clementem huc non pertinere nostra erat sententia [Act. SS., Nov. t. III, p. 753.] . Recens autem reperta sunt, in coemeterio SS. Marcellini et Petri, via Labicana, rudi manu calci inscripta haec verba: + SCĒ CLĒ ///////, quae interpretantur Sancte Clemens; his etiam lectionem Depositionis Martyrum confirmari existimant, proindeque Clementem martyribus Pannoniis, quorum unus est Simproni(an)us sociandum [O. Marucchi, in Nuovo Bullettino di archeologia cristiana, t. XXI (1915), p. 5 – 11.] . Res non ita perspicua nobis videtur, sed attenta consideratione digna.
S. Congillae virginis in Anglia hodie meminerunt Ferrarius in Catalogo generali et Arturus a Monasterio in Gynecaeo. Hanc esse dicunt de qua “Polydorus Virgilius libro 4 Historiae Anglicae” is autem loco allato haec habet (ed. Lugduni Batavorum, 1651, p. 112): “Item optimus rex (Osuvius) condidit coenobium, quod est ad Wittby pagum, ibique monacharum collegium instituit, cui praefecit Congildam sanctissimam mulierem.” Quibus iam liquet Congildam eandem esse Hildam abbatissam Streaneshalchensem, cuius historiam refert Beda, Hist. eccl., lib. IV, cap. 23; cf. lib. III, cap. 24. De illa sancta agemus ad diem natalem, qui est 17 novembris.
Crescens. Vid. Rogatus.
De imagine Servatoris quae Beryti Phoeniciorum a Iudaeis crucifixa tam copiosum emisit sanguinem ut Orientales et Occidentales ecclesiae ex eo ubertim acceperint, nostrum non est dedita opera exponere. Cultus quo eam prosecuti sunt Graeci pariter et Latini origines scite rimatus est Baronius in notis ad martyrologium romanum. Qui plura cupit, legat quae cum de ista tum de ceteris Christi imaginibus eruditissime disputavit E. von Dobschütz [Christusbilder, Untersuchungen zur christlichen Legenden, in Texte und Untersuchungen, N. F., t. III (1899), pp. 174 – 75, 280** – 283** cf. BHG. 780 – 89; BHL. 4227 – 30; BHO. 440, 441.] . Neque operae pretium est quisquilias colligere, quae virum doctissimum fugerint. Pauca tamen hic obiter annotamus, quae recentioribus studiis ad lucem primum eruta vel ex oblivione vindicata sunt. Imperatorem Iohannem Tzimiscen, cum an. 974 exercitum per Syriam ac Mesopotamiam duceret, Beryti prodigiosam illam Crucifixionis imaginem repperisse eamque Constantinopolim transmisisse, non unus memorat Leo diaconus [Ed. Bonnensi, p. 166 – 68; cf. C. B. Hase annotata ad hunc locum, ibid., p. 491 (uterque locus hic a Dobschütz allatus, t. c., p. 174, annot. 3, pertinet ad expeditionem Nicephori Phocae).] , sed etiam ipse Iohannes Tzimisces in epistula quam dedit ad Asotium Pancratidam, Armeniae regulum civem suum. Armenice haec inserta est in Chronico Matthaei Edesseni, l. I, c. 16 [Armenice ed. Hierosolymis, 1869, p. 23 – 32.] . Primum a Fr. Martin [In Magasin Encylclopédique, sept. 1811, p. 22 – 34, ubi eam legit C. B. Hase.] et iterum ab Ed. Dulaurier [Chronique de Matthieu d'Édesse (962 – 1136), in Bibliothèque historique arménienne (Paris, 1858), p. 16 – 23.] gallice conversa, tandem a v. d. G. Schlumberger prudenti elegantique studio examinata atque illustrata fuit [L'Épopee Byzantine à la fin du dixième siècle. Jean Tzimiscès (Paris, 1869), p. 283 – 90. Utrum hae litterae Armenii ad Armenium graece scriptae sint an utriusque nativo idiomate, nobis non liquet. Vid. Anal. Boll., t. XL, p. 295, annot. 2.] . In his porro litteris Servatoris imaginem a se inventam refert Tzimisces non Beryti in ipsa urbe, sed in magna urbe Ǧuêl, quae Gabauon appellatur [Matthaeus Edessenus, t. c., p. 30.] , id est in castro Gebaïl (“Monticuli”), eo loco ubi quondam exstitit urbs Byblos. Qua aetate et quam ob causam imago Berytensis illuc translata fuisse credita sit, inquirere non vacat. Ceterum res miratu digna foret et prope inaudita, si postquam ab imperatore Tzimisce veneranda imago Constantinopolim transmissa est, ea se carere fassi essent christiani Phoeniciae. Attamen inde ab illa aetate, certa eius cultus monumenta non novimus; quamquam Beryti hodieque in vulgo dictitatur, quod ipsi audivimus, transfixae imaginis miraculum contigisse in aede quae hodie est fanum praecipuum Mohammadanorum. Ad diem 9 novembris synaxarium Maroniticum [Bibliothecae Vaticanae, ar. 621, caršunice i. e. arabice syriacis tamen litteris.] illam silentio praetermittit; neque alibi, inter varia festa Crucis, propriam huius miraculi commemorationem videtur significare. Sive epistula Iohannis Tzimiscae sive alia quadam via, Berytensis imaginis fama ad Armenios pervenit. Apud eos tamen non videtur latius increbruisse, cum in codicibus armeniis satis raro comperiatur narratio de cruce Berytensi. In libro quidem “eclogariorum” bibliothecae patriarchalis ad sanctam Edsmiadsin legitur historia prodigiosae imaginis Christi, quae in tabula erat et manifesto apparuit [Vid. Iacob. Kareniantz, Index praecipuus chirographorum bibliothecae sanctae Sedis Edsmiadsin (Tiphlisii, 1863; armenice), p. 57, cod. 88835.] ; quae historia iisdem verbis exorditur atque graecus libellus: Ἐν ὁρίοις Τύρου καὶ Σιδῶνος [BHG. 785, BHO. 440.] . At de narratiuncula illa nihil praeterea novimus, et certe parum fuit in litteris armeniis pervagata. Saeculo XI exeunte, “Miraculum crucifixi Berytensis” hiberice conversum est ab Ephraem minore vel iuniore (msire), monacho in monte Nigro prope Antiochiam: ex qua recensione, hactenus incertum est [Sermon sur la pénitence attribué à Saint Cyrille d' Alexandrie, in Mélanges de la Faculté Orientale de Beyrouth, t. VI (1931), p. 493 – 528.] . Nuper tandem a P. Mario Chaîne edita est homilia de paenitentia S. Cyrillo Alexandriae archiepiscopo supposita, sermone coptico [L. c., p. 510 – 18.] , in qua inter alia exempla, narratur prodigium Berytensi miraculo consimile, quod Alexandriae sedente Theophilo archiepiscopo contigisse asseveratur [Utrumque habetur apud Chaine, t. c., p. 520 – 26.] . Ex hace oratione videtur contractum fuisse elogium quod in synaxario Alexandrino habetur, ad diem 14 mesore, qui septimus est augusti mensis, et inde in aethiopicum synaxarium transiit, ad eundem diem (14 nahase) [Svjatyj Athanasij II, patriarkh aleksandrijskij (817 – 825 ?) in Vizantijskij Vremennik, t. XV (1908), p. 287 – 99; Id., Ob avtorě Viritskoj legendy, ibid., t. XX (1913), p. 100 – 103, Cf. Anal. Boll., t. XXX p. 370 – 71.] . Hanc narratiunculam legenti patet coptitam nescio quem Berytense miraculum Aegypto vindicare voluisse. Id autem inde a principio fieri poterat, si Athanasius ille cuius nomine historia crucifixi Berytensis primum inscripta est, reapse Alexandriae patriarcha fuit inter an. 817 et 825, sicut infelicissimo conatu demonstrare voluit Chrysanthus Loparev [C. Kekelidze, Monumenta Hagiographica Georgica. Pars prima: Keimena, t. I (Tiphlisii, 1918), p. xx. Apographa hibericae huius versionis habentur in codice coenobii Gelathensis 8, fol. 51v – 59v, et in codicibus musei Ecclesiastici Tiphlisensis 162, 276 (ibid., ann. 15).] . Sed de quaestione quam strictim attigimus satis superque dictum est.
Cypriani Mosconii, sacerdotis Ordinis Pauperum Eremitarum S. Hieronymi et B. Petri de Pisa pretiosa mors peculiari modo in domesticis annalibus commemoratur [Act. SS., Iun. t. III, p. 546.] . Die 7 maii 1575 natus animam die 9 novembris 1617 Domino efflavit, postquam toto vitae curriculo virtutibus castimoniae, humilitatis atque patientiae excelluerat; pergitque sanctitatis fama gaudere “colle moltiplicate grazie, che concede à que' devoti, che si raccomandano alle sue intercessioni” [Bibl. Regia Bruxellensis, Collectanea Bollandiana, Ms. 8936 – 38, fol. 178.] . Evaseritne autem popularis aura, quae inde exorta est, in cultum aliquem ecclesiasticum nos prorsus latet.
In Nicomedia Damiani annuntiation est martyrologii hieronymiani, plane singularis.
Demetrius. Vid. Rogatus.
Dethmarum confessorem, nullo verbo addito quo dinoscatur, hodie in sua editione Usuardi in scripsit Grevenus. Non paucos equidem novimus Dethmaros, Ditmaros, Thietmaros cet.; at nullus inter illos sanctitatis nomen adeptus esse videtur praeter quam presbyter ille de quo ad d. 17 maii, t. IV, p. 41 – 43.
Donatus. Vid. Rogatus.
Drosis sancta martyr, quam in martyrologio suo nominat Sliba ad diem 9 mensis canun posterioris (i. e. novembris) [Anal. Boll., t. XXVII, pp. 141, 167.] , non alia videtur atque sancta Drusina, Graecis dicta Δροσίς vel Δροσινή, quae in martyrologio hieronymiano die 14 decembris annuntiatur [Cf. H. Delehaye, Les origines du culte des martyrs, p. 230.] : quo etiam die memoriam eius indicunt nonnulla Syrorum Iacobitarum calendaria [Inter haec, duo calendaria coenobii Qennesrin, de quibus infra Patres qui Edessae in fluvio praefocati sunt. Nau, Patrologia Orientalis, t. X, 1 (1912), pp. 31, 36. Alia, ibid., pp. 68, 116.] . De hac cf. BHG. 566; BHO. 265. Plerique orientales eam memorant sive die 22 martii sive die 22 septembris. Solo igitur hominis perquam indiligentis errore factum est ut hodiernus etiam dies eidem indiceretur.
Elisaeus propheta ex die 28 novembris, qui in Graecorum synaxariis ei assignatur, ad 9 eiusdem mensis ascendit, in quibusdam Syrorum Iacobitarum calendariis, nulla, quam noverimus, causa. Vide, exempli gratia, Sliba [Anal. Boll., t. XXVII, pp. 141, 167.] et calendarium Berrhoeense saeculi XVI [Nau, Patrologia Orientalis, t. X, p. 65.] . Maiores nostri de illius festo egerunt ad diem 14 iunii [Act. SS., Iun. t. II, p. 784 – 86.] .
Erponem al. Erphonem, episcopum Mimmigernefordensem seu Monasteriensem decimum septimum (1085 – 1097), hodie obiisse constat ex Libro Rubeo et necrologio Sancti Mauricii, qua in ecclesia et sepultus est [H. A. Ehrhard, Regesta historiae Westfaliae, n. 1279.] . Diem 10 indicant necrologia Transaquense [J. Ficker, Die Münsterschen Chroniken des Mittelalters (Münster, 1851), p. 18.] et Hildesheimense [Vaterländisches Archiv des historischen Vereins für Niedersachsen, 1840, p. 108.] , diem 11 necrologium ecclesiae maioris [Ficker, t. c., p. 349.] , 8 vero necrologium Liesbornense [Ficker, t. c., p. 18.] . Sanctus a nonnullis nuncupatur ut a W. Rolewinchio [De Westphalorum moribus (Ubiorum Coloniae, 1602), l. III.] , a M. Strunchio [Strunck-Giefers, Westphalia sancta (Paderborn, 1854), p. 168.] aliisque quos inter eminet A. Boichorst qui ad eius vindicandam sanctitatem librum scripsit [Vita S. Erphonis Mimigardefordensis aut Mimmigernefordensis nunc Monasteriensis episcopi, Monasterii Westphaliae, 1649, 96 pp.] . Nec desunt cultus indicia quae Boichorstius operose collegit. Ita reperta est in eius sepulchro pars lapidis antiqui cum hac inscriptione quam vetustissimam dicunt: Sanctus Erpho. In ecclesia Mauriciana erectum est ei sacellum et altare, ut scriptum est in huius collegii libro Rubeo: Anno Domini MCCCXLVII erectum est altare in sacello divi Erphonis episcopi fundatoris collegii nostri secundi et consecratum in honorem B. Bartholomaei apostoli, SS. trium regum et Erphonis praedicti. De oblationibus fidelium ad eius altare fieri solitis, haec idem liber habet: Quidquid beato Erphoni in aere seu denariis, cera, lino, luminibus aliisque rebus offertur, fideliter sub iuramento suo fidelitatis praesentabit, illi ex dominis nostris cui praedictum sepulchrum fuerit commissum [Boichorst, t. c., p. 76.] . Notandum tamen est eiusdem nomen in fastis ecclesiae Monasteriensis desiderari, nec de missa vel officio in eius honorem unquam auditum esse. Quod minus forsan mirabitur qui recordetur Erponem ad finem usque vitae Henrici imperatoris IV partibus adhaesisse [Cf. K. Loeffler, Die Westfälischen Bischöfe im Investiturstreit (Paderborn, 1903), p. 18 – 25.] et ita notatum esse inter nomina fratrum nostrorum episcoporum quae Chronico Hildesheimensi praemissa sunt: Erpo Monasteriensis episcopus in scismate [M. G., Scr. t. VII, p. 848.] . Mitto quae Herrandus seu Stephanus Halverstadensis episcopus (1090 – 1102) ad Waltramum episcopum Numburgensem scribebat, Monasteriensem episcopatum a rege pro sodomitica immunditie venditum esse [M. G., Libelli de lite, t. II, p. 289.] . Hanc enim esse calumniam e studio partium et dissidiorum aestu ortam facile dabimus. Nihilominus de tempore modoque quo Erponis veneratio in ecclesia Mauriciana inceperit, maiorem lucem desideramus, neque an legitimus sit cultus ei praestitus necne videtur satis constare.
In Hellesponto sanctae Eusebiae virginis legitur apud Grevenum [Sollerius, Martyrologium Usuardi, p. 663.] , ceteris et maxime Graecis altum servantibus silentium.
S. Eustachius et socii, qui 20 septembris et multis in locis 2 novembris coluntur [Act. SS., Sept. t. VI, p. 106 – 137; Nov. t. I, p. 417; Catal. Lat. Paris., t. III, p. 713.] , in libris Burdigalensibus et Senonensibus hodie quoque occurrunt [Catal. Lat. Paris., t. III, p. 717.] .
De Euthymio et Neophyto, conditoribus monasterii Athonensis τοῦ Δοχειαρίου, epitomen habemus neo-graecam, ni fallor, deductam e Vita prolixiore [C. Dukakis, Μέγας Συναξαριστής. Novembr., p. 220 – 22.] , quam si aliquando reperire contigerit, edemus in Analectis nostris. Interim lege quae scripta sunt in Anno ecclesiastico graecoslavico [Act. SS., Oct. t. XI, p. 274.] .
Falbater. Vid. Seltia.
Faustus, Ianuarius et Marcialis martyres in Spaniis, qui hodie nuntiantur in cunctis exemplaribus plenis martyrologii hieronymiani, in aliis martyrologiis antiquis ad d. 28 septembris, in aliis autem atque etiam, etsi non concinne, in ipsis hieronymianis ad d. 13 octobris sunt inscripti. Ad quem diem de his egit Byeus noster, Oct. t. VI, p. 187 – 93.
S. Floscelli martyris translationem in ecclesiam Sanctae Mariae Belnensem (Beaune, dép. Côte-d'Or) anno 1265 peractam hodie commemorat illius ecclesiae martyrologium, etsi die 10 fiebat de hac translatione officium liturgicum [Vid. Ph. Voillery, Étude sur S. Flocel, in Bulletin d'histoire et d'archéologie religieuse du diocèse de Dijon, t. IV (1886), p. 25. Cf. etiam editionem Usuardi a Sollerio paratam, p. 663, et Act. SS., Sept. t. V, p. 479, num. 6 – 7.] . De Floscello actum est ad d. 17 septembris, t. V, p. 478 – 82.
Gamasus = Damianus [Sollerius, Martyrologium Usuardi, p. 663.] .
Georgium episcopum Aniciensem multis hodielaudat Saussaius in Martyrologio Gallicano. Quem a die 10 novembris, qui ipsi sacer est, non ex libidine transtulit. Sunt enim codices, ut est martyrologium Claromontanum (cod. Paris. lat. 9085), qui S. Georgium V idus novembris annuntiant [Quentin, Les martyrologes historiques, p. 230.] .
Georgius Napper (al. Napier), sacerdos, inter 261 anglos martyres recensetur quorum beatificationis causam S. Rituum Congregatio decreto diei 4 decembris 1886 introduxit. Maiestatis damnatus eo quod sacerdotium in catholica religione suscepisset et in Anglia contra leges moraretur, die 9 novembris 1610, suspendio necatus est, et post mortem in quattuor partes concisus. Ex diariis collegii anglo-duacensi [F. Knox, The first and second Diaries of the English College Douay (London, 1878), pp. 16, 33; E. H. Burton and T. H. Williams, The Douay College Diaries third, fourth and fifth (= Publications of the Catholic Record Society, t. X, London, 1911), pp. 1, 52 – 53.] constat Georgium Napperum, Oxoniensem, in eo collegio anno 1596 ad sacerdotium evectum, ibidem “praefecti generalis humanistarum officio” functum esse, atque Antverpiae etiam aliquamdiu esse commoratum; anno autem 1603, una cum D. Richardo Jonsono, in anglicanam missionem profectum esse. Longam epistulam in qua, paulo post illius obitum, concaptivus aliquis eius fortissimi viri passionem accuratissime descripsit, repperit D. Richardus Challoner inter sacerdotis Knaresborough collectanea atque in suo opere Memoirs of Missionary Priests magna ex parte recitavit [T. II (London, 1843), p. 52 – 66. D. Knaresborough collectanea postea, anno 1889, a Lord Herries coempta sunt. Gillow, Bibliographical Dictionary of the English Catholics, t. IV (London, 1895), p. 61.] . Ferunt e discerpto Venerabilis Georgii corpore, partem aliquam, quae in urbis porta exposita fuerat ac dein in Tamesim proiecta, secundo flumine ad vicum Sandford advectam esse; ibique reverenter ex aqua eductam et ad ipsam Georgii sororem esse delatam; quae eam in horreo, quod olim militum S. Iohannis sacellum exstitit, sepelivit. Ibidem ad nostra usque tempora illae reliquiae asservari creduntur [Bryan Stapleton, in Publications of the Catholic Record Society, t. VII (London, 1909), p. 388.] .
Georgius. Vid. Rogatus.
S. Gernadius ad hanc diem a David Camerario [D. Camerarii Scoti De Scotorum fortitudine doctrina et pietate … libri quatuor (Parisiis, 1631), in calendario, ad diem; quod typis repraesentavit A. P. Forbes, Kalendars of Scottish Saints (Edinburgh, 1872), p. 231 – 43.] perperam positus esse videtur pro Gervadio. Qui cum plurium testimonio cultus fuisse probaretur VI id. nov., Vitam eius, praemisso commentario, iamiam typis dedimus [Act. SS., Nov. t. III, p. 855 – 56.] .
Godefridus episcopus Lingonensis, quem decessores nostri ad d. 15 et ad d. 22 iulii ad praetermissos amandarunt, nuntiatur ad d. 9 nov. a solo Menardo [Martyrologium SS. Ord. Divi Benedicti (Parisiis, 1629). Godefridi vitam scripserunt J. B. Corbolin, Monographie de l'abbaye de Fontenay (Citeaux, 1882), p. 132 – 36, et H. J. Wurm, Gottfried Bischof von Langres (Würzburg, 1886).] .
Guitonus = Vitonus.
Helias Lingonensis apud Armenios, Tataros et Graecos apostolicus nuntius, in Anno Dominicano gallice a sacerdote Tertii Ordinis S. Dominici [L'année dominiquaine ou sentences pour tous les jours de l'année … par un prestre du Tiers Ordre de S. Dominique, t. II (Paris, 1670), p. 317.] , flandrice a Dominico De Herre [Het heylich Jaer van de Predick-heeren oorden (Antwerpen, 1675).] edito, die 9 novembris nuntiatur. A ceteris biographis et in Indiculo aliquot beatorum ad calcem martyrologii Ordinis Praedicatorum iussu P. Sicci anno 1616 editi, nullus ei natalis dies assignatur. Cultus testimonia variis in locis inveniri asserunt recentiores editores Anni Dominicani [Année Dominicaine. Nouvelle édit., Novembre t. I (Lyon, 1906), p. 350.] ; nos tamen nulla reperire potuimus. Heliam anno 1450 obiisse iidem significant; a pristinis tamen auctoribus [Hernando de Castillo, Segunda parte de la Historia general de Sancto Domingo y de su Orden de Predicatores (Valladolid, 1592), p. 195v; Leander Alberti, De Viris illustribus Ordinis Praedicatorum (Bononiae, 1517), p. 248; Gio. Michele Pio, Delle vite degli huomini illustri di S. Domenico (Bologna, 1607), p. 95; 1620, p. 37.] circa annum 1370, Ecclesiam Summo Pontifice Gregorio XI, ordinem Praedicatorum Magistro Helia regentibus, floruisse refertur.
Helladium ferunt Menaea in pace quievisse, nec aliud addunt praeter στίχους insulsos.
De S. Hermenegildo monacho, quem hodie laudat Tamaius in Martyrologio hispanico, vid. quae scripsimus Nov. t. I, p. 6 – 7.
S. Hildulfi hodie meminit exemplar Usuardi Hagenoyense; in quo notum est multa fuisse perperam transposita. Vid. ad d. 8 nov., t. III, p. 746.
Honorius. Vid. Seltia.
Iacobum Alphaei synaxaria nonnulla commemorantho die, plerique die 9 octobris [Synax. Eccl. CP., pp. 121, 206] . De eo egit Henschenius noster ad diem 1 maii.
Ianuarius m. in Hispania. Vid. Faustus.
Iohannes Garidi, Tertii Ordinis S. Francisci, die 9 novembris 1614 “magna virtutis et sanctimoniae opinione defunctus” in sacello conventus Ubedae provinciae Beticae quiescit. Laudatur a Waddingo [Annales Minorum, ad an. 1364, num. 23.] et ab Arturo [Martyrologium Franciscanum, p. 550.] .
S. Kebio dedicata est ecclesia parochialis de Duloe in Cornubia, quo in pago festus dies nundinaeque habentur d. 9 nov. [Samuel Lewis, Topographical Dictionary of England, vol. II (1831), p. 80, col. 2; Frances Arnold-Forster, Studies in Church Dedications, t. III, p. 110; S. Baring-Gould and J. Fisher, The Lives of the British Saints, t. I, pp. 204, 211; Baring-Gould, A Devon and Cornwall Calendar, in Transactions of the Devonshire Association etc. t. XXII (1900), p. 387.] . At de S. Kebio actum est ad hesternam diem [Act. SS., Nov. t. III, p. 824 – 29.] .
S. Leocadium senatorem, patrem S. Lusoris, cur hodie recenseat Castellanus in martyrologio universali, non sum assecutus. Nisi illum S. Ursinus Biturigensis ad se traxerit? De eo agendum erit ad d. 14 novembris [Cf. Act. SS., Nov. t. II, 1, p. 265, num. 4 extr.]
S. Lusorem laudat martyrologium Autisiodorense anno 1751 editum, quod docet hodie nuntiari in calendariis ecclesiae Biturigensis. De eo vid. ad d. 4 novembris, t. II, p. 264 – 66.
S. Malachiae episcopi Connerthensis, quem hodienuntiant martyrologia benedictina, Acta dedimus ad diem 3 novembris, t. II, 1, p. 135 – 66.
Maldonata vidua Tertii Ordinis S. Francisci anno 1535 Belvisii in Hispania defuncta a Franciscanorum hagiographis aliis die 30 martii [Arbaleste, Vie des saints du Tiers Ordre (1669), p. 220; Born, Seraphische Sternenhimmel, p. 240.] aliis 9 novembris [A. Müller, Allgemeines Martyrologium (Regensburg, 1860), p. 567; Arturus, Martyrologium Franciscanum, p. 550. Cf. Gonzaga, De origine seraphicae Religionis Franciscanae (Romae, 1587), p. 953.] beatis annumeratur. Cultus tamen ne minimum quidem indicium profertur.
SS. Marcelli et Marcellini festum agi die 9 nov. in vico de Llanddeusant, Monae insulae, refert Challoner [A Supplement to the British Martyrology, p. 30, impressum simul ac A Memorial of Ancient British Piety: or, A British Martyrology, Londinii, 1761.] , auctore Browneo Wiliis antiquario [A Survey of the Cathedral Church of Bangor, Londinii, 1721.] , perperam ut videtur. Nam die 25 septembris aguntur in Llanddeusant parochialia festa quae cymrico vocabulo vulgo dictitantur Gwyl Mabsant, “festum adulescentium, seu iuvenum, sanctorum” [Baring-Gould and Fisher, The Lives of the British Saints, t. II, p. 181.] . Die vero 9 novembris agitur memoria sancti Pappo Post Priten in vico de Llanbabo, cuius perpetuus vicariatus (anglice “perpetual curacy”) cum rectoria de Llanddeusant coniunctus est [Owen Jones, Cymru yn hanesyddol …, t. II (1875), p. 63, col. 1.] . Inde orto errore videtur esse factum ut festa quae agebantur in honorem S. Pappo Post Priten, patroni ecclesiae subiectae, ducerentur pro festis SS. Marcelli et Marcellini, principalis ecclesiae patronorum. Isti vero quinam essent ignorare se fassi sunt Baring-Gould et Fisher [L. c.] ; id tamen unum constare existimarunt: cum in vico Llanddeusant die 9 novembris festum agatur duorum adulescentium, frustra se olim interrogasse num isti SS. Marcellus et Marcellinus forsitan essent romani pontifices quorum alter die 16 ian., alter die 26 aprilis colitur. Propensius credideris hos esse SS. Marcum et Marcellianum, iuvenes martyres, qui in plurimis martyrologiis d. 18 iunii memorantur [De quibus vide Act. SS., Iun. t. III, p. 568 – 71. De S. Pappo Post Priten nonnulla colligimus et illustramus ad hanc diem.] . Quippe non raro factum est ut cymrica templa dedicarentur latinis sanctis, iis praesertim quorum magna erat fama. Ideo tandem arbitramur parochiae festa die 25 sept. agitari, quod haec dies dedicationis fuerit.
Mariae Deiparae commemoratio fiebat Constantinopoli ἐν τῷ Παραδεισίῳ πλησίον τοῦ ἁγίου μάρτυρος Μωκίου [Synax. Eccl. CP., p. 205.] . Dedicationis anniversariam diem esse suspicamur, quemadmodum erat eadem die dedicatio ecclesiae Beatae Mariae τῶν Προτασίου [Ibid., p. 206.] .
Marinum a Sancta Victoria ordinis Minorum Conventualium, dein ordinis Capuccinorum, in oppido Sancti Genesii provinciae Picenae anno 1576 defunctum, beatum nuncupant Arturus, Wadding, alii [Arturus, Martyrologium Franciscanum, p. 549; Wadding, Annales, ad an. 1576, § 64; C. De Arenberg, Flores Seraphici, t. I (Coloniae Agrippinae, 1640), p. 114; Hueberus, Menologium S. Francisci (Monachii, 1698), p. 2114.] , unum Boverium [Z. Boverius, Annalium seu sacrarum historiarum ordinis Minorum S. Francisci qui Capuccini nuncupantur, t. I (Lugduni, 1632), p. 805.] auctorem secuti, qui tametsi beatum illum non vocat, miraculis tamen clarum in Ordinis monumentis celebrari contendit.
Mariona. Vid. Seltia.
Martialis m. in Hispania. Vid. Faustus.
De S. Matrona, quae 9 novembris die recolitur in synaxariis plerisque et apud Metaphrasten, diximus heri.
S. Maturinus confessor Liricantensis tum in quibusdam exemplaribus Usuardi, tum praesertim in multis libris liturgicis Galliae hodie nuntiatur [Cf. Catal. Lat. Paris., t. III, p. 717.] . Vid. quae monuimus t. III novembris, pp. 4, 747.
Maura non Christophori, ut in synaxario legitur [Synax. Eccl. CP., p. 205.] , socia est sed Timothei. Utriusque Acta dedimus ad diem 3 maii.
Maurus diaconus, in territorio Nivernensi cultus, laudatur hodie in editionibus Usuardi Lubecensi et Coloniensi an. 1490; item apud Maurolycum, in Ferrarii Catalogo generali, in Saussaii martyrologio gallicano, in Castellani martyrologio universali, ubi mutato nomine dictus est Maurinus. Maurinus etiam appellatur in codice interpolato Usuardi (olim Reg. Suec. 130); in altero autem codice interpolato, qui etiam videtur pridem fuisse Nivernen is dioecesis (cf. Sollerius, Martyrologium Usuardi, p. LXI, num. 239), nomen ei datum est Maturinus. Porro cum S. Maurus vel Maurinus apud Nivernenses nullo alio testimonio confirmetur, Maturini autem Liricantensis, de quo supra, cultus late in Gallia sit diffusus, haud scio an denique tandem Victorinus ille codex veram lectionem nobis servaverit.
Mecrona. Vid. Seltia.
S. Melanii Rhedonensis episcopi commemoratio ad hunc diem ex die sexto perperam transposita est in exemplari Usuardi Hagenoyensi. Vid. Nov. t. III, p. 129.
Merinatum quemdam memorat Dempsterus in menologio Scotorum his verbis: “Kilreuli, Merinati diaconi, sancti Damiani frater. Hic pignus unicum regni, reliquias sanctissimi Andreae cum veneratione suscepit et eodem anno excessit” [Menologium Scotorum (Bononiae, 1622), ad diem; typis iterum mandavit A. P. Forbes, Kalendars of Scottish Saints (Edinburgh, 1872), p. 218.] . Auctores praetendit Hectorem Boethium, Fordanum in Scotichronico et breviarium Scoticum (maxime Aberdonense). Rem obscuram perplexamque iterum tractare non est visum, praesertim de qua iam actum fuisset fusius forsan quam oportuerat [Act. SS., Oct. t. VIII, p. 169 – 75.] : quippe Merinatus cum Damiano fratre socius esse fertur S. Reguli in eo itinere quando D. Andreae apostoli reliquiae ex Achaia in Scotiam allatae esse traduntur. Nomen aliter ab aliis scriptum reperimus: Merinach [In codice Brit. Mus. Harl. 4628, e Registro Prioratus Sancti Andreae exscripto. Unde narrationem de translatione reliquiarum S. Andreae deque primordiis episcopatus Santandreani (BHL. 437) circiter annum 1279 compositam, post Pinkertonium excerpsit W. F. Skene ediditque in opere suo inscripto Chronicles of the Picts, Chronicles of the Scots etc. (Edinburgh, 1867), p. 185.] , Marniacus [Iohannes de Fordun, Scotichronicon, lib. II, cap. 59, ed. W. Goodall, t. I (Edinburgh, 1759), p. 95.] , Merinatus [Hectoris Boethii Scotorum Historiae, lib. VI post medium (Parisiis, 1526), fol. CVIIIv, lin. 42.] . In breviario Aberdonensi impresso nulla fit Merinati mentio, quam quidem invenerimus; at fieri potuit ut fusior ea legenda fuisset in exemplo aliquo antiquo manu scripto quod Dempsterus adivit, etsi non semel auctores quos non habebat finxit Scotus ille, patriae laudator parum sincerus. Cur autem hodie huius et Turgoti episcopi [Vid. infra.] in Menologio meminerit, non satis perspicimus; nisi forte quod haec dies in natalibus Scotorum divorum vacaret, et incertum maxime esset quando Merinatus fata obiisset. Veremur ne Dempsterus veritatem laedere quam chartam vacuam relinquere maluerit. Donec eius testimonio aliunde auctoritas accesserit, nostra quidem sententia, de Merinati cultu non constat. Huic igitur inter praetermissos esto locus.

B. Monaldo ex ordine Fratrum Minorum, qui Summam ab eius nomine Monaldinam dictam concinnavit, cultum publicum Iustinopoli, ubi eius corpus quiescit, longo etiam post obitum tempore non defuisse testatur Paulus Naldinus, episcopus Iustinopolitanus, in Chorographia ecclesiastica, anno 1700 edita. Testis oculati et haud spernendae auctoritatis ipsa verba recitare iuvabit: Giaciono quì [Iustinopoli], inquit, le sacre sue ossa, e posano in questa Chiesa de' Minori Conventuali, nella capella della Santa Penitente Maddalena, ivi trasferite l'anno mille seicento diecisette; e sogliono annualmente esporsi alla publica veneratione il primo, ed il secondo giorno d'Agosto nel rinovarsi la solenne Indulgenza della Portiuncula d'Assisi. Sù l'arca, ch' era anticamente di nuda pietra, e nell' anno predetto si rinovò co' lavori nobilmente arrichiti, leggesi quest' iscrittione

Hic requiescunt Ossa
Beati P. Monaldi
Ex Or. Min. Con. [Paolo Naldini, Corografia ecclesiastica o sia descrittione della citta e della diocesi di Giustinopoli detto volgarmente Capo d'Istria (Venezia, 1700), p. 487 – 88.] .

Qui cultus, turbatis saeculo XIX ineunte rebus publicis, parumper interruptus, nostris diebus redintegratus est. Etenim cum anno 1806 ex Iustinopolitano conventu Fratres Minores expellerentur, arca B. Monaldi sororibus Sanctae Clarae eodem anno, iubente Napoleone imperatore, cum monialibus ordinis B. Augustini apud Sanctum Blasium coniunctis, tradita est. Postquam vero hoc etiam monasterium periit, a duabus e stirpe marchionum Gravisi sororibus ad domum paternam sacrum pignus delatum est, unde postea ad nobilem Appolloniorum gentem hereditario iure transiit tandemque ad ecclesiam concathedralem devenit. Anno 1901 Fratribus Minoribus B. Monaldi corpus restitutum est, ea tamen lege ut in oratorio conventus interiori collocaretur. Demum anno 1904, recognitis ab ill. D. Francisco Xaverio Nagl, episcopo Tergestino-Iustinopolitano, reliquiis, arca in eiusdem conventus ecclesiam publicam die I augusti translata est et prope altare Immaculatae Conceptionis B. M. V. collocata, ubi eadem denuo veneratione colitur qua ante annum 1806 gaudebat [H. Repič, De B. Monaldo de Iustinopoli (Capodistria), in Archivum Franciscanum historicum, t. I (1908), p. 231; Id. Adhuc de cultu publico B. Monaldo Iustinopolitano praestito, ibid., t. V (1912), p. 145.] . Sollemnis tamen cultus approbatio a S. Rituum Congregatione adhuc desideratur. Diem 9 novembris eius commemorationi Arturus proprio marte assignasse videtur [Martyrologium Franciscanum, p. 549.] . Opportune tamen monet [Op. c., pp. 119, 549, 604. Cf. Sbaralea, Supplementum ad Scriptores Waddingi (Romae, 1806), p. 547; Repič, op. c., t. I, p. 231 – 32.] eos errare qui Monaldum nostrum a B. Monaldo Anconitano qui 15 martii 1314 Arzengae martyr occubuit, vel a B. Monaldo S. Francisci socio, Arelate quiescente, vel etiam a Monaldo archiepiscopo († 1333) non secernunt.
Quae ad cultum et historiam S. Montani, eremitae apud Vivarienses, de quo hodie Castellanus et Saussaius, referuntur, nondum plene assequi potuimus. Quare ad diem 14 huius mensis, quo eius festivitas nunc apud Vivarienses celebris habetur, eius Acta remandamus.
S. Morocus memoratur V id. nov. in exemplobreviarii Aberdonensis saeculo XV exarato [A. P. Forbes, Kalendars of Scottish Saints, (Edinburgh, 1872), p. 136; cf. p. XXXIV.] ; at, ut plurimis optimisque auctoribus fieret satis, de eo actum est heri [Act. SS., Nov. t. III, p. 857.] . Tandem hic praetereundum non est, quod nuperrime ex Scotica dialecto haud incallida coniectura conclusum est, sub vocabulo Moroc, quod nunc viget et apud eruditos viros in commentariis legitur, delituisse pervulgatum nomen Barrfind sive Findbarr [Alex. Mac Bain, Place Names. Highlands and Islands of Scotland (Stirling, 1922), p. 154 – 55.] . Huic nempe Barr fac praemittatur, more celtico, pronomen possessivum, postponaturque inclinamentum -óc, habebis nomen Mo-Bharr-óc; quod in ore Scotorum hominum sonat fere Mawarrock, Mowarrock, vel Maworrock; unde ad Moroc brevis et facilis transitus est.
Narses, quem synaxaria graeca postremo loco memorant in collecticia martyrum caterva, cum Onesiphoro, Timotheo, Maura aliisque [Synax. Eccl. CP., p. 203 – 206.] , ipse est episcopus urbis Saharqarth cuius Acta inferius ad diem 10 dabuntur.
S. Nathanaelem illum quem verum Israelitam in Evangelio Dominus praedicavit, postea Ursinum vocatum fuisse et episcopum Biturigensem effectum finxerunt nonnulli fabulatores, quorum inventi vestigia servarunt quaedam Usuardi auctaria a Sollerio allata [Martyrologium Usuardi, p. 663.] . Quos neque refutare operae pretium est. Ceterum, quisquis Nathanaelis historiam postumam doceri cupierit, Iohannem Stiltingum nostrum adeat qui, ad diem 25 augusti, satis infeliciter conatus est demonstrare Nathanaelem a S. Bartholomaeo apostolo non distinguendum esse. De S. Ursino mox sequitur commentarius.
Nemesius. Vid. Rogatus.
Virduni S. Nicani episcopi et confessoris: ita in Usuardi editione Lubecana anni 1490 et Coloniensi eiusdem anni. Nullum fuisse Nicanum Virodunensem, sed mendum esse scripturae pro Vitono, quis non videat?
Nonnus in synaxariis dicitur ille ὃς κατήχησε τὴν ὁσίαν Πελαγίαν, videlicet episcopus Antiochenus de quo in BHG. 1478.
Omnium sanctorum Ordinis Praedicatorum festivitas hodie a S. Dominici alumnis celebratur. Quam a summo pontifice Clemente X die octavo augusti an. 1674 concessam varia encomia scriptaque hagiographica commemorant. Iuvat autem inter haec animum advertere ad catalogum sanctorum, beatorum ac virtute insignium virorum religiosi illius instituti, qui quodam quasi ecclesiastico cultu hactenus elati sunt vel in procinctu stant ut efferantur [Année Dominicaine, Nouvelle Édition, Novembre, t. I (Lyon, 1906), p. 341 – 58.] .
Onesiphori et Porphyrii qui in synaxariis nuntiantur Acta in monasterio Athonensi Hiberorum et alibi exstare asserit Nicodemus Hagiorita. Haec frustra nos expetiisse fatemur. Lege quae de Porphyrio inferius dicemus.
Orestis martyris qui in synaxariis aliquot et in Martyrologio Romano 9 novembris commemoratur dies natalis est 10 huius mensis..
B. Paganum de Torniellis inter “viros Novarienses qui sanctitate florentes beati sunt appellati” laudat Carolus episcopus Novariensis his verbis: Alius fuit Paganus Torniellus iuvenis primo perditis moribus et propterea a patre viro nobilissimo exhaeredatus; mox vero insigni religione, rerum humanarum contemptu vitaeque asperitate illustris fuit; ita ut piis peregrinationibus, pauperibus iuvandis ac magis paupertati deditus, ut beatus ac divinus vir coleretur. Qui demum Assisii, quo pietatis erga S. Franciscum causa peregrinatus erat, peste interiit et in ea ecclesia humatus est anno 1478. Ex quo etiam altare ad avertendam pestilentiam eius nomine dicatum scribitur anno 1524, ab iis qui sanitatis curatores Novariae erant constituti [Novaria seu de Ecclesia Novariensi libri duo, Carolo ep. Novariensi auctore (Novariae, 1612), p. 29 – 30.] . Destructam an. 1552 esse ecclesiam [Ecclesia S. Iohannis Evangelistae extra moenia urbis Novariae, teste I. B. Pioto, De in litem iurando (Novara, 1586), in Indice repetitionum, i. v. Novaria.] in qua hoc altare esset erectum et sic evanuisse omne vestigium venerationis B. Pagano a Novariensibus exhibitae comperimus; exstare tamen in domo Torniellorum veterem picturam B. Pagani cum hac inscriptione: B. Paganus de Torniellis de Barengo civis Novariae cuius corpus in civitate Assisii reperitur [Hanc photographice expressam humanissime nobiscum communicavit R. P. Augustinus Salsa O. M.] . Nullum apud Assisienses reliquiarum eius vestigium neque cultus monumentum, praeter altare illud a Novariensibus dedicatum, hucusque repertum est. Commemoratur ab Arturo [Martyrologium Franciscanum, p. 549.] , qui cum Waddingo [Annales, ad an. 1478, § 38.] , tertiariis S. Francisci illum annumerat, die 9 novembris, ab aliis 24 maii [Vide ephemerides novarienses Lo Spigolatore (ab an. 1835), Novara sacra (ab an. 1835), Il gran Pescatore di Chiaravalle (ab an. 1873) quotannis ad hanc diem.] et etiam 14 novembris [Pietro Antonio di Venezia, Giardino serafio istorico (Venezia, 1710), t. I, part. 2, cap. VI, in calendario.] , quo de eo plenius agemus dummodo certiora cultus indicia accesserint.
Patres et fratres qui Edessae in fluvio praefocatisunt, ad diem 9 mensis tesrin posterioris memorat calendarium syriacum nuper editum a F. Nau [Un martyrologe et douze ménologes syriaques, in Patrologia Orientalis, t. X, 1 (1912), p. 47.] ex codice Musei Britannici Add. 14504, qui ad saeculum IX videtur referendus. Idem vir doctus, argumento nixus non satis evidenti, existimat praedictum calendarium paulo post annum 530 syriace iam scriptum fuisse; at propius ad verum accedit cum illud compositum fuisse suspicatur in coenobio Qennešre, sive “Aquilarum Nido”, ad ripam Euphratis, contra Europum; nam in eo non paucae leguntur memoriolae, quae huic coenobio et regioni propriae sunt. Quarum e numero ista est, de qua nunc agitur. Ad rem quod attinet, ex historiis notum est inter saeculum tertium et nonum, flumen Daisan, qui Edessam interfluit, quinquies saltem exundasse [Chronicum Edessenum, §§ I, XI, CVI; cf. L. Hallier, Untersuchungen über die Edessenische Chronik, in Texte und Untersuchungen, t. IX, 1 (Lipsiae, 1892), pp. 84, 93, 138. De Chronici Edesseni fontibus et fide historica, cf. etiam H. Haase, Oriens Christianus, N. S., t. VII – VIII (1918), p. 88 – 96.] . Omnium, ut videtur, gravissima fuit eluvio prima, quae accidit anno Graecorum 513, mense tesrin posteriori (novembri, an. 201), in qua amplius duo milia hominum perierunt, et Christianorum ecclesia eversa est. Huius calamitatis memoriam rex Abgar referri iussit in tabulas publicas, nec mirum est eam consignatam fuisse in martyrologio nostro, ubi etiam terrae motus aliaeque clades publicae commemorantur, ut pristinae calamitates Antiochiae ad diem 29 maii, terrae motus Paraliae ad diem 31 iulii [Patrologia Orientalis, t. c., pp. 41, 44.] , alia. Ad secundam exundationem, quae contigit mense maio an. 303, pertinet mentio Zachaei et Theodori fratrum, in flumine praefocatorum, quae legitur ad d. 24 maii [Ibid., p. 41.] . Neque isti neque superiores illi, de quibus quaestio huc incidit, haberi possunt in numero martyrum, quorum cultus Edessae floruerit.
Pauriliae, virginis sacrae, quam Paulus apostolus legitur baptizasse memoria recolitur apud Grevenum [Sollerius, Martyrologium Usuardi, p. 663.] . Unde haec sumpta sint nescimus.
De B. Philippo Tudertino, quem die 9 nov. mortuum esse refert L. Iacobilli [Vite de' santi e beati dell' Umbria, t. III (Foligno, 1661), p. 19 – 22.] , iam dictum est inter praetermissos diei 8 nov., t. III, p. 748.
Porphyrius non tantum cum Onesiphoro martyre occurrit, sed et solus. Sunt enim codices in quibus Passio Porphyrii illius cuius Acta dedimus ad diem 4 novembris et in Analectis nostris [Anal. Boll., t. XXIX, p. 270 – 75.] , die 9 novembris legenda proponitur [Synax. Eccl. CP., p. 963.] .
Ragnemodus (alias Raymundus) dictus Scriptor, archidiaconus Tolosanus, unus ex iis martyribus qui anno 1242 Avenioneti ab haereticis Albigensibus necati sunt, et quorum Acta ad diem 29 maii nostri illustrarunt, hodie seorsim nuntiatur in Castellani martyrologio universali [Martyrologe Universel (Paris, 1719), p. 569.] et in martyrologio Ecclesiae Parisiensis iussu Cardinalis de Noailles archiepiscopi Parisiensis anno 1727 edito [Martyrologium Parisiense… iuxta ritum Parisiensem Em. DD. Cardinalis de Noailles archiepiscopi Parisiensis auctoritate… editum (Parisiis, 1727), p. 346.] . Horum martyrum, anno 1886, cultum immemorialem S. Rituum Congregatio confirmavit [Tolosana seu Ordinis Praedicatorum confirmationis cultus ab immemorabili tempore praestiti servis Dei Guilelmo Arnaldi etc. Positio super casu excepto. Romae, 1866. Id. Concessionis et approbationis officii et missae. Romae, 1867.] .
S. Ragnulfus martyr Telodii prope Atrebates hodie in nonnullis martyrologiis nuntiatur, fiebatque olim ipsius commemoratio Atrebati in officio ecclesiastico [Vid. Officia propria festorum quae in ecclesia Atrebatensi antiquitus solita sunt celebrari (Atrebati, 1632); cf. Acta SS., Maii t. VI, p. 717, num. 5 et Catal. Lat. Paris., t. III, p. 717.] . Eius tamen festum et in martyrologio Usuardi et in Romano et alibi [Ita v. gr. nunc in ipsa dioecesi Atrebatensi.] die 27 maii inscriptum est; ad quem diem de ipso actum est, Maii t. VI, p. 717.
Restitutus episcopus Tricastinus, de quo ad d. 7 novembris, t. III, p. 343 – 48, hodie in quodam missali Massiliensi saec. XV nuntiatur [Cf. Catal. Lat. Paris., t. III, p. 717.] .
Restitutus. Vid. Rogatus.
Rogati, Restituti, Victoris, Salutaris, Crescentis, Demetri, Nemesi, Georgi (exuorgi codd. B, W, qui et addunt Donati) nomina sub loci indicio alibi in hieronymianis nuntiantur. Demetrius ille est, ni fallor, qui postridie primo loco ponitur; ceteri prorsus ignoti.
De Rotlando, Hasnoniensi abbate, annotationes quaedam cum ex duobus libris non designatis tum ex Tomello [Tomelli, Historia monasterii Hasnoniensis, c. 18, ed. Holder-Egger in M. G., Scr., t. XIV, p. 158.] excerptae atque a P. Petro d'Oultreman ad Bollandum anno 1638 missae habentur inter Collectanea Bollandiana ad hunc diem [Bibl. Regia Bruxellensis, cod. 8936 – 38, fol. 160 – 61.] . Sanctus ab illo solo dicitur qui lemmata addidit. Beatus etiam nuncupatur in catalogo abbatum Sancti Amandi [M. G., t. c., p. 146.] , quo tamen iure non liquet..
Salutaris. Vid. Rogatus.
Dedicatio basilicae Salvatoris, quae et basilica Constantiniana seu Lateranensis, hodie in martyrologio Romano nuntiatur. Quae de huius templi a S. Silvestro post baptismum Constantino collatum consecratione feruntur libenter relinquimus discutienda seris nepotibus quibus feliciter contingat cum 31 decembris operi bollandiano finem imponere.
Seltia (Selṭeiā), Mecronā, Marionā (Māreionā) Falbater (Fālbāṭer) et Abrani (Abrāni), non chorus sanctorum sunt sed umbrae nominum quae alicubi legisse sibi visus est aethiopicus interpres synaxarii Alexandrini [Ms. Bibl. Nationalis Parisiensis, Aethiop. 126, fol. 74; cf. H. Zotenberg, Catalogue des manuscrits éthiopiens de la Bibliothèque Nationale, p. 162.] . Ex quibus Seltiā, nisi fictum est e Šalliṭā, quod apud Syros Iacobitas nonnumquam die 15 novembris annuntiatur [Vide, ex. gr., Raban Sliba, ed. in Anal. Boll., t. XXVII, pp. 142, 167.] , nescimus quomodo intellegi possit. Est autem Šalliṭā nomen syro-arabicum S. Artemii [Anal. Boll., t. XLI, p. 186.] , cuius festum a Graecis die 20 octobris agitur. Mecrona quoquo modo ad S. Matronam videtur posse referri, cuius mentio erratica in quibusdam calendariis ad hunc diem habetur [Vide supra, p. 6.] . Mariona non multo longius abest ab eodem nomine. Falbater, si quid graecum sonare debebat, scriptum fuit pro Philopatre. Sed S. Philopater nullus est cuius memoria ad nos pervenerit. Abrani tandem, si recte transcriptum est ab examplari arabico, uno tantum apice distat ab Irāni, quod Irenae non absimile est. Iamvero Irene cum Philopatre coniuncta in mentem revocat notissimum par martyrum, qui Apater et Heraïs communiter apellantur [Cf. H. Delahaye, Les martyrs d'Egypte, in Anal. Boll., t. XLI, pp. 94, 109.] . Agmen claudit Honorius imperator, quem Syri Iacobitae die novembris 10 commemorant [Vide infra inter praetermissos ad d. 10 novembris.] : unde constat e quam remotis latebris haec nominum farrago collecta sit; cuius originem doceri maluissemus quam explicare.
Simpronius. Vid. Clemens.
S. Sulinum (Silio, Suliau, Syliau, Suliac, Tysilio, Tyssilio, cet.) memorat ad hanc diem catalogus sanctorum Cambrensium cymrice confectus ante annum 1600 [S. Baring-Gould and J. Fisher, The Lives of the British Saints, t. I, pp. 67 – 68, 75.] . Qui catalogus cum in Demetarum finibus conscriptus sit, hic dies sacer fuisse videtur S. Sulino in vico de Llandyssilio Gogo (Cardiganshire) [Uti conicimus ex iisdem, t. IV, p. 303] . At heri mentionem eius faciunt, tum Castellanus [Cf. Act. SS., Nov. t. III, p. 748 D.] , tum calendaria Cambrensia plurima [Baring-Gould and Fisher, t. I, p. 75.] . De quo dicendum fuisset, nisi decessor noster Iohannes Stiltingus iam syllogen edidisset kal. oct. [Act. SS., Oct. t. I, p. 196 – 98.] (hic enim ei festus est dies in Armorica), in qua, post duo circiter saecula, non mirum videbitur pauca quaedam expungenda esse, nonnulla immutanda, plura addenda. Qui igitur hodiernae eruditionis sententiam doceri volet, amandari se a nobis patiatur ad industrios illos viros et sagacissimos antiquitatis indagatores S. Baring-Gould et J. Fisher [Op. c., t. IV, p. 296 – 305.] ; quorum tamen dum copia et diligenti labore fruitur, singula probare et examinare ne omittat.
Symeonem Metaphrasten hodie nuntiant Nicodemus Hagiorita eiusque sequaces. Psellus, qui praeter laudationem officium eiusdem concinnavit [Allatius, De Symeonum scriptis diatriba (Parisiis, 1664), p. 236 – 44.] , die 28 novembris illud canendum proponit, quo et nos de Symeone logotheta dicemus.
S. Theodori episcopi Londoniensis et confessoris nomen hodie in sua editione Usuardi inseruit Grevenus, non aliam sane ob causam quam quod eadem die colitur megalomartyr ille cognominis Euchaïtensis. Ceterum nullus fuit umquam Theodorus Londoniensis episcopus. Forsan in mente habebat Grevenus Theodorum Cantuariensem episcopum de quo ad d. 19 sept., t. VI, p. 55 – 82. Quod autem in martyrologio anglico an. 1526 edito factus est ille episcopus Lugdunensis, “bysshop of lyons” [Cf. F. Procter and E. S. Dewick, The Martiloge in Englysshe (London, 1893, Bradshaw Society), p. 175.] , id utique vitio dandum est Richardo Whytford translatori indocto et inepto [Cf. ibid., p. XXIII – XXV.] .
Theodosii Magni memoriam in ecclesia Sanctorum Apostolorum CPolitana die 9 novembris agi consuevisse nonnulla testantur synaxaria [Synax. Eccl. CP., p. 205.] , alia tamen ad diem sequentem eam reiciunt [Ibid., p. 210.] , qua et calendario marmoreo Neapolitano inscripta est. Eius tamen obitus anniversarius dies 17 est ianuarii [Socrates, Hist. eccl., V, 26.] . Notasse iuvat Petrum de Natalibus Theodosium Magnum iis annumerare sanctis quorum certa dies celebritatis ignoratur (XI, 93). Haec ille: Hic in catalogo sanctorum a graecis conscribitur, et confessoris sanctissimi nomine veneratur… apud Mediolanum in pace quievit: cuius corpus eodem anno Constantinopolim translatum est: ubi et miraculis vivit.
Timotheus et Maura tum in synaxariis [Synax. Eccl. CP., p. 205.] tum in nonnullis menologiis [V. gr. in codice Veneto S. Marci 349, Anal. Boll., t. XXIV, p. 177.] hodie occurrunt. Horum Acta edita sunt ad diem 3 maii.
Festum omnium sanctorum episcoporum Tullensium, quod antea die 1 martii agebatur, ad hunc diem 9 novembris repositum est in breviario Tullensi anno 1748 – 1749 edito [Cf. Act. SS., Oct. t. X, p. 911, num. 7, 8.] . Fieri iubetur de his officium primae classis sollemne minus; in cuius quarta lectione [Vid. ibid., num. 8.] aliquot episcoporum nomina proferuntur, qui dicuntur omnes viri sanctitatis nomine venerandi. Sunt autem hi Amon, Alchas, Celsinus et Ursinus, de quibus scripsit V. De Buck ad d. 24 octobris [Ibid., p. 908 – 915.] ; Albinus, quem alii Albaldum, Aladium, Alodium nominant, cuiusque dies videtur esse 1 martii vel 1 februarii [Cf. Eug. Martin, in Revue du clergé français, t. XIII (1898), p. 491.] ; Aper ille, de quo C. Suyskenus, ad d. 15 septembris [Act. SS., Sept. t. V, p. 55 – 79.] ; Antimundus et Endulus (al. Ausmundus, Hutmundus et Cutlanus, Eutlanus, Eutulanus, Eudula), de quibus agi poterit, ubi compererimus ipsis et cultum ecclesiasticum, et singularem quendam diem festum esse tributum; Arnulphus tandem qui die 15 novembris colitur [Cf. Eug. Martin, t. c., p. 492.] .
Turgotum episcopum Santandreanum recepit in Menologium Scotorum Thomas Dempsterus [Ed. A. P. Forbes, Kalendars of Scottish Saints (Edinburgh, 1872), p. 173 – 230. Turgotum etiam commemorat Ferrarius, Catalogus generalis sanctorum, pp. 415, 437.] . Qui, uti nervis omnibus erat enisus totumque otium impenderat scriptoribus quam plurimis Scotiae suae asserendis vindicandisque, veremur, ne sua ipsius auctoritate sanctorum quoque Scotiae numerum hoc Turgoto auxerit. Nobis quidem neque de cultu Turgoti episcopi quicquam constitit, neque perspicere contigit, qua de causa hunc potissimum diem emortualem ei Dempsterus elegisset; etenim Turgotum obiisse scribunt alii prid. kal. apr., alii pridie kal. sept. 1115 [Videsis auctores quos affert G. Grub, Ecclesiastical History of Scotland, t. I (Edinburgh, 1861), p. 209, n. 1.] , nemo, quem noverimus, praeter unum Dempsterum, quinto id. nov. Ceterum de Turgoto pauca saltem attigit Papebrochius noster in commentario quem praemisit Vitae S. Margaritae [Act. SS., Iun. t. II, p. 320 – 21.] , quod Turgotus sanctissimae reginae a confessionibus fuisse traderetur, ipsamque illam eius Vitam conscripsisse. Haec sibi non satis probari testatur Papebrochius; at vero postea, cum nova exemplaria e museorum pulvere eruta essent, fere omnes summo consensu in aliam sententiam se contulerunt. Nullos Turgoto ecclesiasticos honores concessos fuisse persuasum habuerunt decessores nostri [Act. SS., Oct. t. X, p. 5 – 6.] . Quos cum minime errasse deprehenderimus, neque nos Turgoto in opere nostro locum dabimus, nec quicquam addendum videtur iis quae adducta sunt die 23 octobris.
Tys(s)ilio. Vid. Sulinus.
Victor. Vid. Rogatus.
S. Victorius, ut creditur episcopus Valentinus, Undumeni (quod oppidum nunc prope Valentiam Unda dicitur) ad an. 105 nuntiatur in spurio illo Chronico Flavii Dextri; ad quem locum annotavit Bivarius (P. L., t. XXXI, p. 290) Flavio suo Dextro astipulari episcopum Equilinum, id est Petrum de Natalibus, utpote qui in Catalogo sanctorum, lib. XI, c. ult. num. 313, haec habeat: Victorius episcopus et confessor Unduni quievit V idus novembris. Unde factum est ut a Tamaio in martyrologium hispanicum ad hunc diem reciperetur. Qui pseudo-Dextri verbis tantam fidem habuit, ut non intellegeret hoc loco a Petro de Natalibus laudari, etsi non sine mendis, S. Vitonum Virduni quiescentem.
Vitonus = Wydo, cuius festum hodie agebatur, nunc colitur die 14 novembris.
Zacharias, qui in calendariis coptico et aethiopico ad hunc diem annuntiatur, Iacobitarum Alexandrinorum patriarcha fuit LXIVus (1004 – 1032). Cum autem sola ratione dignitatis suae in fastos sanctorum irrepserit, nullo iure huc aditum sibi vindicaret. Quamquam synaxarium Alexandrinum, reboante, ut solet, synaxario habessinico, eum prosequitur elogio plane hagiographico; in quo, et miracula eius praedicantur, et merito extolluntur fortitudo et constantia, cum quibus furorem pertulit saevissimi in christianos soldani Hakem. Res et casus in quibus partem non modicam habuit, multis referunt historici praesertim arabes. Quae autem ad eius vitam proprie pertinent pleraque nota sunt ex historia patriarcharum Alexandrinorum, auctore Severo al-Moqaffa, episcopo Hermopoleos, quae arabice edi coepta est in Patrologia Orientali et in Corpore scriptorum christianorum Orientalium [Basset, Patrologia Orientalis, t. III, p. 287 – 89; Forget, Corpus scriptorum christianorum orientalium, script. arab., textus, ser. 3, t. XVIII, p. 105 – 106.] . Donec alterutra ex istis editionibus ad Zachariae historiam pervenerit, si quando id futurum est, vide quae de illo satis erudite iam exposuit Eusebius Renaudot [Historia patriarcharum Alexandrinorum Iacobitarum (Parisiis, 1713), p. 386 – 408.] .

DE SANCTO THEODORO MARTYRE EUCHAÏTIS HELENOPONTI

TEMPORE INCERTO

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Theodorus martyr Euchaïtis (S.)

AUCTORE H. D.

[Praefatio]

[1] [Unius S. Theodori varia cognomina.] Geminos pro uno fastis suis Theodoros inscripserunt graeci, alterum ducem tironem alterum. Si hagiographorum inventa contemnere et solam rei veritatem veluti normam hoc in opere nobis praestituere fas esset, de S. Theodoro, qui hodie in ecclesia latina colitur, altum servare silentium oporteret, cum iam de eo, sub nomine τοῦ στρατηλάτου, ad diem 7 februarii satis ampla tractatio habita sit. At vero res aliter consideranda est. Solum quippe tironem antiqua monumenta agnoscunt, de quo nonnisi obiter in praedicto commentario mentio facta est, ita ut nunc primum de S. Theodoro illo, quem antiquitas sollemni cultu prosecuta est, disquisitio instituenda sit. Omissis igitur quae de ipso veluti militum praefecto narrantur quaeque aliis locis satis superque digesta sunt, tironis gesta exponere nunc aggredimur. Theodorus quidam, quem Orientalem nuncupant, litteris copticis, arabicis, aethiopicis laudatur. Hunc alium non esse atque illum nostrum suspicio est. Quaestio tamen aptius ad eum diem remittetur quo fastis orientalium illatus est [Interim lege quae scripsit E. O. Winstedt, Coptic Texts on St. Theodore, London, 1910. Varia de Theodoris BHO. 1163, 1165 – 75.] .

§ I. De S. Theodori Passione.

[2] [Laudationis a S. Gregorio Nysseno] Inter opera S. Gregorii Nysseni recensetur ἐγκώμιον εἰς τὸν μέγαν μάρτυρα Θεόδωρον [BHG. 1760.] , quae vulgo huius sancti patris genuina oratio habetur. Nonnullae tamen dubitationes motae sunt, quibus non ita responsum est ut tenuissimus etiam scrupulus tolleretur [H. Delehaye, Les Légendes grecques des saints militaires, p. 17.] . Ultimas dissipare nubeculas eorum est qui S. Gregorii opera critice edendi munus susceperunt [Cf. Anal. Boll., t. XL, p. 203.] . Nobis satis erit nullum antiquius esse monumentum de S. Theodori passione et cultu, idque saeculo IV vel V non admodum adulto exstitisse. Neque nostrum erat huiusce laudationis codices quotquot supersunt exquirere. Notissima enim oratio est et in manibus omnium, nec, quando novis adhibitis subsidiis mox proditura speratur, a nobis iterum edenda. Solam igitur S. Theodori Passionem ex ea prompsisse sufficiat, qualem hi codices suppeditarunt.

1 = Codex bibliothecae Nationalis Parisiensis graecus 585, chartaceus, saec. XVI exaratus [Omont, Inventaire sommaire des manuscrits grecs de la Bibliothèque Nationale, t. I, p. 99.] . Inter S. Gregorii Nysseni opera, fol. 69 – 74: Ἐγκώμιον εἰς τὸν μεγαλομάρτυρα Θεόδωρον Contulit I. Demargne.

2 = Codex bibliothecae Vaticanae graecus 1433, qui fuit olim Cardinalis Sirleti, membraneus, lineis plenis saec. XI exaratus, ubi inter opera S. Gregorii Nysseni, fol. 157 – 60, legitur: Λόγος κε᾽, Ἐγκώμιον εἰς τὸν ἅγιον μάρτυρα Θεόδωρον.

3 = Codex bibliothecae Ambrosianae C. 135 inf., membraneus, binis columnis saec. XI exaratus [A. Martini-D. Bassi, Catalogus codicum graecorum bibliothecae Ambrosianae, t. II, p. 959, n. 862.] . Inter opera S. Gregorii Nysseni, fol. 105 – 111: Ἐγκώμιον εἰς τὸν ἅγιον μάρτυρα Θεόδωρον. Folio uno avulso, imperfectum desinit in verbis: ἄθροισον τὸν χορὸν τῶν | = P. G., t. XLVI, p. 748.

4 = Codex bibliothecae Nationalis Parisiensis graec. 757, membraneus, saec. XI exaratus [Omont, Inventaire sommaire, t. c., p. 127.] . Homiliae variorum, et fol. 123 – 31: Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Γρηγορίου ἐπισκόπου Νύσσης ἐγκώμιον εἰς τὸν ἅγιον μεγαλομάρτυρα Θεόδωρον. Contulit H. Yvon.

5 = Codex bibliothecae Nationalis Parisiensis graecus 499, membraneus, saec. XI exaratus [Catal. Gr. Paris., p. 8.] . Ampla est homiliarum collectio, paucis intermistis sanctorum Vitis et Passionibus, et his tribus de S. Theodoro libellis: Fol. 259 – 64v: Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Γρηγορίου ἐπισκόπου Νύσσης, ἐγκώμιον εἰς τὸν ἅγιον μεγαλομάρτυρα Θεόδωρον Contulit v. d. Henricus Lebegue, Parisiensis. — Fol. 284v – 85v: Βίος καὶ ἀνατροφὴ τοῦ ἁγίου καὶ ἐνδόξου μεγαλομάρτυρος Θεοδώρου, de quo mox sermo erit. — Fol. 285v – 89: Ἄθλησις τοῦ ἁγίου καὶ ἐνδόξου μεγαλομάρτυρος Θεοδώρου τοῦ τήρωνος, ex hoc codice mox edenda.

6 = Codex bibliothecae Nationalis Parisiensis graecus 586, chartaceus, saec. XVI exaratus [Omont, t. c., p. 99.] . Inter S. Gregorii Nysseni opera, fol. 197v – 203: Ἐγκώμιον εἰς τὸν ἅγιον μεγαλομάρτυρα Θεόδωρον. In margine lectiones non paucas corrector adscripsit. Contulit et I. Demargne.

[3] [in basilica Euchaltensi habitae] Contio habita est in die anniversario, tempore in hiemis, uno anno, incerto tamen, postquam Scytharum incursiones in Pontum arceri contigisset, in basilica, procul dubio Euchaïtensi, in qua sancti martyris corpus iacebat. Splendidam templi structuram extollit orator, ornamenta arte eximia elaborata, effigiem Christi et sancti certamina in parietibus depicta, opus musivum in pavimento. Tum populi frequentiam eiusdemque sacrarum reliquiarum studium ac religionem ostendit; inde tandem ad enarrandam S. Theodori passionem delabitur. Ex Oriente ille originem ducebat, et militiae recens adlectus cum legione in quam conscriptus erat in Pontum prope Amasiam transierat. [argumentum] Exorta persecutione sub Maximiano, cum christianam fidem palam profiteretur, coram duce et tribuno sistitur. Respondet imperterrite se Christum Dei unigenitum Filium adorare et idola contemnere, militemque per iocum interrogantem utrum Deus filium haberet, Matrem deorum irridendo retundit. Tum iudices maturae deliberationis tempus ei concedunt. Theodorus autem dato spatio abutitur ut Matris deorum templum incendat. Ad tribunal iterum adductus, tum suppliciorum minas contemnit, tum blanditias promissamque pontificatus dignitatem si fidem abnegare velit. Exinde in ligno suspenditur, a tortoribus laceratur; interim psallit quasi alius poenam subiret, versiculum proferens ex Psalmo XXXIII, 2: Benedicam Dominum in omni tempore; semper laus eius in ore meo. In carcerem ducitur; psallentium audiuntur voces, splendor noctem illuminans conspicitur, dum vincti omnes et sanctus ipse quiescentes reperiuntur. E carcere eductus rursum frustra tentatur. Tandem, prolata sententia, igni comburendus traditur.

[4] [et fontes.] Ex fama vulgari et ore hominum haec accepta esse nemo contendet; referunt enim litterarum genus notissimum, hagiographis qui martyrum passiones enarrandas suscipiunt usitatissimum, quod alio loco “martyrium heroïcum” nuncupavimus, locisque fere communibus constare contendimus [H. Delehaye, Les Passions des martyrs et les genres littéraires (Bruxelles, 1921), p. 236 – 315.] . Nihil fere de Theodoro asseritur quod non de alio quopiam martyre audieris; vix enim ac ne vix quidem Theodoro propria censueris quod tiro seu νεόλεκτος fuerit, templumque idolorum igni tradendo mortem sibi asciverit. Haec tamen ideo certa esse quia propria videntur quis crediderit? Quod tamen Amasiae vel loco civitati propinquo Theodorus mortem subierit, neque negandum neque in dubium revocandum. Locus enim ex veneratione martyri exhibita certo determinari solet.

[5] [Passio S. Theodori] Antiquior post Nyssenianam Passionem ea est quam olim vulgavimus ope duorum codicum [BHG. 1761.] , quibus alios novem addidit H. Starck quando eandem critice edere aggressus est [H. Starck, Theodoros Tiron, Textkritische Ausgabe der vormetaphrastischen Legende, Freising, 1912. Cf. Anal. Boll., t. XXXII, p. 79.] . Exstant alii non pauci quorum nonnullos inspeximus, ceteros negleximus, cum nobis certum sit huiusmodi libellorum centies incredibili licentia a librariis exscriptorum vix unquam genuinam integramque phrasim attingi posse, neque ex collectis quam plurimis lectionibus fructum percipi qui tantis conatibus par esse videatur [Les Passions des martyrs et les genres litteraires, p. 365 – 423.] . Porro hosce codices retinuimus:

G 1 = Codex bibliothecae Nationalis Parisiensis graecus 499, saec. XI exaratus, de quo supra [Supra, p. 11, n. 2. Cf. Starck, t. c., p. 4.] .

G 2 = Codex bibliothecae Nationalis Parisiensis graecus 520, membraneus, saec. X – XI exaratus [Catal. Gr. Paris., p. 12 – 14.] . Homiliarum et Passionum collectio. Fol. 161 – 69: Μαρτύριον τοῦ ἁγίου καὶ ἐνδόξου μεγαλομάρτυρος Θεοδώρου, primo sabbato ieiuniorum legendum.

G 3 = Codex bibliothecae Vaticanae Barberinus III. 37 (nunc graec. 118), membraneus, saec. XII ab italo-graeco exaratus [Anal. Boll., t. XIX, p. 82 – 84.] . Vitarum sanctorum delectus, inter quas, fol. 108 – 112v: Μαρτύριον τοῦ ἁγίου μεγαλομάρτυρος Θεοδώρου τοῦ τύρονος.

G 4 = Codex bibliothecae Angelicae graecus 106, fragmentis codicum membraneorum constans [Pio Franchi de' Cavalieri, in Studi italiani di filologia classica, t. IV (1896), p. 142 – 42. Cf. Starck, t. c., p. 7 – 8.] , quorum primus erat saec. IX exaratus. Et quidem fol. 1 fragmentum praebet Passionis S. Theodori (τῆς μητρὸς τῶν θεῶν - ξύλῳ ἠσφαλισμένον, seu c. 6 – 8); fol. 2, fragmentum laudationis eiusdem auctore Chrysippo, de qua mox sermo erit.

G 5 = Codex bibliothecae Nationalis Parisiensis 1470, membraneus, anno 890 exaratus [Catal. Gr. Paris., p. 147 – 51.] . Menologium a mense maio ad augustum. Fol. 53 – 55v: Μαρτύριον τοῦ ἁγίου Θεοδώρου τοῦ τήρωνος.

G 6 = Codex bibliothecae Angelicae graecus 81, membraneus, saec. XII exaratus [G. Muccio, in Studi italiani di filologia classica, t. IV, p. 127 – 30; cf. Starck, t. c., p. 7.] . Collectio homiliarum et Vitarum sanctorum in qua haec tria sunt de S. Theodoro: Fol. 46 – 46v: Βίος καὶ ἀνατροφὴ τοῦ ἁγίου καὶ ἐνδόξου μάρτυρος Θεοδώρου, de quo infra. — Fol. 46v – 50: Μαρτύριον τοῦ ἁγίου μεγαλομάρτυρος Θεοδώρου τοῦ τύρωνοςFol. 50 – 51: Σημεῖον ἤτοι Θαῦμα γενόμενον παρὰ τοῦ μακαρίου καὶ ἁγίου μεγαλομάρτυρος Θεοδώρου Est haec narratio de colybis de qua infra.

Noti sunt praeterea codices Parisienses 1173 A, 1452, Vindobonenses theol. gr. 10, hist. gr. 3 et 61, Vaticani gr. 679, Ottobon. 92, Ambrosiani F. 144 sup., D. 92 sup. (fragmentum), Scorialensis Ω. II. 10, Brixiensis Querinianus gr. A. III. 3, Bodleianus Miscell. graec. 229, Hierosolymitanus S. Sepulchri gr. 1, Athous Φιλοθέου 113 [Starck, t. c., p. 2 – 11; Ehrhard in Byzantinische Zeitschrift, t. XXII, p. 178.] .

[6] [a nobis iterum edenda] Selectis nostris testibus ita usi sumus ut codicis G1 lectionem accurate exhiberemus, aliorum vero lectiones ad oram paginae infimam reicerentur, nisi ubi ille manifesto erraverat. Recte quidem H. Starck duas codicum classes A, B constituit, quarum prior, praeter nostros G4, 5, 6, Parisiensem gr. 1173 A complectitur; altera nostros G 1, 2, et insuper Vindobonenses tres, Parisinum gr. 1452 et Vaticanum gr. 679. Et quidem codices A multis in locis primigeniam phrasim melius servasse non negaverim; eo tamen vitio laborant quod notabili interpolatione foedantur a qua codices nostri B immunes sunt. Nam inter cap. 1 et 2 historiam de occiso dracone inserunt.

[7] [nullam meretur fidem.] Si nulla fere antiquae Passioni, cuius vestigia servavit Nysseniana oratio, fides habenda est, multo minor huic nostrae concedenda erit, quae non ex illa sola sed et ex aliis quae de S. Theodoro nihil prorsus referunt misere conglutinata est. Narrationis primigeniae compaginem utique servavit, sed verbis et factis prorsus alienis eam vestivit hagiographus. Ita, verbi gratia, S. Theodorum, qui diis sacrificare renuerat, nunc etiam militiam detrectantem ostendit. Haec et alia ex Passione Theagenis, quae est de tirone contumaci, accepta sunt, quomodo et tota de Theodori vivicomburii narratio ex Passione Polycarpi impudenter exscripta est. Sunt et alia quae cum Passione Ariadnae et maxime cum Passione Nestoris ita concordant, ut vel ex iis ipsis vel certe ex affinibus desumpta libellis censeantur. Haec, quae suo loco distinctius notabimus, nunc paucis indicasse sufficiat [Rem obiter tetigimus in Les légendes grecques des saints militaires, pp. 21, 23, 25; pertractavit P. Franchi de' Cavalieri in Studi e Testi, t. XXII (1909), p. 91 – 107, Theagenis Passione latina tantum usus, cuius graecam paulo postea protulit, Studi e Testi, t. XXIV, p. 179 – 85.] . Sane haud minus contemnendae litterae quam vetustae, cum easdem in suos usus traxerit Chrysippus, presbyter Hierosolymitanus, quem anno 478 obiisse constat [Infra, § 2.] .

[8] [Eiusdem versio latina.] A latinis non minus quam a graecis lecta est Passio S. Theodori. Versio antiqua, saepius retractata [BHL. 8077.] ut moris est, innumeris paene in codicibus habetur, ideoque non facile neglegenda. En tibi codices quos selegimus.

L 1 = Codex bibliothecae Capituli Veronensis 94, membraneus, lineis plenis saec. IX/X exaratus. Fol. 34 – 39v: Passio S. Theodori, V idus novembris legenda.

L 2 = Codex basilicae S. Petri in Vaticano A 5, membraneus, saec. XI exaratus [Catal. Lat. Rom., p. 15.] . Fol. 90v – 94: Passio S. Theodori. Solus ex nostris rectam habet lectionem (c. 3) templum deorum Matris quam ceteri in templum Martis commutant.

L 3 = Codex bibliothecae Vallicellanae XIX, membraneus, manu beneventana saec. XI – XII exaratus [Catal. Lat. Rom., p. 358.] . Fol. 145 – 48: Passio S. Theodori martryris.

L 4 = Codex bibliothecae Regiae Bruxellensis 7461, qui fuit olim monasterii Valcellensis, dein Bollandianus P. 160, membraneus, saec. XIII exaratus [Catal. Lat. Brux., p. 13 – 19.] . Fol. 44 – 48: Passio S. Theodori martyris.

[Altera versio.] Exstat versio latina Passionis S. Theodori ex alio graeco exemplari reddita, quam codex Cassinensis 117, saec. XI, suppeditavit [BHL. 8078.] . Eadem fere quae superior, nunc brevius nunc latius persequitur. Neutra autem victoriam de dracone reportatam commemorat.

[9] [Passionis S. Theodori Metaphrasticae] In menologio Metaphrastico mensis februarii ad diem 7 legitur Passio S. Theodori ducis (BHG. 1752), ad diem vero 17 Passio S. Theodori tironis (BHG. 1763), ea ratione ut draconis occisio nunc in priore tantum, nunc in altera, nunc in utraque, iisdem plane verbis narretur [Cf. Synopsis Metaphrastica, in BHG., p. 289.] . Hinc bipartito dividuntur codices quos adhibere visum est.

M 1 = Codex bibliothecae Nationalis Parisiensis graec. 1500, membraneus, saec. XII exaratus [Catal. Gr. Paris., p. 188.] . Fol. 128 – 39: Μαρτύριον τοῦ ἁγίου μεγαλομάρτυροσ Θεοδώρου τοῦ τήρωνοσ.

M 2 = Codex bibliothecae Nationalis Parisiensis graec. 1450, membraneus, saec. XI exaratus [Ibid., p. 114.] . Fol. 168v – 79v: Μαρτύριον τοῦ ἁγίου καὶ ἐνδόξου μεγαλομάρτυρος Θεοδώρου τοῦ τήρωνος.

M 3 = Codex bibliothecae Nationalis Parisiensis graec. 789, membraneus, saec. XI exaratus [Ibid., p. 42.] . Pag. 327 – 49: Μαρτύριον τοῦ ἁγίου καί ἐνδόξου μεγαλομάρτυρος Θεοδώρου τοῦ τήρωνος. Codicum M2, M3 lectiones accepi a v. d. Anschario Jacob.

M 4 = Codex bibliothecae S. Synodi Mosquensis 377, membraneus, saec. XI exaratus [Vladimir, Sistematičeskoe opisanie rukopisej Moskovskoj Sinodalnoj biblioteki, p. 566.] . Passionem S. Theodori tironis, quae legitur fol. 158 – 69, cum editione nostra BHG. 1763 contulit vir cl. B. B. Latysev [Bulletin de l' Académie des Sciences de Saint-Pétersburg, VIe série, t. V (1911), p. 496 – 98.] , ciusque lectiones in apparatu nostro posuimus.

N 1 = Codex bibliothecae Nationalis Parisiensis graec. 1529, membraneus, saec. XII exaratus [Catal. Gr. Paris., p. 225.] . Fol. 107 – 115: Μαρτύριον τοῦ ἁγίου καὶ ἐνδόξου μεγαλομάρτυρος Θεοδώρου τοῦ τήρωνος. Contulit v. d. Anscharius Jacob.

N 2 = Codex bibliothecae Musei Britannici Add. 36589, membraneus, saec. XII exaratus [Catal. Gr. Germ., p. 273.] . Fol. 128 – 34: Μαρτύριον τοῦ ἁγίου μεγαλομάρτυρος Θεοδώρου τοῦ τήρωνος.

[fontes.] Codices M integram referunt de S. Theodoro commentationem, quae trifariam dividitur: pugna cum dracone; sancti martyris passio; miraculum de colybis. In codicibus N, qui et proprias habent lectiones, prima pars omittitur. Passio autem etsi non verbis, re tamen convenit cum BHG. 1761, miraculum vero cum BHG. 1768, de quo suo loco dicemus.

[Metaphrasis contracta.] Edita est ex codice Mosquensi 376 Passio S. Theodori tironis quae ipsis libelli BHG. 1763 verbis exorditur, neque rebus narratis dissimilis est; multo tamen contractior est et ad Passionum ἐν συντόμῳ genus pertinet quibus totus ille codex repletus est [B. Latyšev, Menologii anonymi Byzantini saec. X quae supersunt (Petropoli, 1911), p. 86 – 92.] .

[10] [Nicetae Paphlagonis] S. Theodori tironis Passionem ad normam libelli BHG. 1761 non interpolati, paucis enarrat, in laudatione S. Theodori ducis, Nicetas ille Paphlago, qui nunc hoc solo cognomine τοῦ Παφλαγόνος, aliis locis δούλου Ἰησοῦ Χριστοῦ τοῦ φιλοσόφου [Infra, p. 14.] , vel τοῦ καὶ Δαυΐδ, δούλου δὲ Ἰησοῦ Χριστοῦ, τοῦ φιλοσόφου [Ap. Krumbacher, Der heilige Georg, p. 181.] , vel ἀρχιεπισκόπου Παφλαγονίας [Infra, p. 11.] , vel etiam φιλοσόφου ἐπισκόπου Δαδύβρων [Ap. Allatium, Diatriba de Nicetis, in P. G., t. CV, p. 14; cf. p. 577.] vocabulo nuncupatur. Sitne ille ipse qui Nicetas Magister dicitur, in medio nunc relinquimus [Krumbacher, t. c., p. 186. Est et Nicetas patricius et quaestor, qui Vitam S. Andreae Cretensis scripsit BHG. 113. Hunc cum Niceta magistro unum esse censet Chr. Loparev, in Vizantijskij Vremennik, t. IV, p. 346.] . Omnibus consentientibus, floruit Nicetas Paphlago saec. IX exeunte; ad annum saltem 912 vitam protraxisse certum est cum habeatur Vita S. Iohannis Chrysostomi παρὰ τοῦ μακαρίου καὶ ἁγίου Νικήτα, δούλου Ἰησοῦ Χριστοῦ τοῦ φιλοσόφου, ὃν (βίον) ἀπέστειλε Κωνσταντίνῳ τῷ βασιλεῖ προτραπεὶς παρ᾽ αὐτοῦ συντάξαι [Ap. Krumbacher, t. c., p. 183, e codice monasterii τῶν Βλαταίων Thessalonicae.] . Inter plurima quae reliquit scripta [Quae edita sunt magnam partem collecta reperies in P. G., t. CV, p. 1 – 842.] , multae sunt martyrum et sanctorum laudationes [BHG. p. 296. Adde laudationem S. Nicolai (cf. Anrich, Hagios Nikolaos, t. II, p. 163) et alias nondum editas.] quarum nonnullae editorem exspectant. [laudatio S. Theodori ducis.] Operae pretium erit eam proferre quam de altero Theodoro conscripsit, quoniam et ea complet quae de stratelate maiores nostri collegerunt, et de tirone nonnulla tangit quae scitu utilia sunt. E codicibus quibus laudatio tradita est hosce seligere visum est.

1 = Codex bibliothecae Nationalis Parisiensis graec. 1180, membraneus, saec. X exaratus. Totus fere constat Nicetae Paphlagonis orationibus de sanctis [Catal. Gr. Paris., p. 80.] . Fol. 183v – 92: Νικήτα τοῦ Παφλαγόνος ἐγκώμιον εἰς τὸν μεγαλομάρτυρα Θεόδωον τὸν στρατηλάτην. Huius codicis lectiones nisi certo falsas accurate expressimus, ceteris ad calcem paginae reiectis.

2 = Codex bibliothecae Nationalis Parisiensis graec. 757, membraneus, saec. XI exaratus [Catal. Gr. Paris., p. 28.] . Inter varias homilias una est, fol. 105v – 123: Νικήτα δούλου Ἰησοῦ Χριστοῦ τοῦ φιλοσόφου ἐγκώμιον εἰς τὸν ἅγιον μεγαλομάρτυρα Θεόδωρον.

3 = Codex bibliothecae Nationalis Parisiensis graec. 1452, membraneus, saec. X exaratus [Catal. Gr. Paris., p. 118.] . Menologium Februarii in quo, ad diem 7, Passioni S. Theodori ducis BHG. 1750 subiungitur. fol. 48v – 57: Ἐγκώμιον εἰς τὸν ἅγιον μεγαλομάρτυρα Θεόδωρον τὸν στρατηλάτην Νικήτα δούλου Ἰησοῦ Χριστοῦ τοῦ Φιλοσόφου.

4 = Codex bibliothecae Vaticanae graec. 1246, membraneus, saec. XIII exaratus [Catal. Gr. Vatic., p. 120.] . Martyrum Passiones et homiliae quarum est fol. 86 – 91: Τοῦ μακαρίτου καὶ ὁσιωτάτου πατρὸσ ἡμῶν Νικήτα ἀρχιεπισκόπου Παφλαγονίας ἐγκώμιον εἰς τὸν ἅγιον μεγαλομάρτυρα τοῦ Χριστοῦ Θεόδωρον.

5 = Codex bibliothecae Vaticanae Palat. 4, membraneus, saec. XII exaratus [Catal. Gr. Vatic., p. 203.] . Variae sanctorum Vitae et fol. 130 – 43: Νικήτα τοῦ μακαριωτάτου ἐγκώμιον εἰσ τὸν ἅγιον μεγαλομάρτυρα Θεόδωρον.

6 = Codex bibliothecae Vallicellanae B. 34, saec. XII exaratus [Martini, Catalogo di manoscritti greci esistenti nelle biblioteche italiane, t. II, p. 14.] . Variae sanctorum Vitae et orationes, quarum fol. 138v – 47: Νικήτα τοῦ μακαριωτάτου Παφλαγόνος ἐγκὼμιον εἰς τὸν ἅγιον μεγαλομάρτυρα τοῦ Χριστοῦ Θεόδωρον. Sententias non paucas omisit librarius, quas postea corrector in margine restituit. Sola capita 1 – 6, 12 – 13 speciminis gratia contulimus.

§ II. De vita S. Theodori.

[11] [De Vita] De martyribus, sanctissimis et fortissimis viris, nihil praeter ultimum certamen compertum haberi, [et educatione S. Theodori] aegre tulerunt quotquot eorum memoriam impense coluerunt, et vulgus certe sibi enarrari postulabat quo loco orti, quibus parentibus, quibus magistris eruditi essent, quid tandem gessissent antequam in palaestram vocati fidem sanguine suo confirmarent. De his, quae Deo soli plerumque nota sunt, cuicumque percontanti respondere hagiographi se promptos offerunt, et “vitam ante martyrium” conscribere qualem iam Pionius aliquis de S. Polycarpo dictaverat [BHG. 1561.] . De S. Theodoro tum puero, tum adulescente multa narrarunt quae nec vera nec verisimilia sunt, a nobis tamen non neglegenda. Et primo quidem ab anonymo conscriptus est libellus, Βίος καὶ ἀνατροφή, quem rectius epistulam vocites, cum hisce verbis concludatur: τῇ σῇ τελειότητι τὰ προκείμενα γέγραφα, quae litterarum commercium indicare videntur. Porro haec narrat anonymus. Patrem Erythraeum nomine, matrem Polyxenam habuit Theodorus. Hac vero immature mortua, puer a patre nutritus est sorbitione hordeacea cum melle permista, quam gutti ope hauriebat. A Proclo educatus, et militiae adscriptus ab Helladio caelestia amplecti suadetur. Militum aliquot invidia proditus, diis τῇ τε Ῥέᾳ καὶ τῷ Ἄρει sacrificium offerre iubetur, cumque id se facturum negaret, in carcerem conicitur, torquetur et flammis tandem consumitur, in civitate Amasia, ubi et tumulo conditur. De reliquiis altercantur cum Amasenis Euchaïtenses, qui sancti ipsius mandatum obtendunt. Qualis fuerit iurgii exitus, scriptor se ignorare mentitur. Mentitur, inquam, nam S. Theodorum in Euchaïtis quiescere nemo ignorabat.

[12] [codices.] Libellum quattuor in codicibus nacti sumus.

1 = Codex bibliothecae Nationalis Parisiensis graec. 499, saec. XI, de quo iam dictum est [Supra, p. 11, n. 2.] .

2 = Codex bibliothecae Angelicae 81, membraneus, saec. XII exaratus, de quo etiam diximus [Supra, p. 11.] .

3 = Codex Brixianus bibliothecae Querinianae A. III. 3, chartaceus, saec. XVI exaratus [E. Martini, Catalogo di manoscritti greci esistenti nelle biblioteche italiane, t. I, p. 225.] . Collectio homiliarum et Vitarum sanctorum, de qua uberius postea. Fol. 243 – 43v legitur Βίος καὶ ἀνατροφὴ τοῦ ἁγίου μάρτυρος Θεοδώρου.

4 = Codex Oxoniensis bibliothecae Bodleianae Barocc. 238, membraneus, saec. XI [Catal. Gr. Germ., p. 319.] . Fol. 6v eadem narratio legitur imperfecta.

Solos codices 1, 2, 3 integros in edendo libello adhibuimus. Quo tempore quove loco conscriptus sit res ipsa minime prodit. Iam saec. XI lectum fuisse ex ipsa codicum aetate, paulo antiquiorem esse ex iis quae sequuntur efficitur.

[13] [Enecati draconis fabula] Sane mirum est ne verbo quidem ab anonymo attingi praecipuum illud trucidati draconis facinus, quae recentioribus veluti propria Theodori nota est [Les Passions grecques des saints militaires, p. 37 – 39; W. Hengstenberg, Der Drachenkampf des heiligen Theodor, in Oriens christianus, N. S., t. II, pp. 78 – 106, 241 – 80; t. III, p. 135 – 37.] . Porro rerum ordo postulat ut, antequam ad alia procedimus, quae fabulam illam spectant expediamus. Haud procul ab Euchaïtis immanis belua latitabat, quae cotidie a caverna sua egrediens transeuntes sive homines sive pecudes vorabat. Locum a saevissimo dracone liberare cupit Theodorus, et equo insidens proficiscitur. Pervenit autem ad pratum virescens, ignoransque eo ipso loco exspectare draconem, descendit ut ibi quiescat. Eusebia, pia mulier, videns eum dormientem, magno metu perculsa eum excitat utque cito abscedat hortatur. “Quis est timor, o mater, ait Theodorus, in hoc loco?” Rem breviter narrat mulier, quam procul stare iubet Theodorus; tum equum, quocum veluti cum homine colloquitur, ascendit, factoque crucis signaculo, draconem gladio percutit.

[14] [quae in Passione antiqua desideratur,] Fabellam tritissimam et simul antiquissimam, quae gesta Persei Andromedam liberantis quodammodo imitatur, et de sanctis compluribus narrata est, prorsus ignorarunt hagiographi qui S. Theodori Passionem primi conscripserunt. Deest enim in oratione Nysseniana, et in Passionem illam quam producimus sequiore aetate inserta est, quod patet ex optimis graecis codicibus, e latinis versionibus, e Chrysippo, qui saeculo V scripsit, e Niceta Paphlagone, ex ipso Metaphraste, qui victoriam de dracone nunc Theodoro duci, nunc tironi assignat. Ceterum quam inscite inducta fuerit, legentibus statim manifestum est, cum ordinem narrationis vix auspicatae interrumpat. Saeculo circiter nono id fieri coepisse nobis probabile est. Nullum antiquiorem rei testem habemus codice Parisino 1470. Non tamen tunc primum, id est anno 890, id factum est. Historia enim contracta ibi exhibetur, ex alia fusiore qualis infra producitur ope codicis bibliothecae Angelicae 81, totis verbis ex Passione Theodori ducis BHG. 1750 deprompta.

[15] [proprio etiam libello] Exstat praeterea commentarius, a Passione seiunctus, Θαῦμα καὶ διήγησις, quo Theodori conflictus alia prorsus ratione exponitur. Quippe non Euchaïtis, Eusebia spectante res agitur, sed in Utopia, regnante Samuele vel Saule, eo consilio ut mater Theodori, a dracone capta liberetur, et aquae, cuius accessum belua prohibebat, usus incolis reddatur. Cum Saracenis primum bellum feliciter gesserat Theodorus; post devictum draconem martyrium subit, vel, ut aliis placet, in pace quiescit. Quotquot enim miraculum περὶ τῆς μητρὸς exscripserunt, suo ingenio indulserunt, et quae libuit addiderunt, detraxerunt, immutarunt. Ridiculum commentum, inconditum, portentosum, infimae plebis ingenio accommodatum, quod non sine fastidio legentibus proponitur. Hosce codices inspeximus.

[saepius exscripto enarratur.] 1 = Codex Vindobonensis Hist. graec. 126, chartaceus, saec. XIV exaratus [Catal. Gr. Germ., p. 80.] . Inter varias sanctorum Vitas, S. Theodori ducis Passionem BHG. 1750 excipit, fol. 56 – 61v: Θαῦμα καὶ διήγησις τοῦ ἁγίου καὶ ἐνδόξου μεγαλομάρτυρος Θεοδώρου τοῦ τηρωνος, ex hoc ipso codice editum ab A. N. Veselovskij [BHG. 1766.] . Nos iterum contulimus.

2 = Codex bibliothecae Vaticanae graec. 1190, chartaceus, saec. XVI exaratus tribus tomis constans, plurima complectens hagiographica [Catal. Gr. Vatic., p. 102.] . Fol. 62 – 65: Θαῦμα τοῦ ἁγίου μεγαλομάρτυρος Θεοδώρου τοῦ τύρωνος περὶ τοῦ δεινοῦ δράκοντος. Omisso prologo, qui et in ceteris practer 1 deest, incipit: Ἐν ταᾶς ἡμέραις Σαοὺλ τοῦ βασιλέως εὑρέθη στρατιώτης ἐν τῇ ἀνατολικῇ χώρᾳ Ῥωμαίων.

3 = Codex bibliothecae Vaticanae graec. 1192, chartaceus, saec. XV exaratus [Catal. Gr. Vatic., p. 116.] . Varia hagiographica quorum fol. 112 – 18v: Θαῦμα τοῦ ἁγίου καὶ ἐνδόξου μάρτυρος Θεοδώρου τοῦ τύρωνος. Inc. Ἐν ταῖς ἡμέραις Σαοὺλ τοῦ βασιλέως ἐφάνη στρατιώτης εὐθαλὴς καὶ εὐμενής κτλ.

4 = Codex Athous, bibliothecae monasterii Δοχειαρίου 197, saec. XIV exaratus [A. Sigalas, Des Chrysippos von Jerusalem Enkomion auf den hl. Theodoros Teron, in Byzantinisches Archiv, Heft 7, Leipzig, 1921, p. 31.] Fol. 15 – 22v legitur Θαῦμα, quod iisdem verbis quibus 3 incipit, paulo tamen aliter explicit.

5 = Codex bibliothecae Nationalis Parisiensis graec. 1190, chartaceus, anno 1568 exaratus [Catal. Gr. Paris., p. 91.] . Inter Passiones et Vitas sanctorum legitur fol. 110 — 16v: Μαρτύριον τοῦ ἁγὶου ἐνδόξου καὶ μεγαλομάρτυρος Θεοδώρου τοῦ τύρωνος ὅτε ἡρπάγει μήτηρ αὐτοῦ ὐπὸ τοῦ δράκοντος, die 17 februarii legendum. De martyrio ne verbum quidem; inducimur autem statim in medias res, narrationis principio omisso. Ἥθ᾽ (εἶτα) οὕτως ἐκέλευσεν βασιλεὺς συναχθῆναι τοὺς ἄρχοντας τῆς πόλεως καὶ τοὺς (sic) μεγιστάσι πᾶσιν ἐν τῷ παλατίῳ ἔμπροσθεν αὐτοῦ. Ita autem absolvitur: Ἐξῆλθεν δὲ βασιλεὺς σὺν τῇ συγκλήτῳ αὐτοῦ εἰς ἀπάντησιν αὐτοῦ καὶ κατεφίλη αὐτόν. Καὶ κατέστησαν δὲ αὐτὸν εἰς τὴν προτέραν αὐτοῦ τάξιν· καὶ πάλιν τὰ τῶν ἐθνῶν πολέμια ἐνίκα. Μετὰ δὲ ταῦτα ἅγιος Θεόδωρος μετετέθη εἰς τὰς αἰωνίους μονὰς καὶ ἔμεινεν ἐν τῇ καλῇ ὁμολογίᾳ τοῦ Χριστοῦ. Καὶ πιστεύσας εἰλικρινῶς ἐξ ὅλης τῆς ψυχῆς καὶ καρδίας αὐτοῦ, ἔλαβεν στέφανον παρὰ κυρίου καὶ χάριν παρὰ Θεοῦ, δαιμόνια ἐκβάλλει, τυφλοὺς ὁρᾶν, κωφοῖς τοῦ ἀκούειν, ἀλάλους τοῦ λαλεῖν καὶ πᾶσιν ἰάματα χαριζόμενος. Τοῖς δὲ ἀναγινώσκουσιν αὐτοῦ τὴν τιμίαν καὶ ἁγίαν ζωὴν καὶ τὸν ἀγῶνα τοῦ μαρτυρίουEx praemissis autem intellegitur S. Theodorum morte necessaria exstinctum esse.

6 = Codex bibliothecae Nationalis Parisiensis graec. 395, chartaceus, saec. XVI exaratus [Catal. Gr. Paris., p. 5.] , miscellaneus. Fol. 83 – 93v: Θαῦμα τοῦ ἁγίου καὶ ἐνδόξου μεγαλομάρτυρος Θεοδώρου τοῦ τύρωνος. Inc. Ἐν τοῖς καιροῖς Σαοὺλ βασιλέως ἐγράφη στρατιώτης εὐμενὴς καὶ εὐτελης

7 = Codex bibliothecae Seminarii Patriarchalis Veneti, chartaceus, saec. XVI exaratus. Fol. 122v – 26v: Θαῦμα τοῦ ἁγίου καὶ ἐνδόξου μάρτυρος Θεοδώρου τοῦ τύρονος. Incipit fere ut codex 5, ita vero ultima Theodori fata enarrat: καὶ κατέστησεν (ὁ βασιλεὺς) εἰς τὴν προτέραν αὐτοῦ τιμήν· καὶ μετὰ ἑνὸς χρόνου ἐτελεύτησεν βασιλεύς· καὶ μετέστη δοῦλος τοῦ Θεοῦ Θεόδωρος (εἰς) τὴν καλὴν ὁμολογίαν, μέγιστα θαύματα ποιῶν, τύφλους ἐποίησεν βλέπειν et reliqua.

8 = Codex Musei Britannici Harley 5639, charlaceus, saec. XVI exaratus [Catal. Gr. Germ., p. 258.] . Miraculum de matre liberata acephalum et fine mutilum est, lingua admodum barbara conscriptum. Theodorum Euchaïta recessisse ibique obiisse nunc primum audimus: ἔλαβεν αὐτὸν βασιλεὺς μετὰ χαρὰς μεγάλης καὶ μετέστη ἀπὸ τῆς χόρας ταύτης καὶ εἰσῆλθεν ἐν Εὐχαἤτης καὶ ἔζησεν τὰ ἐπίλιπα ἔτι τῆς ζωῆς αὐτοῦ ἐν ἐρίνη καὶ ἔχει χάριν παρὰ Θεοῦ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, δαιμόνια ἀπελαύνη cet. Novum quoque est de Theodori memoria die 23 novembris: δώρισαι καὶ τοῖς πόθῳ ἐπιτελοῦσιν τὴν θεότιμον αὐτοῦ μνήμην μηνὶ νοεμβρίῳ εἰκόστῃ τρίτι, τὸ δὲ τέλος τῆς ἀθλίσεως αὐτοῦ τὸ πρῶτον σαββάτῳ τῆς ἁγίας τεσσαρακοστῆς.

[16] [Quo tempore excogitata fuerit.] Nimiae sunt codicum varietates quam ut de singulorum lectionibus colligendis notandisque cogitari possit. Quare commentarius de matre Theodori draconi erepta ex uno codice 1 edetur. Porro si utramque draconis fabellam expendas, recentiorem magisque expolitam eam censeas quae libellis Passionis innexa est, antiquiorem, diuque ore traditam, quae ab eisdem segregata prodiit. In hac enim Theodori consilium liberandae mulieris in caverna ad aquas inclusae, ut est in fabula antiquissima de Andromeda scopulo alligata et a ceto devoranda, dilucide apparet; ex illa autem tum captivae tum fluminis omne vestigium evanuit. Quandonam Theodori δρακοντοκτόνου coeperit historia circumferri non facile conicias. In Vita Beniamini, patriarchae Alexandrini, quae saeculo VII conscripta censetur, de dracone Euchaïtorum () obiter sermo est [E. Amélineau, in Journal Asiatique, 8e série, t. XII, p. 374. Cf. Anal. Boll., t. XXIX, p. 161.] , nulla tamen S. Theodori facta mentione, neque etiam mulieris beluae faucibus ereptae. Quaenam sint filiae viduae quas catenis alligatas draconi obiecisse feruntur Euchaïtenses, e fontibus nobis perviis non patescit. Fabulam Euchaïtis natam patrono loci aliquando adhaesisse credendum est. Quo circiter tempore, e Vita Beniamini non efficitur.

[17] [Commentarius armenius] Ut nunc ad eos redeamus qui S. Theodori Vitam ante martyrium composuerunt, de commentario armenio, qui inscriptus est de Amasia urbe et de nativitate S. Theodori paucis agendum est [BHO. 1171. Quae de S. Theodoro ab Armeniis circumferuntur, strictim persecutus est A. Andre, Der hl. Theodor von Amasia nach der Armenischen Legende, in Die Katholischen Missionen, 1891, p. 225 – 30.] . De codicibus tum armeniis tum hiberis in Analectis nostris dicturus est qui, omnibus adhibitis criticae artis subsidiis, libellum edet noster Paulus Peeters. Interim, versione latina quam ipse confecit equidem utor. Tripartita commentatio est primum de originibus civitatis Amasiae, dein de nativitate et pueritia Theodori, tandem de pugna cum dracone. Ita autem in codicibus clauditur: Haec est historia de condendae urbis Amasiae exordiis ac de sancto Theodoro. Passionem autem eius in Synaxario fac reperias atque legas. Descripsimus inventam hanc historiam ex eclogariis, qui stante Armeniorum regno exarati sunt. [de Amasia urbe] Quae de Amasia ab Alexandro macedone condita, a Mithridate munita, a Pompeio capta, de Phaedimo episcopo ab apostolo Andrea ordinato et Gregorium thaumaturgum ordinante feruntur, variis ex libris congesta sunt, ea ratione ut civitatis quae Theodori palaestra fuit, exordia illustrarentur. Tum ad persecutionis tempora delabitur anonymus scriptor: In quibus plurimi martyres facti sunt; alii vero complures ex fidelibus perterriti se occultarunt, promptam fidem secreto tenentes, quam iudices cognoscere non poterant; quin immo alios quos noverant, sibi ignoratos fingebant Nempe ab imperatoribus mandatum acceperant ut ne eos conquirerent, qui occulte fidem colerent, sed in eos tantum saevirent qui fortiori animo essent et ad certamen audacius procedentes imperatorum edicta daemonumque religiones palam contemnerent. Hoc tempore natus est beatus Theodorus, [et de S. Theodori nativitate,] e christianis parentibus, in Sabobe pago [Alias Saboue, Sabobeai, Saboube.] , qui sex milibus distat ab urbe Veris in Armenia secunda. Sicut memoriae proditum est in libris historiarum, mater eius moriens eum infantem reliquit. Educatus est a patre suo, qui eum, macerato frumento et farrata aqua pascebat. Postquam adolevit, iunioris aetatis virtutibus inclaruit sanctus atque integer in omnibus. [educatione,] Eodem frumento delectatus nullo alio cibo vescebatur. Hac ratione ad iuvenilem aetatem pervenit: pubes factus est prolixa barba, coma brevi et cincinnata, colore fusco, gravis aspectu, concelebrata virtute. Quem cum admirabilem viderent ac robustissimum, cupiebant eum inter aulae regiae milites conscribi. Sed hoc ille animum inducere non potuit: “Milito equidem, inquit, in caelesti exercitu domini mei Iesu Christi deorum Deo.” Quod cum fastidiose dictum existimarent, dimittentes eum, ei suaserunt ut sponte resipisceret: quippe intellegebant eum, si ad repugnandum adigerent, ilico sibi valide obstiturum eiusque defensionem sibi male cessuram esse.

[18] [pugna cum dracone,] Hoc tempore beatus Theodorus negotii cuiusdam causa transiit per suburbanam villam mulieris viduae nomine Eusebiae. Cum ferveret aestus, voluit requiescere in prato palustri villae Eusebiae huius, quae (villa) dicebatur Euchaïta; et alligato equo, recubuit sub arbuscularum umbra. Quem ex atrio domunculae suae conspicata Eusebia, passis manibus, exclamavit dicens: “Heus tu, eques! heus tu, eques! ne hoc loco moreris: prope est enim antrum validi draconis, qui hac hora exire solet et per pratum palustre circuire. Vide ne tu aut equus tuus aliquid mali patiamini. Surge potius et domunculam meam ingredere ut, lotis pedibus et sumpto cibo, requiescas per ardorem meridianum. Cum autem refrixerit aura, iter tuum persequeris.” Respondit beatus Theodorus et dixit: “Equidem, Dei mei auxilio confidens, invisibilem draconem non formido, nedum serpentem visibilem. Prodeat igitur, ut dixisti, et Christi nomine eum interficiam.” Pia vero mulier Eusebia cum eum Christi nomen proferentem audisset, intellexit eum esse fidei suae consortem, et gaudens ultro occurrit ei, apprehensumque rogavit ut inde in domum suam se conferret. Dum illa haec loquitur, ecce factus est motus violentissimus strepitusque draconis incedentis. Quem ilico animadvertens beata Eusebia validum clamorem edidit. Ingruit draco lato pectore longisque cervicibus ac terribili inconditoque cum stridore super equum se extulit. Tunc beatus Theodorus, cum invictissimae crucis Christi signo se signasset, draconis caput hasta feriit, uno ictu diffidit, illumque protinus interfecit. Qui provolutus inter arundines in margine aquarum cernentibus videbatur terribilis quasi trabes immanis magnitudinis.

[19] [zelo fidei christianae.] Exinde pia mulier Eusebia beatum Theodorum familiariter habere ac diligere coepit ut natum ex se filium. Beatus vero Theodorus suae fidei asseclas oppressos confirmare non intermisit, eosque docebat, propter nomen domini Iesu Christi, suo ipsius more fidem forti cum animo profiteri, ut adversariis invictam constantiam opponerent, in spe pietatis confidentes Christo Iesu Deo nostro, cui gloria in saecula saeculorum. Amen.

[20] [Orationis de vita, passione et miraculis S. Theodori] Libellum de pueritia et educatione S. Theodori etiam in suos usus convertit auctor prolixioris orationis qui eiusdem Vitam ab incunabulis ad martyrium usque persequitur, addito miraculorum delectu ab ipso post mortem patratorum. Legebatur illa in codice quem ferunt saec. X exaratum, et certe saec. XI ineunte recentior non erat. Fuit codex ille bibliothecae Regiae Taurinensis, signatus CXL, c. V. 32, membraneus, exitiali incendio anni 1904 absumptus, praecipuum de cultu S. Theodori monumentum, quippe qui totus de eo erat, ut e catalogo habetur [Pasini, Codices manuscripti bibliothecae regiae Taurinensis Athenaei, p. 235.] .

[in codicibus Taurinensi] Fol. 1: Βίος καὶ ἐκ παιδὸς ἀγωγὴ καὶ αὔξησις μαρτύριόν τε καὶ θαύματα ἐξαίσια τοῦ ἁγίου καὶ ἐνδόξου μεγαλομάρτυρος Θεοδώρου τοῦ τήρωνος = BHG. 1764.

Fol. 20: Miracula eiusdem, quae inc. Καὶ γυναικῶν κατὰ Θεὸν πόθος ἐφάπτεται καὶ τοῦτον μᾶλλον ὅτι καὶ ὑπόθερμος. Horum nullum videtur superesse exemplum.

Fol. 30: Ex Sophronii archiepiscopi Hierosolymitani (rectius Iohannis Moschi) Prato narratio miraculi eiusdem martyris. Inc. Ἀπὸ τεσσάρων βιβλίων (lege μιλίων) Δαμασκοῦ χωρίου (lege χωρίον) ἐστὶ λεγόμενον.

Fol. 32: Martyrium S. Theodori tironis. Inc. Ἡδύ τι καὶ θεῖον μαρτύριον (lege μαρτύρων) μνήμη. Nullam habemus S. Theodori Passionem quae his verbis exordiatur.

Fol. 49: Gregorii episcopi Nysseni encomium Theodori tironis = BHG. 1760.

Fol. 66: Martyrium eiusdem Theodori = BHG. 1763.

Fol. 49: Chrysippi presbyteri Hierosolymitani encomium Theodori, de quo mox fuse.

Fol. 142: Nectarii archiepiscopi Constantinopolitani narratio qua de caussa primo sabbato sancti ieiunii celebratur memoria sancti Theodori = BHG. 1768.

Fol. 163: Narratio miraculi a S. Theodoro patrati, quae inc. Πᾶσαι μὲν αἱ τῶν μαρτύρων τοῦ Χριστοῦ πανηγύρεις, ceterum ignota.

Fol. 177: Martyrium S. Theodori stratelati = BHG. 1751.

Fol. 203: Eiusdem martyrium = BHG. 1752.

[21] [et Vindobonensi,] Pessumdati testis damnum quodammodo compensat codex bibliothecae Caesareae Vindobonensis Theologicus 60, membraneus, cuius pars hagiographica etiam saec. XI exarata est [Catal. Gr. Germ., p. 6.] . De S. Theodoro haec nobis servavit:

1) Fol. 259 – 70: Βίος πρὸ τοῦ μαρτυρίου καὶ ἐκ παιδὸς ἀναγωγή τε καὶ αὔξησις καὶ θαύματα ἐξαίσια τοῦ ἁγίου καὶ πανενδόξου μεγαλομάρτυρος Θεοδώρου. Ope huius codicis Vitam primum edidimus [Les Légendes grecques des saints militaires, p. 183 – 201.] eoque solo superstite iterum proferemus.

2) Fol. 270 – 80v: Χρυσίππου πρεσβυτέρου Ἱεροσολύμων διήγησις τῶν παραδόξων θαυμάτων τοῦ ἁγίου καὶ πανενδόξου μεγαλομάρτυρος Θεοδώρου. Laudatio est de qua mox, martyrii narratione amputata et ad sola miracula redacta.

[22] [saeculo X conscriptae] Scripta est Vita Theodori ab homine cui tum civitas tum tota regio Euchaïtorum optime nota erant; quod multa demonstrant indicia, illud maxime quod de Eleutherio, τῷ μεγάλῳ, loquatur velut de τῆς πόλεως ἡμῶν ἐπισκόπῳ [Vita, c. 10.] . Non ante annum 934 opus aggressus est; narrat enim miraculum quod τῷ τεσσαρεσκαιδεκάτῳ ἔτει τῆς θεοφυλάκτου καὶ φιλοχρίστου βασιλείας Κωνσταντίνου, ἐν ἀρχῇ τῆς ἑβδόμης ἰνδικτιῶνος accidisse fertur [Vita, c. 12.] . Nullius quidem Constantini annus quartus decimus cum septima indictione concurrit; sed in eam incidit quartus decimus annus Romani Lecapeni, qui cum Constantino Porphyrogenito regnavit. Legamus proinde: τῷ τεσσαρεσκαιδεκάτῳ ἔτει τῆς θεοφυλάκτου καὶ φιλοχρίστου βασιλείας 〈Ῥωμανοῦ, εἰκοστῷ πρώτῳ〉 Κωνσταντίνου, ἐν ἀρχῇ τῆς ἑβδόμης ἰνδικτιῶνος, id est anno Christi 934. Quoniam de re non admodum recenti agitur, et codices habemus saec. XI ineuntis, saec. X iam provecto Vita Theodori scripta censenda est.

[23] [fontes.] Undique collecta sunt elementa quibus Theodori Vitam contexuit scriptor anonymus. Quaenam illi fuisset patria ex laudatione Nysseniana didicit; quomodo enutritus et educatus ex libello Βίος καὶ ἀνατροφή; qua ratione martyrium passus sit et draconem devicerit, ex Passione antiqua et hac interpolata; nonnulla etiam, si quid video, hausit ex Vita Eusebiae matronae, quam et Iohannes Mauropus prae manibus habuit [BHG. 632.] , nisi anonymum nostrum ille legerit. His libere usus est, nonnulla detraxit et plurima addidit quae ex Euchaïtensium traditione videtur accepisse, ut est historia fontis ad martyris vocem scaturientis [Vita, c. 3.] , et miracula, quae ad antiquitatem civitatis illustrandam nonnihil conferunt.

§ III. De miraculis S. Theodori.

[24] [Laudationis S. Theodori a. Chrysippo] Ut plana et perspicua sit de miraculis a S. Theodoro post mortem patratis tractatio, exordium sumendum est a laudatione quam conscripsit Chrysippus, presbyter Hierosolymitanus, quae et nuper edita est, ope unius codicis a Iohanne Phocylide [Νέα Σιών, t. XI (1911), p. 557 – 78.] , ope plurimorum ab Antonio Sigala [Des Chrysippos von Jerusalem Enkomion auf den hl. Theodoros Teron, Leipzig, 1921.] . Teste Cyrillo Scythopolitano, Chrysippus Cappadocia oriundus erat. Cum fratribus Cosma et Gabrielio in Syria educatus, in Palaestinam venit, et Hierosolymis cum iisdem inter primos S. Euthymii discipulos admissus est. Fuit primum laurae oeconomus, dein, anno 455, opera Eudociae, ordinatus est presbyter Sanctae Resurrectionis ubi Cosmas iam staurophylacis munere fungebatur. Hoc autem ad Scythopolitanam sedem anno 467 evecto, in eius locum suffectus est Chrysippus, qui in sanctae Crucis custodia duodecim annos sine querela ministravit, proindeque anno 479 obdormivit in Domino [BHG. 648, Analecta graeca, pp. 30, 45, 67, 75, 76. Vita Euthymii e codice integro iterum edita est in Νέα Σιών t. XI, XII. Quaecumque de Chrysippo notatu digna sunt collegerunt tum S. Vailhé in Revue de l'Orient chrétien, t. X (1905), p. 96 – 99, tum A. Sigalas, t. c., p. 2 – 16.] . Ab eodem Cyrillo veluti θαυμαστὸς συγγραφεὺς laudatur, qui multa scripta reliquerit: πολλὰ συγγράμματα κατέλιπε πάσης ἀποδοχῆς ἄξια [L. c., pp. 76, 67.] . Ex his pauca supersunt: 1° Sermo de Deipara, quem latine nondum graece habemus [Magna Bibliotheca veterum patrum, t. XII, 2, p. 668 – 74. Cf. Sigalas, p. 5 – 6.] ; 2° laudatio S. Michaelis archangeli, inedita [Anal. Boll., t. XIX, p. 88, n. 10.] ; 3° laudatio S. Iohannis Baptistae, quae latine edita est [BHG. 851.] , graece autem in codicibus compluribus legitur [Sigalas, t. c., p. 7 – 9.] ; 4° laudatio S. Theodori. In solo lemmate orationis de S. Michaele, presbyteri σταυροφύλακος nomen assumit; in ceteris πρεσβύτερος Ἱεροσολύμων nuncupatur. Si quid ex hisce inscriptionibus effici potest, intra annos 455 et 467 laudationem S. Theodori conscriptam esse merito conieceris.

[25] [multis codicibus traditae,] Traditum est Chrysippi opusculum codicibus non paucis, qui utinam omnes optimi et integri essent, in duas classes distribuendis.

A 1 = Codex bibliothecae Nationalis Parisiensis, graec. 1452, membraneus, saec. X exaratus [Catal. Gr. Paris., p. 118.] . Menologium februarii, in quo ad diem 17 legenda proponuntur, fol. 136 – 39: Ἄθλησις τοῦ ἁγίου καὶ ἐνδόξου μεγαλομάρτυρος Θεοδώρου = BHG. 1761. — Fol. 139 – 50: Χρυσίππου πρεσβυτέρου Ἱεροσολύμων ἐγκώμιον εἰς τὸν ἅγιον μεγαλομάρτυρα Θεόδωρον τὸν τήρωνα καὶ μερικὴ τῶν ἀπείρων αὐτοῦ θαύματων διήγησις.

A 2 = Codex bibliothecae Nationalis Parisiensis graec. 772, chartaceus, saec. XV exaratus [Catal. Gr. Paris., p. 36.] . Inter alia plurima haec habet de S. Theodoro, primo sabbato ieiuniorum legenda: fol. 127 – 39, Nectarii homilia = BHG. 1768; fol. 142v – 43, 134 – 42, Miracula S. Theodori, ultima dumtaxat pars libelli, ita disposita ut omisso lemmate, fol. 142v legatur θαῦμα ά; redeundum deinde ad fol. 134, ubi sub lemmate ἐκ τῶν θαυμάτων τοῦ ἁγίου μεγαλομάρτυρος Θεοδώρου, incipit θαῦμα β᾽, quod subsequuntur reliqua omnia.

A 3 = Codex bibliothecae Vindobonensis theol. graec. 60, de quo supra [P. 17, n. 21.] . Omissa sunt capita quibus S. Theodori passio enarratur.

A 4 = Codex bibliothecae Ambrosianae Mediolanensis D 92 sup., membraneus, italo-graecus, saec. XV exaratus [Martini-Bassi, Catalogus codicum graecorum bibliothecae Ambrosianae, t. I, p. 284.] . Fol. 236 legitur Passio S. Theodori = BHG. 1701, initio mutila; fol. 236 – 43: Θαύματα τοῦ ἁγίου Θεοδώρου, seu laudationis cc. 21 – 29. Ordo rerum nonnihil turbatus est. Etenim θαῦμα γ᾽ excipit a fol. 238 – 40v series θαυμάτων ε᾽-ια᾽; ; fol. 240v, θαῦμα δ᾽; fol. 241v – 43, D θαῦμα ιβ᾽ et reliqua [Sigalas, op. c., p. 24.] .

A 5 = Codex bibliothecae Ambrosianae Mediolanensis F. 144 sup., membraneus, saec. XII exaratus [Martini-Bassi, t. c., p. 444.] . Inter plurima hagiographica haec habet de S. Theodoro, fol. 149 – 51: Passio S. Theodori tironis = BHG. 1761; fol. 151 – 158: Miracula a. Chrysippo.

A 6 = Codex bibliothecae Angelicae 106, saec. IX exaratus, de quo supra diximus [Supra, p. 12, n. 5.] . Fragmentum, unius folii, quo haec sola pars libelli continetur: καὶ στεφάνου πολυφθεγγέσιν (sic) — λίθοις ταῦτα εἰς τὸ παρὸν ἐρῶ.

B 1 = Codex Hierosolymitanus bibliothecae Sancti Sepulchri 1, membraneus, saec. X exaratus [A. Papadopoulos-Kerameus Ἱεροσολυμιτικὴ βιβλιοθήκη, t. I, p. 1.] . Menologium februarii. Fol. 25 – 28: Μαρτύριον τοῦ μεγαλομάρτυρος Θεοδώρου = BHG. 1761. — Fol. 125v – 36: Χρυσίππου πρεσβυτέρου Ἱεροσολύμων ἐγκώμιον εἰς τὸν ἅγιον μεγαλομάρτυρα Θεόδωρον ἔτι δὲ καὶ τῶν αὐτοῦ θαυμάτων μερικὴ διήγησις. Hoc autem die 22 februarii legendum proponitur. Ex hoc codice laudationem primus edidit Iohannes Phocylides [Νέα Σιών, t. XI (1911), p. 557 – 78.] . Iterum contulit M. Karapiperis [Sigalas, t. c., p. 17.] ; editio ita emendata pro codice nobis fuit.

B 2 = Codex Genuensis bibliothecae Missionis Urbanae 34, membraneus, saec. XII exaratus. Menologium a februario ad maium. Fol. 36v – 47v: Μαρτύριον τοῦ ἁγίου καὶ ἐνδόξου μεγαλομάρτυρος τοῦ Χριστοῦ Θεοδώρου τοῦ τήρωνος = BHG. 1763, die 17 februarii legendum; — fol. 200 – 209: laudatio eiusdem auctore Chrysippo, principio mutila, inc.: ἐξαιτεῖ τὸν ὄνον ὡς εἰς βραχείαν ὁδοιπορίαν (Mirac. I).

B 3 = Codex Brixianus bibliothecae Querinianae graec. A. III. 3, chartaceus, saec. XVI [Martini, Catalogo di manoscritti greci esistenti nelle biblioteche italiane, t. I, p. 225.] . Inter alia plurima hagiographica haec habet de S. Theodoro. Fol. 217 – 20v: Μαρτύριον τοῦ ἁγίου Θεοδώρου τοῦ στρατηλάτου = BHG. 1750, die 8 februarii; — fol. 222 – 26: Μαρτύριον τοῦ ἁγίου καὶ ἐνδόξου μεγαλομάρτυρος Θεοδώρου τοῦ τύρωνος = BHG. 1761; — fol. 226v – 34: Θαῦμα περὶ τοῦ ἀπολέσαντος τὸν υἱὸν καὶ τὸν ὄνον. Est pars posterior laudationis Chrysippi, seu sola miraculorum series, non tamen integra. Desunt enim θαύματα ζ᾽-ια᾽, et inserta sunt inter α᾽ et β᾽ miracula tria, quae seorsum dabimus. Primum est (fol. 227v) de filio viduae a captivitate liberato. Alterum (fol. 228) lemma habet: Τὸ στρατιώτας παιδεύεις τῆς ἁρπαγῆς ἀπέχεσθαι, quod legitur in Menaeo, ad diem 17 februarii [Εἰς τὸν ἑσπερινόν, in tropario Τὴν θεοδώρητον χάριν.] estque de milite gladium sancto oblatum furto auferente. Tertium (fol. 228v) etiam cum lemmate: Μάταιον δρασμὸν ἐπέχεις οἰκετῶν [In Menaeo, l. c.] , de homine qui servum perdiderat. Fol. 228 scriptum est iterum ἕτερον θαῦμα, nullum tamen miraculum sequitur, sed adhortatio quaedam de ieiunio, oratione et eleemosyna. — Fol. 234 – 38v: Τοῦ ἁγίου Γρηγορίου ἐπισκόπου Νύσις ἐγκώμιον εἰς τὸν ἅγιον Θεόδωρον = BHG. 1760. — Fol. 238v – 42v: Χρυσίππου πρεσβυτέρου Ἱεροσολύμων ἐγκώμιον εἰς τὸν ἅγιον μεγαλομάρτυρα Θεόδωρον. Prior pars laudationis, quae hic des.: πρὸς τὸ τοῦ λόγου μέτρον ἐπιλεξάμενος τούτῳ παρέξομαι τὴν διήγησιν. — Fol. 243 – 43v: Βίος καὶ ἀνατροφὴ τοῦ ἁγίου μάρτυρος Θεοδώρου, de quo supra dictum est.

B 4 = Codex bibliothecae Nationalis Atheniensis 1050, maximam partem membraneus, et saec. XI exaratus. Homiliae et Vitae sanctorum. De S. Theodoro sunt: Pag. 201 – 215: Νεκταρίου ἀρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως διὴγησις δι᾽ ἣν αἰτίαν τὸ πρῶτον σάββατον τῶν ἁγίων νηστειῶν ἑορτάζομεν τὴν μνήμην τοῦ ἁγίου μεγαλομάρτυρος Θεοδώρου καὶ περὶ κρίσεως = BHG. 1768. — Pag. 215 – 27: Θαῦμα τοῦ ἁγίου καὶ ἐνδόξου μεγαλομάρτυρος Θεοδώρου. Pars laudationis a Chrysippo conscriptae, quae inc. τοιαῦτα μὲν τὰ ἐν τοῖς ἀγωνίσμασι. Foliis deficientibus multa desunt a medio miraculo primo ad finem usque quinti.

His addendus codex Taurinensis CXL, c. V. 32, quem periisse dolemus [Supra, n. 20.] .

[26] [ab Eustratio presbytero lectae,] Codices A 1, 3, 5, 6, B 1, 2, 3 contulimus, lectiones tamen A 6, B 3, ne apparatus nimium oneraretur, non notavimus. Addidimus tamen eas quae propriae sunt testi antiquissimo E, videlicet Eustratio, presbytero Magnae ecclesiae Constantinopolitanae, qui saec. VI floruit, et in Λόγῳ ἀνατρεπτικῷ excerpta profert e Chrysippo. Καλόν, οὖν, ita ille, ἀποδεῖξαι βραχέα τινὰ καὶ αὖθις, ἅπερ ἐξ ἐγγράφων ηὕραμεν περὶ τοῦ ἁγίου Θεοδώρου. Λέγει τοίνυν Χρύσιππος πρεσβύτερος Ἱεροσολύμων ἐν τῷ ἐγκωμίῳ τοῦ μάρτυρος τάδε· Ἀλλὰ τίς ἐξαγγεῖλαι ἱκανὸς καὶ τὰ ἐν παντοδαποῖς νοσήμασιν ἰάματα Sequuntur miracula VI et VII [L. Allatius, De utriusque ecclesiae occidentalis et orientalis perpetua in dogmate de Purgatorio consensione p. 508 – 513.] , quae legerat Eustratius in codice nostris A simillimo. De auctore nonnulla in sua Bibliotheca notavit Photius, meminitque Chrysippi eiusque in S. Theodorum sermonis, ita tamen inaccurate ut parum attente Eustratii tractatum legisse videatur [Cod. CLXXI, P. G., t. CIII, p. 500 – 501.] . Quod obiter notasse sufficiat.

[27] [duplex recensio] Quae sint mutuae codicum rationes, quo pacto in duas dispescantur familias, quae nobis sunt A et B, fuse ostendit A. Sigalas [Op. c., p. 31 – 49.] , ad quem ubi ex apparatu nostro res minus perspicua videatur, legentes amandamus. Testes B optimas et antiquas servasse lectiones recte vidit; egregii tamen non sunt, et nullus praeter unum B 1, integrum Chrysippum tradit. Recensionem A secundis curis ex prima fluxisse crediderim; aliena manu interpolatam esse mihi certum non est. Quandoquidem B quantum potuit assequi conatus est Sigalas, haud inutile erit de exhibendo A nos sollicitos esse, idque ea ratione ut A 1 accurate, etiam servatis propriis, quas habet, lectionibus exprimamus, aliorum varietatibus ad calcem reiectis.

[28] [et fontes.] Chrysippum Passione S. Theodori quae post Nyssenianam edita est usum esse primam laudationis partem legentibus manifestum est. Posterioris materiam seu miracula varia ab eo operose collectam esse, eo minus adducor ut credam quod, paucis exceptis, ea omnia similitudine quadam colligantur, et fere in rebus furto vel infelici casu ablatis versantur. Ni multum fallor, de S. Theodoro exstabat libellus Miraculorum, qualem habemus de S. Mena, de SS. Cosma et Damiano, de S. Thecla, de S. Artemio aliisque, illumque in usus suos convertit Chrysippus, rhetores plerosque imitatus quibus aliorum dicta elegantius proferendi studium praecipuum est. Huius libelli vestigia superesse certo affirmare non ausim. Sed consideratione dignus est fasciculus ille miraculorum decem qui in codicibus nonnullis habetur, quorum praecipui hi sunt:

[Libellus miraculorum.] M 1 = Codex bibliothecae Vaticanae 821, membraneus, saec. XI – XII exaratus [Cat. Gr. Vatic., p. 73.] . Inter Vitas et Passiones sanctorum, de S. Theodoro haec leguntur: Fol. 103 – 108v: Μαρτύριον τοῦ ἁγίου καὶ ἐνδόξου μεγαλομάρτυρος Θεοδώρου = BHG. 1750. — Fol. 108v – 116v: Νεκταρίου ἀρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως διήγησις… = BHG. 1768. — Fol. 116v – 20v: Θαῦμα περὶ τοῦ ἀνθρώπου ὃς ἐμισθώσατο τὴν ἑαυτοῦ ὄνον καὶ δέδωκεν τὸν ἑαυτοῦ υἱὸν πρὸς ὑπουργίαν τοῦ μεταστρέψαι τὴν ὄνον. Est hoc lemma primi miraculi, quod alia novem subsequuntur suo quodque lemmate instructa, quo narrationis materia exprimitur. Miracula ex iis sunt quae apud Chrysippum leguntur, scilicet 1 – 3, 5 – 7, 9, 12, 10, 11, brevius et phrasi plerumque simpliciore enarrata. E prolixiore scripto contracta videntur, non tamen e Chrysippiana laudatione, cum nonnulla referant quae ibi non leguntur. Notatu dignum est in Miraculo VIII, qui XII Chrysippi respondet, virum clarissimum, qui S. Theodoro aedes post incendium exstruxit, suo nomine Σταυράκιον (al. Σπαράκιον, lege Σφωράκιον) designari, et recte quidem. Sphoracius enim, qui fuit consul anno 452, novae S. Theodori ἐν τοῖς Σφωρακίου ecclesiae conditor fuit. Huius autem nomen reticet Chrysippus. Ab eo qui Chrysippum in epitomen redegit suppletum esse quis crediderit? A Chrysippo non ignoratum sed suppressum probabile est, quia id rhetorum moris fuit. Unum eundemque libellum Miraculorum S. Theodori uterque scriptor prae manibus habuerit.

Miracula e codice M 1, collato M 2, una cum Chrysippo edere visum est, eo tamen ordine ut Chrysippianis singula responderent, videlicet 1 – 7, 9, 10, 8.

M 2 = Codex bibliothecae Nationalis Parisiensis Coislin 121, chartaceus, anno 1343 exaratus [Cat. Gr. Paris., p. 294.] . hagiographicus, in quo inter alia plurima legitur fol. 107: Θαῦμα τοῦ ἁγίου μεγαλομάρτυρος Θεοδώρου, quod est primum apud Chrysippum et in codice M 1. Subsequuntur alia ad finem usque fol. 107v, unde ad fol. 105bis remittimur. Hoc autem lacerum est et pessumdatum, ita ut scriptura in locis non paucis madore deleta sit. Integra servata sunt θαύματα α᾽, β᾽, γ᾽, ε᾽, quibus singulis sua lemmata praescripta sunt; in ceteris nonnulla desunt, et θαῦμα ι᾽ in his verbis abrumpitur σκήλων ἐπιζητῶν οἰκετῶν|. Varietates mere orthographicas, quae plurimae sunt, praetermisimus.

[29] Ne quidpiam neglexisse videamur quo miracula S. Theodori illustrari possint, codices etiam adducimus minoris momenti, ut est Vaticanus 1572, membraneus, cuius ultima pars saec. XIV exarata esse videtur. [Aliae miraculorum] Post varias sanctorum Vitas et Passiones, haec habet de S. Theodoro: fol. 137v – 39: Ἄθλησις τοῦ ἁγίου μάρτυρος Θεοδώρου τοῦ στρατηλάτου. Incipit ut Passio BHG. 1750, sed multum contracta est. — Fol. 139 – 40: Μαρτύριον τοῦ ἁγίου Θεοδώρου τοῦ τήρονος, etiam contractum ex BHG. 1761. Sequuntur, fol. 140 – 42v, Miracula S. Theodori, arte coniuncta cum Passione, quae ita concluditur: ἐπιτελοῦσα καὶ τὴν μνήμην αὐτοῦ, εἰς δόξαν Θεοῦ παντοκράτορος. Et statim: Διὸ ἀρχὴν ποιήσω καὶ τῶν θαυμάτων αὐτοῦ, ἀνδρός τινος ἔχοντος ὄνον καὶ μειράκιον καὶ ἄλλου ἀνθρώπου αἰτησαμένου ἵνα πρὸς ὁλίγας ἡμέρας χαρίσηται αὐτὰ ἐσυνηχώρησεν λαβεῖν αὐτὸν καὶ τὸ μειράκιον καὶ τὸν ὄνον et reliqua. Quod estθαῦμαα᾽, ut in margine annotatum est, sed in epitomen redactum. Ita et β᾽: γυνή τις πενιχρὰ καὶ πτωχὴ ὄρνιν ἐξ ὧν ἔτρεφενDein γ᾽: Ἄνθρωπός τις ἀργυροπράτης ἀπώλεσεν δίσκον.. Haec et sequentia apud Chrysippum etiam leguntur, nunc eadem, nunc alia phrasi. Sequitur δ᾽: Μάχαιράν τις περικαλλῆapud Chrysippum θαῦμα ς᾽; ε᾽: τελουμένης οὖν αὐτῷ τῆς ἐτησίου μνήμηςChrysippi θαῦμα ζ᾽; ς᾽: Ἐν μιᾷ οὖν τῶν ἡμέρων πονηρῶν ἀνδρῶν σύστημαChrysippi θαῦμα η᾽; ζ᾽: Ἀνδρὸς ἐφίππου πρὸς τὸν ναὸν ἐλθόντος ἄνευ ὑπηρέτουChrysippi θαῦμα θ᾽; huic annectitur, nullo in margine numero apposito, miraculum ι᾽ Chrysippi: Ἄλλου τινὸς βοῦν ἀγομένουdein η᾽: Ἐμπρισμοῦ καταλαβόντος τὴν πόλινChrysippi θαῦμα ιβ᾽; sed solum hic habetur initium. Cetera desunt.

[30] [syllogae.] In codice Musei Britannici Addit. 25 881, chartaceo, saec. XVI exarato [Catal. Gr. Germ., p. 269.] , inter varia hagiographica legitur, fol. 283 – 86v: Ἐκ τῶν θαυμάτων τοῦ ἁγίου μεγαλομάρτυρος Θεοδώρου τοῦ τήρωνος. Tria afferuntur miracula: 1° Ἀνήρ τις πένης χρεωστῆ τινος πολὺ πλῆθος χρέους, Chrysippi θαῦμα ε᾽;Γυνή τις πτωχὴ γρᾶς (sic) ἔχων ὄρνην μίαν, Chrysippi θαῦμα β᾽;Ἀνήρ τις δεδωκός τινος πρεσβύτου τῆς γυναικὸσ αὐτοῦ τὴν κόσμησιν, Chrysippi θαῦμα δ᾽. Narrantur autem paraphrastice, lingua admodum incompta. Sintne a Chrysippo mutuata vel a libello antiquiore non liquet.

[31] [Miracula ab anonymo.] A Chrysippianis miraculis plane diversa sunt quae profert anonymus scriptor Vitae S. Theodori. Acta sunt ea in basilica vel in civitate Euchaïtensi, quae ope sancti martyris non semel a barbaris — Persas eos vocat hagiographus — liberata est [Supra, n. 21 – 23.] .

[32] [a Constantino Acropolita,] Constantinus Acropolita [Cf. M. Treu, Maximi monachi Planudae epistulae (Vratislaviae, 1890), p. 249.] , qui fuit magni logothetae Georgii Acropolitae (1220 – 1282) filius, et ipse magnus logotheta (1321), multa de sanctis scripta reliquit, quibus νέου μεταφράστου nomen sibi conscivit. Fusa oratione enarrat S. Theodori miraculum Constantinopoli patratum, estque de iuvene in captivitatem abducto cum multis aliis, quibus libertate donatis, ipse solus in carcere relinquitur. Theodorum invocat mater adulescentis, qui ab ipso Theodoro Constantinopolim reducitur. Narratio affinis est Chrysippi θαύματι α᾽; legitur autem in hisce codicibus:

1 = Codex bibliothecae Ambrosianae H. 81 sup., membraneus, saec. XIV exaratus. Βιβλίον δεύτερον operum Constantini Acropolitae [Martini-Bassi, Catalogus codicum graecorum bibliothecae Ambrosianae, t. I, p. 534.] . Fol. 47 – 53v: Ἀνάμνησις τοῦ τελεσθέντος ἐν ταύτῃ τῇ βασιλίδι τῶν πόλεων θαύματος παρὰ τοῦ περιβοήτου μάρτυρος Θεοδώρου τοῦ τήρωνος. Testem optimum secuti sumus, codicis 2 varietatibus ad oram paginae infimam reiectis.

2 = Codex bibliothecae Vaticanae graec. 1147, chartaceus, saec. XV – XVI exaratus [Catal. Gr. Vatic., p. 99.] . Inter varia hagiographica legitur fol. 53 – 59v: Ἀνάμνησις τοῦ τελεσθέντος θαύματος παρὰ τοῦ πανσόφου καὶ νέου μεταφράστου Κωνσταντίνου τοῦ Ἀκροπολιανοῦ (sic).

3 = Codex bibliothecae Vaticanae graec. 1816, chartaceus, saec. XV – XVI exaratus [Ibid., p. 171.] . Fol. 52 – 56, legitur eadem narratio, quam quidem cum ceteris contulimus, cuius tamen lectiones notare superfluum visum est.

4 = Codex bibliothecae Metochii S. Sepulchri, quae Constantinopoli est, 128, chartaceus, saec. XIV exaratus [A. Papadopoulos-Kerameus, Ἱεροσυλυμιτικὴ βιβλιοθήκη, t. IV, p. 111.] . Fol. 180v – 86: Ἀνάμνησις κτλ., quam non contulimus.

[33] [a Iohanne Eychaïtensi,] Libellis hactenus adductis et aliis qui fortasse latent usi sunt scriptores varii quos obiter recensere iuvat. Primus est Iohannes Mauropus, Euchaïtorum metropolita, qui orationi de commemoratione S. Theodori aestiva longum inseruit de sancti miraculis locum [BHG. 1771, 7 – 11.] . Hic strictim verbisque praegnantibus multa eiusdem θαυμάτων genera recenset, quae partim nobis nota sunt, partim etiam ita enuntiata ut rhetorice magis quam historice dicta videantur. Et illa quidem duplici promit ordine; primum eorum quae πολεμικὰ κατορθώματα vocat, et quibus egregius ille miles adversus barbaros variosque hostes populo suo opitulatus esse censetur; alterum est de beneficiis in pace concessis.

[34] [a Theodoro Pediasimo narrata,] Eosdem libellos legisse et hinc inde excerpsisse videtur Theodorus Pediasimus [Cf. Sigalas, t. c., p. 90 et passim. De Pediasimo K. Krumbacher, Geschichte der byzantinischen Literatur, p. 486; M. Treu, Theodori Pediasimi eiusque amicorum quae exstant (Postdam, 1899), p. 52 – 54.] , a quo saeculo XIV mediante scripta est ἔκθεσίς τινων θαυμάτων τῶν ἁγίων μεγάλων μαρτύρων καὶ θαυματουργῶν Θεοδώρων, qua referuntur miracula ab utroque Theodoro, duce nempe et tirone, in templo huic martyrum pari Serris dicato patrata. Primum est de filio piae matronae a captivitate reducto. Alia sunt quae Pediasimus sua fere aetate acta audivit. Quae omnia emendate edita a Maximiliano Treu [BHG. 1773.] , a P. N. Papageorgiu castigata [Byzantinische Zeitschrift, t. X (1901), p. 430.] , a nobis iteranda non videntur.

[35] [in tropario,] Nostris etiam collatis libellis perspicua fere redduntur, quae in canticis graecorum de miraculis S. Theodori efferuntur, maxime in tropario illo quod in vesperis festi S. Theodori tironis canitur [Menaea, ad diem 17 februarii.] : Τὴν θεοδώρητον χάριν τῶν θαυμάτων σου, μάρτυς Θεόδωρε, πᾶσιν ἐφαπλοῖς τοῖς πίστει σοι προστρέχουσι, δι᾽ ἧς εὐφημοῦμέν σε λέγοντες· Αἰχμαλώτους λυτροῦσαι, θεραπεύεις νοσοῦντας, πενομένους πλουτίζεις καὶ διασώζεις πλέοντας· μάταιον δρασμὸν ἐπέχεις οἰκετῶν καὶ ζημίας φανέρωσιν ποιεῖς τοῖς συληθεῖσιν, ἀθλητά· καὶ στρατιώτας παιδεύεις τῆς ἁρπαγῆς ἀπέχεσθαι· νηπίοις χαρίζῃ συμπαθῶς τὰ αἰτήματα· θερμὸς εὑρίσκῃ προστάτης τοῖς ἐπιτελοῦσι σου τὸ ἱερὸν μνημόσυνον· μεθ᾽ ὧν καὶ ἡμῖν, ἀθλητὰ ἱερώτατε, τοῖς ἀνυμνοῦσί σου τὸ μαρτύριον, αἴτησαι παρὰ Χριστοῦ τὸ μέγα ἔλεος [Supra, p. 18.] .

[36] [in contaciis Studitae cuiusdam] Editum est contacium, mense februario, die 7 canendum in laudem S. Theodori ducis, cum hac acrostichide: Τοῦ Στουδίτου [Pitra, Analecta Sacra, t. I, p. 361 – 65,] . De melodo, quis ille sit Studita, non vacat inquirere. Canticum S. Theodori tironis certamina praedicare ex octo primis strophis efficitur, quae Passionem BHG. 1761 sequuntur. In reliquis Theodorum, miraculorum fontem extollit: (θ᾽) μάρτυς ἐκεῖνος παῖς σὺν ἄλλοις ὃν αἰχμάλωτον εὗρες καὶ πεπραμένον καὶ χρηστευθεὶς συνεπέφερες εὐθὺς τῷ ἵππῳ λευκῷ, ἀλόγῳ, ᾧπερ ἐδρέψω, παραδοὺς τῷ οἰκείῳ γεννήτορι. (ι᾽) Ἴσος οὐδείς σοι τάχιον, μάρτυς, δεῖξαι δρόμους φευγόντων καὶ κλεπτόντων ὁρμάς, ἡνίκα τις ἐν εὐχῇ λάβῃ σε· ἄλλο γὰρ δρέπανον σὺ ἐπώφθης, ἑώρακε πάλαι Ζαχαρίας κατὰ κλεπτῶν· ἀπειλαῖς γὰρ ἀρρήτοις τούτους ἐκφοβῶν, ἐφάνης ἐν ἀμφοτέροις συμπαθὴς καὶ προστάτης θερμότατος. (ια᾽) λέξω ὀλίγα· πῶς ὄρνιν φαγὼν ἀπώλεσεν ἵππον κάλλιστον ὅμως δὲ μάρτυς Χριστοῦ ὑπάρχων πῶλον ἕτερον δίδως τῷ στρατιώτῃ. Σὺν τούτοις ἐρῶ τὸν δίσκον [Miraculum alterum de disco habetur in libello de miraculis S. Menae. BHG. 1258.] . — (ιβ᾽) τερπνὴν μάχαιραν εὗρε κειμένην καὶ ποθῆσαν παιδίον αὐτὴν ἐξηράνθη τὴν χεῖρα. (ιγ᾽) ὕστατον φόβον τῆς πυρκαιᾶς ὅπου ὤφθης συντρέχων καὶ σβεννύων αὐτήν. Quaenam illa sint miracula reperies in notis ad Chrysippum.

[37] [et pseudo-Romani relata.] Alterum habemus contacium sub acrostichi: τοῦ ταπεινοῦ Ῥωμανοῦ ψαλμὸς οὗτος, quod tamen ab harum litterarum peritis summo melodo abiudicatur [P. Maas, in Oriens christianus, N. S., t. II (1912), p. 48 – 63; W. Hengstenberg, Der Drachenkampf des heiligen Theodor, ibid., p. 86 – 89.] . Vitam Theodori πρὸ τοῦ μαρτυρίου legisse videtur huius carminis scriptor, non tamen Miracula Chrysippiana. Unum distincte affert, de imagine sancti martyris, non ita tamen ut in Vita Theodori exponitur; in reliquis verbis communibus utitur, quae de quovis sancto thaumaturgo adduci possunt: οἱ ἐν πτωχείᾳ δακνόμενοι σὲ μνήσκουσιν εὐεργέτην ὧν χρήζουσιν, καὶ σκέπην οἱ γυμνητεύοντες, ἔμποροι πορείαν, παιδείαν ἀπαίδευτοι, μεθοδῖται διδάσκαλον κτλ.

[38] Ad genus singulare miraculorum veniendum est, quibus S. Theodorus praesentem se ostendisse fertur. Notissimum illud est cuius annuam commemorationem agunt Graeci primo sabbato ieiuniorum, [Pseudo-Nectarii homilia de colybis.] seu miraculum de colybis; quod ita fere narrant. Anno 362 edixerat Iulianus apostata ut in urbe regia, prima ieiuniorum hebdomada, quicquid ciborum venale prostaret victimarum sanguine inquinaretur, eo consilio ut fame coacti christiani cibaria illa prohibita ederent. Cunctis autem eiusmodi cibis aversantibus, et fame urgente, Theodorus martyr ad patriarcham accessit, eique auctor fuit ut certum pulmenti genus, quod colyba Euchaitenses nuncupant, pauperibus suppeditaretur, et ita tyranni insidiae eluderentur. Hinc ille coactus est ut ab amentia desisteret, et institutum est ut huius diei, quo sanctus martyr opem plebi Dei tulerat, quotannis fieret commemoratio, qua colyba egentibus distribuerentur. Haec prolixe persequitur ille qui sub ementito nomine Nectarii archiepiscopi Constantinopolitani, homiliam conscripsit, multis in codicibus superstitem, hoc lemmate praefixo: Διήγησις δι᾽ ἣν αἰτίαν τῷ πρώτῳ σαββάτῳ τῶν ἁγίων νηστειῶν ἑορτάζομεν τὴν μνήμην τοῦ ἁγίου μεγαλομάρτυρος Θεοδώρου καὶ περὶ νηστείας καὶ ἐλεημοσύνης [BHG. 1768. Cf. Act. SS., Febr. t. I, p. 24.] . Germanam esse Nectarii orationem iam nemo contendit [Tillemont, Mémoires, t. V, p. 734.] nec dubium est totam illam narrationem merum esse commentum eo fine excogitatum ut usus vescendi colybis in festo S. Theodori ratio redderetur [De colybis habetur commentatio Romani Vassalli ap. Mai, Novae Patrum bibliothecae tomus X, 2 (Romae, 1905), p. 138 – 43; L. Petit, La grande controverse des colybes, in Échos d'Orient, t. II (1899), p. 321 – 31; P. Carolides, Bemerkungen zu den alten Kleinasiatischen Sprachen und Mythen (Strassburg, 1913), p. 150 – 53.] . Iulianum quidem refert Theodoretus [Hist. eccl., III, 15. Theodoretum cum pseudo-Nectario commiscuit Nicephorus Callistus, Hist. eccl., X, 12.] ea fraude usum fuisse ut, quae in foro prostarent, aqua lustrali polluerentur. At Antiochiae id actum est, non in urbe regia, nec aliter quam contemptu ab Antiochenis apostatae consilium elusum est, Apostoli mandatum sequentibus: quidquid in macello venditur comedite; nihil interrogantes propter conscientiam [I Cor. 10, 25.] .

[39] [Alia Philothei CPtani.] Quoniam pseudo-Nectarii homilia in omnium manibus est, aliam ineditam proferre consultius visum est, quae inter opera Philothei patriarchae Constantinopolitani († 1379) legitur [De Philothei operibus lege K. Krumbacher, Geschichte der byzantinischen Literatur, p. 107 – 109.] , et qua tria praeterea miracula referuntur a S. Theodoro patrata. Reperta autem est in hisce codicibus:

1 = Codex Monacensis graecus 275, chartaceus, saec. XVI exaratus [Catal. Gr. Germ., p. 117.] . Fol. 247 – 54: Λόλος διδασκαλικὸς εἰς τὸν μέγαν Θεόδωρον τὸν τύρωναν, legendus feria sexta primae hebdomadae ieiuniorum. Septimus est inter homilias, seu Διδασκαλίαι ἀπὸ διαφόρων ἐλλογίμων ἀνδρῶν συλλεγεῖσαι παρὰ κυροῦ Θεοπίλου Κωνσταντινουπόλεως τοῦ Καλεκᾶ [Hardt, Catalogus codicum manuscriptorum bibliothecae regiae Bavaricae, t. III, p. 140.] . In ceteris autem codicibus quibus eadem “doctrinarum” series continetur, non Theophilo sed Philotheo ascribuntur. 2 = Codex bibliothecae Nationalis Neapolitanae II. B. 30, chartaceus, foliorum 471, saec. XV exaratus [Anal. Boll., t. XXI, p. 384.] . Fol. 65v – 77: Λόγος διδασκαλικός, eodem ordine inter homilias τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸσ ἡμῶν Φιλοθέου ἀρχιεπισκόπου. Quod codicem Bruxellis per otium evolvere potuimus, Aemygdii Martini, viri clarissimi, bibliothecae praefecti, benevolentiae debemus.

3 = Codex Brixianus bibliothecae Querinianae graec. A. III. 3, de quo dictum est supra [P. 18.] . Oratio non promitur integra, deestque initium mere paraeneticum et Miraculum de colybis. Alia vero Miracula tria, quae leguntur fol. 227v, 228, 228v inserta sunt in laudatione Chrysippi, cum ultima orationis parte quae hortatoria est; nihilominus cum lemmate: Ἕτερον θαῦμα inducitur.

4 = Codex bibliothecae S. Marci Venetiarum Nanianus graec. 119, pag. 280, saec. XVI exaratus [[Mingarelli], Graeci codices manuscripti apud Nanios (Bononiae, 1784), p. 245.] , continens Philothei homilias et fol. 42v – 51, idem λόγος διδασκαλικός. In codice Naniano 118, etiam saec. XVI, eadem series sub Philothei itidem nomine habetur; casu tamen deest homilia primo sabbato quadragesimae legenda.

5 = Codex monasterii τοῦ Λειμῶνος in insula Lesbo 2, chartaceus, saec. XV exaratus [A. Papadopoulos-Kerameus, Μαυρογορδάτειος βιβλιοθήκη (Constantinopoli, 1884), p. 19.] . Fol. 117v – 22: Εἰς τὸ θαῦμα τοῦ ἁγίου Θεοδώρου περὶ τῶν κολύβων. Sequuntur fol. 122: ἕτερον θαῦμα τὸ λέγον ἐν τῷ τροπαρίῳ τοῦ ἁγίου· τοὺς στρατιώτας παιδεύεις τῆς ἁρπαγῆς ἀπέχεσθαι, dein fol. 122v: θαῦμα τὸ λέγον ἐν τῷ τροπαρίῳ τοῦ ἁγίου· μάταιον δρασμὸν ἐπέχεις οἰκετῶν. De tropario diximus n. 35. Deest ergo Miraculum de filio viduae.

Codices 1, 2, 3 contulimus, variantesque lectiones, praeter tritissimas illas ex vocalium confusione ortas, notavimus. Multa quae vulgaris linguae rationem spectant, prout in codicibus legebantur, expressimus, nec emendatricem manum requirere visa sunt.

[40] [De iisdem prosa narratio] In codice bibliothecae Angelicae graec. 81, de quo non semel dictum est [Supra, p. 12.] , legitur, fol. 50 – 51: Σημεῖον ἤτοι θαῦμα γενόμενον παρὰ τοῦ μακαρίου καὶ ἁγίου μεγαλομάρτυρος Θεοδώρου τοῦ τήρωνος περί τινι λόγῳ ἐπιτελοῦμεν ἡμεῖς οἱ χριστιανοὶ τὸ πρῶτον σάββατον ὑπὲρ τῶν μνημονευθέντων κολύβων τῶν ἁγίων νηστειῶν. Incipit narratio Ἀκούσατε, πατέρες καὶ ἀδελφοί, λόγον περὶ ταύτης τῆς ὑποθέσεως. δυσσεβὴς καὶ παπάνομος Ἰουλιανὸς παραβάτης, desinit vero: τὰς ἐντολὰς αὐτοῦ φυλάττοντες καταξιωθῶμεν τυχεῖν τῶν αἰωνίων ἀγαθῶν ἀμήν. Post ea quae attulimus nihil hoc libello continetur quod lectu dignum sit, nec propterea quicquam ex eo excerpsimus. [et carmen.] Non ita de carmine anonymo quod nobis servaverunt codex Monacensis graecus 564, chartaceus, saec. XIV exaratus [Catal. Gr. Germ., p. 141.] , et Erlangensis 91 qui e Monacensi a I. B. Steinheil exscriptus est [Ibid., p. 144.] : Εἰς τὸν ἅγιον Θεόδωρον ἐπὶ τῷ θαύματι τῶν κολύβων, quodque edidit G. Wernsdorf [BHG. 1769.] . Monachum Constantinopolitanum latinis infensum, saec. XIII currente, anno circiter 1233, quando maxime fervebat controversia de pane azymo, hosce versiculos scripsisse verisimilis coniectura est [Wernsdorf, Manuelis Philae Carmina graeca (Lipsiae, 1768), p. 9 – 11.] .

[41] [De Valentis imperatoris obitu.] Hisce sequioris aetatis graecorum commentis multo antiquior est narratio miraculi SS. Sergii et Theodori quae Fausti Byzantii libro IV, c. X inserta est; scripsit autem ille saec. V ineunte [De his P. Peeters, in Revue des Études arméniennes, t. I (1920), p. 15 – 33, et maxime Anal. Boll., t. XXXIX, p. 65 – 88.] . Res est de sophista, a Valente imperatore arcessito, qui, dum in memoria S. Theclae pernoctabat ianuas reserari ingentemque martyrum coetum a Thecla exceptum conspexit. Hi postquam de orthodoxorum angustiis conquesti sunt, haec verba protulerunt: “Surgamus igitur et duos e nobis mittamus qui malefactorem istum Valentem e vivis sublatum eant.” Missi autem sunt Sergius et Theodorus. Altera autem nocte sanctorum coetus iterum congregatus est, audivitque sophista Sergium et Theodorum a missione reduces, operis peracti rationem reddentes, Valentem scilicet veritatis hostem se interfecisse. Post tres dies fama comprobatum est imperatorem obiisse [Anal. Boll., t. c., p. 70 – 73, ubi Faustum armenium latine expressum reperies.] . Porro similia de Iuliano apostata a S. Mercurio occiso hisce temporibus circumferebantur [H. Delehaye, Les Légendes grecques des saints militaires, p. 96 – 100; Anal. Boll., t. c., p. 73 – 83.] , quae Valenti postmodum vulgus accomodavit, nisi tamen de isto primum dicta fuisse putanda sunt.

[42] [De imagine impie percussa.] Neque de solo S. Theodoro narratur miraculum imaginis ab impio percussae, et vel sanguinem fundentis [Anastasius Sinaïta ap. Iohannem Damascenum, De imaginibus, Oratio III, P. G., t. XCIV, p. 1393.] vel telum in percussorem retundentis [Vita S. Antonii neo-martyris, num. 2, Anal. Boll., t. XXXI, p. 423 – 26.] . Sancti enim Georgii violatores eadem ratione punitos alibi legimus [BHG. 692.] .

[43] [S. Theodorus morienti S. Sabae,] Refert Cyrillus Scythopolitanus in Vita S. Sabae, miraculum S. Theodori, quod ex ore Romuli, in sancta civitate argentarii, se accepisse testatur [BHG. 1608, c. 78. Versio est I. B. Cotelerii.] . “Tempore dormitionis beati Sabae, ita Romulus, officina mea argentaria compilata est et amissae sunt centum circiter argenti librae. Ego vero, inquit, statim ad Sancti Theodori martyrium perrexi, et per quinque dies templi lumina suppeditavi, mansique die ac nocte plorans ad altaris cancellos. Circa mediam porro noctem diei quintae, in somnum raptus sum, et aspicio sanctum Christi martyrem Theodorum, dicentem mihi: “Quid habes? Quare adeo maeres et lamentaris?” Postquam autem respondi: “Quoniam perditis tum propriis tum alienis, per tot dies tristitia conteror, nec quicquam profeci”, excipit sanctus: “Persuasum habeto, non eram hic. Iussi namque sumus concurrere ac sanctae abbatis Sabae animae obviam ire, eamque deducere ad locum requiei. Nunc vero vade ad illum locum, reperiesque illic fures et argentum.” Tum eadem ipsa hora surgens, assumptis aliis quibusdam, abii in locum qui mihi a sancto indicatus est, atque ita invenimus sicut per visum significatum fuerat.” Notatu digna sunt verba martyris absentiam excusantis. Eadem paene profert in Miraculo de δρασμῷ οἰκετῶν [Supra p. 21, n. 35.] , [S. Iosephum hymnographum sepelientibus,] ubi se in urbem regiam vocatum fuisse asserit ut Iosephi hymnographi funeri interesset. Hic erat istius aetatis hominum candor, qui martyres in suis basilicis commorari mortaliumque condicioni obnoxios sibi fingebant, nec mirabantur S. Theclam curru igneo per aera ferri ut ad coetum sollemnem, in urbe Dalisando habendum, properaret [Miracula S. Theclae, II, 10, BHG. 1718.] .

[44] [adversus Scythas pugnantibus adest.] Ex Cedreno narratum est S. Theodorum anno 972, Iohanni Zimiscae adversus Scythas seu Russos pugnanti adfuisse, atque a militibus candido equo insidentem conspectum fuisse [Act. SS., Febr. t. I, p. 25 – 26.] . Addit Cedrenus nonnulla quae et a Zonara commemorantur, illud maxime templum S. Theodori Euchaïtense a fundamentis iubente imperatore innovatum, ipsam quoque civitatem Θεοδωρόπολιν appellatam esse [Cedrenus, Comp. hist., ed. Bonn., t. II, p. 411; Zonaras, Epit., XVII, 3, 9 – 19, Büttner-Wobst, t. III, p. 535.] . Fuit qui existimaret post Scylitzen Cedrenum et Zonaram errasse, nomenque novum non Euchaïtis sed Durostoro inditum [H. Grégoire ap. Anderson-Cumont, Studia Pontica, t. III (Bruxelles, 1910), p. 205.] , ita testante Leone Diacono, scriptore coaevo [Hist. IX, 12.] . Id tamen vix crediderim; errasse Leonem ceterosque e praestantiore fonte hausisse quae tum de templo tum de nomine civitatis S. Theodori produnt probabile censeo.

§ IV. De cultu S. Theodori analecta.

[45] [Euchaïta] Quae ad diem 7 februarii iam collegit I. Bollandus noster iteranda non sunt, neque singula venerationis in sanctum martyrem per tot saecula in universo orbe congesta documenta producere in animo est. Praecipua et cognitu necessaria vel quae recentius in lucem prodierunt seligere visum est. Euchaïtis in Ponto sancti corpus quievisse ibique exstructam fuisse basilicam cuius magnitudinem et ornatum magnifice extollit Nyssenus [P. G., t. XLVI, p. 737 – 39.] nemo ambigit, et loci nomen, vix immutatum: Aukhat, supervixisse omnium paene sententia est [H. Grégoire, in Studia Pontica, t. III, p. 202.] . Nostris quoque diebus christiani Amasienses, prima ieiuniorum dominica, quae S. Theodoro sacra est, ad locum, ubi olim erat eius basilica, exire, ibique diem transigere solent [A. André, in Katohlische Missionen, 1891, p. 229.] . Sitne vicus ille reapse Aukhat, nondum assequi potuimus, operae tamen pretium foret rescire. Plerumque enim religiosae vulgi observantiae locorum memoriam accuratissime servant. Quicquid id est, Euchaïta locus erat olim silvestris, Eusebiae, piae mulieris, si hagiographos audias, possessio, quae a S. Theodoro celebritatem accepit, et in civitatem paulatim excrevit: τοῦ μάρτυρος αὕτη πόλις καὶ παροικίαita Iohannes Mauropusἣν ἐξ ἐρημίας ἀβάτου πολυάνθρωπον πόλιν τε καὶ χώραν ἀπέδειξε [P. de Lagarde, Iohannis Euchaïtorum metropolitae quae in cod. Vaticano Gr. 676 supersunt (Gottingae, 1882), p. 132.] . Iam a saec. V episcopos habuisse videtur [Studia Pontica, t. c. p. 213, n. 227.] , a saec. autem IX vel X ineunte ad saec. circiter XIV metropolitas [Les Légendes grecques des saints militaires, p. 12; Studia Pontica, p. 204 – 205.] . Celebris fuit peregrinatio ad S. Theodorum a multis suscepta, quorum praecipui inter sanctos fuerunt S. Alypius stylita [H. Delehaye, Les saints stylites, p. 152.] , S. Lazarus Galesiota [Act. SS., Nov. t. III, p. 518.] , S. Georgius Hagiorita [Anal. Boll., t. XXXVI, p. 121.] . Eo etiam non pauci coacte vel etiam sponte exulatum abierunt [Les Légendes grecques des saints militaires, p. 11; Studia Pontica, t. c., p. 203.] .

[46] [et alia civitas Theodoropolis dicta.] Euchaïta, non vero Durostorum a Iohanne Zimisce ex nomine S. Theodori nuncupata esse iam diximus [Supra, n. 44.] . Notatu dignum est quinque saltem antea saeculis aliam in Ponto civitatem a S. Theodoro nomen sortitam esse [Cf. Ramsay, The historical Geography of Asia Minor, pp. 320, 322.] , quae nunc est Zapharambolou. Ibi enim in ecclesia S. Stephani, hic titulus repertus est [G. Doublet, in Bulletin de correspondance hellénique, t. XIII (1889), p. 294.] :

Σωτὴρ φανείς, Στέφανε, ἀλγεινῶν πόνων
λαιοῦ γόνατος καὶ ποδὸς οἰκτρᾶς φίλης,
θεῖον ναὸν δωροῦμαι κλεινῆι τῆι πόλει
τοῦ Θεοδώρου, κράντορος παλαιφάτου,
δωρουμένη ληφθέντα δῶρον σὸν πόδα
αὐτῶι μένειν, σύσσημον ἀλήστου μνείας.
β(α)σ(ίλισσα) Εὐδ(οκία) φιε (?) θαργ(ηλίωι …)

Haec medio circiter saec. V posuit Eudocia, Theodosii II coniux [Lege quae ibid., p. 295 – 99 ex L. Duchesne ad hunc titulum illustrandum afferuntur.] .

[47] [Iohannes Mauropus de S. Theodoro] Mediante saeculo XI Iohannes Mauropus Euchaïtensis metropolita, litterarum gloria clarus, multa scripsit tum carmine tum soluta oratione quibus tam S. Theodori cultus quam ipsius civitatis historia illustratur. Et ex carminibus epigramma rettulisse sufficiat εἰς τοὺς δύο ἁγίους Θεοδώρους, quo duplicem quidem Theodori imaginem a pictoribus expressam, unum tamen se Theodorum agnoscere profitetur:

Ὡς ἀγχίνους ἦν γραφεὺς τῶν εἰκόνων·
διπλοῦς γὰρ αὐτός, πνεῦμα σάρξ τε, τυγχάνων,
διττοὺς ἑαυτῷ τοὺς ὑπερμάχους γράφει,
τῷ τὸ μὲν σῶμα, τῷ δὲ τὴν ψυχὴν νέμων [P. de Lagarde, t. c., p. 36, n. 65.]

[48] [orationes habet primo sabbato ieiuniorum,] Ex orationibus tres praecipuae sunt de S. Theodoro, quas tribus sancto martyri sacratis diebus pronuntiavit. Prima dicta est σαββάτῳ α᾽ τῶν νηστειῶν εἰς τὴν μνήμην τοῦ ἁγίου μεγαλομάρτυρος Θεοδώρου [BHG. 1770.] , qua rhetorum praecepta secutus multis enarrat verbis S. Theodori pugnam cum dracone, martyrium, corporis translationem, visionem seu miraculum de colybis. Et haec dicta sunt in ipso loco ubi draco interemptus est, nempe in basilica, ubi subterraneus specus erat, immanis beluae quondam latibulum, uti fama ferebat, nunc etiam terroribus plenus: τοῦτο τὸ χωρίον, οὗτος τόπος, αὕτη τὸ δεινὸν ἐκεῖνο θηρίον ἐμφωλεῦον εἷχεν τρώγλη καὶ φωλεὸς αὐτὸς οὗτος, καὶ κοίτη καὶ ἔτι φόβου μεστὴ καὶ μετὰ τὴν τοῦ δείματος ἀπαλλαγὴν (τὸ παραδοξότατον) μηδ᾽ ἐν χιλιάσιν ἐνιαυτῶν μικροῦ δεῖν ἀποβαλεῖν δυνηθεῖσα τὸ φοβερόν Ἀλλ᾽ μὲν εὐεργεσία τοιαύτη, καὶ τὸ θαῦμα τοσοῦτον, καὶ οὕτω πέρα θαυμάτων· οὗ καὶ τρόπαιον ἄξιον περικαλλὴς τε καὶ μέγας οὗτος ναός, ἐπαναστὰς εἰκότως τῷ κατορθώματι καὶ τὴν τε δρακοντείαν χειὰν ὑποχθόνιον ἐνταῦθα καλύπτων εἰς πίστιν τοῦ γεγονότος, τόν τε τροπαιοῦχον τοῦτον δεικνὺς ἀνεστηλωμένον πανταχοῦ καὶ τιμώμενον μετὰ τῆς ἀρίστης ἀνδραγαθίας πολὺ τὸ λαμπρότερον πλουτούσης καὶ γνωριμώτερον ὐπὲρ τὸν μυθικὸν ὀφιοῦχον, ὃν ἐπί τινι δῆθεν πράξει παραπλησίᾳ κατηστέρισαν Ἕλληνες [BHG. 1770, n. 10, 13.]

[49] [in festo τοῦ ἀνθισμοῦ,] Alteram sancti laudationem dixit εἰς τὴν μνήμην τοῦ ἁγίου μεγαλομάρτυρος Θεοδώρου τοῦ τήρωνος, ἤτοι τὸν ἀνθισμόν [BHG. 1771.] , quam commemorationem aliis vocabulis ἀνθοφορίαν, ῥοδισμὸν appellat, quae latinis rosalia seu rosatio est [Lege quae de rosatione collegerunt G. Anrich, Hagios Nikolaos, t. II (Leipzig, 1917), p. 444 – 49, et P. Karolides, Bemerkungen zu den alten kleinasiatischen Sprachen und Mythen, p. 139 – 55. Cf. Anal. Boll., t. XXXVIII, p. 191 – 95.] , et his verbis ab oratore depingitur: ἰδοὺ κοινῇ πάντες τὴν χαρμόσυνον ταύτην ἑορτὴν ἄγομεν καὶ τὸν κοινὸν περιστάντες πάντοθεν εὐεργέτην, τὰ πρὸς δύναμιν ἕκαστος εἰς τὴν αὐτοῦ τιμὴν συνεισφέρομεν, κροτοῦντες, ὑμνοῦντες, εὐλογοῦντες, γεραίροντες, δῶρα προσάγοντες, λαμπάδας ὑφάπτοντες, ἐπιρραίνοντες μύροις, ἀναδοῦντες στεφάνοις, ἄνθεσι βάλλοντες ὡς τροπαιοῦχον, ὡς ἀριστέα, ὡς ἀθλητήν, νικητήν, στεφανίτην, μεγαλομάρτυρα, καὶ πρὸς τούτοις παγκόσμιον σωτῆρα καὶ κηδεμόνα [BHG. 1771, n. 12.] . Ducebatur autem sollemnis pompa per civitatem et per agros, comitante sancti martyris imagine, nisi eiusdem reliquias intellegere praestet: ὥστε μᾶλλον ἐκεῖθεν ἐντεῦθεν ἡμῖν θεραπευτέος εἰς δύναμιν, εἴ τι μέλλοιμεν ἄξιον πρὸς τὴν τοῦ μεγάλου τιμήν τε καὶ πομπὴν συντελεῖν, ἣν πᾶν γένος αὐτῷ καὶ πᾶσα ἡλικία καὶ τύχη λαμπροτάτην ἄγομεν νῦν οἷον ἐπινίκιόν τινα θρίαμβον, ἐξελαύνοντι σήμερον ἐνταῦθα καὶ εἰσελαύνοντι· ὡς ἂν καὶ δημοσίοις προόδοις γεννάδας ἐνεα ρισας καὶ τοῖς εἰς τὴν τούτου χαρὰν συνδραμοῦσι πανταχόθεν ἁγίοις συμπομπεύσας ἐμφανῶς καὶ συναιθριάσας, ὄφελός τε ταῖς χώραις γένηται μέγα πρὸς εὐκαρπίαν καὶ τοῖς οἴκοις πρὸς εὐλογίαν, δι᾽ ὧν παροδεύει μετὰ τῆς χάριτος [BHG. 1771, n. 16.] . Tempus quo haec agebantur, quod veris et aestatis in cofinio est, satis accurate describitur: ἔαρ γὰρ βασίλισσα νυνὶ τῶν ὡρῶν, καὶ τοῦ ἔαρος ἤδη τὸ λῆγον, οὐ τὸ ἀρχόμενον, ὥστε δύο καιρῶν τῶν καλλίστων ἐξόχως καὶ τερπνοτάτων, ἔαρός τε καὶ θέρους, ἐν μέσῳ τὴν ἡμέραν λαχεῖν καὶ τὸ φαιδρὸν ἑκατέρωθεν προδήλως καταπλουτεῖν, ἡμέραν τὴν τῷ ὄντι μεγίστην ἐν ἡμέραις ἐνιαυτοῦ μήκει τε διαστήματος εἰς ἑσπέραν ἐξ ἕω καὶ μεγέθει χάριτος καὶ λαμπρότητος, καθ᾽ ἣν τε ἥλιος εἰς ἄκρον ὕψος ἐπῆρται καὶ τηλαυγεστέρας ἐκεῖθεν ἐπαφίησι τῇ γῇ τὰς ἀκτῖνας [BHG. 1771, n. 14.] . Haec certe est verna commemoratio, ἐαρινὴ μνήμη, de qua in Vita S. Theodori [BHG. 1764, n. 15.] et illam ipsam esse quae in synaxariis et menaeis ad diem 8 iunii veluti translationis S. Theodori — esto τοῦ στρατηλάτουfestum nuntiatur vix non certum est [Synax. Eccl. CP., p. 735.] .

[50] [sabbato mediae pentecostes.] Tertius etiam S. Theodori festus dies ab Euchaïtensibus agebatur σαββάτῳ τῆς μεσοπεντηκοστῆς, quo Iohannes metropolita orationem habuit εἰς τὴν μνήμην τοῦ ἁγίου μεγαλομάρτυρος ἤτοι τοῦ πεζοῦ [BHG. 1772.] . Quae sit huius commemorationis praecipua ratio non ita perspicue ab oratore exponitur, saepius tamen de effigie quadam, qua sanctum non equo insidentem sed peditem exhibebat artifex, mentio est. Ceterum εὐχαριστήριον ἑορτὴν diem appellat [BHG 1772, n. 8.] , postquam in audientium mentem revocarat τὴν μεγίστην θαυματουργίαν, ἧς οὐδὲν γνωριμώτερον ἀνθρώποις θαυμαστότερον. Sed nihil aliud est insigne illud miraculum atque θαῦμα de colybis, cuius memoria recolebatur primo sabbato ieiuniorum.

[51] [Amasiae ecclesia] Ab Amasenorum civitate, quae martyris sanguine decorata erat, S. Theodorum patronum et defensorem electum, eique ecclesiam dedicatam esse, non est cur miremur. Templum autem ab Anastasio imperatore (491 – 518), sedente Mamante episcopo, constructum esse demonstrat titulus Amaseae repertus [Th. Reinach, in Revue des Études grecques, t. III, p. 87; S. Petridès in Échos d'Orient, t. III, p. 277.] .

τοῦ Χριστοῦ ἀθλητὴς καὶ τῶν ἐπουρανίων πολίτης
Θεόδωρος, τοῦδε τοῦ πολίσματος ἔφορος,
Ἀναστάσιον βοηθοῖ, τὸν εὐσεβῆ τροπαιοῦχον,
ὃς ἵδρυσε θρόνον ἱερῶν μυστηρίων ἐπώνυμον·
οὗπερ λαχὼν Μάμας, καθαρώτατος μύστης,
κινεῖ μὲν ἀεὶ τοῖς θεοτεύκτοις ᾄσμασιν τὴν γλῶτταν,
πληρῶν τῆς πνευματικῆς χορείας τόνδε τὸν τόπον
ἕλκει δὲ φιλοφροσύνῃ ὡς ἑαυτὸν ἅπ (αντας).

[et reliquiae S. Theodori.] Saeculo saltem XI Amaseae servabatur columna ad quam S. Theodorus alligatus ungulis erasus fuerat, eamque miraculorum fontem appellat Iohannes Mauropus: πρὸς κίονα δεθεὶς γεννάδας (πηγὴ δὲ νῦν θαυμάτων κίων τοῖς Ἀμασεῦσιν) ἐξαίνετο πολλὰς ἀφειδῶς [BHG. 1771, n. 21.]

[52] [Ecclesiae in Oriente,] Ingens exstitit in toto Oriente ecclesiarum S. Theodori numerus, quarum praecipuas quasdam, antiquissimas potissimum, indicasse sufficiat. Tempore quo obiit S. Sabas († 532), Hierosolymis erat μαρτύριον τοῦ ἁγίου Θεοδώρου [BHG. 1608, c. 78.] . Erant et binae ecclesiae Edessae et Nisibi una eiusdem nomini consecratae [A. Baumstark, in Oriens christianus, t. IV (1904), p. 179; Journal Asiatique, XIe sér., t. V, p. 276.] ; caput S. Theodori Edessam translatum esse in Chronico Edesseno asseritur [I. B. Chabot, Anonymi auctoris chronicon, t. I (Paris, 1920), p. 182.] . Narrat Anastasius Sinaïta in viculo quattuor miliariis Damasco distante, Carsatas nomine, templum S. Theodori a Sarracenis conspurcatum fuisse, unumque eorum in sancti imaginem sagittam contorsisse, cruoremque prodigiose e vulnere manasse [P. G., t. XCIV, p. 1393. Supra, p. 22.] . Non absimile miraculum contigisse fertur in ecclesia monasterii Sancti Theodori in Nairab prope Damascum [Anal. Boll., t. XXXI, p. 422 – 24.] . In Syria quoque erat μαρτύριον τοῦ ἁγίου Θεοδώρου Eaccaeae [C. I. G. 616; Lebas-Waddington, Voyage, inscriptions, 2159.] , et Gerasae δόμος ἀεθλοφόρου Θεοδώρου [C. I. G. 8654; Revue biblique, t. IV (1895), pp. 387, 389.] . Oratorium S. Theodori εἰς Καύσας (hodie Kasch?) in Lycia, et eiusdem reliquias in monasterio τῆς ἁγίας Σιών prope Myram quiescentes commemorat S. Nicolai Sionitae biographus [Anrich, Hagios Nikolaos, t. I, pp. 44, 55; cf. t. II, p. 535.] . Dalisandi in Isauria clypeus S. Theodori in trullo eius templi suspensum cernebatur [Constantini Porphyrogeniti, De Thematibus, I, 13 Bekker, p. 36.] . Ex titulis nota sunt oratoria S. Theodori quae Ancyrae, Ἄγκυρα Συνάου [C. I. G. 8823.] , et Hypaepae Lydiae [C. I. G. 8872.] olim exstructa, nec ita pridem ab archaeologis alia reperta sunt in Μαλακοπαίᾳ, nunc Melegob [H. Rott, Kleinasiatische Denkmäler (Leipzig, 1908), p. 285.] , et in hodierna Susan Bayry [Rott, t. c., p. 204 – 207.] . Etsi recentioris aetatis illae sunt, ecclesias omnes cryptochristianorum Asiae Minoris, quos Stavriotas dicunt, S. Theodoro dedicatas fuisse notatu dignum est [R. Janin, in Échos d'Orient, t. XV (1912), p. 499.] . Alexandriae in parte orientali urbis sita erat ecclesia S. Theodori [H. Zotenberg, Chronique de Jean, évêque de Nikiou, p. 543.] . In eiusdem ecclesia quae erat ἐν τῇ κώμῃ Διόλκῳ, ad Nili ostia [Ptolemaei, Geogr. IV, 5, 5.] , Antonius quidam caecus sanatus est a S. Nicolao Sionita, adhibito oleo ex lampade S. Theodori [Anrich, Hagios Nikolaos, t. I, p. 27 – 29.] . Antiquum est Deir Tadrus in Cahira vetere seu Babylone Aegypti [A. J. Butler, The ancient Coptic Churches of Egypt, t. I (Oxford, 1884), p. 256] , et etiam Deir Tadrus in Medinet Habu [Somers Clarke, Christian Antiquities in the Nile Valley (Oxford, 1912) pp. 116, 117, 189, pl. XXXIV.] . Ceteras Aegypti ecclesias et monasteria quae ab Abû Sâlih enumerantur [Evetts, The Churches and Monasteries of Egypt attributed to Abu Salih (Oxford, 1895), p. 372.] , plerasque incertae aetatis, quis aeque inter Theodoros tres, tironem, ducem et orientalem partietur? Ne ab Aegyptiis quidem rem tentari posse existimo.

[53] [Constantinopoli.] Templum S. Theodoro Constantinopoli primus aedificasse videtur Sphoracius patricius, qui .consul fuit anno 452 [Iustiniani novellae, III, 1. De Sphoracio praeter alia notissima legatur oportet Vita S. Matronae, Act. SS., Nov. t. III, p. 805.] . Huius autem dedicationis commemoratio quotannis fiebat die 5 novembris [Synax. Eccl. CP., p. 197.] . Insuper in fastis regiae Urbis numerantur haec S. Theodori oratoria: μαρτύριον πλησίον τοῦ Χαλκοῦ Τετραπύλου, ubi synaxis celebrabatur 30 septembris et 1 novembris [Ibid., pp. 94, 188.] ; ecclesia ἐν Κοσμιδίῳ, in qua die 20 septembris agebatur sollemnitas SS. Thalelaei et Artemidori [Ibid., p. 62.] ; ecclesia ἐν τῷ Σκαφειδίῳ, quae vicina erat monasterio τῆς Κρονίκης [Ibid., p. 137.] ; μαρτυρεῖον ἐν τῷ Ῥησίῳ, cuius dedicatio die 26 iunii agebatur, et in qua synaxis indicebatur die 4 iulii [Ibid., pp. 754, 798.] . A quibus et quo tempore aedes illae conditae sint, ignoratur. Τοῦ μεγαλομάρτυρος Θεοδώρου μονῆς non semel mentio est in Vita S. Euthymii [BHG. 651, cc. 3, 4, 5.] . Saec. XIV etiam Constantinopoli monasterium Sanctis Theodoris, Κυπριανοῦ quoque dictum a conditore, dedicatum est [G. Phrantzae Chronicon, II, 5, Bekker, p. 140.] . Eo autem tempore mos invaluerat ut utrique simul Theodoro, [Ecclesiae utrique S. Theodoro dicatae.] tironi et duci, aedes sacrae consecrarentur, quales reperimus Mistrae [G. Millet, Monuments byzantins de Mistra (Paris, 1910), pp. 3, 13, 14; L. Magne, Mistra, in Gazette des Beaux-Arts, 1897, t. I, pp. 135 – 48, 301 – 313.] , Coronae [Millet, L'école grecque dans l'architecture byzantine (Paris, 1916), p. 57.] , Cytherae [Millet, t. c., p. 30.] , Serris [P. N. Papageorgiu, Σέρραι, in Byzantinische Zeitschrift, t. III (1894), p. 233 – 329. Theodori Pediasimi habemus orationem Περὶ τοῦ ἱεροῦ τῶν Φερρῶν ap. M. Treu, Theodori Pediasimi eiusque amicorum quae exstant (Potisdamiae, 1899), p. 14 – 16; ibid., p. 17 – 25, Miracula utriusque patroni.] , in insula Lemno [Miklosich-Müller, Acta et diplomata, t. I, p. 95; t. II, pp. 322, 564.] , Niceae [Miklosich-Müller t. I, p. 119.] , Pergami [C. I. G. 8753.] , Dyrrachii [Miklosich-Müller t. III, pp. 239, 240. Est et Κάστρον τῶν ἁγίων Θεοδώρων, ibid., t. I, p. 165.] , in Crompis [Leunclavius, Iuris Graeco-Romani tomi duo, p. 242.] , Attaliae [A. Papadopoulos-Kerameus, Ἀνάλεκτα ἱεροσολυμιτικῆς σταχυολογίας, t. IV, p. 64.] , in monasterio Vatopedii in monte Atho [Montfaucon, Palaeographia graeca, p. 463.] , alibi [Miklosich-müller, op. c., t. II, p. 445.] . Utriusque sancti Theodori reliquiae servabantur in monasterio Hiberorum [Ibid., p. 474.] , solius tironis in Vatopediano [Ibid., p. 464.] . Corinthi celebris erat S. Theodori imago, quam Normanni, anno c. 1147 abstulerunt Corcyramque abduxerunt [Nicetae Choniatae, Hist. lib. II, Bekker, p. 101.] . Ultima sit in graecorum partibus Thessalonicensis μονὴ τῶν ἁγίων μαρτύρων Θεοδώρου καὶ Μερκουρίου ἐπιλεγομένη Κουκουλλεώτων ἐν τῷ ἀρκτικῷ μέρει τῆς πόλεως πλησίον τοῦ τείχους [BHG. 493, Rose, p. 3.] .

[54] [Ecclesiae S. Theodori Romae] Iam saec. VI ineunte S. Theodorus Romae colebatur, eius enim imaginem in abside templi SS. Cosmae et Damiani musivo opere exprimi curavit summus pontifex Felix IV (526 – 530), cum hac inscriptione: SANC THEODORVS [De Rossi, Musaici delle chiese di Roma, Abside dei SS. Cosma e Damiano; J. Wilpert, Die römischen Mosaiken und Malereien (Freiburg, 1917), p. 1070 – 74, Taf. 102 – 107.] . Nec multo recentior videtur diaconia S. Theodori quae in horreis Agrippianis inter vicum Tuscum et clivum Victoriae condita est [Duchesne, Le Liber Pontificalis, t. II, p. 41, n. 61; A. Bartoli, Gli Horrea Agrippiana e la diaconia di San Teodoro, Romae, 1922. Cf. Anal. Boll., t. XLI, p. 174.] . Sancti tamen effigies quae in concha absidis cernitur non ita antiqua videtur [De Rossi, t. c., Musaico dell' abside di S. Teodoro ai piè del Palatino. De ea strictim dicit Wilpert, t. c., p. 1074, cuius coniectura est eandem effigiem iubente Felice IV positam esse. Nullo etiam allato argumento asserit praeter Theodorum tironem ducem quoque eodem loco depictum esse. Cf. Garrucci, Storia dell' arte cristiana, t. IV, p. 60, tab. 252.] . Haud longe ab urbe Roma basilicam S. Theodori, sitam in Sabellum (Castel Savelli), iuxta domoculta Sulficiano Hadrianus papa (772 – 795) a solo renovavit [Duchesne, Le Liber Pontificalis, t. I, p. 508; cf. p. 521, n. 100.] ; Sergius autem II (844 – 847) basilicam S. Theodori quae in Coranis (Cora) videtur finibus posita, miliario ab urbe trigesimo fecit, quam etiam splendide picturis fulgentibus decoravit [Duchesne, op. c., t. II, p. 93.] . [et in aliis Italiae locis.] In Sicilia saec. VI monasterium seu xenodochium S. Theodori in Panormitano territorio a Petro quodam constitutum erat [Gregorii I papae registrum, Hartmann, t. I, p. 11; t. II, p. 65.] , item monasterium S. Theodori in Messanensi civitate [Ibid., t. I, p. 51.] . Inter ecclesias quae Gothorum temporibus vel regis Theuderici Ravennae constructae sunt quasque Agnellus episcopus reconciliavit, est ecclesia sancti Theodori non longe a domo Drocdonis [Agnelli Liber pontif. ecclesiae Ravennatis, 86, Holder-Egger, p. 334.] , nunc ecclesia Sancti Spiritus. Monasterium Sancti Theodori martyris in eadem civitate, non longe a loco qui vocatur Chalchi varia Ravennatium monumenta commemorant [[Fantuzzi], Monumenti Ravennati, t. II, pp. 139, 216, 306, 408; cf. p. 469.] . Neapoli celebre fuit monasterium Sanctorum Theodori et Sebastiani qui appellatur kasapicta [B. Capasso, Monumenta ad Neapolitani ducatus hist. pertinentia, t. II, 2, p. 24 et passim.] .

[55] [Translatio capitis Caietam,] Caietae in Campania S. Theodorus coli coeptus est, quando eiusdem caput Constantinopoli illuc translatum est, die 30 novembris anni 1210. Ex historia translationis, non semel typis vulgata [BHL. 8081.] , haec attulisse sufficiat. Per idem tempus prefatus magister Petrus, tituli Sancti Marcelli venerabilis presbyter cardinalis, in partibus Hierosolymitanis erat, qui, vocatus ab imperatore, qui Constantinopoli constitutus erat, ivit illuc, et ab eo, sicut decebat, est reverentur susceptus, et cum modo civitas Constantinopolitana spoliata erat, et ecclesie violate, idem imperator, sicut congruebat, de reliquiis et rebus sanctis eumdem cardinalem honoravit, quas idem cardinalis susceptas secum detulit in quadam navi, et Domino volente, a quo gressus hominum diriguntur, Caietam pervenit. Qui siquidem utpote cautus et circumspectus, reliquias occultavit, et occulte illas ad civitatem nativitatis sue Amalphiam videlicet, destinavit, et Romam ad summum pontificem, sicut mos est cardinalium, properavit. Aliquanto vero transacto tempore Amalphiam venit, et qui erat tam genere quam et morum nobilitate preclarus statuit Amalphiam nobilitare et civitates alias sanctorum reliquiis [Ita Riant, Exuviae, t. I, p. 154. In codice Caietanae ecclesiae qui nunc desideratur, et quo usus est Ughellus, legebatur: civitate sanctorum reliquias.] decorare. Nam Surrentum de reliquiis beati Iacobi apostoli, Neapolim vero de aliorum sanctorum reliquiis, ad monasterium Casinense brachium sancti Athanasii et Caietam caput beati Theodori martyris Christi in pixide argentea, sicut hodie apparet, per magistrum Clementem, familiarem suum, transmisit, anno ab incarnatione Domini millesimo ducentesimo decimo, pridie kal. decembris, in festo S. Andreae apostoli. Cum autem esset apud hospitale, Caiete contiguum, venerabilis eiusdem civitatis episcopus Egidius et clerici, sequente populo universo, cum hymnis et laudibus, predictum caput sanctissimi martyris Theodori in civitatem introducentes, in episcopali ecclesia beate Marie semper virginis reposuerunt.

[56] [corporis Venetias,] De translatione corporis S. Theodori Messembria Venetias anno Domini 1267, iam dictum est a Bollando in commentario de S. Theodoro duce, ubi et notavit S. Theodorum antequam S. Marcus huc deferretur, civitatis patronum fuisse [Act. SS., Febr. t. II, p. 27. De antiqua S. Theodori ecclesia Venetiis, lege nunc G. Saccardo, in Archivio Veneto, t. XXXIV, p. 91.] . Deinceps edita est huius translationis narratio, additis miraculis in ipsa transvectione et postea patratis [BHL. 8082.] . Editi sunt etiam varii libelli ad usum sodalium Confraternitatis S. Theodori in ecclesia Sancti Salvatoris, ubi sancti martyris reliquiae adhuc requiescere perhibentur [Vita e martirio del glorioso cavallier di Christo San Theodoro con la translatione del suo sacro corpo a Venetia et coi molti miracoli, tradotta dal latino nella lingua vulgare dal Rev. M. Bartholomeo Dionigi da Fano. Venezia, 1607, in-4°, 30 pp.; Martirio di S. Teodoro, s. l. a., in-4°, 12 pp.; Martirio di Santo Teodoro… dispensato e donato il giorno della solemne traslazione del glorioso corpo d'esso santo martire nel nuovo altare a di 13 decembre 1628. Venezia, 1628, in-4°, 30 pp.] . Anno 1628, die 9° novembris sollemniter recognita sunt a patriarcha Iohanne Tiepolo [Vita del glorioso cavaliere e martire di Cristo S. Teodoro Amaseno… aggiungonvisi alcune memorie appartenenti a quella [confraternità]. Venezia, 1769, in-fol.; p. XXII, instrumentum translationis.] , et rursum anno 1823, ut testatur instrumentum authenticum cuius haec sunt verba:

Sacrum istud ac venerabile S. Theodori corpus, militum ducis, invicti martyris Heracleensis, quodque ineunte saeculo XIII e civitate Messembria Constantinopolim primum, deinde Venetias per Marcum Daurum deductum, atque in hac perillustri SS. Salvatoris ecclesia collocatum recognoscimus; anno MDCXXVIII, V idus novembris solemni supplicatione indicta, serenissimi Ioannis Cornelii Venetorum ducis, excellentissimi senatus interventu, maximoque populi concursu, per illustrissimum et reverendissimum D. D. Joannem Theopulum patriarcham, summa celebritate ac pompa, in urna marmorea ad aram eius nomini nuper erectam, positum fuit, Blasio Segala, Alexandro Bossa et Petro Perello, magnae illius nomini dicatae Scholae moderatoribus.

Anno vero MDCCCXXIII cum compertum sane fuisset longo tot annorum cursu, praedictum sancti martyris corpus haud leve excepisse, non tam a temporis injuria quam ab incuria parvaque in ipsius priori collocatione adhibita diligentia, detrimentum ac damnum; de licentia excellentissimi ac reverendissimi DD. Ioannis Ladislai Pyrker patriarchae Venetiarum, cura, devotione studioque infatigabili Aloysii Petrazzini, ad expensas cum quampluribus fidelibus aliis concurrentis, decentiori quoad fieri poterat modo reaptatum pretiosisque insignitum ornamentis, in eodem marmoreo loculo, ad meliorem quippe nitidioremque formam redacto, praeclarum hoc fidei nostrae monumentum Venetaeque urbis protectoris pignus nobilissimum, una cum quinque latinis medii aevi nummis, infimi moduli, temporis iniuria corrosis, signoque crucis singulis ornatis, in priori forsan collocatione missis, fuit iterum honorificentissime repositum VIII idus februarii, Pio VII Pont. Max., Francisco I imperatore ac rege, Hieronymo Dabalà plebano, Leonardo Manin P. V., Josepho Alexandri et Ioanne Baptista Lazzaris, optime meritis Fabricae administratoribus.

Praesentibus
Rmo D. Fortunato Maria Rosata Basil. Patr. Can. Pro-Vic°. Gen. ab Excel° D. D. patriarcha special. dep°.
D. Carolo Alexandri
D. Josepho Campanari, sacerdotibus huius ecclesiae et aliis quamplurimis [Breve memoria e saggio istorico del glorioso martire S. Teodoro condottiere militare d'Eraclea (Venezia, 1828), p. 7 – 9.] .

Neque his solis S. Theodori reliquiis gloriantur Veneti; eius enim crus in thesauro Sancti Marci servatur [A. Pasini, Il tesoro di S. Marco in Venezia, p. 37.] . Quaenam ex tot reliquiis variis in locis dispersae genuinae sint, quaenam adulterinae nullius est mortalium discernere.

[57] [item Brundusium.] Praeter Venetos, Brundusini quoque S. Theodori reliquias in sua ecclesia cathedrali requiescere contendunt, ex Amasia huc delata. “De tempore deque eius translatione haec tantum traditio immemorabilis habetur: quod navis hoc tam pretioso pignore onusta alias in oras illud ut traduceret, forte litus Brundusinum tenuit; ast inde abscessura ventis quantumvis propitiis velas daret, remisque vim iungeret faventibus undis, immobilis perstitit. Res datur miraculo. Sacrum Theodori elevatur depositum et continuo ratis abire felici permittitur volatu. Eius festum celebre est bis in anno die 27 aprilis, qua conquievisse apud Brundusinos narratur, et 9 novembris… Theodori nomen adeo in cultu est apud Brundusinos, ut eius in argenteis et ex aere nummis signari consueverit, ut factum fuit mandante rege Ferdinando II. Praeferebant nummi ex una parte inter duas columnas quae civitatis vetustissima insignia sunt, S. Theodori imaginem, ex altera hoc emblemma: Fidelitas Brundusina [Lucentius, ap. Ughelli-Coleti, Italia sacra, t. IX, p. 7.] ”.

[58] [S. Theodori festa.] In synaxariis legitur Passio S. Theodori ducis die 8 februarii, die autem 17 Passio S. Theodori tironis, huic autem haec nota sufficitur: τελεῖται δὲ αὐτοῦ σύναξις τῷ σαββάτῳ τῆς πρώτης ἑβδομάδος τῶν νηστειῶν ἐν τῷ ἁγιωτάτῳ αὐτοῦ μαρτυρείῳ ἐν τοῖς Σφωρακίου [Synax. Eccl. CP., p. 469.] , et officium S. Theodori suo loco Triodio insertum est, cum hac rubrica ante canonem: ἀναγινώσκομεν τὸ Μαρτύριον τοῦ ἁγίου· τὸ δὲ Ἑγκώμιον τοῦ ἁγίου Γρηγορίου Νύσσης ἀναγινώσκεται εἰς τὴν τράπεζαν Solito autem loco, inter sextam et septimam oden, ponitur synaxarium, quod est de miraculo τῶν κολύβων. Ratio cur festus dies martyri status non sit apud Graecos in promptu est. Anniversaria enim eius sollemnia mense februario recurrebant, quo etiam ieiunia inchoantur. Porro, ex antiqua lege, tempore ieiuniorum sabbatis tantum et dominicis sanctorum celebritatibus locus erat [Morcelli, Kalendarium ecclesiae Constantinopolitanae, t. I, p. 307.] . Festum 8 iunii nunc Theodori ducis est [Synax. Eccl. CP., p. 735.] ; tironis primum fuisse, ex dictis de sollemnitatibus Euchaïtorum probabile est [Supra, n. 48 – 50.] . Die 5 novembris CPoli agebatur memoria consecrationis ecclesiae ἐν τοῖς Σφωρακίου [Synax. Eccl. CP., p. 197.] . Similem ob causam inductum esse apud latinos festum 9 novembris existimo, ob anniversarium dedicationis ecclesiae S. Theodori Romae, sub Palatino.

I. E LAUDATIONE S. THEODORI
AUCTORE S. GREGORIO NYSSENO

Theodorus martyr Euchaïtis (S.)

E codicibus Parisiensi bibl. Nationalis gr. 585 (= 1), Vaticano gr. 1433 (= 2), Ambrosiano C. 135 inf. (= 3), Parisiensi 757 (= 4), Parisiensi 499 (= 5), Parisiensi 586 (= 6). Cf. Comm. praev. num. 2 – 4.

[1] [Patria Theodori] Πατρὶς τοίνυν τῷ γενναίῳ πρὸς ἥλιον ἀνίσχοντα [ἀνίσχουσα 1, 4, 6.] χώρα· εὐγενὴς γὰρ καὶ οὗτος κατὰ τὸν Ἰὼβ τῶν ἀφ᾽ ἡλίου ἀνατολῶν, καὶ τῆς πατρίδος ἐκείνῳ κοινωνῶν, οὐκ ἀπελείφθη τῆς τοῦ ἤθους μιμήσεως. Νῦν δὲ πάσῃ τῇ οἰκουμένῃ ἐστὶ [om. 4.] μάρτυς [ἅπας in marg. add. 6.] κοινὸς [πάσης τῆς οἰκουμένης ἐστὶν μάρτυς ἁπάσης κοινωνός 1; πᾶσα οἰκουμένη μάρτυς γὰρ ἅπας κοινὸς 2, 3.] τῆς [τοῖς 4.] ὑφ᾽ ἡλίῳ [ἥλιον corr. 4.] πολίτης· ληφθεὶς δὲ ἐκεῖθεν πρὸς ὁπλιτικοὺς καταλόγους, [militis.] οὕτως μετὰ τοῦ ἰδίου τάγματος πρὸς τὴν ἡμετέραν διέβη χώραν [om. 4, 5.] τῆς χειμερινῆς ἀναπαύσεως τοῖς στρατιώταις ἐνθάδε παρὰ τῶν κρατούντων διαταχθείσης. [Exorta persecutione,] Πολέμου δὲ κινηθέντος ἀθρόον, οὐκ ἐξ ἐφόδου βαρβαρικῆς ἀλλ᾽ ἐκ νόμου Σατανικοῦ, καὶ δόγματος θεομάχου (πᾶς γὰρ [om. 4.] χριστιανὸς ἠλαύνετο τῷ [om. 5.] δυσσεβεῖ γράμματι, καὶ πρὸς θάνατον ἤγετο)· τότε δή, τότε τρισμακάριος οὗτος [Θεόδωρος add. in marg. 5.] , γνώριμος ὢν ἐπ᾽ εὐσεβείᾳ καὶ τὴν πίστιν τὴν εἰς Χριστὸν πανταχοῦ περιφέρων, μόνον οὐκ [μονονουχὶ καὶ ἐπὶ 2.] ἐπὶ τοῦ μετώπου [οὐκ ἐπὶ τοῦ μετ. μόνον 4, 5.] τὴν ὁμολογίαν γραψάμενος, οὐκέτι νεόλεκτος ἦν [ὢν 5.] τὴν ἀνδρείαν οὐδὲ ἄπειρος πολέμου καὶ μάχης· ἀλλὰ γενναῖος τὴν ψυχήν, ἰσχυρὰν ποιησάμενος [ποιεῖται 4, 5.] πρὸς τοὺς κινδύνους τὴν ἔνστασιν, οὐχ ὑφειμένος [ὑφιέμενος 5.] , οὐ δειλιῶν, οὐ λόγον ἀπαρρησίαστον προβαλλόμενος. Ὡς γὰρ ἐκάθισε τὸ πονηρὸν ἐκεῖνο [om. 5.] δικαστήριον, τε ἡγεμὼν καὶ [(δικ. - ὁ) δαίμων αὐτῷ τὸ πονηρὸν δικ. καὶ ἡγεμὼν καὶ 3.] ταξίαρχος εἰς ταὐτὸ [ταὐτὸν 4.] συνελθόντες, ὡς Ἡρώδης ποτὲ [om. 5.] καὶ Πιλᾶτος, [coram praesidibus] τὸν δοῦλον τοῦ σταυρωθέντος εἰς κρίσιν ὁμοίαν τοῦ δεσπότου κατέστησαν. &ldquogr;Καὶ λέγε [om. 4.] , φησί, πόθεν σοι θρασύτητος καὶ τόλμης ἐγγινομένης [ἐγγενομένης 3, 5 et in marg. 6.] , εἰς [om. 5.] τὸν βασιλικὸν ἐξυβρίζεις νόμον [καὶ add. 5] , οὐχ ὑποκύπτεις δὲ [om. 5.] τρέμων τοῖς τοῦ δεσπότου [βασιλέως 5.] προστάγμασιν, οὐδὲ [καὶ οὐ 4 et in marg. 6.] προσκυνεῖς κατὰ τὸ δοκοῦν τοῖς κρατοῦσιν;&rdquogr; οἱ γὰρ ἀμφὶ Μαξιμιανὸν τότε τῆς βασιλείας ἡγοῦντο [ἡγ. τῆς βασιλείας 5.] [In huismodi Passionibus notas temporis omnino incertas esse alio loco monuimus. Les Passions des martyrs et les genres littéraires, p. 239 – 46.] . Ὃς στερρῷ τῷ προσώπῳ καὶ ἀκαταπλήκτῳ τῇ γνώμῃ [καρδία 5.] εὔστοχον [εὔστολον 2.] τὴν ἀπόκρισιν τοῖς λεχθεῖσιν ἐπέθηκεν· [fidem imperterrite] &ldquogr;Θεοὺς μέν&rdquogr;, λέγων [λέγειν 5, om. 1, 3, 6.] , “οὐκ οἶδα· οὐδὲ [οὔτε 5.] γάρ εἰσι κατὰ τὴν ἀλὴθειαν· δαίμονας δὲ ὑμεῖς ἀπατεῶνας πλανᾶσθε τῇ τοῦ Θεοῦ τιμῶντες προσηγορίᾳ· ἐμοὶ δὲ Θεὸς Χριστὸς τοῦ Θεοῦ μονογενὴς υἱός· Ὑπὲρ τῆς εὐσεβείας τοίνυν καὶ τῆς ὁμολογίας τῆς εἰς ἐκεῖνον, καὶ [om. 5.] τιτρώσκων τεμνέτω καὶ [om. 5.] μαστίζων ξαινέτω, καὶ [om. 5.] καίων προσαγέτω τὴν φλόγα, καὶ ταῖς φωναῖς μου ταύταις ἀχθόμενος ἐξαιρέτω τὴν γλῶσσαν [γλῶτταν 5.] · καθ᾽ ἕκαστον γὰρ μέλος τὸ σῶμα τῷ κτίσαντι χρεωστεῖ τὴν ὑπομονήν.” [confitetur] Ἡττήθησαν τῶν λόγων [τῶ λόγω 5.] οἱ τύραννοι· καὶ τὴν πρώτην προσβολὴν τοῦ ἀριστέως οὐκ ἤνεγκαν, νεανίσκον βλέποντες πρὸς τὸ πάθος σφριγῶντα καὶ ὡς ἡδύ τι πόμα τὴν τελευτὴν ἐφελκόμενον. Ὡς δὲ ἐκεῖνοι μικρὸν ἐπεῖχον [ἐπέσχον 5.] ἠπορημένοι καὶ βουλευόμενοι τὸ πρακτέον, εἷς τις τῶν ἐν τέλει στρατιώτης κομψὸς εἶναι οἰόμενος [ποιούμενος καὶ 4.] , ἐπιχλευάζων ὁμοῦ τὴν [om. 2] ἀπόκρισιν την τοῦ μάρτυρος· &ldquogr;Ἔστι γάρ, ἔφη [φησι 4; υἱός φησιν in marg. 6.] , υἱός, Θεόδωρε, τῷ σῷ Θεῷ; καὶ γεννᾷ ἐκεῖνος, ὡς ἄνθρωπος ἐμπαθῶς;&rdquogr; &ldquogr;Ἐμπαθῶς [om. 1.] μὲν ἐμός, ἔφη, Θεὸς οὐκ ἐγέννησεν· ἀλλὰ καὶ υἱὸν ὁμολογῶ, καὶ θεοπρεπῆ λέγω τὴν γέννησιν· [λέγω γέννησιν corr. 4] σὺ δέ [om. 2.] , [diisque irridet.] νηπιώδη τὸν λογισμὸν καὶ ἄθλιε, οὐκ ἐρυθριᾷς οὐδὲ ἐγκαλύπτῃ καὶ [om. 5.] θήλειαν ὁμολογῶν θεὰν [θεὸ///ν 3; γρ. θεον 6 in marg.] καὶ ὡς μητέρα δώδεκα [corr. al. man. 4.] παίδων τὴν αὐτὴν, προσκυνῶν, πολύτοκόν τινα δαίμονα κατὰ τοὺς λαγωοὺς τὰς ὗς [σῦς 5; ὗας corr. 3.] εὐκόλως καὶ ἐγκυἳσκομένην καὶ ἀποτίκτουσαν;&rdquogr;

[2] [Induciis sibi concessis] Οὕτως δὲ τοῦ ἁγίου διπλοῦν ἀντιστρέψαντος τῷ εἰδωλολάτρῃ τὸν [τοὺς corr. 4.] καταγέλωτα, σχῆμα πλασάμενοι φιλανθρωπίας οἱ τύραννοι· &ldquogr;Ὀλίγος, φησί [φασι 2.] , πρὸς διάσκεψιν [ἐπίσκεψιν 2, 4, 5 et corr. 6] ἐνδοθήτω τῷ μαινομένῳ καιρός· ἴσως [ἂν add. 2; ἳνα 4, 5.] κατὰ σχολὴν δοὺς ἑαυτῷ [τὴν add. 4.] γνώμην, μετάθηται πρὸς [μετατεθῆ εἰς 5.] τὸ βέλτιον.&rdquogr; Μανίαν γὰρ οἱ ἔκφρονες τὴν σωφροσύνην ἐκάλουν· ἔκστασιν δὲ καὶ παραφορὰν τὴν εὐλάβειαν· ὥσπερ ὅταν οἱ μεθύοντες, τὸ ἴδιον πάθος τοῖς νήφουσιν ὀνειδίζωσιν. Ἀλλ᾽ εὐσεβὴς ἄνθρωπος [om. 5.] καὶ [om. 5.] τοῦ Χριστοῦ στρατιώτης εἰς ἀνδρικὴν πρᾶξιν [τάξιν 4, 5.] τῇ δοθείσῃ σχολῇ κατεχρήσατο. Ποίᾳ δὴ [1, 6; δὲ 3, 4, 5; ποίαν δὲ ταύτην in marg. 6.] ταύτῃ [αὐτὴ 3, 4, 5.] ; [utitur ut Matris deorum] καιρὸς ὑμῖν μετ᾽ εὐφροσύνης ὑποδέξασθαι [ὑποδείξασθαι 5.] τὸ διήγημα [τῶ διηγήματι 4.] . Τῇ μυθευομένῃ μητρὶ τῶν θεῶν ναὸς ἦν ἐπὶ τῆς μητροπόλεως Ἀμασείας [om. 4.] [Templi Matris deorum Amaseni nulla apud profanos scriptores mentio est.] , ὃν οἱ τότε πλανώμενοι αὐτοῦ που περὶ τὰς ὄχθας τοῦ ποταμοῦ τῇ ματαιότητι κατεσκεύασαν. Τοῦτον γενναῖος, ἐν τῷ τῆς δοθείσης ἀδείας καιρῷ ἐπιτηρήσας [ἐπιφυλάξας 4, 5, in marg. 6: γρ. ἐπιφυλάξας.] εὔκαιρον ὥραν καὶ αὖραν ἐπίφορον, ἐμπρήσας κατέφλεξεν, [templum incendat.] ἔργῳ τοῖς ἀλιτηρίοις δοὺς τὴν ἀπόκρισιν, ἣν πάντως ἀνέμενον μετὰ τὴν διάσκεψιν [ἐπίσκεψιν 2, 4, 5, in marg. 6: γρ. ἐπίσκεψιν.] . Ἐπιδήλου δὲ τοῦ πράγματος ταχέως ἅπασι [πᾶσι 2.] γενομένου [γενομένου ταχέως 4.] καὶ γὰρ ἐν τῷ μέσῳ τῆς πόλεως φανώτατον [φανό////τατον 3.] ἐξήφθη τὸ [om. 4, 5.] πῦρ οὐκ ἐπεκρύψατο τὴν ἐγχείρησιν, οὐδὲ ἐσπούδασε τὸ λαθεῖν· ἀλλ᾽ ἔνδηλος [ἔκδηλος 4.] ἦν καὶ σφόδρα γε τῷ κατορθώματι γαυριῶν καὶ ὑπερχαίρων τῇ ταραχῇ τῶν ἀθέων, ἣν [ 5, 2.] ἐταράττοντο, τῷ ναῷ περιαλγοῦντες καὶ τῷ ξοάνῳ. Καὶ μέντοι κατεμηνύθη τοῖς ἄρχουσιν, ὡς αὐτουργήσας τὸν ἐμπρησμόν. Καὶ πάλιν κριτήριον φοβερώτερον τοῦ προτέρου· ὥσπερ οὖν καὶ εἰκός, [Minas] ἐπισυμβάντος τηλικούτου [om. 4.] τοῦ παροξύναντος [παροξύνοντος 2, 4; παραξύνο///ντος 3.] . Καὶ οἱ μὲν ἐπὶ [εἰς 2, 4, 5.] τὸν δικαστικὸν ἀνέβησαν [ἐπέβησαν 4, 5.] θρόνον. Θεόδωρος δὲ [ μακάριος add. 5.] εὐπαρρησίαστος ἐν τοῖς μέσοις [(ε. τ. μ.) om. 4; ἦν ἐν μέσω τοῦ 5.] ἄρχοντος θάρσος ἔχων ἐν τῇ στάσει τοῦ κρινουμένου ἐρωτώμενος, καὶ τῷ τάχει τῆς ὁμολογίας τὴν ἐρώτησιν ἐπικόπτων. Ἐπειδὴ δὲ [καὶ add. 6.] ἀκατάπληκτος ἦν, καὶ πρὸς οὐδὲν ἐφείδετο [ἠφίετο 5; ἐπείδετο 3.] τῶν ἀπειλουμένων δεινῶν, εἰς τοὐναντίον [τὸν ἐναντίον 3, 5.] μετεβλήθησαν τρόπον· καὶ φιλανθρώπως διαλεγόμενοι, ἀπαγγελίαις ὑποσύρειν [κεναῖς add. 6.] ἐπειρῶντο τὸν δίκαιον. &ldquogr;Καὶ γίνωσκε, φησίν, [et promissa] ὡς εἰ βουληθείης [βουληθῆς 5.] εὐπειθῶς τὴν συμβουλὴν τὴν ἡμετέραν προσδέξασθαι, εὐθύς σε καταστήσομεν ἐξ ἀφανῶν γνώριμον [(καὶ γίνωσκε - γνώριμον) om. 2.] , ἐξ ἀδόξων ἔντιμον, καὶ σοὶ [σὺ 1.] τῆς ἀρχιερωσύνης ἐπαγγελλόμεθα τὴν ἀξίαν.&rdquogr; Ὡς δὲ τοῦ τῆς ἀρχιερωσύνης ἀξιώματος ἤκουσεν [(ἤκ. ἀξιώμ.) 5.] , ἐγγελάσας [γελάσας 3, 5; ἐγκελάσας 2.] μακρὸν τρισμακάριος [Θεόδωρος add. 4.] εἶπεν· &ldquogr;Ἐγὼ καὶ τοὺς ἱερέας τῶν εἰδώλων ἀθλίους κρίνω, καὶ ὡς ματαίας [ματαίου 5.] πράξεως ὑπηρέτας οἰκτείρω· τοὺς δὲ ἀρχιερέας ἐπὶ πλεῖον [πλέον 2; (ἐ. π.) ἔτι καὶ ἔτι 5.] ἐλεῶ καὶ βδελύσσομαι· ἐπὶ γὰρ [δὲ 4.] τῶν χειρόνων, μείζων καὶ πρωτοτακτῶν [προτακτῶν 4; προτεταγμένος 5.] ἀθλιώτερος· ὡς ἐν τοῖς ἀδίκοις, ἀδικώτερος· [(ὡς - ἀδικώτερος) om. 4.] ὡς ἐν τοῖς φονεῦσιν, μᾶλλον ὠμός· ὡς ἐν τοῖς ἀκολάστοις, [aeque contemnit.] ἀσελγέστερος· καὶ διὰ τοῦτο ἐντεῦθεν ἤδη διὰ [τὰ 3.] τῶν ὀλεθρίων ἐπαγγελιῶν καταβάλλετε· [καταπαύεται 4.] λελήθατε γάρ μοι, οὗτοι [( οὗτοι) om. 5, 4; ὡς οὗτοι 1.] , τὴν κορυφὴν τῶν κακῶν ὑποσχόμενοι· τῷ δὲ εὐσεβῶς καὶ ὀρθῶς ζῇν [om. 4.] προαιρουμένῳ, παραρριπτεῖσθαι καλὸν [(καλὸν παρρ.) 4, 5.] ἐν τῷ οἴκῳ τοῦ Θεοῦ μᾶλλον [om. 4, 5.] οἰκεῖν ἐν σκνημώμασιν ἁμαρτωλῶν. [Psalm. 83, 11.] Ἐγὼ καὶ τοὺς βασιλέας τούτους [om. 5.] , ὧν τὸν ἄνομον συνεχῶς ὑπαναγινώσκετε νόμον, ἐλεῶ, ὅτι αὔταρκες ἐν ἀνθρώποις ἀξιώμα τὸ κράτος τῆς βασιλείας ἔχοντες, τὴν τοῦ ἀρχιερέως ἑαυτοῖς προσηγορίαν ἀνέθεσαν [ἐπέθηκαν 5.] καὶ τὴν πενθήρη καὶ σκοτεινὴν πορφύραν ἐκεῖθεν ἀμπίσχονται [ἀμφιέσκονται 4.] , κατὰ μίμησιν τῶν κακοδαιμόνων ἀρχιερέων, ἀξιώματι φαιδρῷ σκυθρωπὸν περιφέροντες ἔνδυμα· ἔστι δὲ ὅτε καὶ μιαρῷ βωμῷ πλησιάζοντες, ἀντὶ βασιλέων γίνονται μάγειροι, ὄρνεις θύοντες καὶ βοσκημάτων ἀθλίων [ἀθλίως 2.] σπλάγχνα διερευνώμενοι, καὶ τῷ λύθρῳ τοῦ αἵματος, ὡς κρεωπῶλαί τινες, τὴν ἐσθῆτα [τινες add. 2, 4 (τὴν ἐσθ.) om. 5.] μολύνοντες [μολυνόμενοι 2, 3, 4, 5.] .”

[3] [Dum laceratur psallit.] Μετὰ [δὲ add. 5.] ταύτας τὰς φωνὰς τοῦ δικαίου, οὐκέτι οὐδὲ τὴν πλάστην φιλανθρωπίαν καὶ ἐσχηματισμένην οἱ ἄρχοντες ἐπεδείκνυντο [ἐνεδείκνυντο 4, 5.] . ἀλλὰ καὶ ἀσεβέστατον πρὸς τοὺς θεοὺς καλοῦντες, καὶ ἔτι τῶν βασιλέων ὑβριστὴν καὶ βλάσφημον, πρῶτον μὲν ἐπὶ τοῦ βασανιστηρίου ξύλου κρεμάσαντες, τὸ σῶμα κατέξαινον· δὲ τῶν δημίων σφοδρῶς ἐνεργούντων κάρτερος ἦν [om. 4.] καὶ ἀνένδοτος [ὢν add. 4; καρτερῶς ἔχων καὶ ἀνενδότως 2.] , καὶ στίχον ἐκ τῆς ψαλμῳδίας ταῖς βασάνοις [(τ. β.) om. 2.] ἐπῇδεν· εὐλογήσω τὸν Κύριον ἐν πάντι καιρῷ διὰ παντὸς αἴνεσις αὐτοῦ ἐν τῷ στόματί μου. [Psalm. 33, 1.] Καὶ οἱ μὲν τῶν σαρκῶν [τὸ πλέον add. corr. in marg. 6.] ἀπέξεον [ἀπέξαινον 4.] . δὲ ἔψαλλεν, ὡς ἄλλου τινὸς ὑφισταμένου τὴν τιμωρίαν. Διεδέξατο [δὲ add. 2.] τὴν κόλασιν ταύτην τὸ δεσμωτήριον, καὶ πάλιν ἐκεῖ θαῦμα [θαύματα 3, 4, 5.] ἐτελεῖτο [ἐξετελεῖτο 2.] περὶ τὸν ἅγιον, καὶ [om. 5.] νύκτωρ φωνὴ πλήθους ψαλλόντων ἠκούετο, καὶ λαμπάδων ἐπιφαινουσῶν, ὡς ἐν παννυχίδι αὐγὴ ἑωρᾶτο τοῖς ἔξωθεν, ὡς καὶ τὸν δεσμοφύλακα πρὸς τὴν παράδοξον ὄψιν καὶ ἀκοὴν ταραχθέντα, [Visio in carcere.] εἰσπηδῆσαι εἰς τὸν οἰκίσκον καὶ μηδένα εὑρεῖν πλὴν τοῦ μάρτυρος ἡσυχάζοντος καὶ τῶν ἄλλων δεσμωτῶν καθευδόντων. Ἐπειδὴ δὲ πολλῶν γινομένων ἤκμαζε μᾶλλον [om. 1, 3, in marg. 6.] πρὸς τὴν ὁμολογίαν [τε add. 5.] καὶ τὴν [om. 5.] εὐσέβειαν, ἦλθεν ἐπ᾽ αὐτὸν κατακρίνουσα ψῆφος, καὶ πυρὶ τελειωθῆναι κελευσθείς, αὐτὸς μὲν ἀπῆλθε τὴν καλὴν καὶ μακαρίαν [μακ. καὶ καλὴν 5.] πρὸς Θεὸν πορείαν· ἡμῖν δὲ τὴν μνήμην τοῦ ἀγῶνος διδασκάλιον [διδασκαλίαν 5.] κατέλιπε, [Igne consumitur.] λαοὺς ἀθροίζων, ἐκκλησίαν παιδεύων, δαίμονας [δαιμόνια 2.] ἀπελαύνων [φυγαδεύων 2, 4, 5 (δ. ἀπ.) om. 3.] , ἀγγέλους εἰρηνικοὺς κατάγων, ζητῶν [αἰτῶν 5.] ὑπὲρ ἡμῶν παρὰ Θεοῦ [τοῦ Χριστοῦ 4.] τὰ συμφέροντα, ἰατρεῖον νόσων ποικίλων τὸν τόπον τοῦτον ἀπεργασάμενος, λιμένα τῶν χειμαζομένων ταῖς θλίψεσι, πενήτων εὐθηνουμένων [εὐθηνούμενον 4, 5.] ταμιεῖον, ὁδοιπόρων ἀνεκτὸν [ἄνετον 4.] καταγώγιον, πανήγυριν τῶν ἑορταζόντων ἄληκτον. Εἰ γὰρ καὶ ἐνιαυσιαίοις ἑορταῖς τὴν ἡμέραν ταύτην τελοῦμεν [ἐπιτελοῦμεν 2.] , ἀλλ᾽ οὐδέποτε λήγει τῶν κατὰ σπουδὴν ἀφικνουμένων [ἀφικομένων 5.] τὸ πλῆθος, τῶν [om. 5.] μυρμήκων δὲ σώζει τὴν ὁμοιότητα [ὁραιότητα 4.] ἐπὶ τάδε φέρουσα λεωφόρος τῶν μὲν ἀνιόντων τῶν δὲ ὑποχωρούντων τοῖς ἐρχομένοις [τῶ πλήθει 4.] .

II. S. THEODORI PASSIO PRIMA

Theodorus martyr Euchaïtis (S.)

Passio graeca edita est ex codicibus G 1 = bibl. Nationalis Parisiensis 499, G 2 = eiusdem bibliothecae 520, G 3 = bibl. Vaticanae Barber. 118, G 4 = bibl. Angelicae 106, G 5 = bibl. Nationalis 1470, G 6 = bibl. Angelicae 81. Cf. Comm. praev. num. 5.

Passio latina e codicibus L 1 = Capituli Veronensis 94, L 2 = Basilicae S. Petri A 5, L 3 = bibl. Vallicellanae XIX, L 4 = bibl. Regiae Bruxellensis 7461. Cf. Comm. praev. num. 8.

Μαρτύριον τοῦ ἁγίου [καὶ ἐνδόξου μεγαλομάρτυρος add. G1, 2; μεγαλομάρτυρος add. G3, 6.] Θεοδώρου τοῦ τήρωνος [(τ. τ.) om. G1, 2.] .

[1] Μαξιμιανὸς [πρὸ δέκα καλανδῶν μαρτίων praemittit G 2.] καὶ Μαξιμῖνος οἱ βασιλεῖς [ὑπὸ τοῦ διαβόλου κρατούμενοι add. G 5, 6.] ἐξαπέστειλαν [διατάγματα G 3.] εἰς πᾶσαν τὴν ὑπ᾽ αὐτοὺς [οὐρανὸν G 2; αὐτῶν G 5, 6.] βασιλείαν [π. τὴν οἰκουμένην G 3; ὥστε add. G 2.] πάντας τοὺς θρησκεύοντας [πάντα τὸν θρησκεύοντα G 2, 6.] τὴν εὐσεβῆ τοῦ Θεοῦ [(τ. Θ.) om. G 3.] θρησκείαν μιαρῶν ἐδεσμάτων ἀπογευσαμένους [ἀπογευομένους G 3, 5, 6; ἀπογευόμενον G 2.] σῴζεσθαι, τοὺς δὲ ἀντιλέγοντας τοῖς δικαστηρίοις παραδίδοσθαι [Mutatis imperatorum nominibus, iisdem paene verbis exorditur Passio S. Areadnae, BHG. 165.] . Καθ᾽ ὃν καιρὸν κρατηθεὶς [ ἅγιος add. G 5; μακάριος add. G 3.] Θεόδωρος εἰς τήρωνα [τήρωνας G 3.] ἐν τῇ ἀνατολικῇ χώρᾳ μετὰ καὶ ἄλλων πολλῶν, ἤχθη εἰς λεγεῶνα καλουμένην [καλούμενον G 2; καλουμένη G 6.] Μαρμαριτῶν [ὑπὸ Βρίγγαν πγεπόσιτον hic add. G 2; ὑ. πρεπ. Βρίγκαν G 3, 5, 6 (Βρίνκαν G6 et deinceps).] [De νουμέρῳ τῶν Μαρμαριτῶν mentio quoque est in Passione S. Christophori, BHG. 309, de cohorte tertia Valeria Marmaritarum in Notitia dignitatum, Or. XXXIII, 34, Seeck, p. 70.] ἥτις λεγεὼν [(ἥτ. λεγ.) ὅστις G 3.] ἐκαθέζετο ἐν [τῆ add. G 2.] πόλει Ἀμασίᾳ [Ἀμασεία G 1.] τῆς Εὐξείνου Πόντου [Ἑλενοπόντου G 5; Ἑλισπόντου G 2, 3; τῆς Ἑλισπόντου G 6.] ὑπὸ πραιπόσιτον Βρίγκαν [(ὑ. π. B) om. hic G 2, 3, 5, 6; narrationem de necato dracone hoc loco inserunt G 5, 6, ut infra*.]

* [Immanis draco] Ἦν δὲ σύνεγγυς τῆς πόλεως, Εὐχαΐτων ὡς ἀπὸ μηλίων τεσσάρων ἄλσος πολύ· ἦν δὲ ἐν τῷ ἄλσει ὄφις παλαιότατος γενόμενος δράκων κοιταζόμενος ἐν τῷ ἄλσει καὶ πολλοὺς τῶν διερχομένων διὰ τῆς ὁδοῦ ἐκείνης ἐθανάτωσεν, καὶ οὐδεὶς ἠδύνατο ἀντιστῆναι αὐτοῦ. Ὅταν γὰρ ἐσαλεύετο ἐξελθεῖν, ἔτρεμεν γῆ ἐπὶ τῇ κινήσει αὐτοῦ. Ὅτε δὲ ἐξήρχετο εἴτε κτῆνος εἴτε ἄνθρωπος ὑπηντήθη αὐτῷ, βρώσει ἐτελειοῦτο ῦπ᾽ αὐτοῦ. Περὶ τούτου ἀκούσας γενναῖος τοῦ Χριστοῦ ἀγωνιστὴς Θεόδωρος, μὴ ποιήσας θόρυβον ἐν τῷ στρατοπέδῳ αὐτοῦ, μόνος ἐπορεύθη τῇ σοφίᾳ αὐτοῦ βαστάζων τὸν τίμιον σταυρὸν καὶ τὰ ὅπλα τῆς συμμαχίας αὐτοῦ λέγων· &ldquogr;Πορεύσομαι καὶ ἐλευθερώσω τὸ πατρικόν μου κτῆμα ἐκ τοῦ δεινοῦ θηρίου τοῦ δράκοντος.&rdquogr; Παραγενόμενος δὲ ἐν τῷ τόπῳ καὶ ἰδὼν χλόην χόρτου, ἔθηκεν ἑαυτὸν καὶ ἀφύπνωσεν, μὴ ἐπιστάμενος ὅτι ἐκεῖ ἦν παραμένων δράκων. Εἰς δὲ τὸ κατὰ βορρὰν τῶν Εὐχαΐτων μέρος, γυνή τις εὐσεβὴς ὀνόματι Εὐσέβεια, ἰδοῦσα τὸν ἀγωνιστὴν τοῦ Χριστοῦ ὑπνοῦντα, μετὰ φόβου ἀπελθοῦσα πρὸς αὐτὸν καὶ κρατήσασα αὐτὸν τῆς χειρὸς ἤγειρεν αὐτὸν λέγουσα· &ldquogr;Ἀνάστηθι, ἀδελφέ μου, καὶ πορεύθητι ἐκ τοῦ τόπου τούτου ἐν τάχει· οὐ γὰρ ἐπίστασαι τὸν φόβον τὸν ὄντα ἐν τῷ τόπῳ τούτῳ. Μέγας γὰρ φόβος ὑπάρχει ἐνταῦθα· ἀλλ᾽ ἀναστὰς πορεύθητι ἐν τάχει τὴν ὁδόν σου.&rdquogr; δὲ μάρτυς τοῦ Χριστοῦ Θεόδωρος ἀναστὰς εἶπεν πρὸς αὐτήν· &ldquogr;Τί γάρ ἐστιν, μήτηρ, φόβος ὢν ἐν τῷ τόπῳ τούτῳ:&rdquogr; δὲ δούλη τοῦ Θεοῦ Εὐσέβεια εἶπεν πρὸς αὐτόν· &ldquogr;Τέκνον, ἔστιν ἐν τῷ τόπῳ τούτῳ δράκων· διὰ τοῦτο οὐδεὶς δύναται διωδεῦσαι ἔνθεν· ἐξερχόμενος γὰρ εἴτε ἄνθρωπος εἴτε κτῆνος εὐρεθῇ ἔμπροσθεν αὐτοῦ, ἀνελεῖται ὑπ᾽ αὐτοῦ.&rdquogr; δὲ ἅγιος Θεόδωρος λέγει τῇ γυναικί· &ldquogr;Πορεύου καὶ στῆθι ἀπὸ μακρόθεν τοῦ τόπου καὶ ὄψει δύναμιν τοῦ Χριστοῦ μου.&rdquogr; δὲ ὑποχωρήσασα τοῦ τόπου, ἔρριψεν ἑαυτὴν ἐπὶ πρόσωπον ἐπὶ τὴν γῆν κλαίουσα καὶ λέγουσα· &ldquogr;Βοήθει αὐτῷ Θεὸς τῶν χριστιανῶν.&rdquogr; δὲ ἀγωνιστὴς τοῦ Χριστοῦ Θεόδωρος ποιήσας τὴν ἐν Χριστῷ σφραγίδα, τύψας τὸ στῆθος καὶ ἀναβλέψας εἰς τὸν οὐρανόν, εἶπεν· &ldquogr;Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ, τὸ καλὸν ὄνομα, ἐκ τῆς οὐσίας τοῦ πατρὸς λάμψας, μὴ βραδύνῃς ποιῆσαι τὸ αἴτημα αἰτοῦμαι παρά σου· ἐν τοῖς πολέμοις ἐπιστάς μοι καὶ δούς μοι νίκην κατὰ τῶν ὑπεναντίων καὶ νῦν αὐτὸς εἶ, Χριστὲ Θεός, ἀπόστειλόν μοι νίκην, ἵνα νικήσω τὸν πολέμιον διάβολον.&rdquogr; Τότε ὡς ἀνθρώπῳ διαλεγόμενος τῷ ἑαυτοῦ ἵππῳ λέγει· &ldquogr;Οἶδας ὅτι ἐν πᾶσιν εὐδοκεῖ Θεὸς καὶ ἐν ἀνθρώποις καὶ ἐν κτήνεσιν Ὥστε οὖν ἀγωνίζου, τοῦ Χριστοῦ ἐνδυναμοῦντος, ἵνα νικήσωμεν τὸν ὑπεναντίον ἐχθρόν.&rdquogr; Ἀκούσας δὲ ἵππος τοὺς λόγους τοῦ ἰδίου δεσπότου, ἵστατο ὡς ἀνθρωπίνῃ φύσει, ἐκδεχόμενος τὴν τοῦ δράκοντος κίνησιν. Τότε λέγει μάρτυς τοῦ Χριστοῦ πρὸς τὸν δράκοντα· &ldquogr;Σοὶ λέγω καὶ ἐπιτάσσω ἐν ὀνόματι Ἰησοῦ Χριστοῦ τοῦ σταυρωθέντος διὰ τὸ γένος τῶν ἀνθρώπων καὶ τῆς δυνάμεως αὐτοῦ, ἔξελθε ἐκ τοῦ τόπου σου καὶ ἐλθὲ πρὸς μέ.&rdquogr; Τότε ἀκούσας τοῦ ἀγωνιστοῦ τοῦ Χριστοῦ δράκων ἐκίνησεν. Κινουμένου δὲ αὐτοῦ, αἱ πέτραι τοῦ τόπου ἐκείνου συνετρίβοντο. δὲ ἀγωνιστὴς τοῦ Χριστοῦ Θεόδωρος ἐπέβη ἐπὶ τὸν ἑαυτοῦ ἵππον καὶ λακτίσας ἵππος τοῖς τέσσαρσιν αὐτοῦ ποσὶν ἔστη ἐπάνω τοῦ δράκοντος. Τότε ἀγωνιστὴς τοῦ Χριστοῦ Θεόδωρος τὴν ἑαυτοῦ ῥομφαῖαν πήξας, [a Theodore trucidatur.] ἐπάταξε τὸν δράκοντα καὶ εἶπεν· &ldquogr;Εὐχαριστῶ σοι, κύριε Ἰησοῦ Χριστέ, ὅτι ἐπήκουσάς μου ἐν τῇ ὥρᾳ ταύτῃ, ἵνα νικήσω τὸν ὑπεναντίον ἐχθρόν.&rdquogr; Καὶ ἐπορεύετο τὴν ὁδὸν αὐτοῦ χαίρων καὶ αἰνῶν τὸν Θεὸν ἐν εἰρήνῃ ἐν τῷ αὐτοῦ στρατεύματι. Καὶ πολλοὶ τῶν ἑλλήνων, ἀκούσαντες ἐποίησεν ἅγιος Θεόδωρος, ἐπίστευσαν λέγοντες· &ldquogr;Ὄντως μέγας ἐστὶν Θεὸς αὐτοῦ·&rdquogr; καὶ ἐβαπτίσθησαν ὑπ᾽ αὐτοῦ εἰς τὸ ὄνομα τοῦ πατρὸς καὶ τοῦ υἱοῦ καὶ τοῦ ἁγίου πνεύματος, καὶ ἐγένοντο πάντες μία ποίμνη Χριστοῦ καὶ ἐδόξασαν τὸν Θεὸν τοῦ ἁγίου μάρτυρος Θεοδώρου add. G 6 ad calcem num. 1.

Ἦν δὲ σύνεγγυς τῆς πόλεως Εὐχαΐτων ὡς ἀπὸ μιλίων τεσσάρων ἄλσος πολύ· ἦν δὲ καὶ ὄφις παλαιότατος γενόμενος δράκων κοιταζόμενος ἐν τῷ αὐτῷ ἄλσει, καὶ πολλοὺς τῶν διερχομένων διὰ τῆς ὁδοῦ ἐκείνης ἐθανάτωσεν· συνέβη δὲ καὶ τὸν ἅγιον Θεόδωρον πρὸ τῆς μαρτυρίας αὐτοῦ δι᾽ ἐκείνης τῆς ὁδοῦ διέρχεσθαι· καὶ ἰδὼν αὐτὸν δράκων συρίζων ἔδραμεν ἐπ᾽ αὐτόν· δὲ γενναῖος στρατιώτης τοῦ Χριστοῦ κατασφραγισάμενος καὶ ῥίψας τὴν λόγχην αὐτοῦ ἐπῆξεν εἰς τὴν κεφαλὴν αὐτοῦ καὶ ἐφόνευσεν αὐτὸν καὶ ἠλευθερώθη πᾶσα ὁδὸς ἀπὸ τῆς ἡμέρας ἐκείνης add. G 5 ad calcem num. 1. [Theodorus tiro]

[2] Ἀχθεὶς οὖν [δὲ ὑπὸ τὸν πρεπόσιτον Βρίγκαν G 5.] μακάριος Θεόδωρος [(ἀχθεὶσ - Θ.) ἀχθέντος δέ τοῦ μακαρίου Θεοδώρου G 3; ἀχθέντος οὖν αὐτοῦ ὑπὸ Βρίγκα G 6.] , ἠναγκάζετο θύειν [θῦσαι G. 3.] τοῖς εἰδώλοις [θεοις G 5, 6; (τ. εἰδ.) om. G. 2.] . δὲ [μακάριος add. G 3; ἀληθινὸς στρατιώτης τοῦ χριστοῦ G 5, 6 (τ. χ. στρ.)] πιστὸς ὢν τῷ Θεῷ, πλησθεὶς [κυρίω και πλήρης G 3.] πνεύματος ἁγίου, ἐν μέσῳ τῆς [τοῦ G 2.] λεγεῶνος εἶπεν [ἔφη G 2; ἀνέκραξεν λέγων G. 3.] . “Ἐγὼ χριστιανός εἰμι καὶ θῦσαι [θύειν G 2; χ. εἰμι πιστεύων Θεῷ ξῶντι καὶ ἀληθινῶ καὶ θῦσαι G 3.] κιβδήλοις οὐ προστέταγμαι.&rdquogr; Βρίγκας [Βρίγγας G 2 et deinceps.] πραιπόσιτος εἶπεν [θέλησον (οὖν om. G 6) ἄκουσαί μου Θεόδωρε καὶ add. G 5, 6.] . “Λάβε σου [om. G 2; πᾶσαν G 5.] , Θεόδωρε [om. G 2, 3, 5, 6.] , τὴν πανοπλίαν [σου add. G 5, 6.] καὶ στρατευσάμενος [πρόσελθον add. G 3.] θῦσον τοῖς θεοῖς [ὑπακούσας τὸ πρόσταγμα τῶν βασιλέων τῶν ἀηττήτων αὐγούστων add. G. 3.] καὶ πείσθητι [ἦξον G 2, 3, 5, 6.] τοῖς ἀηττήτοις βασιλεῦσιν.&rdquogr; Ἀποκριθεὶς ἅγιος [(ἀπ. ὁ. ἅγ.) om. G 2, 3, 5, 6.] Θεόδωρος εἶπεν. &ldquogr;Ἐγὼ στρατεύομαι τῷ ἐμῷ βασιλεῖ Χριστῷ [om. G 2, 5; τῶ αἰωνίω βασιλεῖ Ἰησοῦ Χ. G. 3.] καὶ ἄλλῳ στρατευθῆναι οὐ δύναμαι.&rdquogr; Βρίγκας πραιπόσιτος εἶπεν· &ldquogr;Καὶ οὗτοι πάντες οἱ παρεστῶτες [(οἱ παρ.) om. G 5, 6.] χριστιανοί εἰσιν καὶ στρατεύονται [Locus καθ᾽ ὃν καιρὸν - στρατεύονται) conferendus cum Passione S. Theagenis, P. Franchi De' Cavalieri, Note agiografiche, fasc. 4, p. 179; cf. BHL. 8106, n. 1; 8107, n. 1.] .” Ἀπεκρίθη [ἀποχριθεὶς δὲ G 5, 6; ὑποκρινόμενος τοῖς δυσὶ μέρεσι G 3; om. G 2.] ἅγιος [om. G 2, 3.] Θεόδωρος καὶ εἶπεν· &ldquogr;Ἕκαστος οἶδεν πῶς στρατεύεται [οἶδεν στρατεύεται· ἐμὲ στρατολογήσας ἐρευνητής νεφρῶν καὶ καρδίας τυγχάνων ἀδιαλείπτως ἐπισκοπεῖ τὰς ψυχὰς τῶν ἀνθρώπων μάλιστα τῶν πιστῶν καὶ ἐὰν μικρόν τι δόλον εὑρέθη ἐν τῶ ἰδίω στρατιῶτι ἐξωρίζη αὐτὸν τῆς βασιλείας αὐτοῦ ὡσὰν ἐπιτίδιον τηστρατείας· ἐγὼ τοίνυν οἶδα τίνι στρατεύομαι G 3.] . ἐγὼ μὲν [μέντοι G 5, 6.] στρατεύομαι τῷ ἐμῷ βασιλεῖ καὶ δεσπότῃ [(κ. δ.) om. G 2.] τῷ ἐπουρανίῳ Θεῷ [om. G 2.] καὶ τῷ μονογενεῖ [om. G 2.] υἱῷ αὐτοῦ [αὐτοῦ υἱῶ G 5; ἐγὼ - αὐτοῦ) πιστεύω τῶ Θεῶ μου καὶ τῶ μονογενῆ υἱῶ αὐτοῦ Ἰησοῦ Χριστῶ G 3.] .” Ποσειδώνιος δουκινάριος παρεστὼς [om. G 3.] εἶπεν. &ldquogr;Ὁ γὰρ [om. G 2, 5, 6.] Θεός σου [καὶ add. G 5, 6.] υἱὸν ἔχει [ἀποκριθεὶς ἅγιος add. G 5, 6.] ;” Θεόδωρος εἶπεν·Ναὶ ἔχει υἱόν, τὸν [ἐνυπόστατον add. G 3.] λόγον τῆς ἀληθείας, δι᾽ ὃν [οὗ G 2, 3, 5, 6.] τὰ πάντα ἐποίησεν.&rdquogr; Εἶπεν οὖν αὐτῷ πραιπόσιτος· [(εἶπεν - πρ.) Ποσιδόνιος εἶπεν G 2; εἶπεν δὲ αὐτῶ G 5, 6; Βρίνκας πρεπόσιτος εἶπεν G 3.] &ldquogr;Δυνάμεθα γνῶναι αὐτόν [αὐτὸν γνῶναι G 2, 5, 6.] ;” Θεόδωρος εἶπεν· &ldquogr;Ὄφελον εἰ [ὡς ὄφελον G 3, 5, 6; ἤθε G 2.] ἔδωκεν ὑμῖν [ Θεὸς add. G 2.] τοιαύτην σύνεσιν [ Θεὸς add. G 5, 6.] , ἵνα γνῶτε [ἔγνωτε G 2.] αὐτόν.&rdquogr; Ποσειδὼνιος εἶπεν· &ldquogr;Καὶ [om. G 3, 5.] ἐὰν [εἰ G 2.] γνῶμεν αὐτόν, μὴ δυνάμεθα καταλιπεῖν τὸν βασιλέα ἡμῶν [τὸν ἡμέτερον βασιλέα G 3.] κἀκείνῳ [καὶ τούτῳ G 2, 3, 5, 6.] προσελθεῖν;&rdquogr; Θεόδωρος εἶπεν· &ldquogr;Οὐδέν ἐστι τὸ ἐμποδίζον ὑμῖν [ἡμῖν G 6.] ὥστε ἀπολιπεῖν [καταλειπεῖν G 3.] τὸ σκότος καὶ ἣν πρὸς ὀλίγον ἔχετε παρρησίαν πρὸς τὸν πρόσκαιρον καὶ θνητὸν βασιλέα ὑμῶν καὶ προσελθεῖν Θεῷ ζῶντι καὶ [om. G 5.] βασιλεῖ καὶ δεσπότῃ [(κ. δ.) om. G 2, 6.] αἰωνίῳ [(πρόσκαιρον - αἰωνίω) ἐπίγειον καὶ θνητὸν ὑμῶν βασιλέα καὶ πρόσκαιρον πρὸς τὸ φῶς καὶ ἐπιγνῶναι Θεὸν ζῶντα καὶ ἀληθινὸν G 3.] καὶ στρατευθῆναι αὐτῷ καθάπερ κἀγώ [καθὼς καγὼ στρατεύομαι G 3.] [Similia in Passione S. Theagenis, Franchi, p. 180.] .” Βρίγκας πραιπόσιτος εἶπεν· &ldquogr;Ἐνδῶμεν αὐτῷ ἕως [ἐνδίδωμί σοι εἴσον G 3.] ὀλίγων ἡμερῶν, ὅπως ἂν [om. G 5; εἰς G 3.] ἑαυτὸν νουθετήσας [γενόμενος G 3; (νουθ. ἑαυτὸν) G 6.] ἔλθῃ [ἔλθοι G 1; ἔλθοις corr. ἔλθης G 3.] πρὸς τὸ συμφέρον [καὶ θύσας τοῖς θεοῖς τὸν ὑπὲρ τῆς εὐσεβείας ἔπαινον κομησάμενος add. G 3.] .”

[3] [templum Matris deorum] Λαβόντος [λαβόντες G 2.] δὲ [οὖν G 6.] αὐτοῦ τὸ ἐνδόσιμον, ἦσαν λοιπὸν μεριμνῶντες [ἀσχολούμενοι G 2, 3; βρέμοντες G 5.] καὶ περὶ ἄλλων τινῶν [ἄλλους τινὰς G 2, 3, 5, 6; βρέμοντες add. G 6.] τῶν [om. G 2.] τῆς πόλεως· [οὓς add. G 2, 5, 6; τῆς εὐσεβείς χριστιανοὺς add. G. 3.] καὶ συλλαβόντες [συλλαβόμενοι G 2, 6.] αὐτοὺς [om. G 2, 5, 6; τινας G 3.] ἤγαγον ἐπὶ τοῦτο [τὸ αὐτὸ G 2; συναπέκλεισαν ἅμα τοῦ μακαρίου Θεοδώρου ἐν τῆ φυλακῆ G 3.] . Ο δὲ ἅγιος [μακάριος G 3.] Θεόδωρος ἐπακολουθῶν [παρακολουθῶν G 2, 5, 6, om. G 3.] ἐπεφώνει [ὑπεφώνει G 5; ὑπεφώνησεν G 6.] αὐτοῖσ [αὐτοὺς G 3.] διδάσκων τὴν ὁδὸν τῆς σωτηρίας καὶ τῆς ὑπομονῆς [(τῆς ὑπ) om. G 6.] , ὅπως ἂν [om. G 2.] μὴ ἀρνήσονται τὸν βασιλέα Χριστόν. Κἀκείνων [τούτων δὲ G 2; καὶ ἐκείνων G 6.] ἐγκατακλείστων γενομένων, αὐτὸς λαβόμενος [ὄντων δὲ αὐτῶν ἐν τῆ φυλακῆ εὑρὼν μακάριος G 3.] εὐκαίρου ὥρας [εὔκαιρον ὣραν G 2 et Greg. Nyss. supra, p. 28.] τὸν ναὸν τῆς μητρὸς τῶν θεῶν ἐνεπύρισεν διὰ τῆς [(δ. τ.) om. G 5, 6; (τῆς) om. G 3.] νυκτός· ὡράθη δὲ [(ὡρ. δ.) καὶ ὤφθη G 2, 3, 5, 6.] παρά τινων τῶν τῆς πόλεως [(τ. τ. π.) om. G 2, 3, 5, 6.] . [incedit.] Κατηγορηθέντος δὲ αὐτοῦ, Κρονίδης [Κρονίδιος G 2.] λαγιστὴς φόβῳ συνεχόμενος [ἀγομενος G 2, 5.] περὶ τοῦ γεγονότος [ἐπὶ τῶ λέγοντι G 3.] , συλλαβόμενος αὐτὸν προσήγαγεν [τοῦτον ἤγαγεν G 2.] τῷ ἡγεμόνι Πουπλίῳ [(τ. ἡγ. Π.) παρὰ τῶ δικαστῆ G 2; τῶ δικαστῆ Ποπλίω (Πουπλίω G 5, 6) Στράτωνι G 3, 5, 6.] , ἀναδιδάξας οὕτως· [αὐτὸν οὕτω λέγων G 5.] &ldquogr;Οὗτος λυμεὼν νεόλεκτος [νῦν ἥκων G 5, 6; ( ἀναδ. - νεολ.) παραστάντος δὲ αὐτοῦ Κρονίδης λογιστὴς εἶεν λοιμαιὼν οὗτος νῦν οἰκῶν G 3.] τήρων, κακῶς ἐλθὼν [(ὀ κ. ἐλθ.) om. G 5, 6.] ἐν τῇ πόλει ἡμῶν [ταύτη G 2, 3, 5, 6.] , τὸν ναὸν τῆς μητρὸς τῶν θεῶν ἐνεπύρισεν καὶ ἐνύβρισεν τοὺς θεοὺς ἡμῶν [τοὺς θεοὺς ἐνύβρισεν G 2; καὶ πάντας τοὺς θεοὺς συνέτριψεν G 3.] . Συλλαβόμενος οὖν αὐτὸν ἤγαγον ἐπὶ τὸ σὸν μέγεθος ὥστε κατὰ τὸ θεῖον [om. G 6.] θέσπισμα [πρόσταγμα G 2; θεσμὸν G 3.] τῶν δεσποτῶν τῆς οἰκουμένης [ὑπ᾽ οὐρανὸν G 2, 5; om. G 6.] δίκην τίσει [δόσει δίκην G 2; δίκην δ G 6.] τῶν τετολμημένων.[Apprenhensus]Καὶ δικαστὴς μεταστειλάμενος τὸν πραιπόσιτον Βρίγκαν [om. G 2.] εἶπεν αὐτῷ· [τετ. προσκαλεσάμενος δὲ δικαστὴς Βρίνκαν πρεπόσιτον εἶπεν G 3.] &ldquogr;Σὺ ἄδειαν ἔδωκας αὐτῷ [αὐτῶ δέδωκας G 2, 5; αὐτῶ ἔδ G 3.] ὅπως πυρὶ καταναλώσει [ὥστε πυρὶ ἀναλώσαι G 3.] τὸν ναὸν [τῆς μητρὸς τῶν θεῶν add. G 5, 6.] ἡμῶν;&rdquogr; δὲ ἀπεκρίνατο λέγων· [om. G 2; δὲ Βρίνκας ἀποκριθεὶς εἶπεν G 3, 4.] &ldquogr;Ἐγὼ πολλάκις [πολλὰ G 2, 3, 4, 5, 6.] προετρεψάμην [ἀναγκάσας G 3, 4.] αὐτὸν [αὐτῶ G 2; θῦσαι τοῖς θεοῖς add. G 3, 4.] δεδωκὼς [δέδωκα G 3, 4.] αὐτῷ καὶ [om. G 2, 3, 4, 5, 6.] ἐνδόσιμον, ὡστε σκεψάμενον αὐτὸν θῦσαι τοῖς θεοῖς· [(ὥστε - θεοῖς) ὡστε σκεψάμενον ἐπιθῦσαι G 2, 5, 6; ὅπως σκεψάμενος θύση αὐτοῖς G 3, 4.] εἰ δὲ ἐποίησεν τοῦτο πάντως κατεφρόνησεν τῶν θεῶν καὶ τῶν πποσταγμάτων. Δικαστὴς οὖν ὢν ἐξακολούθει τοῖς προστάγμασιν [(εἰ - προστάγμασιν) εἰ οὖν (δὲ G 5) ἧκεν καὶ ἐπὶ τοῦτο πάντως ὅτι (om. G. 5) κατεφρόνησε τῶν προσταγμάτων δικαστά (δικαστὴς οὖν εἶ G 5) G 2, 5; εἰ δὲ κατεφρόνησε τῶν προσταγμάτων δικαστὴς εἶ ἐξακολούθη τοῖς προστάγμασι τῶν βασιλ(ε)ικῶν νόμων G 3, 4; (ὢν - προστ.) εἶ ἐξακολουθήση τῶ προστάγματι G 6.] .” Καὶ δικαστὴς καθίσας ἐπὶ τοῦ Βήματος ἐκέλευσεν τὸν ἅγιον Θεόδωρον προσαχθῆναι [(τὸν ἁγ. πρ.) ἀχθῆναι αὐτὸν G 2; προσαχθῆναι αὐτὸν G 5; προσ. (αὐτῶ add. G 4) τὸν (ἅγιον add. G 6) Θεόδωρον G 3, 4, 6.] .

[4] Προσαχθέντος [ἀχθέντος G 3, 4, 5, 6.] δὲ [οὖν G 2, 4.] αὐτοῦ εἶπεν [λέγει G 3.] αὐτῷ· &ldquogr;Διὰ τί ἀντὶ τοῦ θῦσαί σε [σπεῖσαι G 2, 3, 4, 5, 6.] τῇ θεᾷ [ἡμῶν add. G 2.] καὶ λίβανωτὸν [λίβανον G 2, 3.] προσενεγκεῖν [προσενέγκαι G 2, 3, 4, 5.] , καὶ πῦρ αὐτῇ [om. G 2, 3, 4, 5, 6.] προσήνεγκας;&rdquogr; Θεόδωρος εἶπεν· &ldquogr;Ὃ ἐποίησα, οὐκ ἀρνοῦμαι· ξύλα ἀνῆψα [προσανῆψα G 5.] , ὥστε λίθον καῦσαι [καῆναιG 2, 4; καυθῆναι G 3, 5, 6.] · τοιαύτη δέ ἐστιν ὑμῶν θεὰ [θεὰ ὑμῶν G 2; ὑμῶν ἦν θεά G 5; θεὰ καὶ δύναμις αὐτῆς G 6; μήτηρ τῶν θεῶν (ὑμῶν add. G 4) G 3, 4.] ἵνα [om. G 2.] τὸ [ὅτι. G 3, 4.] πῦρ αὐτῆς ἅψηται [ἥψατο G 3, 4.] ;” Καὶ δικαστὴς ἐκέλευσεν [ταῦτα ἀκούσας δικαστὴς καὶ θυμοῦ πλησθεὶς ἐκέλευσεν τανυσθέντα G 3, 4.] αὐτὸν τύπτεσθαι λέγων· &ldquogr;Τὰ ἁπαλώτερα τῶν παρ᾽ ἐμοῦ [παρ᾽ ἐμοῦ om. G 2, 5, 6; σοι add. G 3, 4.] ῥημάτων θρασύτερόν σε πρὸς τὴν παρρησίαν εἰργάσαντο· στρέβλαι δὲ καὶ πολλαὶ βάσανοι μένουσίν σε ἵνα μάθῃς δουλεύειν βασιλικοῖς προστάγμασιν [(στρέβλαι-προστάγμασιν) στρέβλαις δὲ καὶ βασάνοις (λοιπὸν βασάνων G 5, βασάνων λοιπὸν G 6) ἀλγυνόμενος δουλεύειν βασιλικοῖς προστάγμασιν ἀναγκασθήση G 2, 5, 6; στρέβλοις λοιπὸν βασάνοις ἅλγυνόμενος δ. βασ. προστ. ἀναγ. G 3, 4.] .” Θεόδωρος εἶπεν· &ldquogr;Οὔτε τὰς βασάνους φοβοῦμαι κἂν ὦσιν φοβερώτεραι σφόδρα. Ποιεῖ οὖν θέλεις· ἐμὲ γὰρ προσδοκία τῶν ἀγαθῶν προτρέπεται τὸ θαρρεῖν διὰ τὴν ἀποκειμένην μοι ἐλπίδα καὶ τὸν στέφανον τὸν παρὰ τοῦ Θεοῦ μου πλεκόμενον [(οὔτε-πλεκόμενον) οὐκ ἐστίν σου πειθανὸς λόγος οὐδὲ τὰ βασανιστήριά σου πτοοῦμαι· κἂν γὰρ φοβερότερα κατασκευάσεις ὤστε τὴν ἐλπίδα τῶν μελλόντων ἀγαθῶν τῶν ἀποκειμένων μοι πρὸς τὴν καρτερίαν τῶν παρὰ σοῦ μοι προσαγομένων βασάνων παρασαλεῦσαι ἀλλ᾽ στέφανος παρὰ τοῦ Θεοῦ μοι πλεκόμενος προτρέπεταί μοι θαρρεῖν G 2; οὔτε σοι π. λογ. τῆς ἀληθείας οὔτε ἐμοὶ τοσοῦτον ἰσχύσει (ἰσχύει G 6) τὰ βασανιστήρια κἂν φοβερώτερα παρασκευάσης ὠς μὴ τῆ ἐλπίδι τῶν μελλόντων ἀγαθῶν προσκαρτερεῖν (προσκαρτερῆσαι G 6) ἡμᾶς G 5, 6; (Θεόδ.-πλεκόμενον) τυπτόμενος δὲ μακάριος Θ. εἶπεν· οὐ πείθομαί σοι καὶ ἀφίσταμαι τῆς ἀληθείας οὔτε τοσοῦτον τὰ βασανιστήριά σου φοβοῦμαι κἀν φοβερώτερα παρασκευάσης ὥστε (με add. G 4) τὴν ἐλπίδα τῶν μελλόντων ἀγαθῶν ἀπεκδεχόμενον πρὸς καρτερίαν τῶν παρά σου επιγομένων επιρρώσαι G 3, 4.] .” Καὶ δικαστὴς εἶπεν· &ldquogr;Θῦσον τοῖς θεοῖς καὶ ἀπαλλάττου τῶν βασάνων.&rdquogr; Θεόδωρος εἶπεν· &ldquogr;Οὔκ εἰσίν μοι αὐταὶ βάσανοι αἱ προσαγὸμεναι παρὰ σοῦ [(καὶ ὁ-παρὰ σοῦ) om. G 2; καὶ δικαστὴς θῦσον καὶ ἀπαλλάσσου τῶν βασάνων. Θεόδωρος εἶπεν οὐκ εἰσί μοι βάσανοι αὐταὶ αἱ παρὰ σοῦ (μοι add. G 6) προσαγόμεναι G 5, 6; δικ. εἶπεν θῦσον καὶ ἀπαλλάσσον τῶν βασάνων ὁρᾶς ὅτι τὸ αἷμά σου τὴν γῆν ἐπλήρωσεν. Θεόδωρος εἶπεν οὐκ εἰσὶν αἱ βάσανοί σου αὕται δι᾽ αἰῶνος κολάζουσαι G 3, 4.] [Passio S. Theagenis, t. c., p. 182.] · γὰρ κύριός μου καὶ βασιλεὺς Χριστὸς [κύριος καὶ βασιλεύς μου G 2, 3, 6; Χριστός add. G 2; κ. μου καὶ θεός μου G 5, 6.] πρὸ προσώπου μού ἐστιν ῥυόμενός [λυτρούμενος G 3, 5, 6.] με ἐκ [om. G 3, 5.] τῶν βασάνων σου [τούτων G 2, 3, 4, 5, 6.] · ὃν σὺ οὐχ ὁρᾶς ἐπειδὴ [ἐπεὶ G 5.] οὐ βλέπεις τοῖς τῆς ψυχῆς σου [om. G 5.] ὀφθαλμοῖς.&rdquogr; Θυμωθεὶς οὖν [(καὶ θυμ.) G 5, 6; θυμ. δὲ G 2.] δικαστὴς [ἡγεμὼν G 2.] καὶ βρύξας ὡς λέων ἐκέλευσεν αὐτὸν βληθῆναι ἐν τῷ δεσμωτηρίῳ [βληθ. αὐτὸν ἐν τῆ φυλακῆ G 2; ἐκέλευσεν σιδηρωθέντα αὐτὸν βληθ. ἐν τῶ δεσμωτηρίω καὶ τοὺς πόδας αὐτοῦ ἀσφαλισθῆναι εἰς τὸ ξύλον G 3, 4.] καὶ σφραγισθῆναι [ἐσφράγισεν G, 5 6.] τὴν θύραν [θύρα G 2.] τῆς φυλακῆς [(τ. φ.) om. G 2.] κἀκεῖ αὐτὸν ἐαθῆναι λιμῷ ἀποθανεῖν [καὶ ἐαθῆναι αὐτὸν ὅπως λιμῶ ὰποθάνη G 3, 4; καὶ εἴασεν αὐτὸν ἵνα λ. ἀποθάνη G 5, 6.] .

[5] [in carcere] οὖν [δὲ G 3, 4, 5, 6.] μακάριος Θεόδωρος ὑπὸ τοῦ ἁγίου πνεύματος [ἐτ. ὑπὸ τ. ἁ. π. G 3, 4.] ἐτρέφετο. Καὶ [om. G 5, 6; προσευχομένου δὲ αὐτοῦ G 3, 4.] ἐν τῇ νυκτὶ ἐκείνῃ [ἐν ἐ͂κ. δὲ τῆ νυκτὶ G 5, 6.] ὤφθη αὐτῷ Κύριος καὶ εἶπεν [αὐτῶ add. G 2.] · &ldquogr;Θάρσει, Θεόδωρε [(θ. Θ.) Θ. θ. G 3, 4, 5, 6.] , ἐγὼ γάρ εἰμι μετὰ σοῦ· μὴ οὖν λάβῃς [καὶ μὴ λάβη G 3, 4, 5, 6 (λάβης G 5, 6).] βρῶμα [βρωτὸν G 5.] πόμα παρὰ τῶν ἀνθρώπων τούτων· ἔσται [ἔστι G 5.] γάρ σοι ζωὴ ἄφθαρτος μετ᾽ ἐμοῦ [(μετ᾽ ἐμοῦ) om. G 2, 3, 4, 6.] ἐν τοῖς οὐρανοῖς.&rdquogr; Καὶ ταῦτα εἰπὼν ἀφανὴς ἐγένετο [ κύριος (om. G 5) ἀνεχώρησεν G 5, 6.] . Ἀναχωρήσαντος δὲ τοῦ Κυρίου [(ἀναχ. δὲ τ. κ.) δὲ G 2.] , μακάριος Θεόδωρος ἤρξατο ψάλλειν καὶ ἀγαλλιᾶσθαι [(καὶ ταῦτα - ἀγαλλιᾶσθαι) ἀκούσας δὲ ταῦτα μακάριος Θεόδωρος ὑπὸ τοῦ κυρίου ἀγαλλώμενος ἤρξατο ψάλλειν καὶ λέγειν· εὐλογήσω τὸν κύριον ἐν παντὶ καιρῶ διὰ παντὸς αἴνεσις αὐτοῦ ἐν τῶ στόματί μου G 3, 4.] . Ἦν δὲ αὐτῷ ὑπακούων [ὑπ. αὐτῶ G 6.] ὄχλος πολύς [ἀγγέλων add. G 5, 6.] . Οἱ οὖν [δὲ G 5, 6.] δεσμοφύλακες ἀνέστησαν καὶ ἔδραμον πρὸς [ἐπὶ G 5.] τὴν θύραν τῆς φυλακῆς· καὶ ἰδόντες [ἴδον G 2; εἶδον G 5, 6; ηὕρον G 3, 4.] τὴν θύραν [τὴν μὲν θ. G 5, 6; αὐτὴν G 3, 4.] κεκλεισμένην καὶ τὴν σφραγῖδα σῴαν [καὶ add. G 5, 6.] , παρετήρουν [παρετήρησαν G 2; παρατηρίσαντες G 3, 4; παρετερήσαντο G 5; παρετηροῦντο G 6.] διὰ τῆς θυρίδος καὶ [om. G 3, 4.] ἰδόντες [ἴδον G 2; εἶδον G 5, 6.] ὄχλον πολὺν λευχειμονοῦντα [λευσχημονοῦντα G 2; λευχημονούντων G 3, 4, 5, 6.] καὶ ψάλλοντα [ψαλλόντων G 3, 4, 5, 6.] ἅμα τῷ ἁγίῳ [μακαρίω G 2, 3, 4, 5, 6.] Θεοδώρῳ [καὶ add. G 2.] , φοβηθέντες ἀνήγγειλαν [ἀπήγγειλαν G 5.] τῷ δικαστῇ [ἡγεμόνι G 3, 4, 5, 6.] · καὶ ἀνέστη [ἀναστὰς G 3, 4.] δικαστὴς [(ὁ δ.) om. G 2, 3, 4, 5, 6.] καὶ [om. G 3, 4.] ἦλθεν [τρέχων add. G 3, 4, 5, 6.] ἐπὶ τὴν θύραν τῆς φυλακῆς δρομαῖος καὶ εἶδεν τὴν μὲν κατήνην [(δρομ. - κατ.) καὶ εὗρε τὴν μὲν (om. G 6) κατ. G 5, 6; δρομ. καὶ ἶδεν (ἰδὼν G 3, 4) τὴν θύραν τῆς φυλακῆς G 2, 3, 4.] κεκλεισμένην καὶ τὴν φωνὴν τῶν ψαλλόντων ἤκουεν ἅμα τῷ μακαρίῳ Θεοδώρῳ [om. G 2; ἅμα Θεοδώρω G 5; ἅμα τῶ μακ. Θ. ἤκουεν G 6; (καὶ - Θ.) ἤκουσεν τῆς φωνῆς τῶν ψ. G 3, 4.] . Καὶ ἐποίησεν κύκλῳ [τῆς φυλακῆς add. G 3, 4.] στρατιώτας καθωπλισμένους [μετὰ ἀσπίδων G 5, 6.] τὴν φρουρὰν [(τ. φ.) om. G 2, 3, 4, 5, 6.] φυλάττειν [om. G 2, 3, 4, 5.] , νομίσας τινὰς χριστιανοὺς εἶναι [νομίζοντες (νομίζων G 6) ὅτι χριστιανοί εἰσι G 5, 6.] ἅμα τῷ ἁγίῳ [μακαρίω G 5, 6.] Θεοδώρῳ. Εἰσελθών δὲ ἔσω [om. G 2, 3, 4.] οὐδένα εὗρεν [εὗρεν οὐδένα G 6.] εἰ μὴ μόνον [om. hic G 5, 6.] τὸν δοῦλον τοῦ Θεοῦ [μόνον add. G 5; καὶ εἰσελθὼν εὗρεν μόνον τὸν μακάριον G 3, 4.] Θεόδωρον [om. G 5.] ὄντα [om. G 2, 3, 4, 6.] ἐν τῷ ξύλῳ ἠσφαλισμένον καὶ ἔλαβεν αὐτὸν τρόμος μέγας [om. G 2.] καὶ τοὺς συμπαρόντας [πάντας τοὺς συμπ. G 2; πάντας τοὺς σὺν αὐτῶ G 3.] αὐτῷ. [caelesti fruitur solatio.] Κλείσαντες οὖν πάλιν τὰς θύρας τῆς φυλακῆς [καὶ κλείσας τὴν θύραν G 2; καὶ κλείσαντες τὰς θύρας G 3, 5 6.] , ἀνεχώρησαν [ἀνεχώρησεν G 2.] , κελεύσαντος σαντος τοῦ δικαστοῦ διδόσθαι αὐτῷ οὐγκίαν ἄρτου καὶ κράσιν ὕδατος καθ᾽ ἡμέραν [ἐκέλευσεν, δὲ δικαστὴς δοῦναι αὐτῶ οὐγκίαν ἄρτου καὶ κρασὶν ὕδατος G 2; ἐκ. δὲ δ. οὐγκίαν ἄρτου καὶ ποτήριον (κράσιν G 6, κρασὶν G 3) ὕδατος λαμβάνειν τὸν μακάριον (μάρτυρα G 3) G 3, 5, 6.] · δὲ πιστὸς [Θεοῦ add. G 3.] μάρτυς κατὰ τὸ γεγραμμένον, ὅτι δίκαιος ἐκ πίστεως ζήσεται [(κατὰ - ζήσεται) om. G 3.] , οὐκ ἐλάμβανεν παρ᾽ ἐκείνων τροφὴν λέγων [οὐκ ἐλάμβανεν παρ᾽ ἐκείνοις τροφὴν εἰπὼν G 2; οὐκ ἠθέλησεν λαβεῖν παρ᾽ αὐτῶν ἄρτον λέγων G 3; οὐκ ἠθέλησε παρ᾽ ἐκείνων λαβεῖν ἄρτον (βρῶμα πόμα G 6) εἰπὼν G 5, 6.] ὅτι · &ldquogr;Ἐμὲ τρέφει ἐμὸς δεσπότης καὶ βασιλεὺς Χριστός [(κ. β. χ.) om. G 5; (κ. β.) om. G 3; κατὰ τὸ γεγραμμένον δίκαιος ἐκ πίστεως ζήσεται G 3.] [Passio S. Theagenis, t. c., p. 182 – 83.] .”

[6] Πρωΐας δὲ γενομένης [(π. δ. γ.) ἡμερῶν δὲ διαγενομένων G 3; καὶ G 5.] , ἐκέλευσεν δικαστὴς [ἡγεμὼν G 6.] , ἀχθῆναι αὐτὸν καὶ λέγει αὐτῷ [παραστῆναι αὐτὸν· εἰσαχθέντος δὲ αὐτοῦ λέγει αὐτῶ δικαστὴς G 3.] · &ldquogr;Πείσθητί μοι, Θεόδωρε [om. G 3, 5, 6.] , ἄνευ βασάνων καὶ θῦσον τοῖς θεοῖς [(κ. θ. τ. θ.) καὶ μὰ τοὺς θεοὺς G 5; καὶ μὰ τοὺς θ. ἅπαντας add. G 3, 6.] , ἵνα [om. G 3, 5, 6.] διὰ τάχους [τάχος G 2.] γράψω τοῖς δεσπόταις τῆς οἰκουμένης [ὥστε σε add. G 2; ὥστε G 3.] , ἀρχιερέα σε [om. G 1.] γενέσθαι τῶν θεῶν [(τ. θ.) om. G 5.] · καὶ τιμὰς δὲ λήψῃ οὐ τὰς τυχούσας [καὶ τιμὰς οὐ τὰς τυχούσας λήψη G 3, 5, 6.] καὶ σύνθρονος ἡμῶν ἔσῃ.&rdquogr; δὲ μακάριος Θεόδωρος ἀναβλέψας εἰς τὸν οὐρανὸν καὶ σφραγίσας ἑαυτὸν [σφραγισάμενος G 5, 6.] εἶπεν τῷ τυράννῳ [(καὶ - καὶ) τὰ δόματά σου σὺν σοὶ εἴη εἰς ἀπόλειαν ὅτι ἐνόμησας τὸν δοῦλον τοῦ Χριστοῦ διὰ χρημάτων ἀπατᾶν· ἐγὼ χριστιανός εἰμι καὶ G 3.] · &ldquogr;Εἰ καὶ τὰς σάρκας μου τήξεις ἐν πυρὶ καὶ βασάνοις [καὶ ἐκισμοῖς add. G 3.] πολυπλόκοις ἀναλώσεις [ἀφανίσης G 3, 5, 6; τὸ σῶμα μου add. G 3.] , εἰ καὶ ξίφει [(ε. κ. ξ.) με καὶ θηρίοις καὶ ξίφεσι G 2; καὶ ξίφεσι καὶ θηρίοις G 3; εἰ καὶ ξίφεσι καὶ πυρὶ G 6; καὶ ξίφεσι G 5.] παραδῷς [παραδώσεις G 2, 5, 6.] με [om. G 2.] , ἕως ἔστιν πνοὴ ἐν ῥισί μου [ἐν ῥ. μ. πνοή G 2.] οὐ μὴ ἀρνήσομαι [ἀπαρνήσομαι G 3.] τὸν Θεόν [τὸ ὄνομα τοῦ Χριστοῦ (Θεοῦ G 2) G 2, 5, 6; τὸ ὄνομα τοῦ κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ τὸ ὑπὲρ πᾶν ὄνομα G 3.] μου.&rdquogr; οὖν τύραννος συμβούλιον ποιήσας μετὰ τοῦ πραιποσίτου, ἐκέλευσεν τοῖς δημίοις ἀνενεγκεῖν αὐτὸν ἐπὶ τὸ ξύλον καὶ τοῖς ὄνυξι τὰς πλευρὰς αὐτοῦ ξέειν · καὶ ἐπὶ τοσοῦτον ἔξεσαν αὐτὸν ὥστε τὰς πλευρὰς αὐτοῦ γυμνωθῆναι. δὲ μακάριος οὐδὲν ἀπεκρίνατο τῷ τυράννῳ, ἀλλ᾽ ἔψαλλεν λέγων [(ὁ οὗν - λέγων) ποιήσας οὖν συμβούλιον ἡγεμὼν μετὰ τοῦ πρεποσίτου ἐκέλευσεν τοῖς δημίοις ἐπὶ τοσοῦτον αὐτὸν βασανίζειν τοῖς ὄνυξιν ὥστε τὰς πλευρὰς αὐτοῦ γυμνωθῆναι. δὲ ἅγιος Θεόδωρος οὐδὲν ἀπεκρίνατο τῶ ἡγεμόνι ἀλλ᾽ ἐψ. λ. G 2; ταῦτα ἀκούσας ἡγεμὼν καὶ συμβούλιον ποιησάμενος μετὰ τοῦ πρεποσίτου ἐκέλευσεν αὐτὸν κρεμασθέντα ξέεσθαι καὶ εἶπεν τοῖς δημίοις ἅψασθαι αὐτοῦ τῶν σαρκῶν· οἱ δὲ ἐπὶ τοσούτων αὐτὸν ἐβασάνισαν ξέοντες ὥστε τὰς πλ. αὐτοῦ γυμν. δὲ μακ. Θ. οὐδὲν ἀπ. τῶ ἡγεμόνι εἰ μὴ προσευχόμενος εἶπεν G 3; δὲ συμβούλιον ποιησάμενος (ποιήσας G 6) μετὰ τοῦ πρεποσίτου, ἐκέλευσεν αὐτὸν κρεμασθῆναι προστὰξας τοῖς δημίοις ξέειν αὐτοῦ τὰς πλευράς · οἱ οὖν σπεκουλάτορες ἐπὶ τοσοῦτον ἐβασάνιζον ξέοντες αὐτόν, ὥστε τ. πλ. αὐτοῦ γυμν. καὶ μακ. Θ. οὐδὲ ἀπ. τῶ ἡγεμόνι ἀλλὰ ψάλλων ἔλεγεν G 5, 6.] · &ldquogr;Εὐλογήσω τὸν Κύριον ἐν παντὶ καιρῷ · διὰ παντὸς αἴνεσις αὐτοῦ ἐν τῷ στόματί μου.&rdquogr; δὲ [καὶ G 2.] τύραννος ἐκπλαγεὶς ἐπὶ τῇ τοσαύτῃ ὑπομονῇ τοῦ ἀνδρὸς ἔφη πρὸς αὐτὸν [μακαρίου Θεοδώρου εἶπεν G 2; ἀνδρὸς ἔφη πρὸς τὸν μακάριον Θεόδωρον G 3; ἀνδρὸς ἔφη πρὸς τὸν ἅγιον (om. G 6) μάρτυρα G 5, 6.] · &ldquogr;Οὐκ αἰσχύνει, ἀθλιώτατε πάντων ἀνθρώπων, ὅτι εἰς ἄνθρωπον [ἐπ᾽ ἀνθρώπω G 2.] τὰς ἐλπίδας ἔχεις καὶ τοῦτον βιοθανῆ γενόμενον, καὶ οὕτως ἑαυτὸν ἀλογίστοις αἰκισμοῖς καὶ βασάνοις παραδίδως;&rdquogr; δὲ ἅγιος μάρτυς τοῦ Χριστοῦ Θεόδωρος εἶπεν · &ldquogr;Αὕτη αἰσχύνη ἐμοὶ καὶ πᾶσι τοῖς ἐπικαλουμένοις τὸ ὄνομα τοῦ Κυρίου Ἰησοῦ Χριστοῦ.&rdquogr; Καὶ τοῦ δήμου ἐπιβοῶντος ἤδη αὐτὸν ἀφανίζεσθαι, ἡγεμὼν ἐπηρώτα αὐτὸν διὰ τοῦ κήρυκος · &ldquogr;Βούλει θῦσαι πλέον παρ᾽ ἐμοῦ τιμωρεῖσθαι;&rdquogr; Καὶ ἀποκριθεὶς ἅγιος Θεόδωρος μετὰ παρρησίας εἶπεν [(τὰς ἐλπίδας - εἶπεν) ἐλπίζεις τῶ λεγομένω Χριστῶ καὶ τούτω βιοθανῆ. Θεόδωρος εἶπεν · αὕτη αἰσχύνη ἐμοὶ καὶ πᾶσι τοῖς ἐπικαλουμένοις τὸ ὄνομα τοῦ κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ. ἡγεμὼν εἶπεν · βούλη θῦσαι πλέον παρ᾽ ἐμοῦ τιμωρεῖσθαι; Θ. εἶπεν G 2; τὰς ἐλπίδας ἔχεις καὶ τοῦτο εἰς βιοθανῆ, οὕτως σεαυτὸν ἐξέδωκας ταῖς βασάνοις; Θ. εἶπεν · αὕτη (cet. ut G 2) κυρίου ἡμῶν Ἰ. Χ. καὶ τοῦ δήμου ἐπιβοῶντος ἤδη αὐτὸν ἀφανίζεσθαι διὰ τοῦ κήρυκος ἐβόα ἡγεμὼν θῦσαι ἀπολέσθαι · δὲ μακάριος μάρτυς τοῦ Χριστοῦ παρρησιασάμενος εἶπεν G 3; τὰς ἐλπίδας σου ἔχων (ἔχεις G 6) καὶ τοῦτον βιοθανῆ, οὕτως ἑαυτὸν ἀλογίστως (ἀλ. ἑαυτ. G 6, et add. τοῖς) αἰκισμοῖς παρέδωκας · δὲ μακάριος μάρτυς (om. G 6) ἔφη · αὕτη (cet. ut G 2) κυρίου Ἰ. Χ. (cet. ut G 3) κήρυκος ἐπηρώτα αὐτὸν θῦσαι ἀπαχθῆναι · δε ἅγιος μάρτυς τοῦ Χριστοῦ παρρησιασάμενος (ἐν τῶ Χριστῶ om. G 6) ἔφη πρὸς τὸν τύραννον G 5, 6.] · &ldquogr;Ἀσεβέστατε καὶ πάσης ἀνομίας πεπληρωμένε υἱὲ διαβόλου [τοῦ διαβόλου καὶ G 2.] , ἀληθῶς ἄξιε τῆς τοῦ ἀντικειμένου [διαβόλου G 3.] ἐνεργείας [(τῆς - ἐνεργείας) τοῦ σκότους καὶ πάσης ἀπωλείας G 2.] · οὐ φοβῇ σὺ τὸν Θεὸν τὸν ταύτην σοι τὴν ἀρχὴν χαρισάμενον [δωρησάμενον G 2; παρασχόμενον G 5, 6.] ; δι᾽ αὐτοῦ γὰρ βασιλεῖς βασιλεύουσιν καὶ τύραννοι κρατοῦσιν γῆς · καὶ [ἀλλ᾽ G 2, 3, 5, 6.] ἀναγκάζεις με ἐγκαταλεῖψαι [καταλεῖψαι G 2; καταλειπεῖν G 3.] Θεὸν ζῶντα καὶ λίθοις ἀψύχοις [om. G 2.] προσκυνεῖν [προσκυνῆσαι G 3; ἵνα σὺν σοὶ ἀπώλομαι G 2.] .” [Prov. 8, 15.] οὖν [καὶ G 2, 3, 5, 6.] δικαστὴς μετὰ πολλῆς σκέψεως ἔφη [εἶπεν G 3, 6.] πρὸς τὸν ἅγιον [om. G 2, 3, 5, 6.] μάρτυρα · &ldquogr;Τί θέλεις; εἶναι μεθ᾽ ἡμῶν [μεθ᾽ ἡμῶν εἶναι G 3.] μετὰ τοῦ [om. G 3.] Χριστοῦ σου;&rdquogr; δὲ ἅγιος μάρτυς Θεόδωρος [ δὲ ἅγιος Θεόδωρος G 2; ἅγιος μάρτυς G 5, 6.] μετὰ πολλῆς χαρᾶς [παρρησίας G 2.] ἀπεκρίνατο [λέγων add. G 2, 3.] · &ldquogr;Μετὰ τοῦ Χριστοῦ μου καὶ ἤμην καὶ εἰμὶ καὶ ἔσομαι.&rdquogr;

[7] [Igne comburendus] Εἰδὼς [ἰδὼν G 2.] οὖν τύραννος, ὅτι ἀδυνατεῖ [ἐν add. G 2.] ταῖς βασάνοις πρὸς τὴν ὑπομονὴν τοῦ ἀνδρός, δίδωσιν κατ᾽ αὐτοῦ [τὴν add. G 2, 3.] ἀπόφασιν λέγων οὕτως [(λ. οὕτ.) τοιαύτην G 5, om. G 3, 6.] · &ldquogr;Θεόδωρον ἀπειθήσαντα [Θεόδωρος ἀπειθήσας G 3, 5, 6.] τῷ κράτει τῶν καλλινίκων βασιλέων καὶ τῶν θεῶν [μεγίστων θεῶν G 3; τοὺς θεοὺς ἀτιμήσαντα καὶ μηδὲν αὐτοὺς ἡγησάμενον G 2.] , πιστεύσαντα [πεισθεὶς G 3, 5, 6.] δὲ Ἰησοῦ Χριστῷ [om. G 3.] τῷ σταυρωθέντι ἐπὶ Ποντίου Πιλάτου, ὥσπερ ἀκούω [(ὡσπ. ἀκ.) om. G 3; ὡς ἀκ. G 2.] παρὰ Ἰουδαίων, κελεύω πυρὶ παραδοθῆναι [κελεύω τοῦτον π. π. G 2; καὶ αὐτὸς πυρὶ παραδοθήσεται G 3, 5, 6.] [Quae lecta sunt de promissis a martyre reiectis, de tormentis fortiter toleratis, de conviciis in praesidem, de sententia mortis tandem pronuntiata in compluribus occurrunt Passionibus. Les Passions des martyrs, pp. 257 – 59, 264, 273 – 304. Arta tamen cernitur hoc loco cognatio cum Passione S. Nestoris, BHL. 6068, n. 7 – 9.] .” Μόνον δὲ ἀπεφήνατο καὶ τὸ ἔργον θᾶττον τοῦ λόγου ἠνύετο [(μόνον - ἠνύετο) om. G 3; ὡς ἀτιμάσαντα τοὺς εὐμενεῖς θεοὺς καὶ τοὺς ἀηττήτους βασιλεῖς ἀτεθήσαντα · μετὰ πολλοῦ δὲ τοῦ τὰχους ἐγένετο, προσέταττεν G 2; μετὰ τοσοῦτον οὖν τοῦ (om. G 5) τάχους ταῦτα ἐγένετο θᾶττον ἐλέγετο G 5, 6.] [Exscripta sunt quae sequuntur, ad verba usque τοῦ ἠγαπημένου σου παιδός, e Passione S. Polycarpi BHG. 1556 – 1557, 13 – 14.] . Τῶν γὰρ [δὲ G 3.] δημίων παραχρῆμα [om. G 2, 3, 5, 6.] συναγαγόντων ἐκ τῶν ἐργαστηρίων καὶ τῶν [om. G 2, 3, 5, 6.] βαλανείων ξύλα [φρύγανα G 2; συναγαγόντων ξ. G 3.] , ἤγαγον τὸν μακάριον [(τ. μ.) αὐτὸν G 2, 3.] ἐπὶ τὸν προκείμενον τόπον. Ὅτε δὲ πυρὰ ἀνήφτη [ἡτοιμάσθη G 2, 5, 6; τὸ πῦρ ἡτ. G 3.] , ἀποθέμενος ἑαυτοῦ [αὐτοῦ G 2; ἑαυτοῦ G 6; ἑαυτῶ G 5; ἀφ᾽ ἑαυτοῦ μακάριος G 3.] τὰ ἱμάτια καὶ λύσας τὴν ζώνην, ἐπειρᾶτο καὶ ὑπολύειν ἑαυτόν [om. G 6.] , μὴ [οὐ G 2.] πρότερον τοῦτο ποιῶν διὰ τὸ ἀεὶ [om. G 2, 3, 5, 6.] ἕκαστον τῶν πιστῶν σπουδάζειν τίς [om. G 2.] πρῶτος [τάχιον G 2, 5, 6.] τοῦ χρωτὸς αὐτοῦ ἅψεται [ἅπτεσθαι G 2.] . καὶ γὰρ [(καὶ γὰρ) om. G 2; καὶ add. G 5, 6.] πρὸ τῆς μαρτυρίας [αὐτοῦ add. G 6.] πάντες [οὖν add. G 2.] προσῄεσαν ἁπτόμενοι αὐτοῦ. Εὐθέως δὲ περιέθηκαν [οὖν περιέστησαν G 2; δὲ περιετίθησαν G 5, 6; (τὰ ἱμάτια-π.) ἡτοιμάσθη πρὸς τὸ πῦρ καὶ εὐθέως π. G 3.] αὐτῷ τὰ πρὸς τὴν πυρὰν ἡρμοσμένα ὄργανα. Μελλόντων δὲ [καὶ μέλλοντες G 2.] αὐτὸν προσηλοῦν εἶπεν αὐτοῖς [om. G 2, 3, 5, 6.] . &ldquogr;Ἄφετέ με οὕτως [om. G 3.] . γὰρ δεδωκὼς [δοὺς G 3.] ὑπομεῖναί με [om. G 5.] τὸ πῦρ [μοι τὴν ὑπομονὴν G 2; ὑπομονὴν ἐν τοῖς βασάνοις G 3.] , αὐτὸς δώσει καὶ χωρὶς τῆς ὑμετέρας ἐκ τῶν ἥλων ἀσφαλείας [χωρὶς τῆ τῶν ἥλων ἀσφαλεία G 2; παρέχει καὶ τὸ χωρὶς τῶν ἥλων G 3.] ἄσκυλτόν με διαμεῖναι ἐν τῇ πυρᾷ [ἄσκ. ὑπομεῖναι τὴν πυρὰν G 2; ἀσκ. ὑπομεῖναι τὴν π. G 5; ἀσκύλτως ἐπιβῆναι τῆ πυρᾶ G 3.] .” Οἱ δὲ οὐ καθήλωσαν μὲν [αὐτὸν ἀλλὰ μόνον G 3.] προσέδησαν δὲ αὐτόν [om. G 3.] . δὲ τήν σφραγῖδα ποιήσας ἐπὶ τῷ μετώπῳ αὐτοῦ καὶ τὰς χεῖρας εἰς τὰ ὀπίσω δεθεὶς [( δὲ - δεθεὶς) μακάριος μάρτυς τοῦ Χριστοῦ Θεόδωρος ποιήσας τὴν ἐν Χριστῶ σφραγῖδα ἐπὶ τὸ μέτοπον καὶ προσδεθεὶς τὰς χεῖρας εἶς τὰ ὀπίσω G 2; μακ. Θ. τὴν σφραγῖδα τοῦ Χριστοῦ ποιησάμενος ἐπὶ τοῦ μετώπου καὶ τὰς χ. ὀπίσω G 3; δὲ (cet. ut G1) τοῦ μετώπου καὶ τὰς χ. εἰς τὰ ὀπ. προσδεθεὶς (εἰς τουπίσω δεθεὶς G 6) G 5, 6.] ὡς [ὥσπερ G 3.] κριὸς ἐπίσημος ἐκ [om. G 2.] μεγάλου ποιμνίου εἰς [προσφορὰν add. G 2, 3; ἦν προσφορὰ καὶ G 5.] ὁλοκαύτωμα δεκτὸν [om. G 5; ὁλοκαυτώσεως δεκτὴν G 2.] τῷ [om. G. 5.] Θεῷ ἑτοιμασθείς [ἡτοιμάσθη G 2; ἡτοιμασμένον G 3, 5, 6.] , ἀναβλέψας εἰς τὸν οὐρανὸν εἶπεν· &ldquogr;Κύριε Θεὸς παντοκράτωρ, τοῦ ἀγαπητοῦ καὶ εὐλογητοῦ [εὐλογημένου G 2, 5, 6; (κ. εὐλ.) om. G 3.] σου παιδὸς Ἰησοῦ [om. G 2.] Χριστοῦ πατήρ, δι᾽ οὗ τήν εἰς σὲ [περὶ σου G 2, 3, 5, 6.] ἐπίγνωσιν [γνῶσιν G 3.] εἰλήφαμεν [ἐσχήκαμεν G 2.] , Θεὲ [ Θεὸς G 2, 3, 5, 6.] τῶν δυνάμεων καὶ πάσης κτίσεως καὶ [om. G 1, 5, 6.] παντὸς [τε add. G 5.] ἔθνους [γένους G 2; (π. ἔθ.) τῶν δικαίων G 3.] τῶν δικαίων, οἳ [οἵτινες G 3.] ζῶσιν ἐνώπιόν σου, εὐλογῶ [εὐλογήσω G 5; αἰνώσαι εὐλογῶ G 3.] σε, ὅτι κατηξίωσάς με τῇ ἡμέρᾳ καὶ ὥρᾳ ταύτῃ τοῦ λαβεῖν με μέρος μετὰ τῶν ἁγίων μαρτύρων [(τῇ - μαρτύρων) τῆς ἡμέρας καὶ ὥρας ταύτης τοῦ λαβεῖν με μέρος ἐν τῶ ἀριθμῶ τῶν μαρτύρων σου G2; ἐν τῆ ὥρα ταύτη τοῦ λ. μέρος μετὰ τῶν ἁγίων μαρτύρων σου G 3; τῆς ἡμέρας (cet. ut G 2) λαβεῖν μέρος (λ. με G 6) ἐν ἀριθμῶ τῶν μ. G 5, 6] ἐν τῷ ποτηρίῳ τοῦ Χριστοῦ σου [(ἐν - σου) om. G 2, 3.] εἰς ἀνάστασιν ζωῆς αἰωνίου [(εἰς - αἰωνίου) om. G 3.] ψυχῆς τε καὶ σώματος ἐν ἀφθαρσίᾳ πνεύματος ἁγίου, ἐν οἷς προσδεχθείην [προσδεχθείημεν G 2.] ἐνώπιόν σου σήμερον ἐν θυσίᾳ πίονι καὶ προσδεκτῇ [(κ. π.) om. G 2, 3.] , καθὼς προητοίμασας καὶ ἐφανέρωσας [προεφανέρωσας G 2, 5, 6; (χ. φ.) om. G 3.] καὶ ἐπλήρωσας [(κ. ἐπ.) om. G 3.] ἀψευδὴς καὶ ἀληθινὸς [(κ. ἀλ.) om. G 3.] Θεός· διὰ τοῦτο αἰνῶ σε [(αἰν. σε) om. G 2.] , εὐλογῶ σε [καὶ δοξάζω add. G 3.] διὰ τοῦ ἐπουρανίου ἀρχιερέως κυρίου δὲ [(κ. δὲ) om. G 2, 3, 5, 6.] ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ τοῦ ἠγαπημένου [ἀγαπητοῦ G 5, 6.] σου παιδός δὸς δέ, Κύριε [om. G. 5; (δὲ κ.) δὴ κ. G 2; (τοῦ - κ.) αὐτὸς νῦν δέσποτα καταξιώσον G 3.] , καὶ τοὺς σὺν ἐμοὶ κρατηθέντας τήρωνας [om. G 3; χριστιανοὺς add. G 2; ὄντας χριστιανοὺς add. G 5, 6.] εἰς τοῦτο φθᾶσαι [φτ. εἱς τοῦτο G 2.] τὸ βραβεῖον.”

[8] [Cleonicum hortatur;] Καὶ ἀτενίσας τοῖς ὀφθαλμοῖς εἶδεν ἐν τῷ ὄχλῳ [εἰς τὸν ὄχλον G 3, 5, 6.] ἑστῶτα [καὶ δακρύοντα add. G 5, 6.] Κλεόνικον [δακρύοντα add. G 2.] [Edita est Passio SS. Eutropii, Cleonici et Basilisci, BHG. 656. Cf. Les légendes grecques des saints militaires, p. 41 – 43.] , τὸν σὺν αὐτῷ ἀχθέντα [τὸν καὶ σὺν αὐτῶ κρατηθέντα G 3] τήρωνα [χριστιανὸν ὄντα ἑστῶτα καὶ δακρύοντα G 3.] . Καὶ βοήσας εἶπεν [καὶ λέγει αὐτῶ G 3.] . &ldquogr;Κλεόνικε, περιμένω σε [ἐν τῆ βασιλεία τῶν οὐρανῶν add. G 2.] . σπούδασον ἀκολουθῆσαί [ἐπακολουθῆσαι G 3, 5, 6.] μοι· ἐν ζωῇ γὰρ τῇ φθαρτῇ οὐκ ἐγκατελίπομεν ἀλλήλους· καὶ ἐν τῇ ζωῇ τῇ ἐπουρανίῳ [αἰωνίω G 6.] μὴ ἀποστῶμεν ἀπ᾽ ἀλλήλων [ἐν τῆ φθαρτῆ καὶ προσκαίρω ζωῆ οὐκ ἐγκατελίπομεν ἀλλήλους καὶ ἐν τῆ ζωῆ τῆ αἰωνίω μὴ ἀποσπασθῶμεν ἀλλήλοις G 2; ἵνα ὥσπερ ἐν τῆ προσκαίρω ζωῆ οὐκ ἐγκατ. ἀλλ. καὶ ἐν τῆ ἐπουρανίω βασιλεία ἀποστῶμεν ἀλλήλοις G 3.] .” Καὶ πληρώσας τὸν λόγον [ταῦτα εἰπὼν G 2; εἰπὼν ταῦτα G 3.] , πάλιν προσηύξατο λέγων· &ldquogr;Κύριε [Rursum (κύριε - ἀντελαβόμεθα) Passionem S. Polycarpi 13 – 11 compilavit hagiographus.] Θεός, παντοκράτωρ, καταξίωσάς με νικῆσαι τὸν ἀγῶνα τοῦτον [κύριε Ἰησοῦ Χριστέ, μεσίτα (ὁ μεσίτης G 5, 6) Θεοῦ καὶ ἀνθρώπων, εὐχαριστῶ σοι ὅτι κατηξίωσάς με νικῆσαι τὸν ἀγ. τοῦτον G 2, 5, 6; εὐχαριστῶ σοι κύριε Ἰ. Χ. μεσίτης Θεοῦ καὶ ἄνθ. ὅτι κατ. μ. νικῆσαι τὸν πρόσκαιρον ἀγῶνα G 3.] διὰ τοῦ μονογενοῦς σου υἱοῦ, κυρίου δὲ ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, εὐχαριστῶ καὶ δοξάζω τὸ ὄνομά σου· πρόσδεξαι ἐν εἰρήνῃ τὴν ψυχήν μου, ὅτι σοὶ πρέπει δόξα σὺν τῷ μονογενεῖ σου υἱῷ καὶ τῷ παναγίῳ πνεύματι, νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς [(διὰ - εἰς) εὐχαριστῶ σοι κύριε Θεὸς ἡμῶν σὺν τῶ ἀθανάτω σου πατρὶ καὶ τῶ παναγίω καὶ ζωοποιῶ πνεὺματι εἰς G 2; διὸ σοὶ καὶ μετὰ σου δόξα κράτος τῶ σῶ πατρὶ καὶ τῶ ζωοποιῶ (παναγίω σου G 6) πνεύματι νῦν (καὶ ἀεὶ καὶ add. G 6) καὶ εἰς G 5, 6; δοξάζω σε, Θεός μου διὰ τοῦ μονογενοῦς σου υἱοῦ μεθ᾽ οὗ δόξα καὶ τὸ κράτος σὺν τῶ παναγίω σου πνεύματι νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς G 3.] τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων· ἀμήν.&rdquogr; Καὶ πληρώσαντος αὐτοῦ τὴν εὐχὴν [καὶ ἀναπέμψαντος (ἀναπ. δὲ G 3) αὐτοῦ τὸ ἀμὴν G 2, 3.] οἱ τοῦ διαβόλου ὑπουργοὶ [οἱ τοῦ δ. ὑπηρέται G 2; οἱ τοῦ πυρὸς ἐργάται G 3; οἱ τοῦ πυρὸς ἄνθρωποι G 5, 6.] ἐξῆψαν [ἀνῆψαν G 2, 3.] τὸ πῦρ [τὴν πυρὰν G 2.] . μεγάλης δὲ ἐκλαμψάσης φλογός [ἐξαψάσης φλ. G 6; μεγάλου δὲ πυρὸς ἐκλάμψαντος G 3.] , θαῦμα μέγα [om. G 3, 5, 6 (ἰδ. μέγα) G 2.] ἴδομεν οἷς ἐδόθη ἰδεῖν, οἱ καὶ ἐτηρήθημεν εἰς τὸ [(εἰς τὸ) τοῦ G 3; (οἱ - τὸ) τοῖς πιστοῖς καὶ βουλήθημεν G 2.] ἀναγγεῖλαι τοῖς λοιποῖς [πιστοῖς G 6.] τὰ γενόμενα [γινόμενα G 5.] . τὸ γὰρ πῦρ καμάρας εἶδος ποιῆσαν [ἐποίησεν G 5, 6.] , [spiritum Deo reddit;] ὥσπερ [ὡς G 2.] ὀθόνη πλοίου ὑπὸ πνεύματος πληρουμένη [ὀθόνην πληρουμένην καὶ G 5; κύκλω add. G 2.] , περιετείχισεν τὸ σῶμα τοῦ δικαίου [μάρτυρος G 2; ἁγίου G 5, 6.] . Καί ἦν μέσον [μὲν G 5; (ὥσπερ - μέσον) ὑπεχώρει· καὶ ἦν μακάριος ἐν μέσω τοῦ πυρὸς G 3.] οὐχ ὡς σὰρξ καιομένη [καιόμενον G 5.] , ἀλλ᾽ ὡς ἄρτος ὀπτώμενος· καὶ γὰρ εὐωδίας ἀντελαβόμεθα [(καὶ - ἀντελ.) om. G 2; ὅθεν καὶ εὐωδίας πολλῆς μετέλαβον οἱ παρεστῶτες ὄχλοι G 3.] . τοῦ γὰρ ἁγίου πνεύματος παραγενομένου [παραγεναμένου G 2.] , ἄνετος ἦν ἅγιος μάρτυς αἰνῶν [τὸν Θεὸν καὶ δοξάζων τῆ ἐξόδω τοῦ ἁγίου πνεύματος add. G 2.] . καὶ οὕτως μετ᾽ εἰρὴνης ἀπέδωκε τὸ πνεῦμα τῷ κυρίῳ καὶ ὡς ἀστραπὴν ἴδωμεν τὴν ψυχὴν αὐτοῦ ἀναλαβομένην [(καὶ οὕτως - ἀναλαβομένην) καὶ τέλος εἰπὼν τὸ ἀμὴν οὕτως παρέδωκε τὴν ψυχὴν τῶ κυρίω καὶ ὡς ἀστραπὴν ἴδωμεν ἀναβαίνουσαν τὴν ψυχὴν αὐτοῦ G 2; καὶ τέλος εἰπὼν τὸ ἀμὴν ὥσπερ ἐρευγόμενος παρέδωκε τὴν ψυχὴν καὶ ὥσπερ ἀστραπὴν ἶδωμεν ἀναλαμβανομένην τὴν ψυχὴν αὐτοῦ G 3; καὶ τέλος εἶπεν τὸ ἀ. καὶ ὡς ἐρευγ. ἀφῆκεν τὴν ψ. καὶ ὡς ἀστ. εἴδ. ἀναλαμβ. G 5; καὶ ὡς ἐρευγ. ἀφ. τὴν ψ. καὶ ὡς ἀστ. εἴδ. αὐτὴν ἀναλαμβ. G 6; καὶ εὐωδίας πάντες ἐπληρώθησαν add. G 2.] ἐν τοῖς οὐρανοῖς.

[9] Εὐσεβία [Εὐσεβεία G 2, 3.] δέ τις [γυνὴ add. G 2;] φερονύμως [χριστιανὴ add. G 3.] εὐσεβῶς [εὐλαβῶς G 3.] ζῶσα [ζήσασα G 6.] ᾐτήσατο τὸ σῶμα τοῦ ἁγίου [om. G 5, 6.] μάρτυρος [Θεοδώρου add. G 2, 3.] , καί οἴνῳ [(καὶ οἴνω) om. G 3; καὶ ἐν ὀθόνη G 2.] καὶ μύροις [σμύρνη G 2; καὶ ἀρώμασι add. G 3.] διακοσμήσασα τοῦτο ἀπέθετο ἐυ γλωσσοκόμῳ εἰς τὸν οἶκον ἑαυτῆς ἐν χωρίῳ Εὐχαΐτοις ὑπὸ μητρόπολιν᾽ Ἀμάσειαν, μνήμην ἐπιτελοῦσα ἐπὶ σωτηρίᾳ ἑαυτῆς εἰς δόξαν πατρὸς καὶ υἱοῦ καὶ ἁγίου πνεύματος νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων· ἀμήν [(τοῦτο - ἀμήν) καὶ σινδόνι καθαρᾶ περιειλήσασα ἀπέθετο ἐν γλωσσοκόμω ἐν τῶ οἴκω αὐτῆς οἰκοδομήσασα τὸ μαρτύριον αὐτοῦ ἐν Εὐχαΐτοις, ἔνθα καὶ νῦν μνήμη τοῦ ἁγίου μάρτυρος ἐπιτελεῖται ἐν Χριστῶ Ἰησοῦ τῶ κυρίω ἡμῶν μεθ᾽ οὗ τῶ πατρὶ δόξα σὺν τῶ ἁγίω πνεύματι νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων· ἀμήν G 2; ἀπέθετο ἐν ἀργυρέω γλωσσοκόμω καὶ κηδεύσασα ἤνεγκεν καὶ κατέθετο αὐτὸ ἐν ἰδίω προαστίω ἐν Εὐχαΐτης τῆ κώμη οἰκοδομήσασα οἶκον ἄξιον τῆς ἀθλήσεως αὐτοῦ μνήμην ἐπιτελοῦσα κατὰ τὴν ἐνάτην τοῦ νοεμβρίου μηνὸς εἰς δόξαν Θεοῦ πατρὸς καὶ κυρίου Ἰησοῦ Χριστοῦ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν, δόξα καὶ τὸ κράτος εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων· ἀμήν G 3; τὸ ἅγιον αὐτοῦ σῶμα καὶ ἐν (om. G 6) σινδόνι καθαρᾶ εἰλήσασα (ἠλήξασα G 6) ἀπέθετο ἐν γλωσσοκόμω εἰς οἰκίσκον ἑαυτῆς μνήμην ἐπιτελοῦσα εἰς δόξαν Θεοῦ παντοκράτορος καὶ τοῦ κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ καὶ τοῦ ἁγίου πνεύματος G 5, 6.] .

Ἐτελειώθη δὲ ἅγιος μάρτυς τοῦ Χριστοῦ Θεόδωρος τῇ προδεκατριῶν καλανδῶν μαρτίου [Diem 8 iunii, quae est anniversaria translationis S. Theodori ducis, pro 17 februarii ponunt nonnulli codices, ut G 5, novembris vero 9 latini et inter graecos solus, quem sciam, G 3, qui est italo-graecus.] , βασιλεύοντος Μαξιμιανοῦ, κατὰ δὲ ἡμᾶς βασιλεύοντος τοῦ κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, ᾧ δόξα καὶ τὸ κράτος καὶ τιμὴ καὶ προσκύνησις, μεγαλωσύνη τε καὶ μεγαλοπρέπεια σὺν τῷ ἀνάρχῳ πατρὶ καὶ τῷ ἁγίῳ καὶ ὁμοουσίῳ καὶ ζωοποιῷ πνεύματι νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων· ἀμήν [(ἐτελειώθη - ἀμήν) om. G 2, 3; ἐτελειώθη δὲ (om. G 6) ἅγιος μάρτυς τοῦ Χριστοῦ (τ. Χ. μ. G 6) Θεόδωρος μηνὶ ἰουνίω η᾽ (φευρουαρίω ιζ᾽ G 6) ἐπὶ βασιλέων Μαξιμιανοῦ καὶ Μαξιμίνου, βασιλεύοντος δὲ καθ᾽ ἡμᾶς (κ. ἡ. δὲ β. G 6) τοῦ κυρίου ἡμῶυ Ἰησοῦ Χριστοῦ μεθ᾽ τῶ πατρὶ καὶ τῶ ἁγίω πνεύματι δόξα καὶ κράτος εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων· ἀμήν. G. 5, 6.] .

Passio S. Theodori [martyris add. L 3, 4.] .

[1] [Saeviente persecutione] Temporibus suis Maximianus et Maximinus imperatores miserunt per omnem terram regni sui edictum adversus [contra L 4.] omnes verae Christi [christiane L 4.] religionis cultores, ut gustantes immolaticios [immolaticiis L 3.] cibos possent evadere tormenta et vivere, contradicentes vero in iudiciis tradi et multis diversisque suppliciis affligi. Eo [eodem L 2, 3, 4.] autem tempore tentus est [beatus add. L 4.] Theodorus et simul cum eo [T. simul cum eo et L 4.] alii multi tyrones ad militandum et adductus est in legione [legionem L 2; regione L 3; regionem L 4.] quae [qui L 1, 3; quae dicitur in regionem L 4.] dicitur Marmaritanorum sub praeposito Brinca [B. praep. L 4.] . Quae legio consistebat in civitate Amasiae provinciae Ellesponti [Hellesponti L 2, 3, 4.] , ubi etiam secundum edictum imperatorum compellebantur universi ad immolandum idolis.

[2] His contradicens beatus Theodorus adductus est ad Brincam [Brinca L 2, 3 et deinceps.] praepositum. [idolis sacrificare iussus,] Cui Brincas ait: “Ut quid non obtemperas praeceptis imperatorum [praecepto imperatoris L 4.] et immolas diis immortalibus [(et - immortalibus) om. L 4.] ?” Beatus [vero add. L 2, 3.] Theodorus, cum esset fidelis Deo plenusque Spiritu sancto, stans in medio legionis dixit: “Quia ego christianus sum et immolare reprobis simulachris praeceptum non accepi; habeo enim [salvatorem meum add. L 4.] regem meum [dominum Iesum L 4.] Christum in caelis.” Brinca [Brincas L 4 et deinceps.] praepositus dixit: “Accipe arma tua, Theodore, et militiam [et add. L 2, 3, 4.] ; adquiesce sacrificare [et sacrifica L 4.] diis immortalibus [om. L 4.] , et obtempera [obtemperare L 2.] invictissimis imperatoribus.” Respondens autem sanctus [beatus L 4.] Theodorus dixit [om. L 3.] : “Ego milito meo imperatori et alio [alii corr. L 2.] militare [militari L 3.] non possum.” Brinca [Brincas L 3, 4.] praepositus dixit: “Et hii omnes circumstantes [astantes L3, om. L 4.] christiani sunt et militant.” Theodorus dixit: “Unusquisque novit quomodo militat [militant L 3.] . Ego autem milito domino meo et regi caelesti Deo et filio eius unigenito Iesu Christo.” Possidonius ducinarius [ducenarius L 2, 4 et deinceps.] dixit: “Ergo Deus tuus filium habet?” Sanctus Theodorus dixit: “Etiam habet filium, qui est veritas [verbum veritatis L 2, 3, 4.] , per quem omnia facta sunt.” [Ioh. 1, 3.] Dixit autem ad eum praepositus: “Possumus eum cognoscere [videre L 2, 4.] ?” Sanctus Theodorus dixit: “Vellem si daret vobis talem intellectum ut eum cognoscatis [cognosceretis L 2, 4.] .” Possidonius ducinarius dixit: “Etsi agnoverimus eum, numquid possumus derelinquere imperatorem terrenum et ad eum accedere?” Sanctus Theodorus dixit: “Nichil est quod vobis [vos corr. L 2.] impediat, ut derelinquentes tenebras et fiduciam quam ad modicum [tempus add. L 4.] habetis apud temporalem et terrenum atque mortalem vestrum imperatorem [(imp. vestrum) L 2, 4.] , accedatis ad Deum [dominum L 1.] vivum et regem aeternum atque caelestem, ut ipsi [ipsius L 2, 4.] efficiamini milites sicut [et ad L 2, 3, 4.] ego.” Brinca praepositus dixit: “Demus ei inducias paucis diebus ut semetipsum admoneat et convertatur ad id quod [ut L 4.] expedit [expavit L 3.] .”

[3] Cumque accepisset dilationem [dilationem L 3.] beatus Theodorus permanebat in oratione [orationem L 3.] . Illi vero solliciti [(i. v. s.) Brincas vero sollicitus L 4.] etiam [existens L 4.] de aliis christianis circuibant [circuibat L 4.] civitatem [civitates L 2 corr.] ut quoscumque invenissent [invenisset L 4; (q. i.) alios in L 1.] Christo credentes tenerent [teneret L 4.] . Cumque comprehendissent [apprehendisset L 4.] aliquos [christianos add. L 3.] adducebant eos [ducebat illos et vehementer afficiens mittebat L 4.] in carcerem. Beatus [vero add. L 2, 3, 4.] Theodorus sedens cum eis docebat eos viam salutis [(v. s.) vitam L 1; aeternae add. L 4.] ac [fidei add. L 4.] perseverantiam [perseverantia //// L 1; perseverantie L 2, 3.] dicens [insinuans sic constanter forti animo orsus est fari L 4.] : “Nolite haec tormenta pertimescere [fratres mei add. L 4.] quae ad modicum [quemadmodum L 2, 4.] vobis inferuntur [minaciter iste mortalis princeps ad modicum tempus vobis minatur inferre L 4.] ut abnegetis [patrem vestrum dominum nostrum Iesum Christum add. L 4.] regem [videlicet add. L 4.] caelestem et dominum [nostrum add. L 3.] Iesum Christum [(d. I. C.) immortalem L 4.] .” Cumque haec [om. L 3.] et his [nonnulla his L 4.] similia beatus Theodorus diceret [et add. L 1.] ad eos qui reclusi erant [qui secum erant in carcere reclusi L 4.] , tempore opportuno reperto [repente L 2, 3.] , templo Matris [templo Martis L 1, 3; templum Martis L 4; templum matris L 2.] deorum [om. L 3, 4.] noctu ingressus ponensque ignem [(p. q. i.) igne L 4.] succendit illud [eum L 3; ipsumque Martem pedibus proterens contrivit add. L 4.] . Visus autem ab aliquo accusatus est. Cronides vero tabularius cum cognovisset [agnovisset L 4.] hoc factum, metu [supra modum add. L 2, 3.] perterritus comprehendit beatum Theodorum et [nimiis acrisque afflictionibus plagatum add. L 4.] obtulit eum [om. L 4.] Publio [populi L 1; populo L 3; populis et L 2.] praesidi, dicens: “Hic pestis nuper electus [delectus L 3.] tyro [hic pestifer est electus nuper eum tyronibus ad militiam L 4.] , qui etiam advenit in civitatem nostram [civitate nostra L 3.] , templum antiquitatis deorum matris [L 2; Martis L 1, 3, 4.] igne succendit deosque nostros iniuriavit [iniuriatus est L 4.] . Quem ita [haec praesumentem L 4.] comprehendens obtuli tuae magnitudini [magnitudinis L 3.] ut secundum praeceptum [precepta L 4.] invicitissimorum imperatorum [damnatus add. L 4.] poenas exsolveret [penis exolvas L 3; p. exsolvat irrogatas L 4.] de his quae [quibus L 3.] in deos nostros [diis nostris L 4.] audaciter [audacter L 3, 4; audac////ter L 2.] ingessit [ignem ingessit L 4; gessit L 3; ////gessit L 2.] .” Iudex autem cum audisset arcessitum Brincam praepositum, ait [dixit L 3; accersito Brinca //// preposito //// ait L 2; iudex audiens hec accessit ad Brincam prepositum aiens L 4.] ad eum: “Tu ei dedisti inducias ut deorum nostrorum templum [tam contumaciter add. L 4.] igne succenderet?” Qui respondens dixit: “Ego saepe [sepius L 2, 3, 4.] eum adhortatus [L 2; adtactus L 1; adtestatus L 3; blando eum hortamine compellatus L 4.] sum dans ei dilationem ut secum pertractans consentiat nobis et immolet diis immortalibus [om. L 4.] libamina. Si vero hoc fecit [fecerit L 3; vero non fecit hoc corr. recent. saec. XIII L 2; nunc vero si nostris suasionibus non consenserit, et antiquorum cerimonias ut diis thurificet prorsus adnullare non erubuerit L 4.] , tu cum sis iudex [et publicis tribunalibus principum sanctione iure promotus add. L 4.] tamquam in contemptorem deorum refutatoremque [refutatorumque L 1, 3; repugnatoremque L 2 in ras. corr.] praecepta [L 3, corr. L 1, om. L 4.] invictissimorum [deorum add. L 2, 3 (in ras.).] nostrorum exerce [iniuriam vindica L 2.] secundum datam tibi potestatem.” Sedens ergo praeses [cumque hoc audisset preses sedens L 4.] pro tribunali iussit adduci sibi [sibi presentari L 4.] beatum Theodorum.

[4] [a iudice interrogatur;] Cumque adductus fuisset dicit ei praeses: “Ut quid prout sacrificares deae nostrae et turificares libamenque ei offerres, ignem et incendium obtulisti ei [(cumque - ei) dixitque ad eum tu ingressus es templum deorum nostrorum ut ipsi sacrificares et thurificares libamina et pro his ignem et incendium eis obtulisti et totum templum subvertisti insuper et ipsum Martem pertinaciter contrivisti L4; (ut quid-ei) tu qui ut sacrificares dee nostre et thurificares libamenque offerres inducias accepisti ut quid ignem et incendium o. ei in ras. man. saec. XIII L 2.] ?” Beatus [vero add. L 4.] Theodorus dixit [robore divino vigoratus constanter respondit L 4.] : “Quod feci non abnego [quod feci palam est et profiteri in publico non vereor L 4.] ; igne [ignem L 1, 3; igne//// L 2.] namque eam incendi [succendi eum L 3; templum deorum vestrorum ipsosque concremavi et Martis statuam comminui L 4.] . Talis autem [ergo L 2.] est dea vestra [tua L 3.] et potentia eius ut ignis eam tangat et inflammet eam. Ego enim ligna succendi ut lapidem comburerem [(talis-comburerem) sunt autem tales dii vestri et potentia eorum ut igne tangantur et inflammentur; incendium vero diis vestris ligneis lapideisque caelitus roboratus applicavi, sciens virtutem eorum nichil esse qua nos plecti putatis, quorum etiam facies leves muscae ineptae destercorant, araneae telis suis oculos praetexunt et suas lares in auribus eorum et in naribus perspicuum est habere (in ras.) hirundines vero cetereque aves capita ipsorum infestis unguibus descalpunt et putrescere ingluvie stercorum suorum non desistunt L 4.] .” Tunc furore repletus praeses iussit caedi eum [eum cedi L 3.] dicens: “Multa mihi [om. L 3; noli mihi tam multa add. L 4.] verba noli [contumeliosa L 4.] respondere. Expectant te enim [enim te L 4; (te) om. L 3.] tormenta durissima ut [que L 4.] te faciant [facient L 4.] obtemperare praeceptis imperatorum [imperialibus L 4.] .” Beatus [vero add. L 4.] Theodorus dixit: “Neque tibi adquiesco, neque paenas tuas pertimesco, etiamsi valde sint [sunt L 3.] terribiles. Fac ergo quod vis. Me enim expectatio bonorum invitat, ut confidam [confundam L 2, 3; (etiamsi-confidam) ergo si tibimetipsi crudelia vehementer et terribilia videntur tormenta quibus te crudeliter saeviturum promittis in me, levia et suavissima atque dulcissima super mel et favum iam mihi erunt et preciosiora rutilantibus gemmis et margaritis certe sciens refrigerium per hec me adepturum felicitatis aeternae; tu autem princeps iniquitatis quod in animo sedet ne desiste irrogare me enim spes aeternae salutis invitat et me iam sanctorum chorus martyrum laetus exspectat paratus iam sum ād omnia L 4.] propter spem quae mihi reposita est et coronam quam mihi dominus meus Iesus Christus praeparavit.” Iudex [Publius add. L 4.] dixit: “Sacrifica diis et erue te ab his tormentis quae tibi parata sunt.” Sanctus Theodorus dixit: “Non mihi sunt tormenta haec quae a te inferuntur terribilia; dominus enim et rex meus [(non mihi-meus) iam palam tibi professus sum rursumque profiteor non mihi ut putas tormenta haec quae minaci vultu et crudeli animo minaris inferre terribilia aliquo modo videntur; dominus meus rex L 4.] Iesus Christus ante faciem meam assistit [assistet L 2; in auxilium mihi quasi bellator fortissimus fidelis protector praesto est L 4.] , qui me eruet de suppliciis tuis, quem tu non vides eo quod oculis [oculi L 3.] cordis tui non vides.” Indignatus est ergo [ergo est L 3.] iudex 〈et〉 sic fremens ut leo iussit eum mitti in carcerem [(oculi-carcerem) lumine cordis prorsus privatus haberis et in viis suis recto corde incedere non cognosceris et mandata eius pia mente non scrutaris et doctrinam sancti evangelii sui docentes non devotus imitaris; tunc indignatus iudex Publius ira saeviens ardentibus oculis fremit ut leo, raptum iussit sanctum Theodorum flagellis caesum mitti in carcere L 4.] et signari ostium carceris atque ibidem [ibi L 3.] eum dimitti ut fame moreretur [eum tamdiu definivit dimitti quamdiu famis cruciatu periret L 4.] .

[5] Beatus vero Theodorus a sancto Spiritu [spiritu sancto L 4.] nutriebatur. In eadem autem nocte apparuit ei Dominus [noster Iesus Christus add. L 4.] dicens: “Confidens esto, serve meus Theodore, quia ego sum tecum [(s. t.) t. s. L 4.] . Ne ergo accipias escam [cibum L 4.] aut potum ab hominibus istis. Est enim tibi alimentum incorruptum [praeparatum add. L 4.] in caelis [preparatum add. L 3.] .” Et haec dicens recessit ab eo. Et cum ascendisset [abscessisset L 3, 4.] Dominus ab eo, coepit beatus Theodorus exultare et psallere Deo. Erat autem populus multus audiens eum [psallentem add. L 4.] . Haec ergo cum audissent custodes carceris et viderent [viderunt L 1; vidissent L 4.] ostium clausum et signaculum sanum, aspiciebant per fenestram et videntes populum multum [in add. L 2, 3.] vestibus albis amictum et psallentem simul cum sancto [beato L 3, 4.] Theodoro, metuentes abierunt et haec nunciaverunt iudici. Cumque haec audisset [(aud. haec) L. 4.] iudex surgens cum festinatione cucurrit et venit ad ostium carceris et vidit carcerem quidem clausum [catenam quidem clausam L 2; et signaculum sanum add. L 3.] et voces psallentium cum beato Theodoro. Audiens haec praeses iussit ut milites armati [carcerem add. L 2, 3.] in circuitu carcerem [om. L 2, 3.] custodirent [iussit milites suos armatos carcerem in circuitu deforis custodire L 4.] deforis [om. L 4; foris L 3.] , suspicans aliquos Christianorum [christianos L 2.] esse intus cum beato Theodoro. Et aperiens ingressus [contumaciter add. L 4; est add. L 2.] intus [et add. L 3] neminem invenit nisi solum [solummodo L 4.] servum Dei sanctum [videlicet add. L 4.] Theodorum in ligno [lignum L 3.] detrusum [retrusum L 4.] . Et apprehendit eum tremor magnus [mox timor magnus et intolerabilis tremor ipsum apprehendit iudicem L 4.] et eos qui cum ipso erant; et exeuntes cum stupore recludentesque [recluserunt L 4.] rursum carcerem recesserunt [et abierunt L 4.] . Tunc iussit praeses dari beato Theodoro unciam panis et poculum aquae diurnum. Fidelis autem martyr Christi secundum quod scriptum est quoniam iustus ex fide vivit, ita faciebat nec quicquam [nequicquam L 3.] cibi [cibum L 3; cibi //// L 2.] accipiebat ab illis, sed tantum in semetipso dicebat: “Me meus dominus et rex enutrit Christus [me dominus meus Iesus Christus universorum rex enutrire non cessabit quoniam non dabit in aeternum fluctuationem iusto L 4.] . [Hebr. 10, 38.].”

[6] [A iudice revocatus] Mane autem facto iussit praeses adduci beatum Theodorum et dixit [dicit L 3.] ei: “Adquiesce mihi, Theodore, absque tormentis et sacrifica diis ut in [sub L 4.] celeritate scribam orbis terrarum dominis imperatoribus pontificem Theodorum fieri et honores ab eis non minimos [honorem ab eis non minimum L 2; et debitos honores et non minimos ab eis L 4.] accipere [accipies L 2.] et consessor [confessor L 4; consensor L 1, 3.] noster erit [eris L 2, 4.] .” Beatus vero Theodorus aspiciens in caelum et consignans se [(et-se) signavit se et L 4.] dixit ad praesidem: “Etiam si carnes meas igne cremaveris [cremaberis L 1; cremaris L 3; concremaris corr. L 2.] et suppliciis variis expendas [expenderis L 4 et corr. L 2.] et si [om. L 4.] in gladio me tradas [tradis L 3; tradideris L 4 et corr. L 2.] donec fuerit spiritus [mens add. L 4.] in naribus meis, non negabo [denegabo L 2, 4.] dominum meum [Iesum Christum add. L 4.] .” Praeses ergo [autem L 2, 3, 4.] cum [Publius L 4.] haec audiens et simul cum [una cum Brinca L 4.] praeposito consilio accepto iussit quaestionariis ut eum [om. L 4; vinctum L 3.] in ligno suspenderent et ungulis ferreis latera eius raderent. [uncis raditur.] Qui in [om. L 3.] tantum eum raserunt ita ut [raserunt ///// ut L 2.] etiam costae eius nudarentur [profluentibus eius carnibus cum sanguine in terram add.L 4.] . Beatus autem Theodorus nichil respondit praesidi sed psallebat dicens: “Benedicam Dominum in omni tempore, semper laus eius in ore meo. [Psalm. 33, 1.]” Stupens autem praeses super tantam beati [om. L 4.] martyris tolerantiam, ait ad eum: “Non erubescis miserabilior omnium hominum [omnibus hominibus L 4.] qui speras in hominem [nomine eius qui L 4.] qui dicitur Christus, et hunc male [a Iudeis add. L 4.] peremptum [novimus quia add. L 4.] ? ita temetipsum inrationabiliter talibus paenis tradis atque tormentis [atque tormentorum cruciatibus indomabiliter tradis L 4.] ?” Sanctus vero martyr dixit: “Haec confusio [confessio L 3.] mihi et omnibus qui invocant nomen domini mei Iesu Christi.” Exclamantibus autem turbis tollere [(Haec-tollere) vos autem satellites et ministri diaboli patris vestri tormenta haec quae nobis christiani nominis confessoribus crudeliter irrogare non pertimescetis putatis confusionem et ignominiam esse quibus sempiterna gloria sunt et omnibus qui invocant nomen domini nostri Iesu Christi; his dictis acclamantibus cunctis astantibus iussit tolli L 4.] eum, eo quod iam [pene add. L 4; an a me amplius t. L 3.] dissipatus esset, tunc praeses per praeconem interrogabat eum dicens: “Vis sacrificare an adhuc amplius a me torqueri?” Respondens [respondit L 3.] autem beatus Theodorus cum [magna add. L 4.] fiducia dixit [dicens L 1, 2, 3.] praesidi: “O impiissime et omni iniquitate repletus [replete L 2; omnium iniquitatum perpetrator L 4.] , fili diaboli et vere dignus operatione [operationis L 3; diabole vere dignus es operationis L 2.] sathanae, non times Deum qui hanc tibi donavit potestatem [Deum qui hanc p. t. dedit L 3; Deum omnipotentem qui fecit celum et terram qui hanc tibi quamvis indigno donavit ////// potestatem L 2; eum cuius potestate et permissione hac uteris excellentia L 4.] , per quem reges regnant et tiranni obtinent terram, sed [t. terrenam obtinent potentiam insuper L 4.] compellis me derelinquere Deum vivum [et verum add. L 3; omnipotentissimum deum meum vivum L 4.] et adorare lapides qui sine anima sunt?” Tunc iudex cum multo tractatu dicit [magna animi intentione dixit L 4.] ad sanctum [beatum L 4; Theodorum add. L 2.] martyrem: “Quid [om. L 2.] vis? nobiscum esse aut cum Christo tuo [finem rerum tuarum ulterius ne tegas, sed palam quae tibi fieri velis impune cunctis astantibus exige, an imperatorum praeceptis desideres obaudire? an Deo tuo, ut iam coepisti mente integra fidem servare L 4.] ?” Cui sanctus martyr cum gaudio magno respondit: “Cum Christo meo et fui et sum et ero [cum meo domino Iesu Christo sum et indeficiens ero L 3.] .”

[7] Videns autem [praeses add. L 4.] quia non posset per tormenta superare sancti [om. L 3.] martyris tolerantiam [constantiam L 4.] dedit adversus eum sententiam dicens ita [om. L 4.] : “Theodorum non obtemperantem praeceptis invictissimorum imperatorum potentiaeque deorum, credentem vero [om. L 4.] in Iesum Christum [C. Iesum L 4.] qui crucifixus est [a Iudeis L 4.] sub Pontio Pilato, quemadmodum a Iudaeis audio [ab ipsis audivi L 4.] , iubeo igni [igni iubeo L 4; (iubeo) om. L 3.] tradi.” Statim [statum L 4.] autem ut dictavit sententiam simul cum verbo et iussio [eius add. L 4; iussionem corr. L 2.] perficiebatur [ministri perficiebant L 2.] . Quaestionarii vero [om. L 3; enim corr. L 2.] continuo congregantes de negotiatoribus et balnearibus [balneariis L 4 et corr. L 2.] ligna, adduxerunt eum [martyrem Theodorum L 2; beatum martyrem L 4.] ad praeparatum locum. Cum autem ignis [ignem L 3.] accensus fuisset [ipse preciosus martyr Christi add. L 4.] , deponens vestimenta sua solvensque balteum [sub insolenti concitatione add. L 4.] volebat etiam excalciare se et [voluit se excalceare sed L 4; nonnulla hoc loco excidisse patet.] quia unusquisque fidelium festinabat [qui illic aderant festinabant L 2.] quis prior [illorum add. L 2.] sudorem eius tangeret [tangere L 1; tangerent L 3; aut aliquid sui tangeret L 4; ut vel syndonem vestimentis eius tangerent L 2.] . Nam ante passionem eius omnes [fidei constantia roborati add. L 4.] accedentes [fideles add. L 2.] tangebant eum [et sanitatem animarum et corporum praestabat eis //// add. L 2.] . [(statim autem) osculando manus sive pedes vel qui extremitatem vestimenti eius tetigerant gaudebant quibus tantum liceret. Missi apparitores L 4.] apposuerunt ei ea quae ad ignem congregata fuerant necessaria. Volentibus eis [autem illis L 2; autem eis L 3.] beatum martyrem configere, dixit eis [sanctus add. L 2.] : “Sustinete me [sinite me sic L 4.] ; qui enim dedit michi tolerantiam in suppliciis ipse dabit ut et [om. L 4.] ignis impetum intactus sustineam. [traditur.]” Iam enim non eum [eum non L 2, 4; ferro eum non L 3.] confixerunt sed tantummodo alligantes [alligatum L 4; sed manibus tantummodo retrorsum ligatis L 2.] dimiserunt. At vero beatus martyr signaculo [signaculum L 1.] crucis verbis semetipsum consignans, manibus post tergum ligatis [b. m. manibus p. t. ligatis non valens se crucis dominicae signaculo signare sed verbis intentissime et mentis puritate indeficienter orabat stans L 4.] , tamquam aries electus de magno grege ad holocaustum Deo acceptum ac praeparatum [devotissime et hilari vultu add. L 4.] aspiciens in caelum ait [(asp. i. c. ait) om: L 3.] : “Domine Deus omnipotens, pater benedicti pueri tui [domini nostri add. L 4.] Iesu Christi, per [add. corr. L 1, om. L 3.] quem tui agnitionem accepimus, Deus virtutum et omnis [omnisque L 2.] creaturae omnisque nationis iustorum viventium coram te [(et-te) et omnis creaturae formator universaeque nationis iustorum non deficiens gubernator et custos L 4.] , benedico te quia dignum me fecisti horae huius atque diei ut accipiam partem cum sanctis martyribus [tuis add. L 4.] in salvatore [domino nostro Iesu add. L 4.] Christo in resurrectionem [resurrectione L 1, 4.] et vitam aeternam animae corporisque incorruptionem [incorruptione L 3.] spiritus sancti [in spiritu sancto L 4.] , in quibus suscipiar [L 1, corr. L 2; suscipiat L 3; suscipias L 4.] in conspectu tuo hodie sacrificium pingue [(s. p.) p. s. L 4.] acceptabileque [acceptabilemque L 2; et acceptabile L 4.] quemadmodum praeparasti [tibi add. L 4.] et praemanifestasti [mihi add. L 4.] et certum me fecisti sine mendacio. [Psalm. 58, 6.] Tu enim es Deus verus, ideoque laudo te [ideo te laudo et magnifico L 4.] per dominum nostrum lesum Christum dilectum [om. L 4.] puerum tuum rogans ac deprecans; da [ut des L 4, corr. et om. domine L 2.] , Domine, et his qui mecum detenti sunt [(d. s.) s. d. L 2.] ad hanc pervenire palmam [perhennitatis aeternae add. L 4.] .”

[8] Et intuens oculis suis vidit in turba [turba //// L 2, 3; turbam fidelium L 4.] stantem et lacrimantem Cleonicum qui cum eo adductus [ductus L 1.] fuerat tyro, et exclamans dixit: “Cleonice [inter quos Cleonicus quidam tyro qui cum eo adductus fuerat astitit cui sic constanter ait Cleonice iam L 4.] , expecto te; festina sequi me. In vita enim hac corruptibili [corruptibili L 4; corr. L 2.] non nos dereliquimus [derelinquimus L 2, 3; derelinquamus L 4.] alterutrum et in vita caelesti ne nos separemus [ne nos in vita caelesti separemur L 4.] ab invicem.” Et [om. L 3.] expleto sermone oravit dicens: “Domine Iesu Christe, mediator Dei et hominum, qui me dignum exhibuisti ut vincam hoc certamen [hunc c. L 3; h////oc c. L 2; haec tanti supplicia certaminis L 4.] , gratias ago et conlaudo et glorifico nomen Patris et Filii et Spiritus sancti in saecula saeculorum, amen.” Et cum finisset orationem, ministri diaboli succenderunt ignem magnum. Magna [magnum L 1; ignem magna L 4.] autem flamma micante [emicante L 2.] , miraculum vidimus quibus datum est videre, qui et reservati sumus ut annunciemus ceteris ea [(flamma-ea) flamma micante ecce subitum et mirabile dictu miraculum vidimus nos quibus a Deo meritis beati martyris concessum est intueri quia et servati sumus ut annunciemus ea ceteris L 4.] quae facta sunt. Flamma enim in specie camerae facta est tanquam velum [om. L 1; quasi velum L 4.] navis a vento repletum [repleta L 1; cum a vento adimpletum fuerit L 4.] et circumvallavit [circuibat L 4.] corpus beati martyris. Et erat non quasi [(n. q.) q. n. L 3.] corpus ardens sed quasi panis qui coquitur [erat enim corpus eius non quasi ardens sed instar panis cum in fornace coquatur L 4.] . Sancto enim Spiritu superveniente, sine afflictione [erat] beatus martyr in medio flammae laudans et glorificans Deum reddidit spiritum Christo [om. L 3.] V idus novembris assumptus in caelis [assumptum i. c. L 3; et assumptus est in celum L 2; (sancto-caelis) sancti vero spiritus virtute roboratus martyr invisibilis erat beatissimus et sine afflictione constanter stetit in medio flammarum elevatis sursum manibus laudans et magnificans Deum reddidit domino nostro Iesu Christo spiritum et civis supernorum factus adeptus est stolam immortalitatis et palmam felicitatis aeternae angelicis subvectus manibus in caelum quinto idus novembris L 4.] . Odore vero [autem L 2, 3, 4.] suavissimo repleti sumus omnes. Facta est autem vox ad eum de caelis [(sumus-caelis) sunt omnes antequam animam Deo redderet manifestissima vox ad eum de caelo facta est L 4.] dicens: “Veni, dilecte meus, Theodore, intra in gaudium domini tui, quia fideliter certaminis tui cursum consummasti. [Matth. 25, 21; 2 Tim. 4, 7.]” Haec omnia nos circumstantes vidimus et audivimus, sed et caelos super eum apertos [caelum s. e. apertum L 4.] vidimus.

[9] Quaedam autem mulier nomine Eusebia, nobili genere [nobilis g. L 2; n. g. orta L 3.] , veniens, petiit corpus sancti martyris Theodori et vino unguentisque preciosis condiens [condes L 1; condens L 3, 4; condivit L 2.] corpus sanctum [(c. s.) sanctum corpus L 2, 3; om. L 4.] eius cum [(cum) et in L 4; et L 2.] sindone munda involvens [volvens L 4.] posuit in loculo [loculum L 3; loculo //// L 2; mundissimo add. L 4.] et transtulit eum [om. L 4.] in possesionem suam, quae [qui L 1.] distat civitati [a civitate L 2, 4.] Amasiae via unius diei, in locum [loco L 4.] qui appellatur [vocatur L 4.] Euchaïta. [ab Eusebia sepelitur.] Quam possessionem cogitavit ecclesiam facere [poss. ecclesia fecerat L 3.] . Fecit autem ibi domum perfectam et sanctificatam. Et erat illic celebrans cotidie commemorationem beati martyris Theodori [in qua videlicet possessione caelitus inspirata cogitavit ecclesiam construere; fecit autem et ibidem domum perfectam et sanctificatam in honore beati martyris Christi Theodori et erat illic cotidie celebrans commemorationem eius L 4.] . In quo [etiam add. L 4.] loco [om. L 3.] multi per eum [per B. martyris Theodori merita multi L 3.] mundantur ab spiritibus immundis et variis infirmitatibus usque in praesentem diem, ad laudem et gloriam Dei patris et filii et spiritus sancti qui vivit et regnat nunc et semper et in [(Dei-in) domini nostri Iesu Christi qui cum Deo patre omnipotente et Spiritu Sancto vivit et regnat nunc et semper et per omnia L 4.] saecula saeculorum, amen.

III. S. THEODORI PASSIO ALTERA

Theodorus martyr Euchaïtis (S.)

E codicibus M 1 = bibl. Nationalis Parisiensis 1500, M 2 = eiusdem 1450, M 3 = eiusdem 789, M 4 = bibl. S. Synodi Mosquensis 377, N 1 = bibl. Nationalis 1529, N 2 = Musei Britannici Add. 36589. Cf. Comm. praev. num. 9.

Μαρτύριον τοῦ ἁγίου [καὶ ἐνδόξου add. M 2, 3, N 1.] μεγαλομάρτυρος Θεοδώρου τοῦ τήρωνος.

[1] [Maximiani et Maximini persecutio.] Μαξιμιανῷ καὶ Μαξιμίνῳ τοῖς βασιλεῦσι πολλή τις καὶ ἄσχετος ὁρμὴ κατὰ τῆς τῶν χριστιανῶν κεκίνητο πίστεως, ἅτε βαθεῖ σκότῳ τῆς ἀσεβείας κατεχομένοις καὶ πλείστην ὅσην περὶ τὴν τῶν εἰδώλων πλάνην ποιουμένοις τὴν ἐπιμέλειαν· τίς οὖν παραστήσειε λόγος τὴν τότε κατέχουσαν ζάλην τοὺς φοβουμένους τὸν Κύριον; ἠρευνῶντο πόλεις, ἠπευνῶντο κῶμαι, χῶραι, ἀγροί, σπήλαια καὶ πᾶς, ὅστις τὰ χριστιανῶν σεβόμενος ἦν, ἐχειροῦτό τε [καὶ add. N 2.] παραχρῆμα καὶ πρὸς αὐτοὺς ἤγετο· ὧν τοῖς μὲν πειθομένοις τὴν ἱερὰν ἐξόμνυσθαι πίστιν καὶ τὸ ψεῦδος ἀντὶ τῆς ἀληθείας τιμᾶν εὐθηνία [ἱνία M 3.] βίου, τιμαὶ καὶ ἀγαθῶν ἄλλων μυρίων [μυρία al. man. in marg. N 2.] ἀντίδοσις ἦν [(ἦν ἀντίδ.) M 4.] . τοὺς δὲ τὴν [om. M 2.] ἀγαθὴν ὄντως μερίδα προελομένους καὶ πάντα παθεῖν μᾶλλον ζημιωθῆναι Χριστὸν καὶ τὴν εὐσεβῆ [ταύτην add. N 2.] καὶ φίλην ἀπώσασθαι θεοσέβειαν στέρησις τῶν ὄντων, βάσανοι, θάνατοι καὶ εἴ τι ἄλλο τῶν χαλεπῶν ἐξεδέχοντο.

[2] Κατ᾽ ἐκεῖνο τοίνυν [καιροῦ add. M 4, N 1, 2; τῶ καιρῶ add. M 3.] καὶ τοῦ Χριστοῦ μάρτυς Θεόδωρος ἐπόθει μὲν παρρησιάσασθαι τὴν εὐσέβειαν, οἶά περ ἐκ προγόνων χριστιανὸς ὤν, οὐκ ἠγάπα δὲ λανθάνουσαν τὴν εἰς Χριστὸν πίστιν κεκτῆσθαι οὐδ᾽ [οὐδὲ M 3.] ἐβούλετο οὕτως ἁπλῶς χωρῆσαι πρὸς τὴν ὁμολογίαν, εἰ μὴ καὶ τὸ θεῖον ἕξει πρὸς τοῦτο [τὸ τούτου M 3] συνευδοκοῦν θέλημα [(ἐπόθει-θέλημα) om. N 1.] . Ἀπολεχθεὶς [ἀποδεχθεὶς M 2, 3.] γὰρ [(ἐπόθειγὰρ) ἀπολυθεὶς) N 2.] εἰς τήρωνα μεθ᾽ ἑτέρων περὶ τὴν ἕω καὶ ἤδη [(καὶ ἤδη) ἤχθη N 1, 2.] εἰς λεγεῶνα ἄγεσθαι μέλλων [(ἀγ. μέλλων) om. N 1, 2.] τῶν Μαρμαριτῶν [μαρτυριτῶν M 1.] καλουμένην, [Theodorus tiro] ἥτις ὑπὸ πραιποσίτῳ μὲν Βρίγγᾳ καλουμένῳ [λεγομένω N 1, 2.] ἐτύγχανεν οὖσα, ἐν πόλει δὲ Ἀμασείᾳ [corr., prius Ἀμασία M 2.] τῇ κατα τόν Πόντον διάγουσα ἦν, δοκιμὴν [(δοκιμὴν-ἐν ᾗ μάρτυς γενόμενος, infra, c. 4, 1.6) om. N 1, 2.] ποιεῖται τοῦ προκειμένου σκοποῦ· καὶ δοκιμὴ αὕτη.

[3] [postquam Euchaitis] Δράκων ἦν ἐμφωλεύων κατά τινα τόπον, ᾧ Εὐχάἳτα τοὔνομα, δεινὸς μὲν ἰδεῖν, δεινότερος δὲ προσβαλεῖν, ὅτῳ ἂν ἐκεῖνον ἐντυχεῖν ἐγένετο, πῦρ μὲν γὰρ ἠφίει τῶν ὀφθαλμῶν, ἰὸν δὲ τῶν χειλέων, καὶ ἄμαχόν τι κακὸν καὶ ὀλέθριον, ἐν δὲ τῷ ἕρπειν πᾶσαν ὡς [om. M 4.] εἰπεῖν τὴν παρακειμένην ὕλην διασαλεύων· ὅθεν [om. M 1.] οὐδὲν [om. M 4.] ἄλλο τοῖς πλησιάζουσιν ὑπελείπετο τὸ φυγεῖν ἐκεῖθεν καὶ μετανάστας γενέσθαι καὶ τὸ φίλον ἔδαφος μισητὸν νομῖσαι διὰ κακὸν οὕτως ἄμαχον καὶ ἀγχίθυρον. Τοῦτον οὖν τὸν τόπον τοῦ Χριστοῦ μάρτυς ὄψει παραλαβὼν καὶ τῷ τῶν ἐγχωρίων οἴκτῳ κατακαμφθεὶς τὴν ψυχήν, σύμβολον παρ᾽ ἑαυτῷ ποιεῖται πρὸς τὴν τοῦ νοητοῦ δράκοντος πάλην τὴν τοῦ προκειμένου θηρὸς ἀναίρεσιν. Αὐτίκα γοῦν τῷ ὅπλῳ τοῦ τιμίου σταυροῦ φραξάμενος περιήει τὸν θῆρα διερευνώμενος. Κεκοπιακὼς δὲ τῷ λασίῳ καὶ δασεῖ τῆς ὕλης καὶ μικρόν τι ἐκβάς, ἔπειτα δὲ καὶ ἀποβὰς τοῦ ἵππου, ὕπνῳ ἑαυτὸν δέδωκέ τε καὶ διανέπαυε. Καί τις γυνὴ τῶν κατὰ τὴν χώραν ἐπισήμων τε καὶ περιφανῶν περιδεὴς καὶ ὑπότρομος ἐπιστᾶσα ἀφύπνιζέ τε τὸν ἅγιον καί· &ldquogr;ἀνάστα τὸ τάχος&rdquogr; ἐβόα, &ldquogr;εἰ μέλει [μέλλει M 2, 3.] σοι ζωῆς καὶ μὴ θανατᾷς ἄντικρυς· τὸ γὰρ ἐνταῦθα κακὸν δράκων συριγμῷ ἔξεισι διὰ τῆσδε καὶ πολλοὺς ὅπως [om. M 4.] ἀνεῖλεν ἄχρι καὶ νῦν καὶ βορὰν ἑαυτῷ ἐποιήσατο.” [immanem draconem] Ταῦτα ἔλεγε τὸ φιλόχριστον γύναιον οἰκτιζόμενον, εἶτα καὶ φανερὸν ὁρῶσα τὸν κίνδυνον εἰς τὸ [om. M 2, 4.] δεῖγμα τῆς συμπαθείας δάκρυα κατέρρει τῶν ὀφθαλμῶν. δὲ ὡς εἶδεν, ὡς ἤκουσε, παραχρῆμα τό τε σέβας τῆς γυναικὸς καὶ ἥτις εἴη παρ᾽ αὐτῆς ἐπυνθάνετο· κἀκείνη Εὐσεβία [Εὐσεβεία M 2.] μὲν εἶπε κεκλῆσθαι, τὸ δὲ σέβας εἶναι χριστιανή, τὸν δὲ τόπον κεκτῆσθαι μὲν ἐκ πατρῴου κλήρου, ἀηδῶς δὲ πρὸς αὐτὸν ἔχειν καὶ σπεύδειν ὅσον οὔπω πανοικεσίᾳ τοῦτον καταλιπεῖν· &ldquogr;εἶδον γάρ&rdquogr;, ἔφη, &ldquogr;πολλάκις καὶ τῶν γνωρίμων πολλοὺς ἐνταῦθα παραβάλλοντας καὶ τῷ θηρίῳ βορὰν γενομένους, ὧν μνήμη στρέφει [καταστρέφει) M 4.] μου τὴν καρδίαν· διὰ τοῦτο καί σε μὴ [om. M 4.] θᾶττον ἐκχωροῦντα ὁρῶσα περιαλγὴς γίνομαι καὶ ἐπίδακρυς.&rdquogr; Ταῦτα ἐπιτραγῳδήσασα φιλανθρώπως καὶ ἅμα τὰς χεῖρας εἰς οὐρανὸν ἄρασα· &ldquogr;Θεέ, εἶπεν, σαρκωθεὶς ἐκ τῆς ἁγίας παρθένου ἐπὶ σωτηρίᾳ τοῦ κόσμου παντός, ἐξελοῦ ἡμᾶς τῆς προκειμένης τοῦδε τοῦ θηρίου κακότητος, κλῆρον σὸν γενομένους καὶ κλήσει τῇ σῇ δικαιωθέντας κατονομάζεσθαι.&rdquogr; Ὡς δὲ τοῦτο ῥηθὲν ἐν ἐπηκόῳ ἀθλητὴς ἤκουσεν, εὔθυμος ὅλος γενόμενος· &ldquogr;ἀπαλλαγήσῃ σήμερον,&rdquogr; πρὸς τὸ γύναιον εἶπεν, &ldquogr;ἀπαλλαγήσῃ γείτονος πονηροῦ, Θεοῦ ἡμῖν ἄνωθεν ἐπορέγοντος δεξιάν. Ἔγνων [ἔγνω M 2.] γὰρ δύναμιν ἐμπνευσθεῖσάν μοι [om. M 3.] παρὰ τοῦ ἐμοῦ Χριστοῦ καὶ δεσπότου, ὅς σε καὶ τοῦ ὑπὲρ ἡμῶν οἴκτου ἀμείψαιτο παραστᾶσαν οὕτω [οὕτως M 3.] καὶ ἡμᾶς ἀφυπνίσασαν [corr., prius ἀφυπνίσαν M 1.] .” Εἶπε καὶ οἷον ἔνθους γενόμενος καὶ τῷ τοῦ σταυροῦ σημείῳ ἑαυτὸν περιφράξας ἐπέβη τοῦ ἵππου καὶ ψόφου τινὸς αἰσθόμενος ἐκ μέσης τῆς ὕλης, [devicerat,] ὅθεν τάχα καὶ τὸ θηρίον ἐξέρπειν ᾔσθετο [θηρίον εἴθιστο M 1.] , αὐτὸς τῇ ἄνωθεν πεποιθὼς συμμαχίᾳ ἔπεισιν ἀνδρικῶς· καὶ ἤδη τὸν θῆρα [om. N 1, 2.] φερόμενον ἰταμῶς καὶ ὁρμῆς πλήρη καταλαβὼν φθάνει τὴν λόγχην ἀκοντίσας καὶ βάλλει [βάλει M 1.] τὴν κεφαλὴν αὐτοῦ καιρίᾳ μάλιστα [μάλλιστα M 3.] καὶ χαλεπῇ τῇ πληγῇ. δὲ ἦν παραχρῆμα νεκρός, ὀλίγα τὸν ὁλκὸν περιστρέψας καὶ ἀδεὲς δέος τοῖς πεπλησιακόσι γενόμενος.

[4] [idolis sacrificare renuit,] Τοῦτο σύμβολον ἐναργὲς κατέστη τῷ μακαρίῳ, ὅτι τε καλῶς τοῦ μαρτυρίου δρόμος αὐτῷ καὶ δεξιὸν ἀπαντήσοι τὸ πέρας καὶ ὅτι παραπλησίως τῷ αἰσθητῳ [τὸν αἰσθητὸν M 3.] καὶ τὸν [om. M 3.] νοητὸν θῆρα καταγωνίσεται ἀμέλει καὶ χαίραν ἀπῄει πρὸς τὴν τοῦ Πόντου Ἀμάσειαν, ἐν ᾗ μάρτυς γενόμενος [(δοκιμὴν [c. 2] - γενόμενος) om. N 1, 2.] καὶ [ἀχθεὶς τοίνυν μάρτυς καὶ N 1, 2.] ὅπως ἔχει περὶ τὸ σέβας διαγνωσθείς, θύειν εἰδώλοις παρὰ τῶν ἐρίσης αὐτοῖς ἀναισθήτων διεκελεύετο. δὲ πιστὸς ὢν τῷ Θεῷ καὶ ὑπὸ τῆς αὐτοῦ χάριτος ἐμπνευσθεὶς παρρησίας τε καὶ θάρσους ὑποπλησθεὶς [ὑποβληθεὶς M 3.] στὰς ἐν μέσῳ τῆς λεγεῶνος· &ldquogr;Ἐγὼ χριστιανός εἰμι, ἔφη, καὶ θῦσαι θεοῖς κιβδήλοις οὐκ ἐπιτέταγμαι· ἔστι γάρ μοι Χριστὸς [om. M 2, 3; Θεὸς N 1.] ἐν οὐρανοῖς ἀθάνατος βασιλεύς, ᾧ καὶ [om. N 1.] στρατεύομαι καὶ οὗ τοῖς προστάγμασιν ἀκριβῶς πείθομαι.&rdquogr; Πρὸς ταῦτα τοῦ πραιποσίτου &ldquogr;τὴν προσήκουσάν σοι στρατείαν&rdquogr; εἰπόντος, &ldquogr;Θεόδωρε, μὴ ἀποποιοῦ, θῦέ [θύε //// N 2.] τε τοῖς θεοῖς καὶ πείθου [τοῖς M 3.] βασιλεῦσι τοῖς ἀηττήτοις&rdquogr;, μάρτυς πάλιν ἐπὶ τῆς καλῆς ταύτης ὁμολογίας ἑστώς· &ldquogr;Λέλεκταί μοι ἤδη [καλῶς add. N 2.] , φησίν, ὅτι τῷ ἐμῷ στρατεύομαι βασιλεῖ, καὶ αὐτῷ πείθομαι καὶ ἄλλῳ παρὰ τοῦτον στρατευθῆναι οὐ δύναμαι·&rdquogr; καὶ τὸν πραιπόσιτον σκολιᾷ χρησάμενον διανοίᾳ &ldquogr;ἀλλὰ καὶ τούτους,&rdquogr; εἰπεῖν ἀποβλέψαντα πρὸς τοὺς παρεστῶτας, &ldquogr;χριστιανοὺς ὄντας οὐδὲν τοῦτο διεκώλυσε τοῦ στρατεύεσθαι.&rdquogr; Εἶτα, τοῦ μάρτυρος ἐπίτομον δόντος ἀπολογίαν, &ldquogr;ἐκάστῳ&rdquogr; γὰρ [γοῦν N 2.] εἰπεῖν &ldquogr;ὅπως ἔχοι στρατείας μελέτω· ἐγὼ μέντοι [add. corr. M 2.] εἴρηκα [om. N 1.] καὶ αὖθις ἐρῶ [ἐρῶι M 3.] , ὅτι τῷ ἐμῷ στρατεύομαι βασιλεῖ τῷ ζῶντί φημι Θεῷ, καὶ τῷ, μονογενεῖ υἱῷ αὐτοῦ [αὐτοῦ φημι υἱῶ N 2.] ”, Ποσειδώνιός [Ποσειδόνιος M 2, 3.] τις δουκηνάριος παρεστὼς καὶ οἷον ἐγγελῶν [ἐπεγγελῶν N 2.] τῷ μάρτυρι τῆς ἀπολογίας καὶ σκώπτειν [σκώπειν N 1.] ὥσπερ ἐξ ἀγχινοίας βουλόμενος, &ldquogr;ὁ γὰρ Θεός σου,&rdquogr; ἔφη, &ldquogr;Θεόδωρε, καὶ υἱὸν ἔχει;&rdquogr;

[5] [fidem confitetur.] δὲ μάρτυς μάρτυς [om. N 2.] ἦν εὐθὺς [om. M 2, N 1.] οὐχ ὑφειμένος τῆς ἀληθείας, ἀλλὰ προθύμῳ γλώττῃ καὶ θαρραλέᾳ φωνῇ &ldquogr;Ναί,&rdquogr; εἶπεν, &ldquogr;ἔχει, τὸν Λόγον τῆς ἀληθείας, δι᾽ οὗ τὰ πάντα παρήγαγε· διδάσκει γάρ με Δαβὶδ θεῖος [(Δαβὶδ θ.) om. M 1.] καὶ [om. M 3.] προφήτης καὶ βασιλεὺς οὕτως εἰπών· τῷ λόγῳ κυρίου οἱ οὐρανοὶ ἐστερεώθησαν καὶ τῷ πνεύματι τοῦ στόματος αὐτοῦ πᾶσα δύναμις αὐτῶν.&rdquogr; [Psalm. 32, 6.] Εἶτα τὸν πραιπόσιτον πάλιν ἐπίσης διαχλευάζειν βουλόμενον· &ldquogr;Τί δέ; τὸν υἱόν,&rdquogr; φάναι, &ldquogr;τοῦτον [τοῦτον φάναι N 1.] δυνάμεθα καὶ ἡμεῖς ἰδεῖν;&rdquogr; Καὶ μάρτυς [(καὶ μ.) om. M 3, N 1.] · &ldquogr;Εἴθε, εἶπε, τοιαύτην ὑμῖν ἐκεῖνος τὴν σύνεσιν ἐχαρίσατο, ὥστε πολλὰ τῇ πλάνῃ χαίρειν εἰπόντας τὸν ἀψευδῆ Θεὸν ἐπιγνῶναι καὶ τούτῳ λατρεύειν καὶ τὴν λογικὴν αὐτῷ προσφέρειν θυσίαν, ἁγνεύοντας [ἁγνεύοντος M 2.] ἅμα καὶ χεῖρας καὶ τὴν ψυχήν.&rdquogr; Ἁλλ᾽ οὕτω μὲν τὰ τῆς ἀγαθῆς καὶ φιλανθρώπου ψυχῆς φιλάνθρωπα [φιλανθρωπότατα N 2.] ῥήματα· μέντοι ἔκφρων ἐκεῖνος καὶ ἀγχίνους τῷ δοκεῖν Ποσειδώνιος κόλαξ ὢν καὶ τῷ καιρῷ χαριζόμενος· &ldquogr;ἀλλ᾽ εἴπερ ἐπιγνῶμεν αὐτόν, ἔφη, τί ἔσται πλέον ἡμῖν καὶ ποῖον οὐκ ἔσται καλόν;&rdquogr; μάρτυς ἀντέφησε [(τί ἔσται - ἀντέφησε) om. N 2.] · &ldquogr; Καὶ [(καὶ) μήποτε ἀποστάντες τοῦ βασιλέως ἐκείνω προστεθησόμεθα; καὶ ἅγιος πάλιν τῆς αὐτῆς (αὐτοῦ N 2) χρηστότητος καὶ τοῦ φιλανθρώπου μεταποιούμενος καὶ τί τὸ ἐμποδίζον ἔφη N 1, 2.] πῶς δὲ οὐ νοῦν ἔχοντος καὶ φρένας ἀνθρώπου παριδεῖν τὸ σκότος καὶ τῷ φωτὶ προσδραμεῖν [προσδραμεῖν τῶ φωτὶ N 2.] καὶ ὑπεριδεῖν μὲν εὐημερίας, ἧς ἐν ὀλίγῳ περὶ τὸν πρόσκαιρον ὀντες ἀπολαύετε [ἀπελάβετε M 2.] βασιλέα, Θεῷ δὲ ζῶντι καὶ βασιλεῖ προσελθεῖν [προσελθεῖν//// N 2.] καὶ τὴν ἴσην ἐμοὶ στρατείαν αὐτῷ στρατεύσασθαι;&rdquogr; καὶ τὸν πραιπόσιτον &ldquogr;ἐνδῶμεν αὐτὸν [αὐτῶ M 4, N 2.] φάναι &ldquogr;ἄχρι καί τινων ἡμερῶν, ὡς ἂν ἐπὶ σχολῆς σκεψάμενος γνῷ τε τὸ βέλτιον καὶ τὸ συμφέρον αὐτῷ μεταμάθοι.&rdquogr; ἀσύνετος ταῦτα ὑπὲρ τοῦ συνιέντος, ἄφρων ὑπὲρ τοῦ πολλῇ φρονήσει κεκοσμημένου, βάθει τῷ [om. M 1, 4.] ζόφῳ [om. M 4.] τῆς πλάνης κατειλημμένος ὑπὲρ τοῦ λαμπρῷ φωτὶ τῆς εὐσεβείας πεφωτισμένου.

[6] [Templum Matris deorum] Ἐκεῖνον τοιγαροῦν εἰς καιρὸν ἀφέντες, ἦσαν οὗτοι [τὸadd. N 2.] μεταξὺ πρὸς χριστιανοὺς [ἑτέρους add. N 1, 2.] ἐνασχολούμενοι· καὶ συλλαβόντες ἦγον εὐθύνας ὑπέχειν, ὅτι μὴ προσέχουσι ψεύδει, ἀλλ᾽ εὐσεβείας ἔχονται καὶ πρὸς ἀλήθειαν ἔβλεψαν· οἷς [θεῖος add. N 2.] μάρτυς ἀκολουθῶν καὶ πάντα αὐτοῖς γενέσθαι φιλονεικῶν, καὶ νοῦς καὶ στόμα καὶ φωνὴ καὶ πρὸς ἀνδρείαν παράκλησις, ὥσπερ ἐν τοῖς ἐκείνων μέλεσι διακινδυνεύειν μέλλων [μέλλειν N 2.] αὐτός, τί μὲν οὐκ ἔλεγε, τί δὲ οὐκ ἐποίει θάρσους αὐτοὺς καὶ τόλμης ἀναπιμπλῶν; Ἐμακάριζε τοὺς άγῶνας, ζηγωτοὺς ἐ͂κρινε [καὶ add. N 2.] , τὰ αὐτῶν ἠσπάζετο μέλη, τὰς βασάνους ἐσμικρολόγει, τὰς ἀμοιβὰς ἐμεγάλυνεν· εἶτα ἐκείνων ἐγκατακλείστων ἤδη γενομένων, αὐτὸς εὐκαίρου ὥρας ἐπιτυχὼν ἐπιτίθεται τῇ μητρὶ τῶν ψευδωνύμων θεῶν· καὶ πυρὶ ζήλου τὴν καρδίαν διακαυθείς [διακαεὶς N 1 2.] , [incendit;] πυρὶ τὸν ταύτης ναὸν καταφλέγει νυκτὸς ἐπελθών, ἔργῳ διδάξαι τοὺς ἀνοήτους βουλόμενος, οἵῳ μὲν αὐτὸς ἐπιθαρρεῖ βοηθῷ, οἵοις δὲ αὐτοὶ θεοῖς πεποίθασιν, οἳ τοσοῦτον ἀπέχουσι τοῦ βοηθεῖν ἑτέροις [αὐτοῖς in marg. ἑτέροις N 2.] , ὡς μηδὲ ἑαυτοῖς ἀμῦναι δυνατοὶ γενέσθαι τοιαῦτα πάσχουσιν. Ἐπεὶ δὲ ὑπό τινων τὸ πραχθὲν ὡράθη καὶ εἰς πολλοὺς ἤδη διαδοθὲν ἦν, Κρονίδης λογιστὴς δέει ληφθεὶς συλλαβόμενος αὐτὸν Πουπλίῳ [Πο/// πλίω N 2.] τῷ ἡγεμόνι παρίστησιν· &ldquogr;Οὗτος λυμεών, λέγων, νεόλεκτος ἡμῶν στρατιώτης, κακῇ μοίρᾳ τῇ ἡμετέρᾳ πόλει ἐπιδεδημηκώς [πολὺν ὕπνον ὡς ἔοικε τῶν κρατούντων κατεγνωκὼς add. N 1, 2.] , [a Publio iudice] τόν τε ναὸν τῆς μητρὸς τῶν θεῶν ἐνέπρησε καὶ εἰς τοὺς θεοὺς ἐξύβρισε καὶ οὐδὲ μίαν ἀπέλιπε θράσους ὑπερβολὴν· συλλαβὼν οὖν αὐτὸν τῷ σῷ μεγέθει παρέστησα [κατέστησα M 1.] , ὥστε κατὰ τὸ θεῖον τῶν δεσποτῶν θέσπισμα δίκην αὐτὸν ὑποσχεῖν τῆς τόλμης ἀξίαν.”

[7] [interrogatus] γοῦν δικαστὴς μεταστειλάμενος τὸν πραιπόσιτον πολλά τε ἐκάκισε καὶ εἰς ῥᾳθυμίαν ὠνείδισε [(καὶ - ὠνείδισε) om. M 3.] καὶ τὴν αἰτίαν αὐτῷ τοῦ καυθῆναι τὸν ναὸν περιῆπτεν [περιῆ////ψεν N 2.] · &ldquogr;Εἰ μὴ σύ, λέγων, ὑφῆκας τῆς [τὰς M 4.] ἀκριβείας, οὐκ ἂν οὗτος πάντολμος εὗρε χώραν τοιούτοις ἐπιχειρεῖν.&rdquogr; δὲ μέμψεως ἑαυτὸν ἀπολύων· &ldquogr;Ἐγώ, ἔψη, πολλάκις αὐτὸν ὅτε μὲν ἀγαθῶν ἐπαγγελίαις ὅτε δὲ καὶ ἀπειλαῖς χρώμενος πρὸς τὴν τῶν θεῶν ἐπειγόμην θυσίαν· ὡς δὲ ἑώρων ἐμαυτὸν οὐδὲν ὅλως ἀνύοντα καὶ ὅτι μηδὲν ἔλεγον εἰς ψυχὴν ἀλλὰ τῶν ὤτων ἄκρων τοὺς λόγους κατέχουν, καιρὸν ἔγνων παρασχεῖν διασκέψεως, εἰ καὶ μετάνοιά τις αὐτὸν εἰσέλθοι καὶ μετάθηται πρὸς τὸ βέλτιον· εἰ δὲ καὶ τοιοῦτον τολμῆσαι προήχθη, δῆλός ἐστι κατατρυφῶν ἡμῶν [ὑμῶν N 1, 2.] τῆς χρηστότητος καὶ θεῶν ἅμα καὶ βασιλέων καταφρονῶν· δικαστὴς οὖν ὑπάρχων [(ἡμῶν-ὑπάρχων) om. M 3.] , ἕπου τοῖς νόμοις καὶ τῇ ἐκείνων ἀποτομίᾳ κατὰ τῶν οὕτως ἰταμῶν κέχρησο.&rdquogr; Καὶ ἡγεμὼν εὐθὺς τοῦ βήματος προκαθίσας, ἀχθῆναι κελεύει τὸν ἅγιον. Ἀχθέντι δὲ δριμύ τι καὶ ἀπηνὲς ἐμβλέψας· &ldquogr;Τοῦτο&rdquogr; ἔφη [(τ. ἔφη) in ras. N 2.] &ldquogr;τῆς δοθεισης σοι πρὸς μεταβολὴν ἀδείας ἀπέλαυσας [ἀπολαύσας N 1; ἀπόλαυσις N 2.] , τὸ [τοῦ N 1.] ἀντὶ τοῦ θῦσαί σε [om. N 2.] καὶ λίβανον προσαγαγεῖν τῇ θεᾷ [θεῶ M 4, N 1, 2.] πῦρ ἐκείνῃ προσενεγκεῖν [προσενέγκαι N 1, 2.] ;&rdquogr; δὲ μάρτυς οὐδὲν ὑποδειλιάσας, ἀλλ᾽ ὥσπερ τῷ γενομένῳ μᾶλλον ἐπικαυχώμενος καὶ εἰδώς, ὡς οὐ δεῖται τὸ πρᾶγμα γωνίας καὶ ἐπικρύψεως [ὑποκρύψεως N 1.] , ἀλλὰ λυχνίας [ἀλλ᾽ εὐλυχνίας M 4.] καὶ περιωπῆς μᾶλλον, ὥστε φανερὸν ἅπασι καταστῆναι, παρρησίας καὶ θάρσους ὑποπλησθείς· &ldquogr;Ὅ μοι πέπρακται, ἔφη, οὐκ ἂν ἀρνηθείην· ξύλοις ἐπήγαγον πῦρ, ὥστε λίθον καυθῆναι. Τοιαύτη δὲ ὑμῶν θεά, ὡς μηδὲ ἑαυτῇ βοηθῆσαι καὶ τοῦ κακοῦ δυνηθῆναι ῥύσασθαι.&rdquogr; Καὶ δικαστὴς λόγῳ μὴ δυνηθεὶς ἀμείψασθαι [ἀμ. μὴ δυνηθεὶς M 3.] τὴν ἀπόκρισιν, ὀργὴν ἀντιδίδωσιν ἐξ ἀπορίας καὶ τύπτεσθαι κελεύει τὸν ἅγιον ἐπειπών [εἰπὼν M 4.] · &ldquogr;Η τῶν ἐμῶν λόγων ἁπαλότης καὶ τὸ τῆς ὁμιλίας ὑφειμένον καὶ ἥμερον [(κ. ἡμ.) om. M 3.] θρασύτερόν σε διέθηκαν πρὸς τὰς ἀποκρίσεις· στρέβλαι δὲ καὶ πολλαὶ βάσανοι πείσουσι βασιλικοῖς προστάγμασιν εἴκειν.&rdquogr; δὲ ἅγιος· &ldquogr;Οὔτε σοι πείθομαι, ἔφη, [impavide respondet.] οὔτε τῶν σῶν κολάσεων ἐπιστρέφομαι, κἂν πολλῷ τούτων χαλεπωτέρας μοι [om. M 2; μοι χαλεπωτέρας N 2.] ἐπαγάγῃς. Αἱ δὲ σαὶ ἀπειλαὶ ἀγεννεῖς ἑτέρους καὶ παῖδας καταπτοείτωσαν· ἐμοὶ γὰρ προσδοκία τῶν μενόντων με [om. N 1, 2; μοι M 1.] ἀγαθῶν θάρσος [θάρσους N 2.] τε ἐμβάλλει καὶ τῶν σῶν βασάνων πείθει καταφρονεῖν· μᾶλλον δὲ οὐδὲ βάσανοί μοι δοκοῦσιν αὖται· γὰρ κύριός μου καὶ βασιλεὺς παρίσταταί μοι κουφίζων μοι [μου M 4, N 2.] τὰς ὀδύνας· ὃν σὺ οὐχ ὁρᾷς, ἐπεὶ μὴ βλέπεις τοῖς τῆς ψυχῆς ὀφθαλμοῖς.&rdquogr;

[8] [In carcere a Christo] Τούτων ἀκούσαντα θυμὸς λαμβάνει τὸν δικαστὴν καὶ τῷ δεσμωτηρίῳ πάλιν Θεόδωρον ἐγκλεισθῆναι κελεύει, κλεισί τε τὴν θύραν ἀσφαλισθῆναι καὶ σφραγῖσι ταύτην ἀκριβῶς ἐπισημανθῆναι οὕτως τε τὸν ἅγιον ἐαθῆναι προνοίας ἔρημον πάσης [ὥστε διαφθαρῆναι add. N 1, 2.] · ἀλλὰ πιστὸς ἦν πάντως εἰρηκὼς μὴ ἰδεῖν δίκαιον ἐγκαταλελειμμένον. Οὔκουν οὐδὲ μάρτυς ἐγκαταλέλειπται· γὰρ Χριστός, δι᾽ ὃν ἐκεῖνος τὰ χαλεπὰ ταῦτα φέρειν ἠνέσχετο, οὐ μόνον αὐτὸν χάριτι τρέφων ἦν, ἀλλὰ καὶ προσελθὼν ἐπεσκέψατο καὶ λόγων ἠξίωσε καὶ θάρσους ἐνέπλησε καὶ χρηστοτάτης ἐπαγγελίας· καὶ πῶς γὰρ οὐκ ἔμελλε τοῦτο ποιεῖν [ποεῖν N 1.] καὶ τὸν ὑπὲρ αὐτοῦ φυλακῇ δεδομένον [παραδεδόμενον N 1, 2.] ἐπισκοπῆς ἀξιοῦν, ὅπου γε καὶ ἡμῖν ἐνετείλατο πρὸς τοὺς ἁπλῶς τοῦτο πάσχοντας καὶ φυλακὴν οἰκῆσαι [καὶ add. N 2.] κατακριθέντας τὰ [om. marg. N 2.] ὅμοια δρᾶν; Ἦλθεν οὖν [ἦλθεν οὖν in marg. N 2.] καί· &ldquogr;Θεόδωρε, θάρσει,&rdquogr; λέγει· &ldquogr;ἐγὼ γάρ εἰμι μετά σον· λήψῃ δὲ οὐδὲν βρῶμα πόμα παρὰ τῶν ἀθετούντων με τούτων [με τούτων in marg. N 2.] , ἀλλὰ τρυφῆς [τροφῆς N 1.] ἀφθάρτου σοι καὶ ζωῆς ἐγὼ κοινωνήσω.&rdquogr; Ταῦτα πολλὴν ἐνέσταξε τῷ ἁγίῳ τὴν ἡδονὴν καὶ ψάλλειν [πάλιν M 3.] ἤρξατο καὶ τῷ Θεῷ μάλα θεοφιλῶς ἐναγάλλεσθαι· ψάλλοντι δὲ [om. M 1.] πολὺς ἠκούετο συνᾴδων αὐτῷ [αὐτῶ συνάδων N 2.] ὄχλος, [et angelis invisitur;] ὡς καὶ τοὺς δεσμοφύλακας ἀναστάντας πρὸς τὴν θύραν δραμεῖν ἀψομένους τίνες οὗτοί εἰσιν. Ἰδόντες δὲ αὐτήν τε κεκλεισμένην καὶ οὐδὲν ἐπικακουργηθὲν τῇ σφραγῖδι, οὐδὲ οὕτως ἠμέλουν, ἀλλὰ καὶ αὖθις παρεθεῶντο διὰ τῆς θυρίδος· καὶ ὁρῶσι πολύ τι πλῆθος λευχειμονούντων καὶ συμψαλλόντων τῷ μάρτυρι· μὴ δυνηθέντες σιωπῇ κατασχεῖν, ἀπέρχονται καὶ τῷ δικαστῇ ἀπαγγέλλουσι [ἀπαγγέλουσι M 3.] . καὶ ὃς ἀκούσας δρομαῖος τῇ θύρᾳ [τὴν θύραν M 2; πρὸς τὴν θύραν M 3.] ἐπιφοιτᾷ. Ἰδὼν δὲ καὶ αὐτὸς τὴν σφραγῖδα μὲν καὶ τὰς κλεῖς ἀπαθῶς ἐχούσας, φωνὴν δὲ πλήθους ᾀδόντων ἀκουομένην, κύκλῳ περιίστησι τῆς φρουρᾶς στρατιώτας ἐνόπλους χριστιανοὺς εἶναι τοὺς ἔνδον ὑπολαβών. Ἐπεὶ δὲ εἰσέλθοι καὶ μηδένα [μηδὲν M 3.] εὕροι ὅτι μὴ μόνον τὸν Χριστοῦ δοῦλον Θεόδωρον, καὶ αὐτὸν τῷ ξύλῳ ἀσφαλῶς ἐμπεπεδημένον [ἐμπεδημένον N 2.] , ἔκπληξις αὐτόν τε καὶ τοὺς σὺν αὐτῷ εἰσῄει. Κλείσαντες οὖν τὰς θύρας τῆς φυλακῆς, ἐπανῄεσαν, οὐδὲν ἕτερον αὐτῷ δίδοσθαι [τοῦτο add. N 2.] τοῦ δικαστοῦ ἐπιτρέψαντος, ὅτι μὴ οὐγκίαν ἄρτου τῆς ἡμέρας καὶ βραχύτατον ὕδατος. [ //// N 2.] τῆς ἀφροσύνης, εἰ ψυχὴν τοιαύτην ἑλεῖν [ἐλ //// ειν N. 2] ᾠήθησαν ἐνδείᾳ τῶν ἀναγκαίων, ᾧ μηδὲ τούτων ἦν χρεία τροφῇ κρείττονι τρεφομένῳ κατὰ ἄνθρωπον· ὅθεν οὐδὲ ἐδέξατό τι παρὰ τῶν ἀναιρεῖν οὐ σῴζειν μεμαθηκότων.

[9] [iudicis promissa] Ἕωθεν δὲ κελεύσας δικαστὴς ἀχθῆναι τὸν ἅγιον, λόγοις αὐτὸν ἡμέροις καὶ ἀγαθῶν ἐπαγγελίαις ἑλεῖν ἐπειρᾶτο· &ldquogr;πείσθητί μοι πρὸ τῶν βασάνων, Θεόδωρε,&rdquogr; λέγων [(λ. Θ.) N 2.] καὶ εὐθὺς γράφω [γράψω N 1, 2.] τοῖς βασιλεῦσιν, ἀρχιερέα τε τῶν θεῶν χειροτονῆσαί σε καὶ τιμῶν ἀξιῶσαι μεγάλων καὶ σύνθρονον ἡμῖν καταστῆσαι.&rdquogr; Τούτων ἀκούσαντι τῷ ἁγίῳ πρῶτον [πρῶτα M 4, N 1, 2.] μὲν περὶ τῆς ἀρχιερωσύνης καὶ γελάσαι φαιδρὸν ἐπῆλθε καὶ τῆς δωρεᾶς μυκτηρίσαι τοὺς ἀνοήτους, ἔπειτα δὲ καὶ πρὸς τὸν δικαστὴν μετὰ πολλῆς φάναι τῆς παρρησίας· &ldquogr;εἰ καὶ πυρὶ τὰς σάρκας μου τήξεις, [spernit;] εἰ βασάνων πλήθει καταναλώσεις, εἰ καὶ τὸν διὰ ξίφους θάνατον εὐθὺς ἐπαγάγῃς, ἕως ἂν ἐν ἐμοὶ πνεῦμα ζωῆς ᾗ, οὐκ ἂν ἕξαρνος ὀφθείην τοῦ ἐμοῦ Θεοῦ τε [om. N 2.] καὶ βασιλέως.&rdquogr; Ἐπεὶ ταῦτα ἀκοῦσαι τὸν τύραννον, πολλὰ τῷ πραιποσίτῳ διαλεχθέντα κελεῦσαι τοῖς δημίοις [τοὺς δημίους M 4, N 2.] ἐπὶ ξύλου τὸν ἅγιον αἰωρήσαντας ὄνυξι τὰς πλευρὰς αὐτοῦ καταξέειν· οὗπερ εἰς ἔργον ἐκβάντος, [acerbe cruciatur;] θέαμα ἦν χαλεπὸν ἡμέροις ὀφθαλμοῖς τὸ γινόμενον [νοούμενον N 1.] . εἰς τοῦτο [τοσοῦτον N 1, 2.] γὰρ ὠμότητος οἱ ξέοντες παρηνέχθησαν, ὡς μηδένα οἶκτον αὐτοὺς τὴς κοινῆς λαβεῖν φύσεως, ἀλλ᾽ οἷον ἀψύχῳ τινὶ προσφέρεσθαι καὶ δι᾽ ὀλίγου [ὅλου N 2.] γυμνὰ σαρκῶν τὰ ὀστᾶ ἐκείνου καταλιπεῖν. μέντοι μάρτυς οὐδὲν ἔλαττον οἱ ξέοντες τοῦ οἰκείου σώματος ἀμελῶν καὶ νικῆσαι φιλονεικῶν τῇ αὐτοῦ ἀνδρείᾳ τὴν ἐκείνων θηριωδίαν, πρὸς μὲν τὸν τύραννον οὐδὲ βραχύ τι ἐφθέγγετο [ἐφθέγξατο N 2.] , ὑπέψαλλε δὲ ἡσύχως· &ldquogr;Εὐλογήσω τὸν κύριον ἐν παντὶ καιρῷ, διὰ παντὸς αἴνεσις αὐτοῦ ἐν τῷ στόματί μου.” [Psalm. 33, 1.] Ἐκπλαγεὶς οὖν τύραννος τῆς καρτερίας τὸν ἅγιον· &ldquogr;Εἶτα οὐκ αἰσχύνῃ, ἔφη, πάντων ἀνθρώπων ἀθλιώτατε σύ, έπ᾽ ἀνθρώπῳ τὰς ἐλπίδας ἔχων, καὶ τούτῳ βιαίῳ τέλει καταλύσαντι τὴν ζωήν, ἀλλ᾽ οὕτως [οὕτω N 1.] σεαυτὸν ἀλογίστως παραδίδως τοῖς αἰκισμοῖς;&rdquogr; δἐ λίαν πεποιθότως καὶ ἀνδρικῶς καὶ ὥσπερ ἐπ᾽ αὐτῷ μᾶλλον δικάζων ἐπὶ τῷ βήματι σεμνυνόμενος· &ldquogr;Αὕτη μοι αἰσχύνη,&rdquogr; ἔφη [om. N 2.] , “καὶ πᾶσι τοῖς ἐπικαλουμένις τὸ τοῦ Χριστοῦ ὄνομα.&rdquogr;

[10] [iudicem increpat;] Τοῦ δήμου τοίνυν ἐπιβοῶντος ὅσον οὔπω τὸν ἅγιον παραπόλλυσθαι, ἡγεμὼν ἐπηρώτα διὰ τοῦ κήρυκος· &ldquogr;Τί βούλει; θῦσαι μᾶλλον καὶ ἔτι σοὶ τὰς κολάσεις παραταθῆναι;&rdquogr; Πρὸς ταῦτα μάρτυς δεῖξαι βουλόμενος, ὡς οὐ μόνον [(οὐ μόνον) om. M 1.] οὐχ ἥττηται τῶν δεινῶν, ἀλλὰ καὶ φαιδρύνεται πάσχων καὶ τρυφὴν ἡγεῖται τὰ ἐπαγόμενα, ζήλου πληρωθεὶς [ζήλω πυρωθεὶς N 1.] τὴν καρδίαν, ὅλῃ [τῆ add. N 1.] γλώττῃ καὶ παρρησίας ἔμπλεῳ ψυχῇ [τὴν ψυχὴν N 2.] . “Ἀσεβέστατε,&rdquogr; ἔφη, &ldquogr;καὶ ἀνομίας πάσης πεπληρωμένε υἱὲ διαβόλου, ἀληθῶς ἄξιε τῆς τοῦ ἀντικειμένου δαίμονος ἐνεργείας οὐδὲ φοβῇ σὺ τὸν Θεόν, ὃς ταύτην σοι τὴν ἀρχὴν ἐχαρίσατο· δι᾽ αὐτοῦ γὰρ βασιλεῖς βασιλεύουσι καὶ τύραννοι κρατοῦσι γῆς· ἀναγκάζεις δέ με ζῶντα Θεὸν ἐγκαταλιπεῖν καὶ λίθοις προσκυνεῖν ἀψύχοις.&rdquogr; οὖν δικαστὴς πολλῇ διασκέψει πρότερον ἐκδοὺς ἑαντὸν ἔπειτα· &ldquogr;Τί θέλεις;&rdquogr; φησίν, &ldquogr;εἶναι μεθ᾽ ἡμῶν μετὰ τοῦ Χριστοῦ σου;&rdquogr; Τούτῳ ἐκεῖνος οὐδὲ βραχὺν ἀναμείνας χρόνον οὐδὲ τὸ πρᾶγμα σκέψεως εἶναι νομίσας ἄξιον, ἀλλ᾽ οἷα δὴ καὶ μεμφόμενος τὸν ἡγεμόνα τῆς ἐρωτήσεως θαρραλέᾳ [θαρραλέω M 4.] καὶ ψυχῇ καὶ φωνῇ &ldquogr;μετὰ τοῦ Χριστοῦ μου,&rdquogr; ἔφη, &ldquogr;καὶ ἤμην καί εἰμι καὶ ἔσομαι.&rdquogr; Εἰδὼς οὖν δικάζων, ὅτι μηδὲν ἀνύει, ἀλλ᾽ ἀπαγορεύει [ἀπαγορεύσει M 2.] μᾶλλον αὐτὸς τὰς κολάσεις ἐπάγων ἅγιος πρὸς τὴν τῶν ἐπαγομένων ὑπομονήν, τὸν [(τὴν - τὸν) πρὸς τὰς ἐπαγομένας βασάνους ἐν ὑπομονῆ καρτερῶν N 1, 2.] διὰ πυρὸς αὐτοῦ καταψηφίζεται θάνατον, [capitis damnatur.] οὕτως εἰπών· &ldquogr;Θεόδωρον [Θεόδωρον ///// N 2.] ἀπειθήσαντα μὲν [supra lin. N 2.] τῷ κράτει τῶν καλλινίκων βασιλέων καὶ τῶν θεῶν, πιστεύσαντα δὲ τῷ ἐσταυρωμένῳ, πυρὶ παραδοθῆναι κελεύω.&rdquogr; Ὡς οὖν ἀπεφήνατο μόνον, θᾶττον ἐλέχθη τὸ ἔργον ἠνύετο· τῶν γὰρ δημίων ξύλα παραχρῆμα συνενεγκόντων [συνεγκόντων N 1.] , συλλαβόντες τὸν μακάριον οἱ πρὸς ταῦτα κελευσθέντες ὑπηρετεῖν, ἐπὶ τὸν τεταγμένον ἤγαγον τόπον.

[11] [Rogo alligatus,] Ἐπεὶ δὲ ἤδη καὶ τὸ πῦρ ἀνήφθη, εὐθὺς περιτιθέασιν αὐτῷ καὶ ὄργανα τὰ πρὸς τὴν πυρὰν ἐπιτήδεια. Μελλόντων δὲ καὶ προσηλοῦν, οὐκ ἀνίει [ἠνέσχετο N 1; ἠνείχετο N 2.] &ldquogr;Ἄφετέ με,&rdquogr; λέγων· &ldquogr;ὁ γὰρ δοὺς οὐδὲν ἀγεννὲς πρὸς τὴν τοῦ πυρὸς ὑπομεῖναι θέαν, αὐτὸς δώσει πάντως καὶ τῆς τῶν ἥλων ἐκτὸς [ἐκ τῆς M 2;] ἀσφαλείας τὴν τοῦ πυρὸς ὑποστῆναι [ὑπομεῖναι in ras. N 2.] καῦσιν.&rdquogr; Ταύτῃ τοι καὶ οὐ καθήλωσαν μέν [om. N 2.] , προσέδησαν δέ· καὶ ὃς τὴν σφραγῖδα τῷ μετώπῳ ἐπιβαλὼν ἡδύ τε ἰδὼν εἰς τὸν οὐρανόν· &ldquogr;Κύριε Θεός,&rdquogr; εἶπεν, &ldquogr;ὁ παντοκράτωρ, τοῦ υἱοῦ τοῦ ἀγαπητοῦ σου [ τοῦ ἀγαπητοῦ σου υἱοῦ N 1, 2.] πατήρ, [orans] δι᾽ οὗ τὴν ἐπίγνωσίν τε καὶ ἐπαγωγὴν [προσαγωγὴν M 4, N 1, 2.] τὴν εἰς σὲ ἐσχήκαμεν, Θεὲ τῶν δυνάμεων, Θεὲ πάσης κτίσεως καὶ παντὸς ἔθνους, οἳ ζῶσιν ἐνώπιόν σου, εὐλογῶ σε, ὅτι με [supra lin. M 1.] κατηξίωσας μερίδα σχεῖν μετὰ τῶν ἁγίων μαρτύρων σου ἐν τῷ ποτηρίῳ τοῦ Χριστοῦ σου εἰς ἀνάστασιν ζωῆς αἰωνίου ψυχῆς τε καὶ σώματος· διὸ προσδεχθείην ἐνώπιόν σου σήμερον ἐν θυσίᾳ πίονι, καθὼς προητοίμασας καὶ ἐπλήρωσας ἀψευδὴς καὶ ἀληθινὸς Θεὸς ἡμῶν· δὸς δέ, Κύριε, καὶ τοὺς συγκατασχεθέντας [τοῖς συγκατασχεθεῖσι N 2.] μοι τήρωνας [τήρωσι N 1.] τῶν ἴσων ἐμοὶ κοινωνῆσαι βραβείων.&rdquogr; Οὕτως εὐξάμενος εἰς τὸ πλῆθος ἀπεῖδε· καὶ εὐθὺς Κλεόνικον τὸν συλληφθέντα αὐτῷ τήρωνα [τύρωνα N 1.] ἐπίλυπόν τε καὶ δεδακρυμένον ἰδών μέγα ἐμβοήσας· &ldquogr;Κλεόνικε, περιμένω σε, φησίν, ἀκολούθει μοι, ἵν᾽ ὥσπερ ἐπὶ ταύτης τῆς προσκαίρου ζωῆς οὐ διέστημεν, οὕτως δὴ καὶ τὴν αἰώνιον [αἰωνίαν N 1.] ζήσομεν ἀλλήλοις συνόντες.&rdquogr; Οὕτως εἰπὼν τῇ εὐχῇ πάλιν [ἑαυτὸν add. N 1, 2.] δίδωσι· &ldquogr;Κύριε, λέγων, καὶ Θεὲ παντοκράτορ, τὸν ἀγῶνα τόνδε διὰ τοῦ μονογενοῦς σοῦ υἱοῦ, [animam reddit.] κυρίου δὲ [om. M 3.] ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ τῇ δυνάμει τῇ σῇ νικῆσαί με καταξιώσας, πρόσδεξαί μου τὴν ψυχὴν ἐν εἰρήνῃ [ἐν εἰρήνη τὴν ψυχὴν M 4.] , ὅτι σοι πρέπει δόξα σὺν τῷ υἱῷ καὶ τῷ παναγίῳ σου πνεύματι.&rdquogr; Διατελέσας δὲ τὴν εὐχὴν ἐφάλλεται τῇ πυρᾷ καὶ ὥσπερ οὐδενὸς αὐτὸν πιέζοντος λυπηροῦ, οὐ μόνον ἄνετός τε [om. M 3.] καὶ ἀτάραχος ἦν, ἀλλὰ καὶ ὕμνον ἐῴκει τινὰ ὑπᾴδειν τοῖς χείλεσι· καὶ οὕτως ἡσυχῆ τὸ πνεῦμα παρατίθησι τῷ Θεῷ.

[12] [Ab Eusebia sepelitur.] Εὐσεβία δέ τις [om. M 4, melius ut notat Latysev, quia de Eusebia iam superius mentio fuit.] φερωνύμως ζῶσα, αἰτησαμένη τὸ σῶμα τοῦ μάρτυρος καὶ λαβοῦσα, οἴνῳ τε καὶ μύροις ὑπαλείψασα καὶ κοσμήσασα, θήκῃ φιλοτίμῳ αὐτὸ κατατίθησι καὶ εἰς τὸν οἶκον αὐτῆς, ὃς ἐν χωρίῳ Εὐχαΐτᾳ [Εὐχάἳτα M 4, N 2.] λεγομένῳ ἵδρυτο ὑπὸ τὴν τῶν Ἀμασέων μητρόπολιν, ὡς χρῆμά τι πολυτελὲς θησαυρίζει, μνήμην ἐτήσιον τῷ μάρτυρι ἐκτελοῦσα καὶ τὸ ἱερὸν λόγιον ὡς δυνατὸν αὐτῇ ἐκπληροῦν σπουδάζουσα· &ldquogr;εἰς γὰρ μνημόσυνον αἰώνιον,&rdquogr; φησίν [φησὶν αἰώνιον M 2.] , “ἔσται δίκαιος [ δίκαιος M 4.] . [Psalm. 111, 7.]Εἶχε μὲν οὖν [om. N 2.] οὕτως [σοφὴ καὶ add. N 2.] φιλόχριστος Εὐσεβία [Εὐσέβεια N 1.] τὸ σῶμα τοῦ μάρτυρος θησαυρὸν [εὐσεβείας add. N 2.] ἄσυλον, πλοῦτον ἀδάπανον, αὐτῇ τε καὶ τοῖς μετ᾽ αὐτῆς ἄγρυπνον φύλακα· πλὴν ἀλλὰ τὴν ἐπισκιάζουσαν τῷ σώματι δύναμιν οὐκ εἶχεν αὐτὴ μόνη [αὐτῆιμονῆι M 4.] , ἀλλὰ καὶ πᾶς ὅστις βοηθὸν ἐκεῖνον ἐπιβοώμενος ἦν· ἴσον γὰρ ἑαυτὸν οἶδε νέμειν ἅγιος τοῖς πλησίον ὁμοῦ καὶ τοῖς πόρρω καὶ ὁμοίως ἁπανταχοῦ τὰς τῶν θαυμάτων αὐγὰς ἐπιλάμπειν [ἐπιλάμπει M 1; ἐπιλάμπει //// N 2.] .

[13] [Urbis regiae christianis] Αμέλει [σαββάτω α᾽ τῶν νηστι in marg. M 1.] καὶ τὴν ἐν καλῷ τῆς Εὐρώπης κειμένην πόλιν πασῶν τε προκαθημένην [(π. π. τ. π.) in marg. N 2.] καὶ βασιλεύουσαν, τὴν Κωνσταντίνου φημί [Incipit miraculum de colybis, BHG. 1768. Cf. Commentarii praevii n. 37 – 39.] , ἐμπεσεῖν ταῖς πάγαις τοῦ πονηροῦ κινδυνεύουσαν, βοηθὸς αὐτόκλητος ἐπιφθάσας ἀπαθῆ κακῶν διετήρησεν. Ἐπεὶ μὲν γὰρ τῷ [μὲν add. N 1.] φθονερῷ δαίμονι τοῦτο [τούτω N 1, 2.] ἔργον ἦν βασκαίνοντι τῆς σωτηρίας χριστιανοῖς, κατ᾽ αὐτῶν διωγμὸς καὶ οἱ πρὸς τοῦτο δὲ σπουδαίως ὑπηρετοῦντες αὐτῷ βασιλεῖς· πολλὴν γὰρ εἶχεν [εἶχον N 1; (γ. εἰχ.) παρεῖχον N 2.] εὐκολίαν ἐφ᾽ οἷς ἐπεχείρει, τῇ δυνάμει τῆς ἀρχῆς καὶ τῷ κατὰ τῶν [corr., prius καταυτῶν M 3.] εὐσεβούντων [om. M 3.] φθόνῳ [φθώρω M 4.] συνεργοῖς χρώμενος [χρώμενον N 1; χρώμενοι N 2.] ἀλλα καὶ οὕτω τὰ χριστιανῶν ἤνθει καὶ παρ᾽ ἐλπίδα πᾶσαν ἐκράτει καὶ τὰς αὐτοῦ κατῄσχυνε [κατίσχυε N 1, 2.] προσβολὰς τε θεία πίστις ὥσπερ γῆ [πηγὴ M 4.] ἀγαθὴ τοῖς αἵμασι τῶν μαρτύρων ὑπαρδομένη [ἐπαρδομένη N 2.] πολύχουν ἐκαρποφόρει πανταχοῦ τὴν εὐσέβειαν [(τὴν ε. π.) N 1, 2.] ἔπειτα δὲ καὶ βασιλεὺς ἀνίσταται τὰ χριστιανῶν πρεσβεύων, [//////// N 2.] περιώνυμος δηλαδὴ [supra lin. N 2; (δηλαδὴ π.) N 1.] Κωνσταντῖνος· καὶ [om. M 2.] καιριωτάτη γίνεται πληγὴ [(πλ. γ.) N 1.] τῷ βασκάνῳ καὶ παρρησιάζεται μὲν ἀλήθεια, δὲ τῶν ψευδωνύμων θεῶν [om. N 1, 2.] θρησκεία αἰσχύνῃ καλυψαμένη πόρρω που τῶν ῥωμαἳκῶν ὁρίων ἀπεπλανᾶτο· ἐπεὶ ταῦτα οὕτως ἀνθοῦντα πονηρὸς δαίμων ἑώρα [((ἐπεὶ ταῦτα - ἑώρα)) om. N 1, 2.] , ἤσχαλλεν, ἠνιᾶτο, ἐδυσφόρει, τοῖς ὅλοις διαπορῶν ἦν, εἰς ἀνάρρουν αὐτῷ τὰ πράγματα χωροῦντα ὁρῶν· ἐπεζήτει τὸν ἐν δυνάμει πάλιν ὑπηρετήσοντα τοῖς θελήμασιν αὐτοῦ τοῖς [(θελ. α. τοῖς) om. M 1.] πονηροτάτοις· καὶ ζητῶν, τῶν ἐμῶν κακῶν καὶ τῶν ἀδήλων τοῦ Θεοῦ κριμάτων, εὑρίσκει.

[14] [a Iuliano] Κωνσταντίνου γάρ, οὗπερ ἄρτι μνήμην ἐθέμεθα, καὶ τῶν ἄλλων τῶν ἐπ᾽ εὐσεβείᾳ γνωριζομένων τὸν βίον μεταθεμένων, οὐ πολὺ τὸ ἐν μέσῳ καὶ βασιλεὺς ἀναδείκνυται, εἴ γε δεῖ βασιλέα καλεῖν ἐκεῖνον τὸν δραπέτην οἴμοι τῆς εὐσεβείας γενόμενον καὶ κακίας ὑπηρέτην πάσης [(π. ὑπ.) N 2.] καὶ ἀσεβείας παρ᾽ ὁντιναοῦν [παροντινοῦν N 1.] ἄλλον ἀναφανέντα καὶ τοῦ ἰδίου δεσπότου καὶ Θεοῦ καταφρυαξάμενον, τὸν θεομισῆ λέγω καὶ πάντολμον Ἰουλιανόν· ὃς τὴν ἀληθῆ [τῶν add. N 1.] χριστιανῶν πίστιν ἐξαρνησάμενος, ὥσπερ οὐδὲν κοινὸν πρὸς [τὴν add. M 3.] τοιαύτην ψυχὴν [(ψ. τοιαύτην) N 1, 2.] καὶ γνώμην ἔχουσαν, τῇ ματαίᾳ τῶν εἰδώλων προστίθεται πλάνῃ· ἣν εὖ κειμένην ἐκεῖνος κακῶς ἀνιστᾷ καὶ καλῶς παυθεῖσαν ἀνανεοῖ πάλιν μετὰ πολλοῦ τοῦ πόνου καὶ τῆς ἐπιμελείας, ὥσπερ ἀναπληρῶν αὐτῇ τὸ μεταξὺ τῶν χρόνων ὑστέρημα καὶ μαρᾶναι φιλονεικῶν τὰ θεῖα τῆς εὐσεβείας νεόφυτα καὶ τὴν ἀρτιθαλῆ πίστιν τό γε εἰς αὐτὸν ἧκον ῥίζαις αὐταῖς ἐξελεῖν βουλόμενος· ταύτῃ τοι καὶ διωγμὸν ἐγείρει τῶν πώποτε μνημονευομένων ἀγριώτερον καὶ κακοτεχνότερον [(κ. κ.) om. N 1.] . Ἐπεὶ δὲ πολλοὺς πολλαῖς [ταῖς add. N 1.] τιμωρίαις ὑποβαλὼν ἥκιστα πειθομένους ἑώρα καὶ τοῖς αὐτοῦ θελήμασιν εἴκοντας, ἐπὶ τὸν δόλον καὶ τὰς τέχνας ἐχώρει καὶ τῆς λεοντῆς, λέγεται, μὴ ἐξικνουμένης, [insidiae struuntur] καὶ τὴν ἀλωπεκῆν προσετίθει· πολλὰ μὲν οὖν καὶ ἄλλα ἐπιτηδεύει, γονιμώτατός τε καὶ φιλοτιμότατος ὢν τοῖς τεχνάσμασιν, ἔπειτα δὲ καὶ τοιοῦτόν τι ἐπινοεῖ, καὶ μόνον πραχθὲν ἱκανὸν ἦν αὐτοῦ [αὐτὸν N 1, 2.] τὴν πανουργίαν ἀποδεῖξαι [(ἀπ. τὴν π.) N 1, 2.] ἀμίμητον καὶ οἷόν τι γεῦμα γενέσθαι ψυχῆς οὐδὲν ἐλεύθερον ἐχούσης οὐδὲ γενναῖον· εἰδὼς γὰρ βδελυρὸς ἐκεῖνος, ἃς ἀφιεροῦσι Θεῷ οἱ [om. N 2.] χριστιανοὶ τῶν νηστειῶν ἡμέρας ὅπως [ὡς add. M 4, N 1, 2.] οἷόν τε καθαρὰς αὐτὰς διαφυλάττειν σπουδάζουσιν, οὐδενὸς τῶν περιττῶν ὅτι μὴ μόνον τῶν ἀναγκαίων ἀπογευόμενοι καὶ μάλιστα κατὰ τὴν πρώτην τῶν νηστειῶν τούτων ἑβδομάδα, καθ᾽ ἣν οἱ πλείους τῶν φιλαρέτων καὶ ἄσιτοι τὸ παράπαν διατελοῦσιν, ἐπεὶ καὶ πᾶς ἁπτόμενος πράγματος θερμότερον αὐτῷ [κατὰ add. N 2.] τὴν ἀρχὴν προσβάλλει, τοῦτο ἐκεῖνος εἰδὼς τὸν τῆς πόλεως ἔπαρχον μετακαλεσάμενος, τῆς αὐτῆς [om. N 2.] αὐτῷ κοινωνοῦντα θρησκείας· &ldquogr;Ἐπεί,&rdquogr; φησίν, &ldquogr;τά τε ἄλλα κακοδαιμονοῦντας Βυζαντίους καὶ εἰς τοὺς θεοὺς ἐξυβρίζοντας [ὑβρίζοντας M 4.] οὐδένα τρόπον αὐτοὺς μεταπείσειν οἷοί τε γεγόναμεν, [cibariis pollutis] οὔτε γὰρ ἀπειλαῖς ἐφοβήσαμεν, οὐ βασάνοις ἐνδοῦναι παρεσκευάσαμεν, οὐ τιμαῖς τε καὶ δωρεαῖς ἀποστῆσαι τῶν δεδογμένων ἰσχύσαμεν, οὐκ ἄλλο τι πρὸς θεραπείαν τῆς νόσου ταύτης ἐφευρεῖν ἠδυνήθημεν, εἰς νοῦν ἐπῆλθέ μοι νῦν, καὶ μὴ βουλομένους πείσει τῶν θυσιῶν ἀπογεύσασθαι· ἐπεὶ γὰρ αἱ ἀποτεταγμέναι τούτοις εἰς νηστείαν ἡμέραι πάρεισι, νῦν γενέσθω σοι σφόδρα ἐπιμελὲς μηδ᾽ ὀτιοῦν ἐφεῖναι μηδενὶ [μηδὲν N 2.] βρωτὸν [//// //// N 2.] ποτὸν ὤνιον εἰς τὴν ἀγορὰν προθεῖναι, [in mercatu propositis.] ἀλλ᾽ ἐκεῖνα μὲν πάντα περιελεῖν, ἐκ δὲ τῶν εἰς θυσίαν ἡμῖν προσφερομένων [προφερόμενον N 2.] ἐκθεῖναι καὶ εὐώνως ταῦτα [τοιαῦτα M 4.] λαμβάνειν τοὺς βουλομένους παρασκευάσαι· ὅπερ ὡς ἔφημεν γεγονός, ἀνάγκη πάντως [M 4, N 1, 2 cet. πάντας.] τῶν θυσιῶν αὐτοὺς ἀπογεύσασθαι ἐπιγνόντας καὶ μὴ χρήσασθαι βουλομένους θήραμα τοῦ λιμοῦ γενέσθαι, μηδαμόθεν ἄλλοθεν ἐπισιτίσασθαι δυναμένους.&rdquogr; Ταῦτα τὸν τοῦ παρανόμου βασιλέως παρανομώτερον ὑπηρέτην [ὑπηρέτη N 1.] ἀκηκοότα φάναι λέγεται· &ldquogr;Θεόθεν σοι, βασιλεῦ, καὶ οὐκ ἄλλοθεν ἀτεχνῶς τὸ ἐνθύμημα.&rdquogr;

[15] [S. Theodorus] Οὕτως οὖν κοινολογησάμενοι καὶ τὰ τῆς βουλῆς ὥσπερ εἶχον δεινότατα σκαιωρήσαντες, εὐέλπιδες ἦσαν αἱρήσειν χριστιανοὺς οἰόμενοι· ἀλλ᾽ οὐκ ἦν τοῦτο τῆς Χριστοῦ [Χριστοῦ τῆς M 4, N 1, 2.] ἄκρας χρηστότητος οὐδὲ κηδεμονίας ἐκείνου τῆς πρὸς ἡμᾶς, τὸ παριδεῖν οὕτω τὴν ἀνομίαν ὑψῶσαι κεφαλὴν καθ᾽ ἡμῶν καὶ τῆς εὐσεβείας κατακαυχήσασθαι· διὰ ταῦτα κινδύνῳ περιπίπτουσιν ἡμῖν ἀφανεῖ τὸν λαμπρὸν ἐν μάρτυσιν ἐπιπέμπει, τὴν ἄμαχον προστασίαν, τὴν ὀξεῖαν βοήθειαν, τὸ Θεοῦ δῶρον, τὸν μέγαν Θεόδωρον [(τ. μ. Θ.) om. N 1.] ὃς ἐπιστὰς τῷ τηνικαῦτα τῆς ἐκκλησίας ἀρχιερεῖ καὶ ἐπισκόπῳ, οὐκ ὄναρ ἀλλ᾽ ὕπαρ [(ὕ)παρ in marg. N 2.] ἐπιφαινόμενος· &ldquogr;Ἰουλιανὸς μιαρός,&rdquogr; ἔφη, &ldquogr;διετάξατο βασιλεὺς κατὰ τὴν πρώτην ἑβδομάδα τῶν νηστειῶν περιαιρεθῆναι μὲν τὴν κατὰ τὴν [(κατὰ τὴν) εἰς N 1, 2.] ἀγορὰν προβεβλημένην καθαρὰν βρῶσιν, προτεθῆναι δὲ μεμιασμένην αἵματι [αἵμασι M 4.] καὶ λύθρῳ τῶν ἐναγῶν θυσιῶν· ἀλλὰ σὺ τοῦτο εἰς νοῦν βαλλόμενος διαμάρτυραι τῷ λαῷ μηδένα τῶν τῇ ἀγορᾷ προτεθέντων βρωμάτων πομάτων μηδ᾽ ὁτιοῦν ὠνήσασθαι.&rdquogr; Τοῦ δὲ &ldquogr;καὶ πῶς ἔσται [τοῦτο add. M 3, N 1, 2.] δυνατὸν&rdquogr; ἐρομένου &ldquogr;τοῖς ἐνδεέσι καὶ μηδεμιᾶς ἡμέρας προαποτεθειμένην ἔχουσι τὴν τροφήν&rdquogr; μάρτυς ἅμα μὲν τὴν ἀπορίαν ἰώμενος, [colyba parare iubet.] ἅμα δὲ [supra lin. M 1.] καὶ γνωρίσαι βουλόμενος, ὅστις εἴη· &ldquogr;κόλυβα, φησίν, αὐτοῖς [αὐτοὺς N 2.] παρασχόμενος, ταύτη [ταύτην N 1.] τὴν ἔνδειαν παραμυθήσασθαι σπούδασον.&rdquogr; Εἶτα τοῦ πατριάρχου πάλιν [om. M 2.] πυθομένου, τί δ᾽ ἂν εἴη τὰ κόλυβα ταῦτα, &ldquogr;οὐδὲ γὰρ ἔγνωσταί μοι,&rdquogr; φησί, &ldquogr;τὸ ὄνομα,&rdquogr; ἅγιος· &ldquogr;Σῖτον ἑψήσας,&rdquogr; ἔφη, &ldquogr;διάνειμαι [διάνειμε N 1, 2.] τοῦτον εἰς βρῶσιν· οὕτως [οὕτω N 1, 2.] γὰρ ἐγχωρίως τὸν ἑφθὸν σῖτον ἐν Εὐχαΐτοις καλεῖν σύνηθες ἐμὲ δὲ εἶναι [om. N 2.] Θεόδωρον ἴσθι τὸν κατὰ τὴν᾽ Αμασείαν τὴν πρὸς Πόντον ὑπὲρ Χριστοῦ μαρτυρήσαντα· ὑφ᾽ οὗ καὶ ἀπέσταλμαι νῦν σωτὴρ ὑμέτερος, τῆς τοῦ πονηροῦ ἐνέδρας καὶ μηχανῆς ῥυσόμενος [ῥυόμενος N 1.] .”

[16] [Iulianus victus] Ταῦτα τὸν ἀρχιερέα μαθόντα ἡδονῆς ἅμα καὶ θαύματος ἔμπλεω γενέσθαι καὶ τοὺς τὴν βασιλίδα ταύτην πόλιν οἰκοῦντας χριστιανοὺς μετακαλεσάμενον, τὰ τοῦ ἁγίου αὐτοῖς, ὡς ἤκουσεν, ἐπισκῆψαι· κἀκείνους ἀκριβῶς φυλάξαι τὰ κελευσθέντα. Πέρας οὖν ἤδη τῆς ἑβδομάδος ἐχούσης, ἐπεὶ τύραννος ἔγνω εἰς οὐδὲν [αὐτῶ add. N 1, 2.] τὰ τῆς ἐπινοίας χωρήσαντα, [deridetur.] ἐξαιρεθῆναι μὲν τῆς ἀγορᾶς τὰ μεμιασμένα βρώματα, προτεθῆναι δὲ τὰ συνήθη πάλιν [προστεθῆναι πάλιν δὲ τὰ συνήθη N 1.] προστάττει, πολὺν ἐκεῖνος γέλωτα τῆς ἀποτυχίας ὀφλήσας, ὥσπερ ἄρα καὶ ἦν ἄξιον. Ἐκ τούτου τί συνέβαινεν ἐκεῖνον μὲν ἀθυμίας πάσης πληρωθῆναι καὶ σκυθρωπότητος, τοὺς δὲ τῆς αὐτοῦ ἐνέδρας αἰσθομένους χριστιανοὺς καὶ κρείττους ὀφθέντας αὐτοὺς [αὐτῆς N 1.] τῇ βοηθείᾳ τοῦ μάρτυρος, ὡς [καὶ M 3.] κηδεμόνι τὴν σωτηρίαν λογιζομένους πάνδημον αὐτῷ συστήσασθαι τὴν πανήγυριν· καὶ οὕτως ἐπικρατῆσαι ἄχρι καὶ τήμερον δι᾽ ἔτους ἡμᾶς τὴν καλὴν ταύτην ἑορτὴν [ἑορτὴν ταύτην N 2.] ἐκτελεῖν οἷα σωτῆρι τῷ μάρτυρι κατὰ τὴν ἕκτην ἡμέραν τῆς πρώτης ἑβδομάδος τῶν νηστειῶν, [Usus edendi colyba perseverat.] εὐχαριστήρια ἑορτάζοντας εἰς δόξαν τοῦ τοῖς αὐτοῦ μέλεσιν ἐνδοξασθέντος Χριστοῦ τοῦ Θεοῦ ἡμῶν, ᾧ πρέπει πᾶσα [om. M 2.] δόξα, τιμὴ καὶ προσκύνησις [σὺν τῶ ὰνάρχω πατρὶ καὶ τῶ ζοωποι (sic) πνεύματι add. M 3.] νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων· ἀμήν.

IV. VITA ET EDUCATIO S. THEODORI

Theodorus martyr Euchaïtis (S.)

E codicibus bibl. Nationalis Parisiensis 499 (= 11), bibl. Angelicae 81 (= 2), bibl. Querinianae A. 3. III (= 3), bibl. Bodleianae Barocc. 238 (= 4). Cf. Comm. praev. num 12.

Βίος καὶ ἀνατροφὴ τοῦ ἁγίου καὶ ἐνδόξου μεγαλομάρτυρος [μάρτυρος 2.] Θεοδώρου.

[1] [Matre immature mortua] Τοῦ ἁγίου καὶ ἐνδόξου μεγαλομάρτυρος [(καὶ ἐνδ. μεγ.) om.2, 3.] Θεοδώρου πατὴρ μὲν Ἐρυθραῖος ὄνομα [τοὔνομα 2, om. 3.] , ἀνὴρ ἀγαθὸς καὶ [om. 3.] φιλόπτωχος, Πολυξένη δὲ μήτηρ ἐκ παρθενίας αὐτῷ συναφθεῖσα. Ἐξ ὧν εὐγενὴς Θεόδωρος τῷ πρώτῳ τῆς συναφείας ἔτει γεγένηται [γεγέννηται 2.] τῆς δὲ μητρὸς ἐν τῇ λοχείᾳ [λογχεία 2; λογχία 3.] θανούσης, χριστιανὴν [χριστιανῆς 2, 3.] πατὴρ οὐχ εὑρίσκων τιθηνὴν ἐσκέψατο τέχνῃ τὸ παιδίον ἐκθρέψαι· καὶ δὴ πυροὺς καθαίρων καὶ πτίσσων κριθὰς [κρίθας 2.] ἄμφω τε ἑψῶν [ἔψων 3.] ἁρμοδίως σὺν ὕδατι καὶ μέλιτος μιγνὺς τὸ ἀρκοῦν εἰς ἀγγεῖον μετέβαλεν [μετέβαλλεν 3.] ὑελοῦν ἔχον ἐκτύπωμα [ἐκ τυπῶμα 3.] τιτθίου [τιθθίου 2; τιτθείου prius τιθείου 3; στιτθίου 1.] , [patris industria nutritur Theodorus.] ὅπερ τὸ βρέθος ἀντὶ μαστῶν [μασθοῦ 2, 3.] συνέχον τῷ στόματι καθάπερ γάλα τὸν χυλὸν ἡδέως ἐψείλκετο· εἶτα τοῦ χρόνου προἳόντος καὶ τῶν ὀδόντων ἐκφυέντων τῷ νέῳ, ἄρτον ἐκ σεμιδάλεως πεπεμμένον οἴνῳ ἐγκαταβρέχων [ἐγκαταβρέχειν 3.] λευκῷ κοχλιαρίῳ αὐτὸν [τοῦτον 2, 3.] πατὴρ διέτρεφεν, ἔπειτα καὶ ὀπωρῶν ταῖς ἁπαλωτέραις [ἀπαλλοτέραις 3.] καὶ λαχάνων δὲ τοῖς χρηστοτέροις· σαρκῶν γὰρ οὐδὲ ἀκμάζοντι συνεχώρησεν [ἀνεχώρησεν 3.] πατὴρ [( πατὴρ) om. 2, 3.] ἀπογεύσασθαι τῷ παιδί. Ἕκτῳ τοίνυν ἐνιαυτῷ Πρόκλῳ τινὶ χαμαιδιδασκάλῳ [Χαμαιδιδάσκαλος magister grammatices, etiam apud Evagrium, Hist. eccl. IV, 26, 29, 36.] τὸν νέον συνίστησι· καὶ τρισὶν ἐκείνῳ φοιτήσαντα [φοιτήσαντι 2.] χρόνοις στρατιώτην ποιεῖται τοῦ Καίσαρος, τῷ φρουροῦντι τὴν πόλιν Ἀμάσειαν [Ἀμασίαν 2.] λεγεῶνι συναριθμήσας. Τοῦτον εἰς ἀκμὴν προελθόντα θεασάμενος, τοῖς ὅπλοις ἅμα τοῖς συνηλικιώταις παιδοτριβούμενον, Ἑλλάδιός τις ἀνὴρ χριστιανὸς καὶ ἐν ἀρετῇ ζῶν καὶ χάριν ἔχων Θεοῦ οἰκῶν τε ἐν ὑπτίῳ πρὸ τῆς πόλεως πεδίῳ, Θήρα προσαγορεύεται [προσαγορεύετο 3.] , ἔνθα καὶ τῶν στρατιωτῶν κατάλογος ἠθροίζετο μελετῶν ἐν εἰρήνῃ τὸν πόλεμον, καὶ γνοὺς ὅτι ἔχει ψυχὴν μαρτυρῆσαι Χριστῷ δυναμένην, [Militiae ascriptus,] συχνῶς ἐπὶ βρωμάτων μεταλήψει προέτρεπεν, ἁρμοδίαις δὲ αὐτὸν παραινέσεσι τρέφων πέπεικεν οὐχ ὑπὲρ θνητοῦ ἀλλ᾽ ὑπὲρ ἀθανάτου βασιλέως ἀγωνίζεσθαι.

[2] Ὡς δὲ πάντων ἐκράτει τῶν ἑταίρων Θεόδωρος γνώμῃ τε καὶ ῥώμῃ καὶ τῇ περὶ τὸν ταξιάρχην εὐνοίᾳ, τινὲς τῶν στρατιωτῶν βασκαίνοντες αὐτῷ τῆς ἀρετῆς τῷ ταξιάρχη διαβάλλουσιν οἷα τοὺς μὲν θεοὺς αὐτοῦ βδελυττόμενον [βδελυσσόμενον 2, 3.] , ξένῳ δὲ κατ᾽ ἰδίαν λατρεύοντα Θεῷ [corr., prius Θεὸν 3.] . Κατεξετάσας οὖν ταξιάρχης καὶ γνοὺς εἶναι αὐτὸν χριστιανόν, σφόδρα μὲν ἐλυπήθη τῷ μάλιστα φιλεῖσθαι ὑπ᾽ αὐτοῦ, πλεῖστα δὲ [ὅμως add. 2, 3.] ἐνουθέτει τιμάς τε αὐτῷ καὶ προκοπὰς καὶ χρήματα ἱκανὰ καὶ τὴν παρὰ Καίσαρος [καίσαρι 2, 3.] δόξαν ἐπαγγελλόμενος, [deos colere renuit] εἴ γε θῦσαι τῇ τε Ῥέᾳ [ῥεᾶ 2.] καὶ τῷ Ἄρεἳ προθύμως ἀνάσχοιτο. Ἀνεμίμνησκέν τε αὐτὸν καὶ τῆς προσούσης αὐτῷ νεότητος καὶ τῶν κολαστηρίων τὸ φρικωδέστατον καὶ ὡς οὐ χρὴ τὴν παροῦσαν βιαίως ἀπολλύναι ζωήν. Ἐπεὶ δὲ πάντῃ μὴ πειθόμενον ἑώρα, παρρησιαστικώτερον δὲ μᾶλλον ἀποκρινόμενον καὶ βασιλέα Χριστὸν ἐπιγραφόμενον, τότε καὶ φρουρὰν οἰκῆσαι καὶ πληγὰς ὑπομεῖναι καὶ τὸ δὴ τέλος πυρὶ διαφθαρῆναι προσέταττεν [προσέτατον 3.] . Καὶ οὕτω [οὔτος 3.] μὲν γενναῖος τοῦ Χριστοῦ στρατιώτης ἀνδρείως ἐνίκησεν τὴν ἀσέβειαν, [et Amasiae martyrium subit.] τελειωθεὶς ἐν Ἀμασείᾳ τῇ πόλει τοῦ Εὐξείνου Πόντου [(Ε. Π.) Ἐλεσπόντου 3, 2 (Ἐλε////σποντου).] . Τὰ δὲ λείψανα αὐτοῦ περιστείλαντες [ἡσύχει add. 2, 3.] ἄνδρες εὐλαβεῖς ἡσυχῆ [om. 2, 3.] ἀπέθεντο ὁσίως ἐν μνήματι. Οἱ δὲ τὰ Εὐχάἳτα [Εὐχαΐτα 2.] οἰκοῦντες ἀδελφοὶ τοῖς ἐπὶ τῆς [τοῖς 2.] Ἀμασέων ὁμόφροσιν ἐνοχλοῦσι [ὀχλοῦσιν 3.] σφοδρότερον, τὰ λείψανα λαβεῖν τοῦ ἁγίου [ὁσίου 2, 3.] βουλόμενοι, λέγοντες τοῦτο ζῶντα αὐτὸν διατεταχέναι. [De reliquiis] Ἐγὼ μὲν οὖν 〈εἰς [om. 1, 2, 3.] οἷον πέρας ἐξήει [τῆ 2.] [contentio.] τοιαύτη φιλονεικία οὐκ ἐπίσταμαι, τῇ δὲ σῇ τελειότητι τὰ προκείμενα γέγραφα, ἐφ ᾧ δι᾽ αὐτῶν [αὐτῆς 1, 2, 3.] καὶ τοὺς λοιποὺς χριστιανοὺς ἐν τῷ ὀνόματι τοῦ κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ στηριχθῆναι [αὐτῶ δόξα καὶ τὸ κράτος εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰῶνων ἀμήν add. 2.]

V. NARRATIO DE TRUCIDATO DRACONE

Theodorus martyr Euchaïtis (S.)

E codice Vindobonensi Hist. graec. 126 (= 1). Cf. Comm. praev. num. 15.

Θαῦμα καὶ διήγησις τοῦ ἁγίου καὶ ἑν δόξου μεγαλομάρτυρος τοῦ Θεοδώρου Τήρωνος περὶ τῆς μητρὸς αὐτοῦ τῆς αἰχμαλωτισ θείσης ὑπὸ τοῦ δράκοντος.

[1] [In regno Samuelis] Ὅσοι [Lectu digna sunt quae de hoc libello eiusque slavica interpretatione scripsit A. N. Veselovskij in t. XX, 6 (1879 – 80), p. 1 – 14.] μὲν εἰς τὸν φιλάνθρωπον Θεὸν τὰς ἐλπίδας ἐκτιθέμενοι καὶ τὴν ἀρχὴν τῆς πίστεως ἐν προσευχῇ ἀποποληροῦντες, καθ᾽ ἑκάστην ἡμέραν τὰς δεήσεις μὴ ἐκλειπέτωσαν καὶ πάσης μὲν τῆς προσδοκούσης καὶ προκειμένης ἡμέρας τοῦ μάρτυρος θεασάμενοι τὴν ἀκοὴν καὶ τὸ ὄμμα ἐγκλίνωμεν [ἐκκλίνομεν 1.] ἐπὶ τοῖς ἐνδοξοτάτοις αὐτοῦ θαύμασιν τοῖς περὶ τοῦ δράκοντος γενομένοις. Ἐγένετο γὰρ κατὰ τοῖς καιροῖς ἐκείνοις τοῦ πιστοτάτου Σαμουὴλ [in ceteris codd. Σαούλ.] βασιλεύοντος, ἐγράφη ἐν τῇ στρατολογίᾳ στρατιώτης εὐθαλὴς καὶ εὐγενὴς τῷ γένει, ἀήττητος τῆς ἀνδρείας, ἠγαπημέος πάμπολλα ὑπὸ τοῦ βασιλέως, τοὔνομα Θεόδωρος. [fontis aditus a dracone intercluditur.] Ἐν δὲ τῇ πόλει ἐκείνῃ καὶ τῇ χώρᾳ, ἐν ᾗ κατῴκει βασιλεύς, ἀπεκρατεῖτο ὕδωρ ὀλίγον καὶ κατεκυριεύετο ὑπὸ δεινοτάτου δράκοντος. Κατὰ καιρὸν δὲ ἔδιδεν αὐτῷ βασιλεὺς θυσίαν ταύρους δώδεκα καὶ κριοὺς εἴκοσι πέντε καὶ ἄλλα τινὰ βρώματα · καὶ οὕτως ἀπέλυεν τὸ ὕδωρ καὶ ἐποτίζετο λαὸς καὶ τὰ κτήνη τῆς πόλεως ἐκείνης. Μιᾷ δὲ τῶν ἡμερῶν ὕπνωσεν βασιλεὺς καὶ ἐνυπνιάσθη · καὶ ὡς εἶδεν τὸ ἐνύπνιον, ἐφοβήθη λίαν. Καὶ ἀναστὰς τῷ πρωῒ καὶ πέμψας τὸν Θεόδωρον ἐψήφισεν τὴν στρατολογίαν αὐτοῦ ἐν τάχει. Καὶ μετὰ τοῦτο συναχθέντες, ἐποίησεν βασιλεὺς δοχὴν μεγάλην καὶ ἐκάλεσεν τοὺς ἄρχοντας τῆς πόλεως ἐκείνης. [Regis somnium.] Καὶ λέγει αὐτοῖς · &ldquogr;Εἶδον ἐν ἐνυπνίῳ μου, ἄρχοντές μου, ἄνθρωπον ἄζωστον καὶ᾽ Αμαλήκ, ἐν τῇ χειρὶ αὐτοῦ κρατοῦντα [κρατῶντα 1.] ῥομφαίαν καὶ ἐν τῇ ἑτέρᾳ χειρὶ ἐσπασμένον μάχαιραν, καὶ ἄλλοι τινὲς μετ᾽ αὐτοῦ. δὲ πρῶτος ἐπέβη μοι καὶ κατέσφαξέ με καὶ οὐκ ἐφείσατο τὴν βασιλείαν μου.&rdquogr; Καὶ ἀποκριθέντες οἱ ἄρχοντες εἶπον · &ldquogr;Ἡμεῖς, δέσποτα, τὸν τοιοῦτον ἄνθρωπον οὐκ οἴδαμεν οὔτε γνωρίζομεν αὐτόν.&rdquogr; Καὶ ἀποκριθεὶς βασιλεὺς εἶπεν · &ldquogr;Μὰ τὸν βασιλεύοντά με Θεόν, ἐὰν οὐκ [ita 1.] εὑρεθῇ ἄνθρωπος ἐκεῖνος, ἀπερρήσω [ita 1.] τὴν βασιλείαν μου καὶ διωχθῶσιν οἱ ἄρχοντές μου καὶ τὰ στρατεύματά μου καταπέσουσιν.&rdquogr; Ἰδὼν δὲ Θεόδωρος τὸν βασιλέα λυπούμενον καὶ τοὺς ἄρχοντας τοῦ δήμου, λέγει πρὸς τὸν λαόν · &ldquogr;Ὁ βασιλεὺς ἐστράτευσεν ἡμᾶς · ἀντὶ δὲ αὐτοῦ ἡμεῖς ἀποθάνωμεν · δὲ αὐτὸς ζήσεται.&rdquogr;

[2] [Theodorus Saracenos debellat,] Καὶ ταῦτα εἰπὼν Θεόδωρος, ἀναστὰς τῷ πρωῒ ἔλαβεν τὸν ἵππον αὑτοῦ τὸν πρῶτον · καὶ ἐνδυσάμενος τὴν πολεμικὴν αὑτοῦ στολὴν καὶ τὸ ἅρμα [Ἅρμα al, ἄρμα armatura seu arma.] αὑτοῦ διέδραμεν εἰς τὰ ἔθνη τὰ μὴ νόμον ἔχοντα. Καὶ τὸν ζητούμενον ὑπὸ τοῦ βασιλέως οὐχ εὗρεν. Καὶ μετὰ πολλὰς ἡμέρας ἦλθεν εἰς τὴν Συρίαν καὶ ἤγγισεν εἰς Μαῦρον ὄρος σκοτεινὸν καὶ διέβη αὐτό. Καὶ εἰσῆλθεν εἰς ἔρημον τόπον καὶ εὗρεν ἐκεῖ διωρυγμένην γῆν καὶ παρ᾽ ἀφανῶν [παρὰ φανῶν 1.] κεκλεισμένην. Καὶ ἐρευνήσας εὗρεν ἐκεῖ ἄμφοδον καὶ εὗρεν Σαρακηνοὺς ὡσεὶ 〈ἄνδρας τεσσαράκοντα καὶ γυναῖκας ὀγδοήκοντα καὶ [supplet Veselovskij ope versionis slavonicae.] παῖδας ἑκατόν. Καὶ ὡς εἶδεν αὐτοὺς Θεόδωρος, συνέδησεν αὐτοὺς εὐθὺς καὶ στραφεὶς διώδευσεν εἰς τὰ ἔθνη. Καὶ φέρων αὐτοὺς ἦλθεν εἰς γῆν τῶν Ῥωμαίων, ἔνθα ἀνέκειτο βασιλεύς. Ἀκούσας δὲ βασιλεύς, ὅτι Θεόδωρος ἔρχεται, ἐπάρας τὰ στρατεύματα αὐτοῦ ὑπήντησεν αὐτὸν μακρόθεν. [quorum ducem in somnio rex viderat.] Καὶ ὡς εἶδεν βασιλεὺς τοὺς Σαρακηνούς, ἐγνώρισε καὶ τὸν ἀλλόφυλον, καθὼς ἐν τῷ ἐνυπνίῳ αὐτοῦ ἑώρακεν. Καὶ λέγει πρὸς τοὺς ἄρχοντας · &ldquogr;Μὰ τὸν βασιλεύοντά με Θεὸν οὗτός με τῇ νυκτὶ ἔσφαξεν καὶ οὐκ ἐφείσατο τὴν βασιλείαν μου.&rdquogr; Καὶ ἐκέλευσεν εὐθέως τὴν κεφαλὴν αὐτοῦ ἀποτμηθῆναι καὶ τοὺς ἐννέα φονευθῆναι καὶ τοὺς τριάκοντα βληθῆναι ἐν τῇ φυλακῇ καὶ τὰς γυναῖκας πραθῆναι εἰς δούλας. Καὶ περιχαρὴς γενόμενος βασιλεὺς τὸν καιρὸν ἐκεῖνον ἠμέλησεν τὸν δράκοντα καὶ τὴν θυσίαν αὐτοῦ οὐκ ἔδωκεν. Καὶ ἐκράτησε τὸ ὕδωρ. Καὶ ἦσαν λαὸς τῆς χώρας λειπόμενοι [λυπούμενοι 1.] ἀπὸ τοῦ ὕδατος.

[3] [Mater Theodori ad fontem accedens] δὲ ἁγία μήτηρ τοῦ Θεοδώρου ἰδοῦσα τοὺς ἵππους αὐτοῦ διψῶντας σφόδρα, ἦρεν τὸν ἵππον αὐτοῦ τὸν πρῶτον καὶ τὸ σάλβαστρον [Σάλβαστρον al. σαλάβαστρον (cod. 6), ἀλάβαστρος (codd. 2, 3), κάδον (cod. 5), amphora seu situla.] ἐν ταῖς χερσὶν αὐτῆς καὶ ἐπορεύθη εἰς τὴν πηγήν. δὲ τόπος, ἔνθα ἐστὶν πηγή, ἐστὶν φρικτὸς καὶ φοβερός, ἔχων τρώγλας [στρογλὰς 1.] καὶ σχίσματα καὶ ἑρπετῶν ἀναριθμήτων εἰσόδους καὶ ἐξόδους. Καὶ ὅτε προσῆλθεν πρὸς τὴν πηγὴν μήτηρ τοῦ ἁγίου Θεοδώρου, ἰδοῦσα τὸν τόπον ἄγριον ἐδειλίασεν. Καὶ πάλιν ῥιψαμένη τὴν γυναικείαν στολὴν καὶ 〈ἀνδρικὴν [om. 1, supplevi ex 6.] ἐνδυσαμένη ἀνδρείῳ φρονήματι [Aliter alii codices locum referunt: ἀνανοουμένη τὴν γυναικείαν ἀσθένειαν (cod. 2); ἀπορρίψας τὴν γυναικείαν ἀσθένειαν καὶ ἐνδυσαμένη τὴν ἀνδρικὴν πολιτείαν (cod. 3); ἀπέρριψεν τὴν δειλίαν ἅπασαν καὶ ἐνδυσαμένη τὴν δύναμιν τοῦ Χριστοῦ (cod. 5); ἐκδυσαμένη τὴν γυναικείαν στολὴν περιεβάλετο ἀνδρικήν (cod. 6). Supra, comment. praev. n. 15.] ὥρμησεν πρὸς τὴν πηγήν. Κατελθοῦσα δὲ κάτω εἶδεν ὕδωρ ὀλίγον καὶ δήσας τὸν ἵππον πρὸς τὴν πηγὴν εἰσῆλθεν κάτω. Καὶ λαβὼν ὕδωρ ἐξῆλθεν καὶ ἐπότισε τὸν ἵππον. Ἰδὼν δὲ δράκων τὴν κόρην ὡραίαν τῇ ἡλικίᾳ καὶ εὐμορφοειδῆ τὴν ὄψιν καὶ πάγκαλον πάνυ, ἠβουλήθη ἁρπάσαι αὐτὴν. [a dracone rapitur.] Εἰσελθοῦσα δὲ ἐκ τρίτου εἰς τὴν πηγήν, ἔστη δράκων μέσον τῆς θύρας συρίζων. Καὶ ἀκούσασα κόρη τὸν συρισμὸν τοῦ δράκοντος, ἀπὸ τοῦ φόβου ῥίψασα τὸ σάλβαστρον πρὸς τὴν πηγὴν καὶ ἀτενίσασα πρὸς αὐτὸν εἶδεν τὴν ὅρασιν αὐτοῦ. Καὶ οὐκ ἦν φωνὴ καὶ οὐκ ἦν ἀκρόασις ἐν αὐτῇ, ἀλλ᾽ ἐγένετο ὡσεὶ νεκρά. Καὶ λαβὼν αὐτὴν δράκων ἤγαγεν εἰς τὸ σπήλαιον πρὸς τὴν φωλεὰν αὐτοῦ. Καὶ ἠσφάλισεν αὐτὴν τὴν πύλην. Τινὲς δὲ τῶν οἰκετῶν εἰσῆλθον ζητοῦντες αὐτὴν καὶ μηδὲν εὑρόντες ἀλλὰ τὸν ἵππον εὑρόντες ἔξω δεδεμένον καὶ τὸ σάλβαστρον πρὸς τὴν πηγήν, ἐπιστώθησαν ὅτι ἡρπάγη ὑπὸ τοῦ δράκοντος καὶ ἐπέστρεψαν εἰς τὸν οἶκον αὐτῆς κλαίοντες. δὲ δοῦλος τοῦ Θεοῦ Θεόδωρος ἦν ἐν τῷ παλατίῳ. Καὶ πληρώσας τὸ πρόσταγμα τοῦ βασιλέως ἦλθεν εἰς τὸν οἶκον αὐτοῦ. Καὶ εὑρὼν τὴν ἀναίρεσιν τῆς μητρὸς αὐτοῦ, ἐπυνθάνετο περὶ αὐτῆς. Καὶ λέγουσιν αὐτῷ οἱ οἰκέται αὐτοῦ ὅτι · &ldquogr;Ἡ μήτηρ σου καὶ [ add. 1.] κυρία ἡμῶν ἡρπάγη ὑπὸ τοῦ δράκοντος καὶ οὐδεὶς εἶδεν τί γέγονεν.&rdquogr; Καὶ ταῦτα ἀκούσας μακάριος Θεόδωρος κλαίων καὶ ὁδυρόμενος ἔλεγεν · [Theodorus] &ldquogr;Οἴμοι, μήτηρ ἐμή, οὐδεὶς ἐβοήθησέ σοι ἐν τῇ ὥρᾳ ἐκείνῃ, ἵνα ἴδῃ τὸ δεινὸν θηρίον ἐρχόμενον ἐπί σοι; Πῶς ἡσύχασας θεωρῆσαι τὰ μέλη σου μελιζόμενα καὶ τὰς σάρκας σου δαπανωμένας [δαπανουμένας 1.] ; πῶς ἐχωρίσθης τῆς ἀγαθῆς σου ψυχῆς χωρὶς ἀγγέλου, μήτηρ μου, μὴ κελεύοντος τοῦ Θεοῦ; οἴμοι, μήτηρ ἐμή, οὐκέτι ὄψομαι τῆς θεωρίας σου, οὐκέτι περιπλακῶσί με αἱ ἁγίαι ἀγκάλαι σου.&rdquogr; Καὶ ταῦτα εἰπὼν μακάριος Θεόδωρος κλαίων ἡσύχασεν. Καὶ ἀναστὰς τῷ πρωῒ ἔλαβεν τὸν ἵππον αὐτοῦ τὸν πρῶτον καὶ περιζωσάμενος τῷ ἅρματι αὐτοῦ, ἀπῆλθε πρὸς τὴν πηγὴν τοῦ πολεμῆσαι τὸν δράκοντα.

[4] [ad oppugnandum draconem] Καὶ ἐδηλώθη λόγος πρὸς τὸν βασιλέα. Καὶ ἐπάρας τὴν τάξιν αὐτοῦ ἀπῆλθε πρὸς τὸν Θεόδωρον πρὸς παραμυθίαν αὐτοῦ λέγων πρὸς αὐτόν · &ldquogr;Τέκνον Θεόδωρε, τὸ οὐκ ἰσχύεις πληρῶσαι, μὴ βουληθῇς ἄρξασθαι μήτε πολεμήσῃς.&rdquogr; δὲ δοῦλος τοῦ Θεοῦ Θεόδωρος λέγει πρὸς τὸν βασιλέα · &ldquogr;Οἶδας, δέσποτα, ὅτι εἰς πάντα τὰ ἔθνη, ὅπου με ἀπέστειλας, συνεργοῦντος καὶ θέλοντος τοῦ Θεοῦ καὶ σου ἐπαινέσει ἀνδρείως ἐπολίτευσα. [accingitur,] Ἔπιδε τὴν ὀδύνησιν τῆς μητρός μου, ἐν ᾗ ἐχωρήθην εἰς τὴν κοιλίαν αὐτῆς καὶ ὀδυνήσασα [ὀδυνήσας 1.] ἔτεκέ με ἐκ τῶν σπλάγχνων αὐτῆς καὶ ἔδωκέν μοι γάλα θηλάσαι καὶ πολλὰ κοπιάσασα δι᾽ ἐμέ, ἵνα ἐν καιρῷ γήρους διατηρῶ αὐτὴν ἀπὸ παντοίων πειρασμῶν. Καὶ οὐ μὴ ἐγκαταλίπω αὐτὴν εἰς τὰς χεῖρας τοῦ δεινοῦ θηρίου.&rdquogr; δὲ βασιλεὺς λέγει πρὸς αὐτόν · &ldquogr;Οἶδα, τέκνον Θεόδωρε, ὅτι εἰς πάντα τὰ ἔθνη, ὅπου σε ἀπέστειλα, ἀνδρείως ἐπολήμησας, ὅτι ἔχεις βραχίονα ὑψηλὸν καὶ νοῦν ἀσάλευτον καὶ ἅρματα ἐκλεκτὰ καὶ ἵππους καλοὺς καὶ στρατιώτας μετὰ σοῦ καὶ νικᾷς. Ἐπὶ δὲ τὴν πύλην ταύτην, ἣν βούλεσαι διοδεῦσαι, τὴν στενὴν καὶ ματαίαν ὁδὸν τοῦ δράκοντος οὐκ ἔστιν πως σαλεῦσαι ὀρθῶς, [rege eum frustra dehortante.] οὔτε ἅρμα γυρίσαι, ἀλλὰ τῷ στήθει καὶ τῇ κοιλίᾳ πορεύσῃ. Τί εὑρήσεις ἔμπροσθέν σου κτενεῖν καιρίαν ἀλλὰ καὶ δράκων ἐάν σε ὄψεται, ὀφθαλμὸς αὐτοῦ καταλύει τὸ φῶς σου, ὅτι ἐστὶν τὸ εἶδος αὐτοῦ φρικτὸν καὶ φοβερὸν καὶ τρομάξωσιν αἱ χεῖρές [χείραι 1.] σου καὶ οὐκ ἔχεις αὐτῷ τι ἐργάσασθαι.&rdquogr; δὲ δοῦλος τοῦ Θεοῦ Θεόδωρος λέγει πρὸς τὸν βασιλέα · &ldquogr;Μή με δειλήνῃς, δέσποτα. Ἐγὼ δοκιμάζω καὶ συμβάλλω, καὶ ἐὰν ἴδω ὅτι νικῶ αὐτόν, ἐπὶ πλεῖον χαρήσεται ψυχή μου. Εἰ δὲ θεωρήσω ὅτι νικᾷ με, ἀφίνω αὐτὸν καὶ χωρίζομαι.&rdquogr; Λέγει αὐτῷ βασιλεύς · &ldquogr;Καλὴ βουλή, ᾗπερ βούλεσαι, Θεόδωρε · ἀλλ᾽ ἐχθρὸς πολεμούμενος, ἐὰν οὐκ ἰσχύῃ καὶ ὑπερβαίνῃς [ὑπερβαίναι 1.] αὐτόν, τότε δέχεται εἰρήνην. Εἰ δὲ ἴδῃ ὅτι νικᾷ σε, εἰρήνην οὐ δέχεται.&rdquogr; δὲ δοῦλος τοῦ Θεοῦ Θεόδωρος λέγει πρὸς τὸν βασιλέα · &ldquogr;Μή με δειλήνῃς, δέσποτα, ἀλλά σοι λέγω · τὸν οἶκόν μου ἐν ἀγαθοῖς κυβέρνησον, τὰ οἰκήματά μου καὶ τὰ χρήματά μου δὸς χήραις καὶ ὀρφανοῖς καὶ τοὺς δούλους μου ἐλευθέρωσον, τοὺς ἵππους μου πώλησον καὶ τὰς ἀπαρχὰς τοῦ οἴκου μου μοῖραν δὸς πᾶσιν. Τὰ δὲ ὅπλα τοῦ πολέμου μου ἂς ἔχῃ βασιλεία σου καὶ τὸ πρῶτον σάββατον τῶν ἁγίων νηστειῶν ἐπιτέλεσον γενέσθαι ἐπὶ τοῦ ὀνόματός μου, καὶ ταῖς εὐχαῖς σου συναπόλυσόν με καὶ μὴ δειλήνῃς με, δέσποτα.&rdquogr; Ἰδὼν δὲ βασιλεὺς τὸ ἀμετάθετον τῆς καρδίας αὐτοῦ, ἔκλινεν τὰ γόνατα κατὰ ἀνατολὰς λέγων · &ldquogr;Κύριε Θεός, [Regis oratio ad Deum.] συνοδεύσας τοὺς θεράποντάς σου Ἰακὼβ [κὼβ (ἰα supra lin.) 1.] καὶ Ἰωσὴφ μέλλοντας εἰσελθεῖν εἰς Αἴγυπτον καὶ κράτος τῆς βασιλείας αὐτῶν ἔδωκας, αὐτός, δέσποτα κύριε Θεός, τῶν ἀπεγνωσμένων βοηθὸς καὶ λυτρωτὴς τῶν κινδυνευόντων καὶ φωτισμὸς τῶν ἐσκοτισμένων, ἐπάκουσον τῆς δεήσεώς μου τοῦ ἁμαρτωλοῦ καὶ ἀναξίου δούλου σου καὶ βοήθει τὸν δοῦλόν σου Θεόδωρον καὶ ῥῦσαι καὶ διάσωσον αὐτὸν ἀπὸ πειρατηρίου καὶ ἀπὸ πάσης ὀργῆς τοῦ ἀντικειμένου · καὶ κέλευσον αὐτὸν ἐν ὑγείᾳ καὶ σωτηρίᾳ ἐλθεῖν πρὸς ἡμᾶς καὶ τῆς ἐπουρανίου σου βασιλείας ἀξίωσον γενέσθαι.&rdquogr; Καὶ μετὰ τὸ πληρῶσαι βασιλεὺς τὴν εὐχὴν λέγει πρὸς αὐτόν · &ldquogr;Τέκνον Θεόδωρε, μὴ δῷης εἰς σάλον [σαλόν 1.] τὸν πόδα σου μηδὲ νυστάξῃ φυλάσσων σε. [Psalm. 120, 3, 4, 7.] Ἰδοὺ οὐ νυστάξει οὐδὲ ὑπνώσει Κύριος ἐπὶ σκέπῃ σου καὶ φυλάξει τὴν ψυχήν σου Κύριος · Κύριος φυλάξει σε ἀπὸ παντὸς κακοῦ. Ὕπαγε, λέγω σοι, Θεόδωρε · κύριος Θεὸς γένοιτό σοι βοηθός.&rdquogr; Καὶ κλίνας στρατιώτης τὰ γόνατα ἐδέξατο τὴν εὐχὴν παρὰ τοῦ βασιλέως καὶ εἶπεν · &ldquogr;Ἡ βοήθειά μου παρὰ κυρίου τοῦ ποιήσαντος τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν γῆν.&rdquogr; [Psalm. 23, 8.] Καὶ ὡς εἰσῆλθε πρὸς τὸ σπήλαιον μακάριος Θεόδωρος, ἀπῆλθεν βασιλεὺς πρὸς τὴν πύλην τοῦ σπηλαίου καὶ ἐκάθητο τρεῖς ἡμέρας καὶ τρεῖς νύκτας ἐκδεχόμενος τὸν στρατιώτην. Καὶ μετὰ τρεῖς ἡμέρας ἀμεριμνήσας ἀνεχώρησεν ἐν τῷ παλατίῳ. Περίλυπος δὲ γενόμενος βασιλεὺς περὶ τοῦ στρατιώτου καὶ προσκαλεσάμενος τοὺς ἱερεῖς καὶ τοὺς ἐνδόξους τοῦ παλατίου, λέγει πρὸς αὐτοὺς · &ldquogr;Δεῦτε, πάντες πρεσβύτεροι καὶ ἀδελφοί, ποιήσωμεν δέησιν πρὸς τὸν Θεόν, ὅπως ῥύσηται τὸν στρατιώτην ἐκ τοῦ δεινοῦ θηρίου, ὃν ἐγὼ κακῶς καὶ ἀφρόνως ἀπέλυσα.&rdquogr;

[5] [Serpentes duodecim qui matrem custodiunt] δὲ Θεόδωρος εἰσῆλθεν εἰς τὸ ἐσώτερον σπήλαιον εἰς τὴν φωλεὰν τοῦ δράκοντος καὶ εὗρεν τὴν μητέρα αὐτοῦ ὡς κόρην ἐπὶ δίφρου καθεζομένην καὶ δώδεκα ὄφεοι [ita 1.] κύκλῳ αὐτῆς καὶ ἀσπίδα μιαρὰ ἔκειτο ἔμπροσθεν αὐτῆς · καὶ γέρων δράκων ἐκάθητο ἐπὶ θρόνου χρυσοῦ καὶ ἕτερα ἑρπετὰ μικρὰ μετὰ μεγάλων ἦσαν φυλάσσοντα [φυλάσσων 1.] τὴν κόρην. Καὶ ἰδὼν αὐτὰ Θεόδωρος ἐδειλίασεν · καὶ πάλιν θεασάμενος τὸ κάλλος τῆς μητρὸς αὐτοῦ ἐβουλήθη αὐτὴν περιπτύξασθαι. Καὶ κινηθεὶς πρὸς αὐτήν, ἐταράχθησαν οἱ ὄφεοι [ita 1.] κατ᾽ αὐτοῦ καὶ ἔβρυχον ἐπάνω αὐτοῦ. Καὶ μιαρὰ ἀσπὶς ἐσύριζεν καὶ ἐδάφιζεν τὰ χείλη αὐτῆς. Καὶ γέρων ἐτανύθη, ὥστε μηκέτι τὸν ἄνθρωπον αὐτὸν θεωρῆσαι. Καὶ τὰ μικρὰ ἕκαστον κατὰ τὴν πονηρίαν αὐτῶν ἤθελον αὐτὸν καταπιεῖν ζῶντα. [Theodorus] δὲ δοῦλος τοῦ Θεοῦ Θεόδωρος ἰδὼν τὸν ὄχλον τῶν ἑρπετῶν ἐδειλίασεν καὶ ηὔχετο λέγων · &ldquogr;Κύριε Θεός, τὰ πάντα ἐπιστάμενος, μὴ ἐγκαταλίπῃς με, ἄναρχε, ἀόρατε, ἀκατάληπτε, ἀπερίγραπτε, πεδήσας τὴν θάλασσαν τῷ προστάγματί σου καὶ δώσας αὐτῇ ἑρπετὰ ὧν οὐκ ἔστιν ἀριθμὸς καὶ δράκοντα ὃν ἔπλασας ἐμπαίζειν αὐτά · ἐπίβλεψον ἐπὶ τὴν δέησίν μου καὶ ἐνίσχυσον τὸν βραχίονά μου καὶ δὸς δύναμιν 〈εἰς [om. 1.] τὰς χεῖράς μου. [Psalm. 103, 25, 26.] Κράτυνον τὴν δεξιάν μου καὶ στερέωσον τὴν καρδίαν μου, ἵνα μὴ αἰσχυνθῶ, ἵνα τροπώσωμαι τοὺς ἰοβόλους καὶ δεινοὺς καὶ μιαροὺς δράκοντας ἵνα δοξασθῇ τὸ ὄνομά σου τὸ ἅγιον, Κύριε.&rdquogr; Καὶ ἐκτείνας τὴν ῥομφαίαν αὐτοῦ ἐφόνευσε τοὺς δώδεκα ὄφεις καὶ τὴν ἀσπίδα ἀνήλωσεν καὶ τὸν δράκοντα ἀπέκτεινεν καὶ πᾶσαν τὴν στρατολογίαν αὐτοῦ. [ense percutit] δὲ μέγας δράκων οὐκ ἦν ἔσω, ἀλλ᾽ ὑπῆρχεν ἔξω τοῦ κυνηγῆσαι. Καὶ περιπλακεὶς Θεόδωρος τὴν μητέρα αὐτοῦ, χαίρων κατεφίλει αὐτὴν λέγων· &ldquogr;Δεῦρο, κυρία μου μήτηρ, ἐξέλθωμεν ἐκ τοῦ ἐδάφους τούτου καὶ ῥυσθῶμεν ἐκ τοῦ ᾅδου τὰς χεῖρας.&rdquogr; Καὶ λέγει πρὸς αὐτὸν μήτηρ αὐτοῦ· &ldquogr;Οἴμοι, γλυκύτατόν μου τέκνον, πῶς ἐτόλμησας ἐλθεῖν ἐνθάδε; πῶς οὐκ ἐφείσω τῆς νεότητός σου καὶ παρεδόθης εἰς θάνατον δι᾽ ἐμέ; Καὶ καλὸν εἶχον πρὸ τοῦ σε ἐλθεῖν ἐνθάδε, εἰ εἶχα ἀποθανεῖν, ἵνα μὴ θεωρήσω τὴν πανεύδιόν σου καὶ ὡραίαν ἡλικίαν πρὸ τοῦ στόματος τοῦ μιαροῦ κλονουμένην καὶ τὸ αἷμά σου ὑπὸ τὰ χείλη αὐτοῦ λείχεσθαι.”

[6] [et draconem irruentem] Καὶ ἔτι λαλούντων παρέστη καὶ μέγας δράκων καὶ ἔστη εἰς τὴν θύραν συρίζων. Τὸ δὲ εἶδος αὐτοῦ φοβερὸν καὶ φρικτὸν πάνυ· τὸ γὰρ μῆκος αὐτοῦ ὑπῆρχεν πήχεων δώδεκα, ἔχοντα τρεῖς κεφαλὰς καὶ κρατῶν παῖδας δύο καὶ τρεῖς ἐλάφους πρὸς τὸ συγκαθίσαι τὰ παιδία σὺν τῇ κόρῃ, ἵνα ἀπόκρισιν δίδωσιν αὐτῇ. Καὶ συγκύψας μιαρὸς δράκων καὶ ἰδὼν τὸν οἶκον αὐτοῦ ἐγκαταλειμμένον καὶ τὸν στρατιώτην ἱστάμενον κρατοῦντα τὴν μητέρα αὐτοῦ· καὶ ὡς εἶδεν αὐτούς, ἐθυμώθη σφόδρα καὶ ἔπεμπεν αὐτοῖς ἐκ τοῦ στόματος αὐτοῦ ὡσεὶ ἀτμίδας καμίνου. δὲ δοῦλος τοῦ Θεοῦ Θεόδωρος ἰδὼν αὐτὸν ἐδειλίασεν καὶ εἱστήκεισαν καὶ ἀλλήλους ἐθεώρουν. μὲν δράκων ἐτήρει τοῦ στρατιώτου τὴν ἐπήρειαν, δὲ Θεόδωρος τὴν ἑαυτοῦ κεφαλήν· καὶ εὐχόμενος ἐν τῇ καρδίᾳ αὐτοῦ ἔλεγεν· &ldquogr;Κύριε Θεός, ἐν ὕδασιν τὸν Ἰωνᾶν ἐμβαλὼν ἐν μέσῳ τῆς θαλάσσης καὶ κατέπιεν αὐτὸν τὸ κῆτος τῆς θαλάσσης τῇ σῇ προστάξει καὶ οὐκ ἐφλέχθη εἰς τὴν κοιλίαν αὐτοῦ, τὸν Μωϋσὴν καὶ Ἰσραὴλ διασώσας ἐκ δουλείας Φαραώ, λυτρωσάμενος τὸν Δανιὴλ ἐκ στόματος λεόντων, διάσωσον κἀμὲ τὸν δοῦλόν σου, ὅπως τροπώσωμαι καὶ τοῦτον τὸν δράκοντα. [Ion. 2, 1; Exod. 14, 30; Dan. 6, 22.][interimit;] Καὶ ἦλθεν αὐτῷ φωνὴ ἐκ τοῦ οὐρανοῦ λέγουσα· &ldquogr;Θάρσει, Θεόδωρε· ἐγὼ γάρ εἰμι μετά σου.&rdquogr; Καὶ ἔλαβεν θάρσος παρὰ Θεοῦ καὶ ἐξέτεινε τὴν ῥομφαίαν αὐτοῦ καὶ ἀπέκτεινε τὸν δράκοντα. Καὶ συσφιχθεὶς δράκων ἠσφάλισεν τὰς θύρας τοῦ μὴ ἔχειν εἴσοδον οὔτε ἔξοδον. [post septem dies] Καὶ ἐποίησεν Θεόδωρος μετὰ τὴς μητρὸς αὐτοῦ ἐν τῷ σπηλαίῳ ἡμέρας ἑπτά, λυπούμενος καὶ εὐχόμενος πρὸς τὸν Θεὸν λέγων· &ldquogr;Κύριε, Θεὸς ἡμῶν, ἐν οὐρανοῖς κατοικῶν, τὰ ἄδηλα καὶ τὰ κρύφια τῶν ἀνθρώπων ἐπιστάμενος, διαρρήξας πέτραν ἐν ἐρήμῳ καὶ κλεῖθρα ᾅδου διαρρήξας καὶ δεσμὰ διακλάσας, ἐπίβλεψον ἐπὶ τὴν δέησίν μου, ὅτι ἰδοὺ κεφαλή μου εἰς σχισμὰς ὀρέων, κατέβην εἰς γῆν, ἧς οἱ μοχλοὶ αὐτῆς κάτοχοι αἰώνιοι, καὶ ἀναβήτω ἐκ φθορᾶς ζωή μου πρός σε, κύριε Θεός μου.” [Ion. 2, 6, 7.] δὲ Θεὸς θέλων σῶσαι καὶ ἀναγαγεῖν αὐτὸν ἀπέστειλε Γαβριὴλ τὸν ἄγγελον αὐτοῦ καὶ διέρρηξε τὸ ὕδωρ τοῦ πορεύεσθαι τὴν προτέραν αὐτοῦ ὁδόν. [ab angelo Gabriele liberatur.] Καὶ ὑπέδειξε τὸν δοῦλον τοῦ Θεοῦ Θεόδωρον συμπλεῦσαι μετὰ τὴν μητέρα αὐτοῦ καὶ τοὺς δύο παῖδας. Καὶ ἡλίου ἀνατέλλοντος ἐξῆλθον εἰς τὸ φῶς· καὶ ἰδοὺ νεφέλη φωτὸς ἐπεσκίασεν αὐτοὺς καὶ ἐξῆλθεν τὸ ὕδωρ ὡσεὶ ποταμὸς μέγας. Καὶ ἰδόντες οἱ ἄνθρωποι τῆς χώρας ἐκείνης τὸ ὕδωρ καὶ τὸν δοῦλον τοῦ Θεοῦ Θεόδωρον καὶ τὴν μητέρα αὐτοῦ καὶ τοὺς δύο παῖδας, δραμόντες ἀπῆλθον καὶ ἀπήγγειλαν τὸν βασιλέα, ὅτι Θεόδωρος ἔρχεται. Καὶ ἐχάρη χαρὰν μεγάλην καὶ δωρήματα παρέσχε τοῖς τοῦτο ἀναγγείλασι. Καὶ μαθὼν παρ᾽ αὐτῶν, ὅτι καὶ τὸν δράκοντα ἀπέκτεινε καὶ πᾶσαν τὴν στρατιὰν αὐτοῦ, ἐξῆλθεν πρὸς ἀπάντησιν αὐτοῦ καὶ ἀγκαλισάμενος μετὰ δακρύων καὶ χαρᾶς κατεφίλησεν αὐτόν. Κατέστησεν δὲ πάλιν αὐτὸν εἰς τὴν προτέραν αὐτοῦ τιμὴν καὶ τάξιν. Καὶ πάλιν τῶν ἐθνῶν τὰ πολέμια ἔνυξαν μετ᾽ αὐτοῦ. Ἐτελεύτησε δὲ βασιλεὺς ἐκεῖνος καὶ μετέστη Θεόδωρος εἰς ἑτέραν πόλιν. Καὶ ἦν ἐκεῖ βασιλεὺς ἑλλήνων ὀνόματι Μαξιμιανὸς καὶ ὑπ᾽ αὐτοῦ ἐμαρτύρησεν τὴν καλὴν ὁμολογίαν. Καὶ πιστεύσας εἰλικρινῶς ἔλαβεν τοὺς στεφάνους παρὰ τοῦ κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, οὗ δόξα καὶ τὸ κράτος σὺν τῷ πατρὶ καὶ τῷ ἁγίῳ πνεύματι, νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας.

VI. VITA EDUCATIO ET MIRACULA S. THEODORI

Theodorus martyr Euchaïtis (S.)

E codice Vindobonensi Theol. graec. 60 = A 3. Cf. Comm. praev. num. 20 – 23.

Βίος πρὸ τοῦ μαρτυρίου καὶ ἐκ παιδὸς άναγωγή τε καὶ αὔξησις καὶ θαύματα ἐξαίσια τοῦ ἁγίου καὶ πανενδόξου μεγαλομάρτυρος Θεοδώρου.

[1] [Exordium.] Εὐλογητὸς Θεὸς καί πατὴρ τοῦ κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, εὐλογήσας ἡμᾶς ἐν πάσῃ εὐλογίᾳ πνευματικῇ καὶ συναγαγὼν ἅπαντας τῇ ἐτησίῳ ταύτῃ κυκλικῇ περιόδῳ ἐν τῇ τοῦ ἀθλοφόρου σκηνῇ, [Basilica, reliquiae, festum S. Theodori.] ἐν ᾗ τεθησαύρισται τὸ παντὸς κτήματος πολὺ [πολλὺ A 3 plerumque.] τιμιώτερον αὐτοῦ λείψανον, ὡς ἐν ὄρει ἁγίῳ Σιών, ἀκοῦσαι τῶν ἐντολῶν αὐτοῦ καὶ πορεύεσθαι ἐν αὐταῖς· καὶ νῦν εὐδοκήσας τοῖς πλουσίοις αὐτοῦ οἰκτιρμοῖς φθάσαι πάλιν ἡμᾶς τὴν γενέθλιον ταύτην τῆς πανηγύρεως ἑορτὴν πρὸς αἶνον καὶ δόξαν τοῦ κρὰτους τῆς ἰσχύος αὐτοῦ· ὃς καὶ ἱκάνωσεν ἡμᾶς τοὺς ἀναξίους διακόνους θείων μυστηρίων γενέσθαι καὶ τῶν αὐτοῦ θαυμάτων ὑφηγητάς· καὶ εὐλογημένον τὸ ὅνομα τῆς δόξης αὐτοῦ εἰς τὸν αἰῶνα καὶ εἰς τὸν αἰῶνα τοῦ αἰῶνος, ὅτι ἐπλήσθη πᾶσα γῆ τοῦ γνῶναι τὸν κύριον· διὸ καὶ ἡμεῖς ὥσπερ ἐξ ὕπνου τῆς νωθείας ἡμῶν ἐγερθέντες τῇ τοῦ παναγίου πνεύματος συνεργείᾳ καὶ γνόντες ἐκ τῶν θείων γραφῶν, ὅτι πᾶς ἀρχόμενος λόγου καὶ πράγματος ἐκ Θεοῦ τε ἄρχεσθαι καὶ εἰς Θεὸν ἀναπαύεσθαι ὥφειλεν, ἕνθεν ποιησώμεθα τὴν ἀρχήν. [Eph. I, 3.]

[2] Χριστός ἐστιν Θεὸς ἡμῶν, εἰρήνη ἡμῶν, ἀδελφοί, δι᾽ οἶκτον τὸν [τὸ A 3.] πρὸς ἡμᾶς ἀναστὰς ἐκ τῶν κόλπων τῶν πατρικῶν καὶ κατελθὼν ἐπὶ γῆς σάρκα τε ἀναλαβὼν ἐκ τῆς ἁγίας παρθένου καὶ θεοτόκου Μαρίας καὶ προελθὼν ἐξ αὐτῆς Θεὸς τέλειος καὶ ἅνθρωπος τέλειος αὐτός, τὸ μεσότοιχον τοῦ φραγμοῦ λύσας τὴν ἔχθραν ἐν τῇ σαρκὶ αὐτοῦ, πρῶτος μάρτυς ἐπὶ τὸν σταυρὸν ἀνελθὼν καὶ τὸ τοῦ διαβόλου κράτος ἐν αὐτῷ καθελών· ὃς ἐρύσατο ἡμᾶς ἐκ τῆς ἐξουσίας τοῦ σκότους καὶ μετέστησεν εἰς τὴν βασιλείαν αὐτοῦ· αὐτὸς τὰς ἀνομίας ἡμῶν ἦρεν καὶ τὰς νόσους ἐβάστασεν. [Luc. 22, 53, Matth. 8, 17, Is. 53, 4, Is. 53, 4, 1 Cor. 1, 4.] Αὐτὸν οὖν ἐπικαλεσάμενοι καὶ ἡμεῖς τὸν τὰ ἀσθενῆ τοῦ κόσμου ἐκλεξάμενον, ὀλίγα τινὰ τῶν εἰς ἠμᾶς ἐλθόντων ἐκ τῶν τοῦ ἁγίου καὶ ἐνδόξου τούτου μεγαλομάρτυρος Θεοδώρου θαυμάτων εἰπεῖν τολμήσωμεν, ὅρῳ καὶ κανόνι τῇ ἀληθείᾳ χρώμενοι καὶ μηδὲν πλέω τῷ λόγῳ προσχαριζόμενοι. Οὐδὲ γὰρ θάλασσά ποτε δεῖται τῶν εἰσρεόντων εἰς αὐτὴν ποταμῶν, κἂν εἰσρέωσιν ὅτι πλεῖστοι καὶ μέγιστοι, οὔτε τι τῶν εἰσοισόντων πρὸς ἐγκωμίων ἔπαινον νῦν εὐφημοίμενος ἐπιδέεται, διότι αὐτὸς μὲν τοῖς συνελθοῦσι πρόκειται πᾶσιν ἄϋλος καρυκεία καὶ τροφὴ φθορᾶς πάσης ὑψηλοτέρα [ὑψηλοτέρω A 3.] , τοῖς δὲ πτωχοτάτοις ἡμῖν τοῦτο σπουδάζειν ἐν παντὶ ἔργῳ καὶ λόγῳ δι᾽ εὐχῆς ἐδωρήσατο, ὥστε καταρτίζειν τὸν λαὸν κυρίου πρὸς μίμησιν καὶ ζῆλον τῆς αὐτοῦ ἐναρέτου πολιτείας καὶ τῆς εἰς Θεὸν θερμῆς αὐτοῦ καὶ ἀνυποκρίτου πίστεως· πρὸς βλέποντες μόνον καὶ ἄλλο μηδὲν σκοποῦντες οὕτω καὶ διηγησώμεθα καὶ σιωπησώμεθα τὰ λόγου καὶ σιωπῆς ἄξια· γραφέσθω τοιγαροῦν προλάμπειν τῶν θαυμάτων ὀφείλουσα τοῦ ἁγιωτάτου ἀνδρὸς ἀνατροφή τε καὶ μαρτυρία ὅθεν τε ἔφυ καὶ τίνος τῆς αἰτίας ἐνταῦθα παραγενόμενος τόνδε τὸν τόπον ἠγάπησε καὶ εὐδόκησεν ἐν αὐτῷ, ὅπως ἂν γνῷ γενεὰ ἑτέρα, [Orationis argumentum.] υἱοὶ τεχθησόμενοι, καὶ ἀναγγελοῦσιν αὐτὰ τοῖς υἱοῖς αὐτῶν, ἵνα θῶνται ἐπὶ τὸν Θεὸν τὴν ἐλπίδα αὐτῶν καὶ τὴν ἴσην τούτῳ μεταδιώκουσιν· ἀρετήν. [Psalm. 101 19.] Καθ᾽ ὅσον δὲ ὴμῖν ἐφικτόν, τῷ συντετμημένῳ λόγῳ χρησώμεθα, ἐπειδὴ κόρος λόγου ἐξ ἀτέχνου μάλιστα καὶ ἁπλῆς προἳὼν διανοίας πολέμιος ἀκοαῖς διὸ καὶ συγγνώμην αἰτῶ νεῖμαι τοὺς ἐντυγχάνοντας.

[3] [Sancti patria et parentes.] Πατρὶς ὑπῆρχε τοῦ ἁγίου μεγαλομάρτυρος Θεοδώρου αὕτη πρὸς ἤλιον ἀνίσχοντα χώρα· εὐγενὴς γὰρ καὶ οὗτος τῶν ἀφ᾽ ἡλίου ἀνατολῶν· καὶ πατὴρ μὲν αὐτῷ τοὔνομα Ἐρύθριος, Πολυξένη δὲ μήτηρ, ἧστινος ἐν τῇ λοχείᾳ θανούσης, χριστιανὴν πατὴρ οὐχ εὐρίσκων τιθήνην [τιθηνὴν A 3.] τέχνῃ τὸ παιδίον ἐκθρέψαι ἐσκέψατο· καὶ δὴ πυροὺς καθαίρων καὶ πτίσσων κριθὰς ἄμφω τε ἕψων ἁρμόδιον ὕδατι καὶ μέλιτι μιγνὺς τὸ ἀρκοῦν εἰς ἄγγος ἔβαγγεν ὑελοῦν τιτθίου [τιθθίου A 3.] ἐκτύπωμα· ὅπερ τὸ βρέφος ἀντὶ μαζοῦ συνέχον τῷ στόματι καθάπερ γάλα τὸν χυλὸν ἡδέως ἐφείλκετο. Τοῦ δὲ χρόνου προιόντος καὶ ὀδόντων τῷ νέῳ φυέντων, ἄρτον ἐκ σεμιδάλεως ὕδατι καταβρέχων ὀπωρῶν τε ταῖς ἁπαλωτέραις καὶ λαχάνων τοῖς χρηστοτέροις πατὴρ τοῦτον ἐξέτρεφεν· κρεῶν γὰρ οὐδὲ ἀκμάσας ἅγιος ἀπογεύσασθαι κατεδέξατο. Ἕκτῳ τοίνυν ἐνιαυτῷ τῷ τῶν χριστιανῶν διδασκάλῳ τὸν νέον συνίστησι καὶ ὀλίγοις ἐκείνῳ φοιτήσαντα χρόνοις στρατιῶτην καὶ ἄκων τοῦτον ποιεῖται τοῦ Καίσαρος· τοῦ δὲ πατρὸς λοιπὸν τελευτήσαντος, [Militiae adiunctus,] ληφθεὶς ἐκ τῆς ἐνεγκαμένης πρὸς στρατιωτικοὺς καταλόγους γεννάδας, οὕτως μετὰ καὶ ἄλλων πολλῶς διέβη πρὸς τὴν Ἀμάσιαν, τῆς χειμερινῆς ἀνέσεως τοῖς στρατιώταις ἐκεῖσε παρὰ τῶν κρατούντων τότε διαταχθείσης. Ὡς δὲ πάντων ἐκράτει τῶν ἑταίρων ἐν πᾶσιν Θεόδωρος, ῥώμῃ καὶ μεγέθει καὶ τρόπων χρηστότητι καὶ τῇ πρὸς τὸν ταξιάρχην εὐνοίᾳ, τινὲς τῶν ὀμηλίκων βασκήναντες τοῦτον αὐτῷ διαβάλλουσιν ὡς οἷα τοὺς μὲν θεοὺς αὐτοῦ βδελυττόμενον, ξένῳ δὲ κατ᾽ ιδίαν καὶ ἀγνώστῳ Θεῷ λατρεύοντα· τοῦτο γνοὺς μακάριος Θεόδωρος, τὸν ἴδιον δεσπότην Χριστὸν μιμησάμενος, μικρὸν ὑπεχώρησεν· παρασκευῆς μὲν γὰρ οὕτως εἶχε καὶ γνώμης, ὡς πάντα ῥᾳδίως οἴσων ἐξ ὧν στεφανοῖ Χριστὸς τοὺς τὴν ἐκείνου ζηλοῦντας ὑπὲρ ἡμῶν ἄθλησιν. Ἀλλ᾽ ἐπείπερ νόμιμον αὐτῷ ἔδει καὶ τὸν ἀγῶνα γενέσθαι, νόμος δὲ μαρτυρίας μήτε ἐθελοντὰς πρὸς τὸν ἀγῶνα χωρεῖν φειδοῖ τῶν διωκόντων καὶ τῶν ἀσθενεστέρων μήτε παρόντος ἀναδύεσθαι, τὸ μὲν γὰρ θράσους, τὸ δὲ ἀνανδρίας ἐστίν, κἂν τούτῳ τιμῶν ἐκεῖνος τὸν νομοθέτην, τί μηχανᾶται μᾶλλον δὲ πρὸς τί φέρεται παρὰ τῆς πάντα πόρρωθεν [πόρωθεν A 3.] προμηθουμένης σοφῶς τὰ ἡμέτερα προνοίας κινούμενος; τῆς᾽ Αμασέων λαθραίως ὑποσυρεὶς καταλαμβάνει ἀπό τινος μεσαιτάτης πεδιάδος ἐπὶ τῇ τοῦ ἡλίου καταπαύσει λόθον τινὰ ἐπιμήκη· καὶ γενόμενος ἐν τῇ τούτου ἀκρωρείᾳ, [haud procul Amasia] στὰς μετέωρος καὶ κατασκοπήσας πάντοθεν καὶ τερφθεὶς τοῖς ὀφθαλμοῖς καὶ εὐφρανθεὶς τῷ πνεύματι ἐπὶ τῇ ἡσύχως προσπαρακειμένῃ τοποθεσίᾳ, θεωρεῖ ὑποκείμενον ἀλσώδη σεμνὸν τόπον· ἐν ᾧ καταβὰς καὶ ἐνδιατρίψας πρὸς βραχὺ μὴ εὐρηκώς τε ὕδωρ πρὸς παραμυθίαν, ἀτενίσας εἰς τὸ ὕψος τοῦ οὐρανοῦ καὶ καθ᾽ ἑαυτὸν ἐπιμνησθεὶς τῆς πρὸς τὸν θεράποντα τοῦ Θεοῦ Μωϋσῆν θείας φωνῆς τό· &ldquogr;τί βοᾷς πρός με;&rdquogr; λεγούσης, νοερῶς προσηύχετο τῇ διανοίᾳ πρὸς τὸν τῆς δόξης κύριον· &ldquogr;ἐπίβλεψον, δέσποτα,&rdquogr; λέγων, &ldquogr;παντοκράτορ κύριε, καὶ νῦν καὶ δὸς παραμυθίαν ἀναψύξεως τοῖς ἐπικεκλημένοις τὸ θαυμαστόν σου ὄνομα, [precibus] ἐπιστάμενος, ὡς διὰ τὴν εἰς σὲ πίστιν καὶ τὸν μονογενῆ σου υἱὸν καὶ κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστὸν τὴν μίαν παντοδύναμον θεότητα προῄρημαι καὶ σπεύδω πόθῳ τῷ πρὸς σὲ ἀξιωθῆναι τοῦ μαρτυρίου. [Exod. 8, 12, Psalm. 144, 18,19.]Αὐτίκα τοίνυν κατὰ τὸν ψαλμῳδόν, ὅτι ἐγγὺς κύριος τοῖς ἐπικαλουμένοις αὐτὸν ἐν ἀληθείᾳ ὡς θέλημα τῶν φοβουμένων αὐτὸν ποιῶν, ἐπεῖδεν καὶ ἐπὶ τούτῳ τῷ μάρτυρι νοερῶς ἐντυγχάνοντι καὶ θαυματουργεῖ κἀκεῖ, δι᾽ αὐτοῦ δωρησάμενος πλουσίαν πηγὴν ὔδατος ζῶντος· ἥτις καὶ μέχρι τοῦ δεῦρο πᾶσαν ἔκπληξιν παρέχει τοῖς παριοῦσι δι᾽ ἐκείνης λεωφόρου καὶ παρατυγχάνουσιν, [fontem aquae elicit.] ἀφθόνως τῆς δαψιλείας τῆς θεοδωρήτου ἐκείνης ἀεννάου πηγῆς καὶ ταύτης ἀπολαύουσιν· διὸ καὶ παραγίνεται ἅπαντας τὸν θαυματοποιὸν Θεὸν ἀνυμνεῖν. [Cf. Is. 8, 6.] Ὥσπερ γάρ ποτε τῷ μεγάλῳ Ἡσαίᾳ ἐπήκουσεν τῶν προφητῶν καὶ ἡμῶν Θεός, πολιορκουμένης τῆς Ἱερουσαλὴμ ὑπὸ τῶν πολεμίων καὶ δίψει φλαγομένης, καὶ τὴν μεγάλην καὶ θαυμασίαν πηγὴν ἐκείνην τοῦ Σιλωὰμ ἐξώμβρισεν, ἣν καὶ ἀπεσταλμένην δημιουργὸς ὀνομασθῆναι εὐδόκησεν, περισώσας τὸν ἑαυτοῦ λαόν, οὕτω κἀνταῦθα τῷ καλλινίκῳ μάρτυρι ταύτην παρέσχετο.

[4] [Dum locus desertus] Τηνικαῦτα μὲν τὴν αὐτοῦ δίψαν παραμυθησάμενος, μέχρι δὲ καὶ νῦν πᾶσιν ἁπλῶς χαριζόμενος, τόν τε τόπον τὸ πρὶν χέρσον καὶ ἀοίκητον δι᾽ ἀνυδρίαν ὑπάρχοντα οἰκισθῆναι εὐδόκησεν· εὐχαριστήσας τοίνυν ἐπὶ τῷ παραδόξῳ τούτῳ θαύματι καὶ τὸν μεγαλόδωρον κύριον ἀνυμνήσας θαρρήσας τε τῇ ψυχῇ καὶ ἀγασθεὶς τῷ πνεύματι ὑπέρλαμπρος μάρτυς θείᾳ οἰκονομίᾳ ἀτενίσας καὶ ἑωρακὼς ἄντικρυς πρὸς ὕψος ἐπηρμένον ὄρος καὶ περὶ τὸν πρόποδα τούτου παρακείμενον βραχύτατον χωρίον ἀπῴκισμένον πολυοχλίας πόλεων καὶ τερφθεὶς ἐν αὐτῷ, ὅπερ πλήρης ὑπῆρχε θηρίων καὶ ἑρπετῶν τῶν ἑρπόντων ἐπὶ τῆς γῆς, ἐν τούτῳ γενόμενος καὶ εὑρηκὼς ἔνικμον [ἔνιγμον A 3] καὶ χλοάζοντα τόπον καὶ ἰδιάζοντα, ὡς ἀληθέστερον δὲ εἰπεῖν δι᾽ ἐπήρειαν καὶ βλάβην φευκτὸν πάντῃ τοῖς παραβάλλουσιν, ἀποβὰς τῆς καθέδρας τοῦ ἵππου ἡσύχως ἐκαθέζετο· καὶ ὁρᾷ διειδεστάτην καὶ γλυκείαν πηγὴν καὶ φυτὸν μέγιστον ἱστάμενον, ἐν ᾧ ἐφώλευεν θηρίον δράκοντος εἶδος ἔχον· διὸ καὶ τόπος ἄβατος ὑπῆρχεν, [dracone infestatus quietem ei praebet,] ὡς μηδενὸς τῶν πάντων τολμῶντος προσψαῦσαι μήτε ἀνθρώπου μήτε κτήνους· παραχρῆμα γὰρ τὸ πλησιάσαν ἀνηλίσκετο ὑπὸ τοῦ τοιούτου θηρίου· προνοίᾳ δὲ τοῦ τὰ πάντα σοφῶς οἰκονομοῦντος Θεοῦ καὶ προβλεπομένου φιλανθρώπως τὰ κρείττονα καὶ ἐχόμενα σωτηρίας ἐκ τοῦ παραδόξου παρῆν καὶ δέσποινα τοῦ ῥηθέντος χωρίου· αὕτη δὲ ἦν συγκλητικὴ βασιλικοῦ γένους τῶν τῆς Ῥωμαίων τὰ σκῆπτρα διεπόντων, [a muliere christiana] τῶν ἀμφὶ Μαξιμιανὸν λέγω καὶ Μαξιμῖνον· οἵτινες διεγνωκότες αὐτὴν προσκυνεῖν καὶ σέβειν τὸν Χριστὸν καὶ βδελυσσομένην τὴν αὐτῶν εἰδωλομανίαν, αἰδούμενοι ταύτην ὡς ὑπ᾽ αὐτῆς μητρικῶς παιδαγωγηθέντες καὶ διὰ τοῦτο φυσικὴν στοργὴν φυλάξαι βουλόμενοι μηχανῶνται τῷ κακούργῳ τῆς ἑαυτῶν γνώμης σκοπῷ παραχωρῆσαι αὐτῇ τῆς οἰκείας πατρίδος τὴν μετανάστασιν, αὐτῆς τοῦτο ἐφιεμένης μᾶλλον καὶ ἐρασμίως ἐχούσης τὴν ἀπὸ Ῥώμης ὑποχώρησιν κατ᾽ οἰκονομίαν Θεοῦ πρὸς πολλῶν ψυχῶν σωτηρίαν· ἥτις μετὰ πολλῆς τῆς τε ὑπ᾽ αὐτῶν μεγαλοψύχου προπομπῆς τῆς τε ἰδίας οὐσίας καὶ οἰκετείας καταλαβοῦσα τὴν Ἀμασέων πόλιν ἐν αὐτῇ ᾑρετίσατο κατοικῆσαι· ἣν μετὰ πάσης ἀδείας καὶ ἐξουσίας παραγενομένην ταύτην οἱ πολῖται δεξάμενοι καὶ δωροφορήσαντες, ὡς οἷα βασιλικοῦ γένους τυγχάνουσαν καὶ ἐπιφερομένην πρὸς τοὺς τότε ἡγεμονεύοντας βασιλικὰ προστάγματα ὥστε πᾶσαν προσαγωγὴν τήν τε πρέπουσαν τιμὴν νέμειν αὐτῇ καὶ ὑπείκειν, πρὸς τούτοις τε καὶ οἰκήσεις καὶ κτήματα ποικίλα καὶ εὔφορα ἀτελῆ προσενεχθῆναι αὐτῇ πρὸς ἀστενοχώρητον ὑπηρεσίαν, πάντα τὰ προσταχθέντα παρὰ τῶν τυράννων ἐπλήρωσαν. Οἵ τε πιστοὶ κτήτορες ταύτην ὑποδεξάμενοι καὶ ἑωρακότες κατὰ τὴν εὐσεβῆ αὐτῆς ἐπίκλησιν εὐσεβῶς ζῶσαν καὶ τὸν δεσπότην Χριστὸν σέβουσαν, μετὰ πάσης προθυμίας καὶ εὐθυμίας προσέτρεχον αὐτῇ. Τῆς δὲ εἰδωλολατρείας τότε ἀκμαζούσης καὶ πολλῶν μαρτύρων ληφθέντων διὰ τὴν εἰς Χριστὸν πίστιν, φιλόχριστος Εὐσέβεια εὐτόνως καὶ ἐπιμελῶς περιφρονοῦσα τῶν φθαρτῶν τὰ τῶν ἁγίων περινοστοῦσα λείψανα καὶ σεβασμίως μυρίζουσα εἰς τὰ ἑαυτῆς κτήματα ἀπετίθετο. [Eusebia nomine] Αὕτη οὖν ὡς προείρηται βουλήσει θείᾳ παραγενομένη ἐν τῷ ἰδίῳ τούτῳ κτήματι οὕτω ἐπιλεγομένῳ Εὐχάἳτα, καθύπερθεν ἑστῶσα καὶ τὸν τοῦ ἁγίου ἵππον κατανοήσασα ἐπισταμένη τε τὸν τόπον ἐπιβλαβῆ καὶ ἐπικίνδυνον πρὸς τοὺς παρατυγχάνοντας, παρευθὺ πέμψασα οἰκέτας προσεκαλεῖτο δῆθεν τὸν μάρτυρα.

[5] [monetur ut aufugiat;] Αὐτοῦ δὲ μὴ βουλομένου ὑπακούειν, διαναστᾶσα τῷ θερμῷ ζήλῳ καὶ προσδραμοῦσα, μικρόν τι δι᾽ ἑαυτῆς, οὐ γὰρ ἐθάρρει πλησίον τοῦ τόπου γενέσθαι, ἐπανατείνασα τὴν χεῖρα ἐβόα· &ldquogr;Ὦ ἄνθρωπε, ὑποχώρει, ὑπέκιθι τοῦ τόπου.&rdquogr; Προσεκαλεῖτο καὶ παρεκάλει ἅμα ἐπινεύουσα τῇ χειρὶ μὴ ἐγχρονίζειν τῷ τόπῳ, ἀλλὰ παραγενέσθαι πρὸς αὐτήν. δὲ ἅγιος τῇ πολλῇ ταύτης ἐνστάσει πεισθεὶς παραγίνεται πρὸς αὐτήν· καὶ ἐγγὺς πλησιάσας καὶ σχῆμα καὶ ἦθος σεμνὸν ἐπ᾽ αὐτῇ θεασάμενος καθ᾽ ἑαυτὸν ἐλογίζετο, εἰ θαρρήσοι ἐν αὐτῇ τὰ περὶ ἑαυτοῦ. δὲ φιλόχριστος ὄντως Εὐσέβεια θείᾳ χάριτι ἐλλαμφθεῖσα [ἐλαμφθεῖσα A 3.] καὶ ἐπιγνοῦσα τὸν θεοφιλῆ σκοπὸν τοῦ μάρτυρος, ἐπηρώτα πόθεν καὶ τίνος χάριν ἀφίκοιτο. δὲ ἅγιος οὕτω παρρησιασάμενος [παρησιασάμενος A 3.] καὶ πάντα αὐτῇ ἀναθέμενος καὶ ὡς διὰ τὴν εἰς Χριστὸν πίστιν ὑπεχώρησεν, ἐκείνη περιχαρῶς ἀκούσασα καὶ ἅμα τῷ μετώπῳ τὸν σταυρὸν ἐπιγράψασα, λέγει τῷ μάρτυρι· &ldquogr;Κύριέ μου, κἀγὼ χριστιανὴ ὑπάρχω καὶ βδελυσσομένη τὴν ὑπὸ τῶν εἰδώλων μιαρὰν κνῖσαν, [sed Christi fide confisus] τὸ εὐτελὲς τοῦτο χωρίον ἐκτησάμην ὡς ἰδιάζον πρὸς ἄνεσιν.&rdquogr; Καὶ παρῄνει καὶ συνεβούλευεν συνεῖναι αὐτῇ, ὡς μηδενὸς τῶν ἑλλήνων τολμῶντος παρενοχλεῖν αὐτῇ πώποτε βίᾳ ἀφαιρεῖσθαί τινα τῶν πρὸς αὐτὴν καταφευγόντων, ὡς πᾶσαν εὐνομίαν καὶ χάριν κτησαμένην παρὰ τὼν τότε κρατούντων τῆς Ῥωμαίων βασιλείας Μαξιμιανοῦ καὶ Μαξιμίνου τῶν τυράννων. δὲ ἀληθινὸς μάρτυς τοῦ Χριστοῦ ταῦτα ἀκηκοὼς καὶ παρρησιασάμενος ἐν Κυρίῳ, ἔφη πρὸς αὐτήν· &ldquogr;Παρακαλὼ σε, δέσποινα καὶ μῆτερ πνευματική, παραχωρῆσαί μοι ἀπελθεῖν καὶ πληρῶσαι τὸν κατὰ Θεὸν σκοπόν μου· αἱροῦμαι γὰρ ὑπὸ τούτου τοῦ δράκοντος καταποθῆναι προσκυνῆσαι τὰ ἀφανῆ καὶ κωφὰ εἴδωλα καὶ λατρεῦσαι τῇ κτίσει παρὰ τὸν κτίσαντα· πιστεύω δὲ εἰς τὸν κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστὸν τὸν μονογενῆ υἱὸν τοῦ Θεοῦ τὸν ἀληθινὸν Θεὸν ἡμῶν, ὅτι τῇ αὐτοῦ κραταιᾷ δυνάμει τὸν ἐμφωλεύοντα ἐν τούτῳ τῷ φυτῷ δράκοντα πρότερον ἐκκεντήσω καὶ ἐξαφανίσω· καὶ οὕτως πορεύσομαι πεποιθὼς ὡς νικήσων τὸν ἀντίπαλον ἡμῶν διάβολον τὸν ἐνεργοῦντα ἐν τοῖς υἱοῖς τῆς ἀπειθείας τῶν εἰδωλομανῶν τούτων ἀνθρώπων.&rdquogr; Ταῦτα ἀκούσασα καὶ εἰς ὕψος τὰς χεῖρας διαπετάσασα, ἱκέτευσεν τὸν τὰ πάντα δρακὶ περιέχοντα παντοκράτορα Θεὸν συνεπαμῦναι αὐτῷ καὶ τὸν ὑπὲρ αὐτοῦ ἀγῶνα τελειῶσαι. Τοῦ δὲ ἁγίου σπουδαίως καὶ ἀνδρείως ἐπιστάντος τῷ τόπῳ τοῦ τε φοβεροῦ δράκοντος προσερπύσαντος αὐτῷ, [draconem hasta confodit.] κραταιὸς μάρτυς τῇ λόγχῃ τοῦτον ἐκκεντήσας καὶ θανατώσας, τῷ τῶν ὅλων δεσπότῃ κυρίῳ ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστῷ εὐχαριστηρίους ὕμνους ἀνέπεμψεν τόν τε τόπον τῆς τοῦ τοιούτου θηρὸς ἐπιβουλῆς ἠλευθέρωσε, ὥστε τοῦ λοιποῦ πάντας προσερχομένους ἀφόβως μέχρι τὸν δεῦρο καὶ ἀπολαύοντες τῆς ἡδίστης ταύτης ἀεννάου πηγῆς δοξάζειν τὸν παντοδύναμον κύριον.

[6] [In praedio Eusebiae] Ἐπὶ τούτοις φερώνυμος καὶ φιλόχριστος Εὐσέβεια θεασαμένη τὸν ἀήττητον μάρτυρα ἐν μηδενὶ τὸ παράπαν βλαβέντα τό τε φοβερὸν θηρίον ἐξηφανισμένον κείμενον πρὸ ποδῶν αὐτοῦ, ἐμεγάλυνεν τὸ θαυμαστὸν ὄνομα τοῦ σωτῆρος ἡμῶν Θεοῦ, εἶθ᾽ οὕτως τε τὴν πρέπουσαν εὐχαριστίαν αὐτῷ προσήγαγεν ὁσία· πρὸς ἣν ἅγιος μάρτυς ἔφη· &ldquogr;Ἐπειδή, μῆτερ πνευματική, θείῳ νεύματι ηὐδόκησεν Χριστὸς παραγενέσθαι με ἐνθάδε καὶ τὸν αἰσθητὸν τοῦτον δράκοντα ἀποκτεῖναι τῷ ὅπλῳ τοῦ τιμίου σταυροῦ, πιστεύω εἰς τὸν μόνον ἀθάνατον καὶ φιλάνθρωπον Θεὸν ἡμῶν, ὡς καὶ τοῦ νοητοῦ δράκοντος τος τὴν κεφαλὴν καταπατήσω τῇ τοῦ Χριστοῦ μου χάριτι· διὸ ἀξιῶ τὴν σὴν ἁγιότητα μὴ ὑπεριδεῖν τὴν αἴτησίν μου, περαγενέσθαι δὲ ἐν τῇ ὀνομασθείσῃ πόλει καὶ ἡνίκα τῇ αὐτοῦ συνεργείᾳ πληρώσω τὸν δρόμον τῆς εἰς αὐτὸν ὁμολογίας μου, [optat ut sepeliatur.] τὸ ταπεινὸν τοῦτο σῶμά μου ἐν τούτῳ τῷ τόπῳ ἀποκομίσαι καὶ καταθέσθαι, ἐν ᾧ τῇ τοῦ Χριστοῦ μου δυνάμει τὸν δράκοντα τοῦτον ἀνεῖλον, διότι ἐνταῦθα ἐπεπόθησεν ψυχή μου καὶ ᾑρετισάμην τὴν κοίμησιν τῆς μεταστάσεώς μου ἐν τῷ σῷ τούτῷ κτήματι γενέσθαι εἰς αἰωνίαν ἀνάπαυσιν καὶ μνήμην τῆς σῆς φιλοχρίστου ψυχῆς· κἀγὼ αἰτήσω τὸν ἀθλοθέτην μου Χριστὸν τῆς ὑπὲρ ἐμοῦ εὐνοίας τὸν ἄξιον μισθὸν παρασχέσθαι σοι ἐν τῇ ἡμέρᾳ τῆς ἐπιφανείας αὐτοῦ ἐν τῷ φωτὶ τῷ ἀἳδίῳ τῆς πατρικῆς αὐτοῦ δόξης.&rdquogr; Τούτοις τοῖς ῥήμασιν ἐπικαμφθεῖσα ὁσία καὶ τοῖς πολλοῖς ὅρκοις πεισθεῖσα τοῦ καλλινίκου μάρτυρος, συνέθετο αὐτῷ πράττειν ἅπαντα τὰ παρ᾽ αὐτοῦ διαταχθέντα, πιστωσαμένη αὐτῷ τὸν τῆς δόξης κύριον καὶ μάρτυρα προβαλλομένη τοῦτον ὑπὲρ τῆς ἀληθείας· ἐπὶ τούτοις ὑποδέχεται τὸν καλλίνικον [corr., prius καλίνικον A 3.] καὶ περιπόθητον μάρτυρα εἰς τὸ ἑαυτῆς οἰκητήριον, τρία κατὰ ταὐτὸν ἐργασάμενον θαύματα, τὰ τότε τῷ χωρίῳ ἐνδιαιτώμενα θηρία καὶ ἑρπετὰ μόνῃ τῇ εἰς Θεὸν σὺν δάκρυσιν προσευχῇ ἀποδιώξαντα τόν τε παρὰ τῷ ὕδατι ἐμφωλεύοντα καὶ πάντας τοὺς πλησιάζοντας λυμαινόμενον φονεύσαντα [φονεύσας A 3.] δράκοντα τῇ πανοπλίᾳ τοῦ τιμίου σταυροῦ τοῦ Χριστοῦ καὶ τὴν διειδεστάτην καὶ γλυκεῖαν τοῦδε τοῦ ὕδατος ἀπόλαυσιν τοῖς παραβάλλουσι δωρησάμενον. Ἅπερ ἅπαντα ταῦτα ὁσία θεασαμένη Εὐσέβεια καὶ γνοῦσα τὴν τοῦ ἀνδρὸς καὶ πρὸ τῆς ἀθλήσεως ἁγιότητα, προσπεσοῦσα τούτου τοῖς γόνασιν παρεκάλει εὔχεσθαι ὑπὲρ αὐτῆς καὶ τοῦ τόπου περιφρονῆσαί τε τῶν γηΐνων τούτων καὶ παρερχομένων ἀφανῶν ἀνθρωπίνων τιμῶν καὶ τῆς προσκαίρου ταύτης ζωῆς, τὴν ὑπὲρ τούτων ἀντάμειψιν κομίζεσθαι μέλλοντα παρὰ τοῦ μεγαλοδώρου Θεοῦ, τὴν αὐτοῦ ἀνεκλάλητον καὶ ἀνείκαστον τῶν οὐρανῶν βασιλείαν καὶ δι᾽ αὐτῆς τὴν τῶν αἰωνίων καὶ ἀτελευτήτων ἀγαθῶν ἀπόλαυσιν.

[7] [Amasiae] Τούτοις τοῖς [supra lin. A 3.] παραινετικοῖς ῥήμασι ῥωσθεὶς ψυχῇ καὶ σώματι ἅγιος μάρτυς ὅλον ἑαυτὸν ἀναθεὶς τῷ Θεῷ καὶ κραταιωθεὶς τῷ πνεύματι τῇ εἰς αὐτὸν πίστει, καταλαβὼν τὴν Ἀμασίαν θαρσαλέῳ τῷ φρονήματι τοῖς ἀθλοῦσιν ἑαυτὸν συγκατέμιξεν, ἀωρίαν τε τῆς νυκτὸς ἐπιτηρήσας τὴν παρὰ τῶν εἰδωλολατρῶν τιμωμένην θεὰν αὐτῶν Ἄρτεμιν ἐνέπρησεν καὶ ἠφάνισεν· ἐπὶ τούτοις κρατηθέντα τὸν μάρτυρα ὑπὸ τῶν μιαρῶν νεωκόρων καὶ προσαχθέντα τῷ ἡγεμόνι, [templum incendit] βοῇ μεγάλῃ κατεμαρτύρουν αὐτῷ, ὡς τοῦ τοιούτου δράματος τολμητὴν καὶ τῆς τῶν θεῶν αὐτῶν μητρὸς ὀλετῆρα· τοῦτον οὖν τύραννος ἐπιγνοὺς χριστιανὸν ἑαυτὸν εἶναι καὶ σταυρὸν ἐπιγραφόμενον καὶ Χριστοῦ δοῦλον ὑπάρχειν ὁμολογοῦντα ὡς καὶ τὸ πρίν, ἀλλ᾽ οὐ [ἀλλὰ οὐ A 3.] τοῦ Καίσαρος, σφόδρα μὲν ἐλυπήθη τὴν πρὸς αὐτὸν ἤδη εὔνοιαν ἐννοῶν, πλεῖστα δὲ νουθετῶν καὶ αὖθις προκοπὰς καὶ χρήματα ἱκανὰ καὶ τὰς παρὰ Καίσαρος δόξας ἐπαγγελλόμενος, εἴ γε θῦσαι τῇ Ῥέᾳ καὶ τῷ Ἄρει προθύμως ἀνάσχοιτο, ὅλως περιτρέψαι τούτου τὸν εὐσεβῆ οὐκ ἴσχυσεν λογισμόν. Ἐπεὶ δὲ πάντῃ μὴ πειθόμενον αὐτῷ διέγνω τὸν ἅγιον, τότε καὶ φρουρὰν οἰκῆσαι παντελῶς ἀσιτοῦντα προσέταττεν καὶ πληγὰς παμπληθεῖς ὑποστῆναι ἐπέτρεψεν, ἐν τε τῷ ξύλῳ προσηλώσας καὶ εἰς ἄκρον τὰς πλευρὰς καταξάνας, τέλος πυρὶ κατακαυθῆναι τοῦτον κατέκρινεν ὡς οὕτω τὸν ναὸν τῆς μητρὸς τῶν ἀνοσίων θεῶν αὐτῷ καταφλέξαντα. [et ipse vivicomburii damnatur;] Καὶ μὲν γενναῖος τοῦ Χριστοῦ στρατιώτης νομίμως ἀθλήσας ἐνίκησεν τὴν ἀσέβειαν, τελειωθεὶς ἐν Ἀμασίᾳ τῇ πόλει πρὸ δεκατριῶν καλανδῶν μαρτίων ἐπὶ Μαξιμιανοῦ καὶ Μαξιμίνου τῶν ἀσεβῶν βασιλέων. δὲ μακαρία καὶ βασιλὶς ὄντως Εὐσέβεια πάντα τὰ προστεταγμένα πληρῶσαι σπουδάζουσα, ἐπιστᾶσα τῷ μαρτυρίῳ αὐτοῦ δῶρα ἱκανὰ προσενέγκασα τῶι ἡγεμόνι ᾐτήσατο τὸ τίμιον σῶμα τοῦ ἁγίου καὶ πανενδόξου μάρτυρος· καὶ λαβοῦσα καὶ ἐντίμως μυρίσασα καὶ διακοσμήσασα ὡς ἅγιον καὶ ἁγιάζον τοὺς τοῦτο τιμῶντας καὶ σὺν ἀνδράσιν εὐλαβέσι βαστάσασα ἐν τῷ ἰδίῳ οἰκίσκῳ τοῦτο ἀπέθετο, [ab Eusebia tumulatur.] καθάπερ αὐτῇ ἅγιος ἐνετείλατο, ναὸν αὐτῷ ἐξεγείρασα περικαλλῆ καὶ σεπτότατον καὶ ἐν αὐτῷ θησαυρίσασα τὸ πολυτίμητον καὶ σεβάσμιον αὐτοῦ λείψανον· ᾧ προσκαρτεροῦσα ἱκέτευεν λιτανεύουσα δι᾽ αὐτοῦ νύκτωρ καὶ μεθ᾽ ἡμέραν τὸν ἐλεήμονα Κύριον μακαρίως αὐτὴν τελειωθεῖσαν πλησίον αὐτοῦ κατατεθῆναι, τὴν εἰς αὐτὸν πίστιν μέχρι τέλους ἀκλινῆ καὶ ἀσάλευτον σῴζουσα, ὡς κηδεμόνα καὶ προστάτην τῶν αὐτῆς πάντων ὑπάρχοντα· καὶ τετύχηκεν· εὐχαῖς γὰρ δικαίων ὑπακούει Κύριος, διότι πρὸς τοὺς εὔνους τῶν ὁμοδούλων διάθεσις ἐπὶ τὸν δεσπότην Χριστὸν τὴν ἀναφορὰν ἔχει, ᾧ δεδουλεύκασιν [δεδουλεύ///// κασιν A 3.] · καὶ τοὺς διὰ τὴν ἀληθῆ πίστιν ἠθληκότας τιμῶν δῆλός ἐστι τὸν ἶσον [ΐσσον A 3.] ζῆλον ἔχειν τῆς πίστεως· ὅθεν καὶ οἱ τοὺς ἁγίους μάρτυρας τιμᾶν εἰωθότες συμμερισταὶ γίνονται πάντων τῶν τούτοις ἀποκειμένων στεφάνων. Θανοῦσαν μὲν οὖν τὴν μακαρίαν καὶ φιλόχριστον Εὐσέβειαν εὐσεβῶς ἐν Χριστῷ πλησίον τῆς τοῦ ἁγίου κοιμήσεως οἵ τε προσήκοντες καὶ οἱ παρ᾽ αὐτῆς καταστάντες τοῦ μάρτυρος θεράποντες ἀπέθεντο, μνήμην ταύτης ἐπιτελοῦντες, ἣν καὶ νῦν ἐπιτελεῖν ἀκατάληκτον εὐχόμεθα, ἀνθ᾽ ὧν τὸν ἄσυλον τοῦτον θησαυρὸν ἐδωρήσατο ἡμῖν, τῷ σαββάτῳ τῆς μέσης τῶν νηστειῶν ἐβδομάδος [S. Eusebiae Euchaïtensis memoria agebatur σαββάτῳ τῆς μεσονηστίμου.. BHG. 632.] , ὡς τῷ σαββάτῳ τῆς πρώτης ἑβδομάδος τοῦ ἁγίου κατὰ τὸ εἰωθὸς παγκοσμίως ἐπιτελεῖται γενέθλιος ἑορτή [Supra, Comm. praen. nn. 48, 58.] .

[8] [Ad S. Theodorum precatio.] Ἡμεῖς δὲ οἱ ἐλάχιστοι δοῦλοι, δέσποτα ἀθλοφόρε καὶ μάρτυς πιστὲ τοῦ μεγαλοδώρου Χριστοῦ καὶ προνοητὰ ἐξαίρετε ἡμῶν καὶ τῶν ἡμῶν, ὡς προαγωγὴ ὄψιμος καὶ ἀδόκιμος παραφυὰς τῶν σῶν κλάδων, ἡμῶν δὲ πατέρων καὶ καθηγητῶν, ἅμα τῇ σὺν ἡμῖν ταύτῃ εὐτελεῖ λογικῇ σου ποίμνῃ καὶ τῲ πτωχοτάτῳ καὶ οἰκετικῷ σου λαῷ, μακάριε καὶ τρισμακάριε μάρτυς, ὡς θεοδώρητον παρρησίαν κεκτημένον πρὸς τὸν κοινὸν ἡμῶν δεσπότην καὶ σωτῆρα Χριστὸν καὶ τὴν περὶ ἡμῶν φροντίδα ὡς παραθήκην ἀναδεδεγμένον γονυκλιτοῦντες αἰτοῦμεν, καὶ διασκορπισθέντας ἐπισυνάγαγε καὶ αἰχμαλωτισθέντας διὰ τὰς πολλὰς ἡμῶν ἀνομίας ὑπὸ τῶν ἀλιτηρίων τούτων Ἀγαρηνῶν τῶν καὶ ἀποστρεφομένων τὴν ὑπὲρ ἡμῶν τῶν ταπεινῶν καὶ πάσης τῆς φύσεως φιλάνθρωπον συγκατάβασιν τῆς οἰκονομίας τοῦ κοινοῦ ἡμῶν δεσπότου καὶ Θεοῦ ἐπανάγαγε τελείως τε ἐκλείποντας παραμύθησαι καὶ μὴ ἐγκαταλίπῃς τοὺς σοὺς [τουσοὺς A 3.] οἰκέτας, ἀλλὰ πάρεσο καὶ φρούρει καὶ ἐπισκόπει καὶ χειραγώγει πρὸς τὰ κρείττονα καὶ ἐχόμενα σωτηρίας· τῶν τε σπουδῇ καὶ πόθῳ προσδραμόντων καὶ προστρεχόντων ἐν τῇ σῇ ταύτῃ σεπτῇ αὐλῇ τοῦ ἁγίου σου σκηνώματος τὰς κατὰ Θεὸν αἰτήσεις πρόσδεξαι καὶ προσάγαγε αὐτῷ καὶ τὴν χάριν ἑκάστῳ ἀπονεῖμαι καταξίωσον, ὅπως τύχωμεν διὰ σοῦ μετὰ τῶν ἐπιγείων τούτων καὶ προσκαίρων ἐπιτηδείων καὶ προσφόρων καὶ τῶν ἀτελευτήτων ἀγαθῶν ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ τῷ κυρίῳ ἡμῶν, ᾧ δόξα καὶ τὸ κράτος εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων· ἀμήν.

[9] [Miracula.] Ἐνταῦθα τὰ προῃρημένα καλῶς ἔχειν ὑπολαμβάνοντες, φέρε τῷ μετρίῳ ἡμῶν τούτῳ πάλιν λόγῳ τῶν ποικίλων καὶ μεγίστων τοῦ μάρτυρος θαυμάτων συμμέτρως καθὼς ὑπεσχόμεθα εἰς δόξαν Θεοῦ μνημονεύσωμεν. Εἰ γὰρ ὅσα ἠκούσαμεν καὶ θεωρῆσαι κατηξιώθημεν εἰπεῖν βουληθῶμεν, οὐκ ἂν βραχὺς ἡμῶν χρόνος εἰς τὸ λέγειν ἐπαρκέσειεν.

[Imago S. Theodori] Θαῦμα α᾽. Ἔτι τῷ βίῳ περιοῦσα φιλόχριστος καὶ φιλομάρτυς Εὐσέβεια καὶ τῷ τοῦ ἁγίου προσκαρτεροῦσα λειψάνῳ, εἰκόνα τούτου γράψαι καὶ κτήσασθαι ἐβουλεύσατο. Ἐλθοῦσα τοίνυν πρός τινα τῶν γραφέων σχῆμά τε καὶ πρόσωπον ἑρμηνεύσασα καὶ τὸν οἰκεῖον πόθον τῇ ἐκείνου χειρὶ πληρῶσαι μὴ δυνηθεῖσα σὺν ἀθυμίᾳ πολλῇ ὑπεχώρησεν οἴκαδε. Οὗ μετ᾽, οὐ πολὺ [πολλὺ A 3 plerumque.] δὲ φθάσας ἅγιος ὥσπερ τις ἐκ μακρᾶς ὁδοῦ στρατιώτης, λέγειν ἐκέλευσεν τῷ γραφεῖ τὸ ὑπὸ τῆς γυναικὸς προσταχθὲν αὐτῷ· κἀκείνου φήσαντος, μάρτυς ἔφη πρὸς αὐτόν· &ldquogr;Ὡς ὁρᾷς, [ipso praesente delineata.] ἐμὲ γράψον ἀκριβῶς καὶ πάντως ἀρέσῃς αὐτῇ.&rdquogr; Τῆς οὖν εἰκόνος γραφείσης κἀκείνου ἀφανοῦς καταστάντος, ἰδοὺ καὶ αὐτὴ παραγίνεται· καὶ μαθοῦσα τὴν τοῦ ἁγίου παράστασιν, ὀφθαλμοὺς καὶ χεῖρας εἰς ὕψος διάρασα τὸν Θεὸν ἐκ καρδίας ἀνύμνησεν, ὡς καὶ ἐν τούτῳ τὴν ἐπιθυμίαν αὐτῆς ἐκπληρώσαντα· τήν τε εἰκόνα λαβοῦσα μετὰ χαρᾶς ἐπὶ τὸν ἴδιον οἶκον ἀνέκαμψε τὴν Εὐχάἳτα· ἥτις καὶ σῴζεται χάριτι Χριστοῦ μέχρι τῆς σήμερον. Οὕτως τοὺς φιλοῦντας αὐτοὺς ἀγαπῶντες οἱ ἅγιοι, τούτοις [τούτους A 3.] ὅταν θέλωσι τὰς αἰτήσεις παρέχουσιν.

[10] [Eius reliquiae a Persis conquisitae] Θαῦμα β᾽. Κατὰ τοὺς ἤδη παρῳχηκότας καιρούς, ὅτε τὸ τῶν Περσῶν ἄθεον ἔθνος τὴν χώραν ἡμῶν κατενέμετο, ἐλθόντες ἐν Εὐχαΐτοις οἱ βάρβαροι πᾶσαν ζήτησιν καὶ ἀνερεύνησιν ἐποιοῦντο ἐν τῷ τοῦ ἁγίου σεπτῷ μαρτυρίῳ, διὰ τὸ αὐτοῦ τίμιον λείψανον, οὐ διὰ πόθον εὐχῆς, πῦρ γὰρ καὶ ὕδωρ ἐσέβοντο τοῖς κτίσμασιν ἀντὶ τοῦ κτίστου λατρεύοντες, ἀλλ᾽ ἐνεργείᾳ δαιμονικῇ τὸν νοῦν κλαπέντες· τῶν δὲ τιμίων τοῦ ἁγίου ὀστῶν γυμνωθέντων, πάσης μὲν τούτους εὐωδίας ἐνέπλησαν, πολλοὺς δὲ τῶν παρόντων καὶ ὑπὸ πνευμάτων ἀκαθάρτων ὀχλουμένους ἠλευθέρωσαν, πλείστους δὲ ποικίλαις νόσοις καὶ πάθεσι σωματικοῖς κατεχομένους ἰάσαντο· οἵτινες ἐπιγνόντες τὴν παρὰ τοῦ κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ δι᾽ αὐτῶν θαυματοποιὸν ἐνέργειαν, [mirabilia operantur;] πίστει ἕκαστος τῶν ἰαθέντων πιστῶν ὥσπερ ἀλεξιτήρια φάρμακα ἑαυτῷ ἐξ αὐτῶν ἐθησαύρισεν, εἰ καὶ ἄκοντες μετ᾽ οὐ πολὺ πάντα ἀπέδωκαν, ἀδιαίρετον καὶ ἄσυλον τοῦ μάρτυρος τὸ ἑαυτοῦ τίμιον σῶμα τῷ ἰδίῳ ᾧ καὶ ᾑρετίσατο ἁγιαστικῷ περιβόλῳ διατηρηθῆναι πρεσβεύσαντος· οὐ γὰρ ἐπαύσατο βλέπων ἐπὶ τὴν πόλιν ἡμῶν Θεός, ὥστε τρέμειν αὐτήν, ἕως καὶ τὸν σὺν τοῖς ὀστέοις ληφθέντα χοῦν πᾶς τις ἐφανέρωσεν· ἐπὶ τούτοις γὰρ ἐκστάντες οἱ βάρβαροι πρὸς φόβον τε καὶ ἔκπληξιν τραπέντες ἴσασιν γὰρ θαυμάζειν τὰ μεγαλεῖα τοῦ Θεοῦ καὶ πολέμιοι ἐπέτρεπον τοῖς συνελθοῦσι χριστιανοῖς ἀπαραλείπτως τὰ διαμερισθέντα παρ᾽ αὐτῶν ἀποδοῦναι· καὶ δὴ ταῦτα πάντα ἀνελλιπῶς ἐπισυναγαγόντες καὶ ἐν σινδόνι καθαρᾷ ἐναποθέμενοι ἐάσαντές τε οἱ ἀλιτήριοι ἐπὶ τῇ τούτων φυλακῇ πρεσβύτην τινὰ τῶν ἐκ τῆς αἰχμαλωσίας πρὸς τὸ ταῦτα παραδούναι τῷ τηνικαῦτα προεδρεύοντι τῆς πόλεως ἡμῶν ἐπισκόπῳ Ἐλευθερίῳ τῷ μεγάλῳ [Nomen Eleutherii in serie episcoporum Euchaïtensium adhuc deerat. Ab eodem, iubente Iohanne Zimisce, S. Theodori basilicam innovatam esse (supra, n. 44) illumque proinde c. annum 972 sedisse non inanis coniectura videtur.] , [Eleutherio episcopo restituuntur.] τῷ καὶ τὸν ἅγιον τοῦτον μετὰ τοῦτο ναὸν ἀνακαινίσαντι, ὑπεχώρησαν τῆς πόλεως· ὅστις, τούτου τελειωθέντος ἐν αὐτῷ, τὰ σεβάσμια καὶ πολύτιμα [πολλύτιμα A 3, πολυτιμότερα expectaveris.] ἡμῖν παντὸς χρυσίου καὶ ἀργυρίου τοῦ ἀθλοφόρου λείψανα ἐν ἰδιάζοντι πλησίον τῆς κοιμήσεως τόπῳ ἀπεθησαύρισεν εἰς δόξαν καὶ τιμὴν τῆς τοῦ μάρτυρος μεγαλειότητος. Ἀλλ᾽ ἐπανέλθωμεν πρὸς τὸ προκείμενον.

[11] [Caedis et incendiorum] Θαῦμα γ᾽. Ἔτι γὰρ πρὸ τοῦ ἄστεως οἱ Πέρσαι διάγοντες, ὑπὸ ῥωμαἳκοῦ ἐκστρατεύματος αἴφνης βλαβέντες καὶ θυμῷ πολλῷ ὑπερζέσαντες, πολλοὺς μὲν τῶν αἰχμαλώτων ἐν φόνῳ μαχαίρας ἀπέκτειναν, πᾶσαν δὲ τὴν πόλιν καὶ τὸν τοῦ ἁγίου ναὸν πυρὶ κατέφλεξαν· ἀλλ᾽ οὐ πάντῃ λαθεῖν ἠδυνήθησαν, καταλαβόντος αὐτοὺς ὁπλοφόρου τοῦ μάρτυρος· πολλὴν γὰρ μήπω πορευθεῖσιν ὁδὸν αὖθις ἕτερον ῥωμαἳκὸν στῖφος στρατιωτῶν ἐπελθὸν ἐπὶ τὸ λεγόμενον Ὀμφαλίμου ὄρος τοὺς πολλοὺς ἐξανάλωσεν, τοὺς ὑπολοίπους δὲ φθάσαντας ἐπὶ τὸν λεγόμενον Λύκον ποταμὸν ὡσεὶ λίθων βολίδες χαλάζης πλῆθος καταπεμφθὲν ἐξ οὐρανοῦ θεία δίκη ἐθανάτωσεν, [ultio in Persas incidit.] ὡς μηδένα τῶν τὰ τοιαῦτα δεδρακότων εἰς τὰ οἰκεῖα ἐπανελθεῖν· ἐν ᾧ τόπῳ ὑπὲρ τῆς [τῆς ὑπὲρ A 3.] εἰς τὸν μάρτυρα εὐχαριστίας τὸ τοιοῦτον ῥωμαἳκὸν ἐκστράτευμα ἐκ νέας ναὸν ἤγειρε τῷ μάρτυρι ὁμώνυμον ὡς τῆς τοιαύτης νίκης αἰτίῳ, ὡς αὐτοὶ διώμνυντο, πρόμαχον εὑρόντες αὐτὸν καὶ συμπροθυμούμενον· ὅστις καὶ μέχρι τῆς σήμερον διαμένει.

[12] Θαῦμα ε᾽ [nullum est θαῦμα δ᾽.] . Τῷ τεσσαρεσκαιδεκάτῳ [τεσσαρισκαιδεκάτω A 3.] ἔτει τῆς θεοφυλάκτου καὶ φιλοχρίστου βασιλείας 〈Ῥωμανοῦ εἰκοστῷ πρώτῳ [supplevi, cf. Comm. praev. n. 21.] Κωνσταντίνου, [Anno 934 Saracenti] τῆς μεταξὺ Ῥωμαίων καὶ Σαρακηνῶν περαιωθείσης εἰρήνης, ἐν ἀρχῇ τῆς ἑβδόμης ἰνδικτιῶνος καταστρατεύσαντες οἱ ἀλιτήριοι Ἀγαρηνοί, τὴν γῆν ἡμῶν πᾶσαν ἠρήμωσαν διὰ τὰς ἁμαρτίας ἡμῶν· ἐπ᾽ ἀληθείας γὰρ τὰ ἀκόλουθα τὰ τοῖς πολεμουμένοις κακὰ κρίσει Θεοῦ δικαίᾳ γίνεται τοῖς ἀξίοις κολάσεως· πόλεμος γάρ, φησὶν προφήτης Ὠσηέ, ἐπὶ τέκνα ἀπειθείας ἦλθεν καὶ συναχθήσονται ἐπ᾽ αὐτοῖς λαοὶ παιδεῦσαι αὐτοὺς [αὐτοῖς A 3.] ἐν ταῖς ἀδικίαις αὐτῶν· τούτων τοίνυν ἐν τῇ γῇ ἡμῶν γινομένων καὶ τῇ πόλει ἡμῶν λοιπὸν ἐγγιζόντων, γυνή τις σεμνοτάτη ὀπτασίαν ἑωρακυῖα πολλοῖς ταύτην προεξήγγειλεν λέγουσα, ὅτι στῖφος πολὺ βαρβάρων πρὸ τοῦ τείχους τῆς πόλεως ἡμῶν ἐφεστὸς ἐθεώρει· καὶ τὴν πύλην εἰσελθεῖν βουλομένου, κατεῖδεν ἐμφανῶς τὸν μάρτυρα ἔφιππον καὶ ὁπλοφόρον ἐν μέσῳ τῆς πύλης ἑστῶτα καὶ τούτοις γενναίως ἀντιπαραταττόμενον [corr., prius ἀντιπαραττατόμενον A 3.] . [visi sunt repelli] [Os. 10, 9, 10.] τοῦτο δὲ παρ᾽ αὐτῆς ἑωρᾶτο ἐν ᾧ καὶ πάλαι θαυματουργήσας ἱστόρηται τόπῳ ἅγιος ἐπάνω τῆς πύλης ἐπὶ τῶν ἀγρίων Σκυθῶν τε καὶ Οὔννων· πολλάκις τοίνυν τῶν Ἀγαρηνῶν προσβαλόντων, τοσαυτάκις δὲ ὑπ᾽ αὐτοῦ ἀνατραπέντων ἀντιστῆναι γὰρ οὐκ ἠδύναντο τῷ σταυρῷ καὶ τῷ μάρτυρι τοῦ Χριστοῦ τέλος δύναμίν τινα ἀγγελικὴν ἄνθρωπος ἄνωθεν ἐθεάσατο, τοιαύτης ἀκούσασα καὶ φωνῆς λεγούσης πρὸς αὐτόν· &ldquogr;Πάρες τούτοις τὴν εἴσοδον· οὐ γὰρ ἄνευ κυρίου ἀνέβησαν ἐκπολεμῆσαι τὴν χώραν.&rdquogr; Τούτων οὖν, ὡς γυνὴ ἔφη, ὑπακούσας τῶν ῥημάτων ἅγιος, εὐθὺς ὑπεχώρησεν ἀκώλυτον μὲν τούτοις τὴν εἴσοδον παρασχών, τοιαῦτα δὲ καθ᾽ ἑαυτὸν τὸ θεῖον πάντως ἐκδυσωπῶν· &ldquogr;Μὴ παραδῷς, δέσποτα Χριστὲ Θεός, τοῖς θηρίοις ψυχὰς ἐξομολογουμένων σοι· ἐπίβλεψον καὶ νῦν εἰς τὴν διαθήκην σου καὶ μνησθεὶς τοῦ διὰ σὲ καυθέντος μου σώματος, ἐλέησον τὸν λαόν σου, ὅν μοι κατηξίωσας παραθέσθαι, καὶ μὴ μιάνωσιν οὗτοι τὸ κατοικητήριον εἰς τέλος τοῦ δούλου σου.” [Psalm. 73, 19] Καὶ τότε τοίνυν καὶ εἰς ἀεὶ τοιαῦτα βοῶντος αὐτοῦ, [ope S. Theodori.] μόνος φιλάνθρωπος καὶ φυσικὴν κεκτημένος τὴν ἀγαθότητα τὰς τούτου δεήσεις δέξαμενος ᾤκτειρεν ἡμᾶς τοὺς ἁμαρτωλούς· κατὰ γὰρ τὰς ἀνομίας ἡμῶν οὐκ ἐποίησεν ἡμῖν οὐδὲ κατὰ τὰς ἁμαρτίας ἡμῶν ἀνταπέδωκεν ἡμῖν, ἀλλὰ κατὰ τὸ ὕψος τοῦ οὐρανοῦ ἀπὸ τῆς γῆς ἐκραταίωσε κύριος τὸ ἔλεος αὐτοῦ ἐφ᾽ ἡμᾶς, ὅτι οἰκτίρμων ἐστί, μακρόθυμος καὶ πολυέλεος καὶ μετανοῶν ἐπὶ ταῖς κακίαις ἡμῶν· ἀληθῶς γὰρ τιμωρία φιλανθρωπία γέγονεν ἡμῖν, διότι παιδεύων δικαίως ἐπαιδευσεν, τῷ δὲ θανάτῳ τῆς ἀπογνώσεως ἡμᾶς οὐ παρέδωκεν· ἅπαντες γὰρ πλὴν ὀλίγων τινῶν ἐν τοῖς ὀχυρώμασι διεσώθημεν τῇ τοῦ ἁγίου πνεύματος χάριτι. [Psalm. 102, 10, 11, Ioel, 2, 13.]

[Paraenesis.] Ὁρᾶτε, φιλόχριστοι, οἵαν οἱ ἅγιοι παρρησίαν ἐκτήσαντο πρὸς Θεὸν καὶ ὅπως τὰς ὑπὲρ ἡμῶν πρεσβείας τούτῳ προσάγουσι πάντοτε· τιμήσωμεν τοίνυν τοῦ ἁγίου μεγαλομάρτυρος τὸ τίμιον λείψανον, παρ᾽ ἡμῖν καταξιῶσαν κατασκηνῶσαι, καὶ τῆς οὕτω λαμπρᾶς αὐτοῦ εὐανδρίας καθάπερ γέρας τὴν ἐτήσιον αὐτοῦ μνήμην πανηγυρίζωμεν· ἴσμεν γὰρ καὶ αὐτὸν ἄνθρωπον γεγονότα, ἀλλ᾽ ὡς γενναίως ἀθλήσαντα καὶ τῆς εἰς Χριστὸν εὐσεβείας ἀσμένως προκινδυνεύσαντα ταῖς καθηκούσαις στεφανοῦμεν τιμαῖς, τῇ τῶν ἀνδραγαθημάτων λαμπρότητι τὴν ἀρίστην νέμοντες ψῆφον αὐτῷ πρὸς δόξαν Χριστοῦ τοῦ μόνου ἀγαθοῦ Θεοῦ καὶ σωτῆρος ἡμῶν.

[13] [Basilicam destruere moliens] Θαῦμα ς᾽. Ἐπὶ τούτοις τοῦ τοιούτου ἀπεχθοῦς ἔθνους τῶν ἐχθρῶν τὴν πόλιν πληρωσάντων τόν τε χειμέριον χρόνον ἐνταῦθα ποιησάντων, τούτων ἐξάρχειν λαχὼν φθόνῳ τινὶ δαιμονικῷ κινηθεὶς πρὸς τὸν πάγκαλον καὶ τερπνότατον τοῦ ἁγίου ναὸν ὁρυκτῆρας καὶ μοχλοὺς ἐποίησεν ἱκανούς, κατασκάψαι τοῦτον ἐκ θεμελίων βουλόμενος· ὡς δὲ συναγαγὼν ἅπαντας ἐν τῷ λεχθέντι τιμίῳ ναῷ καὶ τὴν περὶ τούτου πονηρὰν αὐτοῖς ἔννοιαν ἐξελάλησεν, ἔτι τοῦ λόγου ἐν τῷ στόματι αὔτου ὄντος, ὀργὴ τοῦ Θεοῦ ἀνέβη ἐπ᾽ αὐτὸν καὶ πρηνὴς ἐν τῷ ἐδάφει πεσὼν ἐκυλίετο ἀφρίζων καὶ τὴν γλῶσσαν αὐτοῦ καταμασώμενος [καταμασσώμενος A 3.] · [barbarus punitur.] οἱ δὲ βάρβαροι τοῦτον ἁρπάσαντες ἐν τῷ οἰκείῳ ἀπέθεντο καταλύματι, τοῦ μὲν σατανικοῦ κωλυθέντα τολμήματος, τοῦ δὲ ἐναντίου πνεύματος μὴ ἀπαλλαγέντα.

[14] [Immisso imbre] Θαῦμα ζ᾽. Ὡς προειρήκαμεν τοίνυν, ἐνταῦθα χειμασάντων αὐτῶν πολλήν τε αἰχμαλωσίαν ἀνθρώπων τε καὶ κτηνῶν ἐκ διαφόρων ἐπαρχιῶν ἐπισυναγαγόντων καὶ πολλῶν θνησιμαίων εἰς τὰς πλατείας, καὶ ῥύμας καὶ ἐν τοῖς οἴκοις κειμένων, τῇ λιμῷ καὶ τῷ κρύει φθαρέντων αὐτῶν, πᾶσα πόλις ἐπόζεσεν, μικροῦ καὶ ἄβατος τοῖς ἐχθροῖς γενομένη· ὅθεν καὶ ἄκοντες ὡς εἰπεῖν ἀνεχώρησαν τῷ μαρτίῳ μηνί· πολλοὶ γοῦν τῶν ἐνταῦθα μετὰ τὴν ἔξοδον τῶν ἐχθρῶν ἐκ τῶν ὀχυρωμάτων ἐλθόντες τήν τε δυσωδείαν καὶ ἐρημίαν τῆς πόλεως θεωρήσαντες μετανάσται τῶν ἰδίων ἐν ἄλλαις πόλεσι γενέσθαι ἠβούλοντο· ἀλλὰ καὶ τοῦτο Θεὸν δυσωπήσας μάρτυς γενέσθαι οὐ παρεχώρησεν· ταῖς γὰρ αὐτοῦ ἱκεσίαις αἴφνης ὀμβροτόκων νεφελῶν κινηθέντων, τοσοῦτος ἐν μόνῃ τῇ πόλει καὶ οὕτω λάβρος ὑετὸς τότε ἠνέχθη, οἷος οὐ γέγονεν πώποτε, ὥς φασιν, ἐν ταῖς ἡμέραις ἡμῶν· δι᾽ οὗ καθαρθεῖσα πόλις τοὺς οἰκήτορας ἐπεσπάσατο χαίροντας.

[Paraenesis.] Ὁρᾶτε, ἀγαπητοί, ὅσα θαύματα ἐδωρήθη τῷ πανενδόξῳ μάρτυρι πρὸς τούτοις καὶ ἀοίκητον πᾶσαν γενέσθαι μέλλουσαν τὴν πόλιν οἰκεῖσθαι πάλιν ἐπρέσβευσε διὰ τῆς οὐρανόθεν τῶν ὑδάτων ἐκπλύσεως. Χρὴ τοίνυν ταῖς ἀτελευτήτοις τοῦτον παρ᾽ ἡμῶν τιμᾶσθαι τιμαῖς τε καὶ πανηγύρεσι, τοιαύτην ἀξιόκτητον καὶ εὐπρόσιτον παρρησίαν πρὸς Θεὸν κεκτημένον, ὡς οὐ μόνον κινδύνων πολλῶν ἀλλὰ καὶ θανάτων πολλάκις ἐλυτρώθημεν δι᾽ αὐτοῦ ταῖς ὑπὲρ ἡμῶν πρὸς τὸν φιλάνθρωπον Θεὸν ἱκεσίαις αὐτοῦ· αὐτοῦ γὰρ πρὸς τὴν αὐτοῦ ἄφατον εὐσπλαγχνίαν τὸ γνήσιον τῆς εἰς αὐτὸν πίστεως τηρήσαντος, ἀξίως τὰς ὑπὲρ ἡμῶν αἰτήσεις κομίζεται καὶ μεταδίδωσιν ἡμῖν τοῖς ἀναξίοις τὰς παρ᾽ αὐτοῦ πλουσίας δωρέας· διὸ καὶ τὴν οἰκείαν χρεωστοῦμεν τούτῳ ζωήν· αὐτὸς γὰρ ἡμᾶς κατεκτήσατο αἵματι τῷ ἰδίῳ.

[15] [Sacerdos captivus] Θαῦμα η᾽. Τὸ ἀκόρεστον ἐπιστάμενος ὑμῶν τῶν πιστῶν πρὸς τὸ ἀκούειν τὰ τῶν ἁγίων θαύματα ὡς πάσης εὐφροσύνης ἐμπιπλῶντα τοὺς ἀκούοντας, καὶ τοῦτο τοῖς προκειμένοις ἐπισυνάπτωμεν. Διὰ τὴν κατ᾽ ἔτος γινομένην ἔφοδον τῶν ἐχθρῶν τοῖς ὀχυρώμασιν προσπελαζόντων ἡμῶν, τῷ καιρῷ εἷς ἱερεὺς μετ᾽ ὀλίγων λειτουργῶν ὑπὸ τοῦ ἀρχιερέως ἐν τῇ πόλει παρεαθεὶς προσεκαρτέρει τῷ τοῦ ἁγίου τιμίῳ ναῷ· τῆς δὲ ἐαρινῆς μνήμης τούτου ἐνδόξου μάρτυρος ἐπιστάσης [De verna S. Theodori commemoratione dictum est in Comm. praev. n. 49.] , ἰδοὺ ὥσπερ τις καταιγὶς ἀπροσδόκητος οἱ Σαρακηνοὶ τούτοις ἐπέστησαν ψάλλουσι τὴν ἐπιλύχνιον τρισαγίαν ᾠδὴν ἐν αὐτῇ τῇ παρασκευῇ τῆς ἐαρινῆς παραμονῆς. Πάντων οὖν ἐκ τῶν χειρῶν αὐτῶν ὡς εἰπεῖν τῇ τοῦ Χριστοῦ χάριτι διαφεθέντων φυγῇ χρησαμένων καὶ διασωθέντων, μόνος συνελήθφη ἱερεὺς ἔνδον ἑστὼς ἐν τῷ βήματι. Τοῦτον οὖν κρατήσαντες καὶ ἀγαγόντες ἔξω τοῦ ἄστεως, [a Saracenis abductus] ἐβασάνιζον θάνατον ἀπειλοῦντες εἰ μὴ τοὺς διαπεφευγότας παραδῷ, ἅμα δὲ καὶ τὰ ἱερὰ σκεύη. Ἄϋπνον γοῦν τὴν νύκτα τούτου διατελέσαντος, γυνή τις τῶν συναιχμαλώτων τὸν πρεσβύτην ἱκέτευεν, ὥστε τὸν ἐν τῷ κάστρῳ ὄντα γόνον αὐτῆς ὡς ἴδιον ἔχειν υἱὸν παραθεμένη· ἔλεγεν γάρ, ὡς οὐ μετὰ πολὺ ἐκεῖσε παραγίνεται διασωθεὶς πρεσβύτης· καὶ γὰρ διώμνυτο γυνὴ τὸν ἅγιον μάρτυρα κατὰ τὴν ὥραν ἐκείνην ἑωρακέναι παραγενόμενον καὶ τὸν πρεσβύτην βιαίως τῆς τῶν βαρβάρων ἐξαρπάσαι χειρὸς πάνυ θυμούμενον κατ᾽ αὐτῶν. Καὶ ταῦτα μὲν τὸ γύναιον διαβεβαιούμενον παρεκάλει· πρωΐας δὲ ἤδη γενομένης, ἀναστάντες οἱ βάρβαροι τέσσαρσί τε παραδεδωκότες τοῦτον Σαρακηνοῖς πρὸ τῶν τειχῶν ὄντες ἐν τῇ πόλει ἀπέστειλαν ἐντειλάμενοι τοὺς λαθόντας καὶ τὰ ἱερὰ παραδοῦναι μαχαίρᾳ τοῦτον τῆς ζωῆς ὑπεξαγαγεῖν. Ὡς οὖν ἔνδον γεγονότες μέσον ἔχοντες τοῦτον πεπεδημένον ἀμφότεροι καὶ καταλαβόντες πλησίον τοῦ λεγομένου Τετραπύλου, ὅς ἐστιν πρὸς ἀποφυγὴν τόπος ἐπιτήδειος, [mirabiliter liberatur.] τῶν δεσμῶν αἴφνης αὐτῷ λυθέντων τούς τε κατέχοντας ὤσας ὥσπερ τινὰς ἠκρωτηριασμένους καὶ μὴ ὑπάρχοντας, δρασμῷ τὴν σωτηρίαν ὠνήσατο· οἱ δὲ βάρβαροι πάμπολλα διερευνησάμενοι καὶ τοῦτον μηδέπω καὶ νῦν θεασάμενοι, οὕτως ἀπῆλθον κατῃσχυμμένοι καὶ ἄπρακτοι τοῖς ἀποστείλασι τὸ πραχθὲν ἀπαγγείλαντες· καὶ αὐτῶν τῆς πόλεως ἀναχωρησάντων τῆς τε ἐτησίου μνήμης ἐν ἐκείνῳ τῷ σαββάτῳ ἐνισταμένης καὶ τῆς λειτουργίας ἐν τῶι σεπτῷ ναῷ τοῦ μάρτυρος ἐπιτελουμένης ὑπὸ τῶν διασωθέντων τῷ διασώσαντι αὐτοὺς παραδόξως Θεῷ καὶ τότε καὶ εἰς ἀεὶ τὴν εὐχαριστίαν καὶ ἡμεῖς προσάγειν οὐκ ἀπολήγωμεν, διότι μεγάλη παρ᾽ αὐτῷ καθάπερ ὁρῶμεν τῶν ἁγίων δύναμις· ἀεὶ γὰρ ζῶσιν πάντες οἱ κατὰ Θεὸν ζήσαντες, κἂν τῶν ἐνθένδε ἀπαλλαγῶσιν, καὶ μεγίστην ἔχοντες πρὸς αὐτὸν παρρησίαν διασῴζουσι πάντοτε τοὺς ἐπ᾽ αὐτοὺς πεποιθότας· καὶ ὅτι τοῦτό ἐστιν ἀληθές, ἀκούσατε καὶ ἄλλο κατ᾽ αὐτὸ γεγονὸς θαῦμα τοῦ προλαβόντος οὐκ ἔλαττον.

[16] [Barbari caecitate perculsi.] Θαῦμα θ᾽. Τῇ αὐτῇ ἡμέρᾳ τοῦ σαββάτου ἐκείνου οἱ τῆς χειρὸς τῶν ἐχθρῶν διασωθέντες ὡς ἐ͂φαμεν λειτοργοί, ἐν τῷ τοῦ ἁγίου εἰσελθόντες λειτουργῆσαι ναῷ, βοῦν ηὗρον τοῖς τῆς αὐτοῦ κοιμήσεως προσδεδεμένον καγκέλλοις· περὶ οὗ πλεῖστα διαποροῦσιν τῆ ἑξῆς τινες τῶν πλησιαζόντων καὶ ἀπὸ τοῦ προσκειμένου ὄρους κατοπτευόντων διηγήσαντο ταῦτα ὡς· ἄνθρωπός τις ἀπὸ τῆς Παφλαγόνων χώρας τὸν βοῦν ἐκεῖνον φέρων τῷ ἁγίῳ προσαγωγὴν παρ᾽ αὐτοῖς τὴν νύκτα κατέλυσεν τῆς παρασκευῆς· τοῦτόν τε τῷ πρωῒ σὺν τῷ βοῒ ἀποστείλαντες τήν τε ἔφοδον τῶν ἐχθρῶν μετὰ τοῦτο μεμαθηκότες καὶ δρασμῷ χρησάμενοι, ἀπὸ τῆς ἀκρωρείας ἔβλεπον τὸν καρποφόρον ἄνδρα ἐπανερχόμενον· καὶ τοῦτον προσκαλεσάμενοι ἠρώτων, ὅπως περισωθεὶς ἐρανήρχετο. δὲ διομνύμενος ἔφασκεν μηδαμῶς ἑωρακέναι τινά, ἀλλ᾽ ἐν τῇ πόλει, φησίν, εἰσελθὼν καί τινα μηδαμοῦ εὑρηκώς, τὸν ὑπ᾽ ἐμοῦ προσκομισθέντα βοῦν τοῖς καγκέλλοις τῆς τοῦ ἁγίου κοιμήσεως προσδεδεκὼς ἀπεχώρησα. Τούτων ἀκηκοότες παρ᾽ αὐτοῦ τῶν ῥημάτων τόν τε ἄνδρα διασεσωσμένον ὁρῶντες, ἀπιστεῖν μὲν παντελῶς οὐκ ἠδύναντο, ἐξίσταντο δὲ ὅμως καὶ διηπόρουν, πῶς τὴν αὐτὴν τοῖς ἐχθροῖς διοδεύσας ὁδὸν τῆς τούτων διεσώθη χειρός. Ὄντως θαυμαστὸς Θεὸς ἐν τοῖς ἁγίοις αὐτοῦ· οὕτως γὰρ καὶ οἱ τῷ Ἐλισσαίῳ ποτὲ ἐπιστάντες Ἀσσύριοι [Ἀσύριοι A 3.] ἐπατάχθησαν ὁράσεως ἀχλύι [ ὁρασία χλεύη A 3; ὁράσεως ἀχλύι Ed. Kurtz.] παραδοθέντες τούτῳ καὶ παίγνιον ἰδεῖν οὐ δυνάμενοι, καί τοι ἐγγὺς ἔχοντες τὸν ζητούμενον· ὡς καὶ νῦν μάρτυς τὸν πρὸς αὐτὸν μετὰ πίστεως ἥκοντα σέσωκεν, ῥυσάμενος τοῦτον τῆς φονίας τῶν ἐχθρῶν δεξιᾶς, εἰς δόξαν καὶ εὐχαριστίαν Χριστοῦ τοῦ Θεοῦ ἡμῶν· μεθ᾽ οὗ τῷ πατρὶ καὶ Θεῷ δόξα, κράτος, τιμὴ καὶ προσκύνησις σὺν τῷ παναγίῳ καὶ ἀγαθῷ καὶ ζωοποιῷ πνεύματι, νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰώνας τῶν αἰώνων· ἀμήν. [IV Reg. 6, 18.]

VII. LAUDATIO S. THEODORI A. CHRYSIPPO
CUM LIBELLO MIRACULORUM

Theodorus martyr Euchaïtis (S.)

AUCT. CHRYSIPPO

E codicibus A 1 = Parisiensi bibl. Nat. 1452, A 3 = Vindobonensi Theol. gr. 60, A 5 = Ambrosiano F. 144. sup., A 6 = Romano bibl. Angelicae 106, B 1 = Hierosolymitano S. Sepulchri 1, B 2 = Genuensi Missionis Urb. 34, B 3 = Brixiensi bibl. Querinianae A. III. 3 et E = Eustratii excerpta. — Miraculorum recensio brevior edita est e codd. M 1 = Vaticano 821, M 2 = Parisiensi Coislin 121. Cf. Comm. praev. num. 25 – 7.

Χρυσίππου πρεσβυτέρου Ἱεροσολύμων ἐγκώμιον [διήγησις τῶν παραδόξων θαυμάτων τοῦ ἁγίου καὶ πανενδόξου μεγαλομάρτυρος Θ. A 3.] εἰς τὸν ἅγιον μεγαλομάρτυρα [μάρτυρα B 1.] Θεόδωρον τὸν Τήρωνα καὶ μερικὴ τῶν ἀπείρων αὐτοῦ θαυμάτων [(τὸν-θαυμ.) ἔτι δὲ καὶ τῶν αὐτοῦ θαυμ. μερικὴ B 1.] διήγησις.

[1] [S. Theodorus martyrio et miraculis clarus.] Μάρτυρος ὑπερλάμποντος ἐν τοῖς μάρτυσιν [ἐν τοῖς μ. ὑπερλάμποντος B 1.] εὐφημίαν εἰς τὸ παρὸν προτιθεὶς ὑμῖν, πατέρες ἀγαπητοί μου [(ἀγαπ. μου) om. B 1.] καὶ [om. B 1.] ἀδελφοί, κοινωνοὺς πάντας ὑμᾶς ἐξαιτῶ γενέσθαι τῆς ἐπ᾽ αὐτῇ [αὐτῆς B 1.] σπουδῆς, ἑνὶ μὲν καὶ πρώτῳ συνεπισχύοντάς με [μοι A 3.] ταῖς προσευχαῖς, δευτέρῳ δὲ μετὰ τοῦτο τῇ προθυμίᾳ τῇ [τὴν B 1.] περὶ τὴν ἀκρόασιν· ἐγὼ τοίνυν [om. B 1.] προεισφέρω τὰ ῥήματα, ὑμεῖς τὴν διὰ [δι᾽ A 3.] τῶν [αὐτῶν A 3.] πραγμάτων [om. A 3.] εὐγνωμονεῖτε [ἀγνωμονεῖτε A 3.] τιμήν· ἐγὼ προβάλλομαι τὴν φωνήν, ὑμεῖς χορηγεῖτε τὴν ἀκοήν· ἐγὼ κινῶ τὴν κιθάραν [κιθάρα A 3.] , ὑμεῖς ἐνεργεῖτε τὰ κρούματα [κρούσματα A 3, B 1.] . ἐγὼ [om. A 3.] ψηλαφῶ τὰς χορδάς [ἐγὼ add. A 3.] , ὑμεῖς τὴν συμφωνίαν [τ. σ. ὑμεῖς A 3.] τῷ θεάτρῳ [τοῦ θεάτρου B 1.] παράσχεσθε [παρέχεσθε B 1.] . κοινωνήσωμεν τής [om. A 3.] ἐπὶ τῷ παρόντι σπουδῆς [τὸ παρὸν τῆ σπουδῆ A 3.] τῆς εἰς ἀλλήλους [(τ. ε. ἀλ.) ἀλλήλοις A 3, B 1.] , ἐπειδήπερ καὶ εἰς αὐτήν με τὴν τῆς εὐφημίας ταύτην ἐγχείρησίν τινες ἐξ ὑμῶν, ὡς ἴστε μὴ [με A 3.] προβεβουλευμένον διήγειραν, μισθόν μοι τοῦ πρὸς τὸν λόγον πόνου τὴν εἰς αὐτοὺς τοὺς λόγους [A 3, B 1; τοῦ λόγου A 1.] χάριν ἐπαγγειλάμενοι διὰ τῆς ἐνεργείας τοῦ μάρτυρος· ὅθεν εἰ [om. B 1.] καὶ ἐμαυτῷ [ἐμαυτὸν A 3.] , σύνοιδα μηδὲν ἄξιον εἰπεῖν δυναμένῳ [δυνάμενον A 3; δυναμένω εἰπεῖν B 1.] τῆς ὑποθέσεως, ἀλλὰ θαρρῶ γε ὅμως [ἀλλ᾽ ὅμως γε θαρὼν A 3; ὅμως τ᾽ A 5.] εὐάρεστον τῷ ὑμνουμένῳ τὸ δῶρον ἔσεσθαι, λογιζόμενος ὅτι καὶ οἱ τῇ πρὸς ἐμὲ παρακλήσει χρησάμενοι πάντως [om. A 2.] οὐκ ἄνευ τῆς εὐδοκίας τῆς παρ᾽ αὐτοῦ πρὸς ἐκείνην ἐσπούδασαν.

[Saeviente persecutione] Στεφανούσθω τοίνυν τῷ λόγῳ καὶ παρ᾽ ἡμῶν λαμπρὸς [λαμπρότατος A 3.] μάρτυς [μάρτος A 5.] Θεόδωρος· στεφανούσθω καὶ παρ᾽ ἡμῶν [ὑμῶν A 3.] , εἰ καὶ μή τινος μέχρι νῦν ἔτυχεν παρ᾽ ἡμῖν [ἡμῶν A 3.] ἱερᾶς αὐλῆς [Nullum ergo anno circiter 460, quo Chrysippus haec scribebat (Comm. praev. n. 24) Hierosolymis templum erat S. Theodoro dicatum. Anno 532, teste Cyrillo Scythopolitano, mentio est μαρτυρίου τοῦ ἁγίου Θεοδώρου. Comm. praev. n. 52.] . στεφανούσθω καὶ παρ᾽ ἡμῶν [ τερπνότατος μάρτυς Θεόδωρος add. A 3.] . πανταχοῦ γὰρ ἁπάντων [om. A 3.] πάρεστι τῶν ἁγίων δύναμις, πανταχοῦ [γὰρ add. B 1.] πάντες τῇ δόξῃ λάμπουσιν· πανταχοῦ πάντες [(τῇ-πάντες) A 3, 5; om. A 1, B 1.] δι᾽ ὧν ἐνεργοῦσι γνωρίζονται. Τίνα με [δὲ καὶ τίνα με B 1; τίνα με τίνα A 5.] δεῖ καὶ τρόπον [δεῖ τρόπω B 1.] τούτῳ ἰδίᾳ [(τούτω ἰδ.) ἰδίω B 1; εὖ A 3.] πλέξαι [διαπλέξαι A 3; πλέξω B 1.] τὸν στέφανον [τούτω add. A 3.] ; ποῖα δὴ [χρῆ B 1.] πρῶτα ἄνθη προσαγαγεῖν αὐτῷ; Τὰ μὲν γὰρ [A 5, B 1; om. A 1.] τοῦ μαρτυρίου λειμὼν ἡμῖν, τὰ δὲ [(τὰ μὲν-ὁ) τὰ ἐκ τοῦ μαρτυρίου διὰ A 3.] τῶν θαυματουργημάτων παρέχεται [παρέπεται A 3.] . Ποῖα οὖν πρῶτα ἄρα προβάλλωμαι; Τὰ ἐκ τοῦ μαρτυρίου; θαυμαστὴν ἔχει τὴν κατὰ πίστιν ἀνδραγαθίαν· τὰ ἐκ τῶν θαυματουργημάτων; ἡδονὴν πλείω [πλεῖον A 5, B 1.] φέρει ταῖς ἀκοαῖς. Ἐκεῖνα πλεονεκτεῖ τῇ τῆς προαιρέσεως γενναιότητι, ταῦτα [θαυματουργεῖ add. A 3.] τῇ ἐνεργείᾳ τῆς χάριτος· πλὴν ἀλλὰ καὶ ἐν τῷ λόγῳ προτερευέτω τὰ καὶ τῷ χρόνῳ προηγησάμενα. Λέγωμεν τοιγαροῦν πρῶτα τὰ κατὰ τὸ μαρτύριον [(πλὴν μαρτύριον) et capita 2 – 7 om. A 3.] .

[2] Πόλεμον συνεκρότησαν ἀναιδῆ κατὰ τοῦ βασιλέως τῶν οὐρανῶν οἱ βασιλεύοντες τότε ἐπὶ τῆς γῆς [Chrysippum Passione BHG. 1761 usum esse superius dictum est. Comm. praev. n. 28.] , μᾶλλον δὲ [(μ. δ.) καὶ οὐ μόνον B 1.] κατὰ τοῦ βασιλέως οὐ μόνον [(οὐ μόνον) om. B 1.] τῶν οὐρανῶν ἀλλὰ καὶ [καθ᾽ add. B 1.] ὅλης τῆς κτίσεως· κάτωθεν ἀπετόλμων οἱ δυσσεβεῖς τὴν πρὸς τὰ [τὸν B 1.] ἄνω παράταξιν, κάτωθεν πηλὸς τὸν ἑυτοῦ πλάστην ἐτόξευεν καὶ δόγμα [δόγματα A 5.] περιεφέρετο· τῇ κτίσει [τῆ ησίση? A 5.] λατρεύειν ἐπαναγκάζον ἀντὶ τοῦ κτίσαντος καὶ τοῖς οὐκ οὖσι θεοῖς τὰς [ἐκ τὰς add. B 1.] διὰ τῶν μιασμάτων εὐγνωμονεῖν [ἀγνωμονεῖν A .] τιμάς. [Rom. 1, 25.] [Theodorus miles christianus] Ἐντεῦθεν ἠγείροντο πανταχοῦ βωμοί, πανταχοῦ [(β. π.) om. A 1.] πῦρ ἀνήπτετο μιαρόν, πανταχοῦ κνίσσαι [ανισα A 5; κνίσαι B 1.] καὶ αἵματα τὴν γῆν φθείροντα, τὸν ἀέρα μολύνοντα, βδελυκτὴν τοῖς ἀγγέλοις ὀσμὴν προβάλλοντα [προσβάλλοντα A 3.] , παροργίζοντα τὸν Θεὸν ὡς ὑπὸ [ἀπὸ B 1.] τῶν αὐτοῦ ποιημάτων ἀγνοούμενον [ἀγνωμονούμενον A 5, B 1.] . Ἐν τοιούτῳ [τούτω τῶ B 1.] καιρῷ τῆς [τοῖς A 5.] ἐν τῷ [om. B 1.] σώματι γενναιότητος εἰς στρατιωτικὴν [εἰστρατιωτικὴν A 5.] ἀγούσης τάξιν τὸν μάρτυρα, στρατείαν καὶ αὐτὸς ἑαυτὸν [ἑαυτῶ B 1.] στρατεύει τῆς ὁρωμένης πολλῷ [πολλῶν A 1, πολὺ A 5, B 1.] βελτίονα [τὴν ἀόρατον add. A 5, B 1.] . Ὅτε γοῦν καὶ ἐκκαλύψαι τοῦτο [ταύτην B 1.] ἐδέησεν σαφῶς, καὶ [( καὶ) om. A 5, B 1.] ἐξελάλει πρὸς ἅπαντας, ὅτι τῷ οὐρανίῳ βασιλεῖ μᾶλλον τοῖς ἐπιγείοις στρατεύοιτο, μετὰ τοῦ πατρὸς ὀνομάζων καὶ τὸν υἱόν, μεθ᾽ ὦν εὔδηλον ὅτι καὶ τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον συνομολογεῖ [(εὔδηλον-συνομ.) καὶ τὸ ἅγιον πνεῦμα A 5, B 1.] . Ταῦτα δὲ πρόφασις αὐτῷ γίνεται τῆς τοῦ μαρτυρίου λαμπρότητος. μὲν γὰρ τοῦ καταλόγου προεστηκὼς πρῶτος [πρὸς τὸ A 5, B 1.] [Rhetorum vestigiis insistens Chrysippus nulla profert hominum nomina. Praeses ille in Passione, c. 2, Posidonius nuncupatur. Supra, p. 31.] τῆς παρρησίας τῆς [τοῖς A 5, B 1.] ἐπὶ τούτοις αἰσθόμενος, [a iudice interrogatur.] διελέγχειν τε ἅμα καὶ ὑποσκώπτειν ὑπολαβὼν ὥσπερ εἴ [(ὥσπερ εἰ) ὥσπερ A 5; ὡς B 1.] τι σοφώτατον κατ᾽ αὐτοῦ κἀκεῖνο [καὶ ἐκείνω A 5; ἐκεῖνο B 1.] προέφερεν [προσέφερεν B 1.] . &ldquogr;Ἆῤ οὖν [ἄρα οὖν A 5; ἄρ᾽ B 1.] Θεός σου καὶ υἱὸν ἔχει ὡς ἄνθρωπος;&rdquogr; δὲ πρὸς ταῦτα ἀνταπεκρίνατο σύντομα μὲν τὰ ῥήματα, πολλῆς δὲ ὅμως μεστὰ ζωῆς· &ldquogr;Ναί, ἔχει κατὰ ἀλήθειαν [καὶ add. A 5, B 1.] υἱὸν ἐμὸς Θεός· ἔχει υἱὸν [om. A 1.] τὸν αὐτὸν [καὶ add. A 5.] Θεὸν καὶ λόγον· ἔχει υἱὸν τοῦτον [(τοῦτον) τὸν A 5, B 1.] δι᾽ οὗ τὰ πάντα ἐποίησεν [ἐδημιούργησεν A 5, B 1.] .” Τοιοῦτον τὸ πρῶτον ἀγωνιστήριον τῆς [ταῖς A 5; τοῖς B 1.] ἐν τοῖς λόγοις ἀνδραγαθίας [ἀνδραγαθήσας B 1.] τοῦ μάρτυρος· ποῖον δὲ καὶ [(δὲ καὶ) om. B 1; (καὶ) om. A 5.] ἐφεξῆς ἔργον ἔτι δὴ [τί δὲ B 1.] μείζονος εὐτολμίας ἐπήγαγεν;

[3] Κατιδὼν τοὺς [om. B 1.] τοῦ τυραννικοῦ δόγματος [τοὺς add. B 1.] ὑπουργοὺς τῆς κατὰ τῶν εὐσεβεῖν βουλομένων παρανομίας οὐδένα κόρον λαμβάνοντας, ἀλλὰ τοὺς μὲν αἰκισμοῖς [(ἀλλὰ-αἰκισμοῖς) om. B 1.] πολυτρόποις [ἰδέαις βασάνων add. B 1.] μερίζοντας, τοὺς δὲ εἰς θανάτους [A 1, 5; θανάτου κρίσιν B 1.] ἀπάγοντας, τὴν εὐτυχίαν [ἡσυχίαν A 5, B 1.] τὴν ἐπὶ τούτοις οὐκ ἐνεγκών, δεσποτικόν τι διανοεῖται πρᾶγμα καὶ ἐκπληροῖ. Τί γὰρ δή φησιν Σωτὴρ; Ἓν ἔργον ἐποίησα καὶ πάντες θαυμάζετε. [Ioh. 7, 21.] Δι᾽ ἑνὸς τοίνυν καὶ οὗτος ἔργου [ἔργουν A 5.] πάντας τοὺς τῶν εἰδώλων ὑπερμαχοῦντας κατέπληξεν, πάντας ἀποθαυμάζειν ἐποίησεν, πάντας εἰς πένθος προσήγαγεν [προήγαγε B 1.] καὶ ὀδύνην ἀπαραμύθητον. Τί οὖν καὶ τὸ πραχθὲν ἦν [om. A 5, B 1.] ; Τὸν ναόν, ὃν ὑπερεσέβοντο [οὕπερ ἐσέβοντο B 1.] μάλιστα, νυκτερινῷ ἀωρὶ [πυρὶ A 5, B 1.] μόνος ἀνάψας, τῷ πυρὶ [μόνος τὸ πῦρ ἐξανάψας A 5, B 1.] διέφθειρεν· ὑπερέσεβον [ὑπερεσέβοντο A 5.] δὲ ἐκεῖνον [om. B 1.] οὐκ ἀπεικότως [ἀπεικὼς A 5.] , ἀλλ᾽ ἐπειδὴ καθιέρωτο τῇ μητρὶ τῶν ὀνομαζομένων [παρ᾽ add. B 1.] αὐτοῖς θεῶν· ὅθεν καὶ πολὺ πλέον ἐφλέγμαινον, [Templum Matris deorum incendit.] ὡς μετὰ τῆς μητρὸς καὶ ὅλου τοῦ τῶν δαιμόνων ἐνυβρισμένου συστήματος. Ἐπεὶ οὖν πονηρὸς μηνυτὴς πονηροτέρῳ προσήγαγεν δικαστῇ [δικαστῆ προῆγε B 1; δικ. προσήγαγεν A 5.] τὴν κρίσιν, πολλὰς ἐπιβαλὼν ἅμα καὶ λοιδορίας κατὰ τοῦ μάρτυρος, πρίν τι σχεδὸν καὶ [om. A 5, B 1.] ἐρωτῆσαι τὸν δικαστήν, αὐτὸς αὐθαιρέτως [εὐθαιρέτως A 1.] ὡμολόγει τὸ ἐγκαλούμενον σὺν παρρησίᾳ [συμπαρρησία A 1.] πολλῇ βοῶν· &ldquogr;Ἐμὸν [βοῶντες μὲν A 5.] τὸ ἔργον, ἐμόν [om. A 5, B 1.] . οὐκ ἀρνοῦμαι τὸ τόλμημα, μᾶλλον δὲ ἐπ᾽ αὐτῷ καὶ [τὸ A 5, B 1.] ὑπεράγαν σεμνύνομαι.&rdquogr; Τούτοις [σεμνύναμαι ταῦτον A 5.] προσανεμίγνυεν καὶ τὴν αὐτοῦ τοῦ εἰδώλου στηλίτευσιν, πυνθανόμενος, εἰ τοιαύτη τις ἦν μήτηρ τῶν παρ᾽ ὑμῖν [ὑμῶν A 1; αὐτοῖς A 5, B 1.] θεῶν, ὡς μηδὲ ἑαυτὴν ῥύσασθαι δυνηθῆναι ἐκ τοῦ πυρός [(μηδὲ-πυρὸς) μὴ δύνασθαι ἑαυτὴν τοῦ πυρὸς ῥυσθῆναι B 1.] . Ἐκ τούτων [(ἐκ. τ.) om. B 1.] οὐ μέχρι λόγων συμπλοκὴ λοιπὸν [om. B 1.] τοῖς ἀνοσίοις ἐγένετο [ἐγίνετο B 1.] . τὰς χεῖρας δὲ κατ᾽ αὐτοῦ κινεῖν δικαστὴς τοῖς δημίοις ἐπέταττεν καὶ παίειν αὐτοῦ τὸ στόμα συντρίβειν 〈τε [om. A 1, 5, B 1.] αὐτοῦ τὰς παρειάς, ἠπειλε δὲ [om. A 5, B 1.] καὶ πικροτέρας εἰς τὸ ἑξῆς βασάνους [προῆγε add. B 1.] . Τοῦ [τὸ add. A 5, B 1.] δὲ οὐκ ἐνέκοπτε τὴν μεγαλοφροσύνην τὴν ἐκ τῆς [om. B 1.] πίστεως οὐχ ἅπερ [ B 1; αἳ A 5.] ἔπασχεν οὐδὲ ἅπερ πάσχειν ἔμελλεν. Αὐτίκα γοῦν [χοῦν A 5.] καὶ δεσμοῖς τοῖς [τῆς A 5.] ἐπὶ τῆς εἱρκτῆς [τῆ εἱρκτῆ B 1.] καὶ λιμῷ [δήμω B 1.] πικροτάτῳ παραδοθεὶς τοῦ δικαστοῦ μόνον ἐναποκλείειν αὐτὸν [αὐτ. ἐναπ. B 1.] προστάξαντος, ὅπως ἂν μηδαμόθεν αὐτῷ πορισθείη [πορίσθη A 5.] τροφή, πρὸς οὐδὲν τούτων πάλιν οὔτε [om. A 5, B 1.] ἀπηγόρευσεν [ἀπηγόρευεν A 5.] οὔτε ὑπέκλινεν.

[4] [In carcere] Τότε συνέβη καὶ παραπλήσιόν τι τῷ πάλαι συμβάντι περὶ τὸν Παῦλον θαυματουργήματι, τάχα δὲ οὐ παραπλήσιον [(τάχα-παραπ.) om. A 5, B 1.] ἀλλὰ καὶ θαυμαστότερον. Ἐκείνου μὲν γάρ ποτε [(μ. γ. π.) μ. γ. B 1; γ. μ. A 5.] συνδεσμώτην τὸν Σίλαν [(σ. τ. Σ.) τὸν Σύλλαν σ. B 1.] ἔχοντος καὶ συνεργάτην τῶν προσευχῶν, ὅλον ὑπὸ σεισμοῦ διεσαλεύθη [ἐσαλεύθη A 5.] τὸ δεσμωτήριον [(ὅλον-δεσμ.) om. B 1.] , ἀλλὰ καὶ τοῖς ἔνδον [(ἀλλὰ-ἔνδον) ὅλα τοῖς ἐν A 5, B 1.] ἅπασι τὰ δεσμὰ δι᾽ ἀπορρήτου τινὸς διερράγη [ἐξερράγη A 5, B 1.] δυνάμεως· ἐφ᾽ οἷς καὶ δεσμοφύλαξ καθ᾽ ἑαυτοῦ τὸ ξίφος ἐπανελόμενος, διὰ τοῦ ξίφους [ξίφοις A 5.] τὴν ἀπὸ τοῦ βαπτίσματος σωτηρίαν ἐκέρδανεν. [Act. 16, 24 – 33.] Παραπλήσια δὲ καὶ ἔτι θαυμασιώτερα τὰ τοῦ μάρτυρος· διανυκτερεύοντι γὰρ ἐν δεσμοῖς καὶ τούτῳ [ταύτων A 5.] πρῶτον μὲν [γὰρ add. B 1.] αὐτὸς ἐμφανῶς προσομιλήσας Κύριος, θαρρεῖν μὲν [τε B 1.] παρεγγυᾷ καὶ ἀντὶ φθαρτῆς βρώσεως προσδοκᾶν [προσδόξαν A 5.] ἕξειν [ἐξῄει B 1.] τὴν ἄφθαρτον· εἶτα τὸ ἐπὶ [τί ἐπὶ A 5, B 1.] τούτῳ τι δὲ καὶ ἄλλο συνέδραμεν. Ψάλλοντι μόνῳ τῷ μάρτυρι κραυγή τις δημοτικὴ συνεξεφώνει τὰ ᾄσματα. Τοῦτο διαταράττει τοὺς φύλακας, τοῦτο ποιεῖ προσδραμεῖν τῇ θύρᾳ καὶ ποῖά [(προσδρ. - καὶ ποῖα) om. B 1.] τινα τὰ ἔνδον περιεργάσασθαι· πιστοῦται τοίνυν καὶ ὄψις τὴν ἀκοήν. [visione mirabili] Καὶ εἶδον μὲν πολὺν δῆμον περὶ αὐτόν, εἶδον δὲ [om. B 1.] δῆμον ἀγγελικόν· τὴν γὰρ τῶν ὁρωμένων παρῆν ἀξίαν τεκμήρασθαι καὶ ἐκ τῆς τῶν ἐσθημάτων φαιδρότητος· πλὴν ἀλλὰ γὰρ καὶ τούτων έξαγγελθέντων τῷ δυσσεβεῖ τῷ τῆς ἀπιστίας τυφλώττοντι νέφει [νέφος A 5.] , μετὰ πολλῶν μὲν αὐτομολεῖ τῶν [om. A 5, B 1.] δορυφόρων ἐπὶ τὸ δεσμοτήριον· τὰ περὶ κύκλῳ δὲ παραδοὺς τοῖς ἄλλοις τῆς φυλακῆς, αὐτὸς τοῖς [om. A 5.] ἔνδον ἐφίστατο· καὶ μηδένα εὑρὼν πλὴν τὸν μάρτυρα δεδεμένον, τὸν αὐτὸν μὲν [om. B 1.] ἐφοβήθη φόβον τῷ δεσμοφύλακι, τὴν δὲ αὐτὴν ὁδὸν ἐκείνῳ [om. A 5, B 1.] τῆς σωτηρίας οὐκ ἔδραμεν. Οὐ γὰρ προσέπεσε καὶ αὐτὸς ἐπὶ τοὺς τούτου πόδας [(ἐπὶ - πόδας) om. A 5, B 1.] , ὥσπερ ἐκεῖνος ἐποίησεν, οὐδὲ εἶπεν· &ldquogr;Κύριε, τί με δεῖ ποιεῖν ἵνα σωθῶ;&rdquogr; πάντως γὰρ τὰ αὐτὰ ἂν καὶ ἤκουσεν ὅτι· &ldquogr;πίστευσον ἐπὶ τὸν κύριον Ἰησοῦν Χριστὸν καὶ σωθήσῃ σὺ καὶ πᾶς οἶκός σου.&rdquogr; [Act. 16, 30.] Ταῦτα γὰρ ἦν τὰ πάλαι πεποιηκότα τὸν δεσμοφύλακα τοῦ φωτὸς υἱόν [(πάντως - υἱόν) om. A 5, B 1.] . Ἀλλ᾽ οὐ γὰρ οὕτω κάκεῖνος [((οὐ - κἀκεῖνος) οὗτος A 5, B 1.] δυσσεβής· ἐκ δὲ [om. A 5, B 1.] τοῦ σκότους, ἐπὶ [εἰς B 1.] τὸ σκότος ἐπανελθὼν τῶν αὐτῶν βουλευμάτων ἀντείχετο, τοσοῦτον μόνον ἐπικαμφθεὶς ὅσον οὐγκίαν [ὀγκίαν A 5, B 1.] ἄρτου καὶ κρᾶσιν [Κρᾶσιν scripsimus, codices non pauci κρασίν habent. Cf. Sophocles, i. v. κρᾶσις. Hoc loco non ut solet de vini et aquae admixtione sed de potu seu etiam poculo dicitur.] ὕδατος χορηγεῖν [χορηγήσειν B 1.] ἐπιτρέψαι [ἐπιτρέψαςA 5.] τῷ μάρτυρι, δι᾽ ὧν προσεδόκα πάλιν ἧττον οὐδὲν αὐτῷ [οὐδὲν ἦττον αὐτῶ A 5, B 1.] προξενήσειν [προξενίσειεν A 5.] τὸν θάνατον οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ ἐνταῦθα τῇ τῆς ἐγκρατείας μάρτυς ὑπερβολῇ τὴν τοῦ παρανόμου τέχνην ἐνίκησεν· ούδὲ [οὐδὲν A 5.] γὰρ [om. A 5, B 1.] τῶν διδομένων [δεδομένων τι A 5, B 1.] προσιέμενος κἂν [οὐδὲ A 5; προιέμενος οὐδὲ B 1.] μέχρι τῆς γεύσεως, [custos obduratur.] ἀλλ᾽ εἰπὼν [εἶπεν B 1; εἰπεῖν A 5.] ἐξαρκεῖν αὐτῷ τὴν χορηγίαν τὴν ἐκ Χριστοῦ, οὕτω διεκαρτέρει. Τοιοῦτον [(οὕτω - τοιοῦτον) τοιοῦτο A 5.] τῷ ἀηττήτῳ τούτῳ καὶ τὸ δεύτερον πάλιν ἀγωνιστήριον.

[5] [Martyr promissa spernit;] Φέρε δή, φέρε κατανοήσατε, ποῖον δὴ [τι A5, B1.] καὶ τὸ τρίτον τοῦ [τὸ B 1.] αὐτοῦ στάδιον. μὲν γὰρ τοῦ νοητοῦ δράκοντος μιμητὴς ἐκεῖνος [Draconem a S. Theodoro necatum hic nullo pacto significari recte vidit A. Sigalas, Des Chrysippos von Jerusalem Enkomion, p. 85.] εἰς εὐμενείας μεταστὰς [τας add. A 5.] πρόσχημα [πρόσσχημα A 1.] παρῄνει δῆθεν καὶ συνεβούλευεν [συνεβούλευσεν B 1.] προελέσθαι [om. B 1.] τὰ συμφορώτερα [συμφερώτερα A 1; συμφέροντα B 1.] , τάξιν ἀρχιερέως καὶ περιφανείας [περιφανεῖς A 5, B 1.] ἄλλας τε [om. A 5, B 1.] αὐτῷ τιμὰς μεγίστας [om. A 5, B 1.] παρὰ τῶν βασιλέων ἐπαγγελλόμενος [ἐπαγγειλάμενος A 5, B 1.] · δὲ πρὶν αὐτὸν [om. A 5, B 1.] τὸν ὑπὲρ τούτων [αὐτὸν add. A 5, B 1.] ἐκπληρῶσαι λόγον, τὸ τῆς σφραγίδος τοῦ [om. A 5, B 1.] Χριστοῦ προανατείνας ὅπλον, ὁμοῦ τὰ τοιαῦτα [καὶ add. A 5, B 1.] ἔλεγεν· &ldquogr;Τί, ἀνόσιε, τῆς ἐξουσίας ἧς ἔχεις ὑπερορῶν εἰς κολακείας ἐμοὶ τῶν βασάνων ἀλγεινοτέρας μεταπηδᾷς; τὸ γὰρ τὴν [om. B 1.] ἀπὸ τοῦ δεσπότου με [om. A 5.] τοῦ ἐμοῦ δυσωπεῖν [τὴν add. B 1.] κλῆσιν ἀρνήσασθαι παντοδαπῶν μοι βασάνων ὀδυνηρότερον. Εἰσίν σοι ξίφη· λαβὼν τὸ σῶμα κατάτεμνε παράδος εἰ βούλει τοῦτο καὶ τῷ πυρί· μέρισον καὶ τοῖς στόμασι [τοιστόμασιν A 5.] τῶν θηρίων.” [variis torquetur suppliciis;] Ἐντεῦθεν ὤρθουν [ὄρθου A 5, B 1.] τὸ ξύλον καὶ τὰς πλευρὰς οἱ δήμιοι προσταχθέντες ἐσπάραττον [ἔπληττον B 1.] . Ἀλλὰ τῶν γινομένων μὲν [om. B 1.] οὐδὲν [οὐδενὸς add. A 5.] οὐδέποτε ἐφρόντιζεν ὥσπερ ἐν ἀλλοτρίᾳ σαρκὶ τῶν σιδηρῶν ὀνύχων ἐργαζομένων· ὑπερχαίρων [ὑπερέχαιρε] B 1. δὲ ὅτι κατηξιώθη δεσποτικοῦ διὰ τοῦ ξύλου μιμήματος, παρὰ [καὶ τὰ B 1.] τοῦ Δαυῒδ τὰ πρὸς εὐχαριστίαν λαμβάνων ἔψαλλεν· &ldquogr;Εὐλογήσω τὸν κύριον ἐν παντὶ καιρῷ.” [Psalm. 33, 1.] Μετὰ ταῦτα θαυμαστή τις ἐγένετο καὶ [om. B 1.] διάλεξις ἐκ μὲν τοῦ ξύλου τῷ μάρτυρι, τῷ [δὲ A 5, B 1.] δυσσεβεῖ ἀπὸ τοῦ βήματος· μὲν γὰρ ὀνειδίζων αὐτὸν [αὐτῶ B 1.] τὰ τοῦ λυτρωτοῦ διεξῄει πάθη, τὰς ἐπὶ τοῦ σταυροῦ ὕβρεις, τὸ τοῦ θανάτου [τοῦ θ. τὸ B 1.] ἄδοξον· δὲ κατὰ τὸν μέγαν πρωταγωνιστὴν [προπάτορα A 5, B 1.] τῶν μαρτύρων Στέφανον, πλήρης πνεύματος ἁγίου τότε δὴ πολλῷ [(τότε - πολλῶ) om. A 5, B 1.] μᾶλλον γενόμενος [γινόμενος A 5, B 1.] μετὰ τῶν κρουνῶν [κρονῶν A 5.] τοῦ αἵματος καὶ κρουνοὺς λόγων [διὰ τοῦ στόματος add. A 5, B 1.] ἀντεφιλοτιμεῖτο πρὸς τὸν ἀνόσιον [(τὸν ἀνόσιον) τὴν ἄνω Σιών B 1.] , οἷς ἐπωνείδιζε σεμνυνόμενος, οἷς ἐβλασφήμει καλλωπιζόμενος, δημηγορῶν ὅσα τῷ ἀνθρωπίνῳ γένει τὰ ἀγαθὰ διὰ τῶν ὑβρισμάτων τῶν κατὰ τὸν σταυρόν [ἐπήγασε add. A 5, B 1.] , πρὸς τούτοις υἱὸν διαβόλου καλῶν αὐτόν· &ldquogr;Τίνος γάρ,&rdquogr; ἔλεγεν, &ldquogr;τίνος ἄλλου πλὴν τοῦ πατέρα ἐκεῖνον [τοῦτον A 5, B 1.] ἔχοντος [τὸ add. A 5, B 1.] μὴ ἐπιγνώσκειν, τίς μὲν βασιλεῦσι διδοὺς το κράτος [(δ. τ. κ.) om. B 1.] , τίς δὲ [om. A 5, B 1.] ἄρχουσι τὰς ἀρχάς, τίς καὶ αὐτῷ παρασχὼν τὴν ἐξουσίαν [τὴν ἐν χερσὶν add. A 5, B 1.] ; Τίνος&rdquogr; ἔλεγεν &ldquogr;ἄλλου πλὴν τοῦ πατέρα τὸν αὐτὸν ἔχοντος καὶ τὸ ἐπαναγκάζειν ἀντὶ τοῦ ποιητοῦ σέβεσθαι τὰ ποιήματα καὶ ἀντὶ τοῦ ὄντως Θεοῦ λίθους ἀποκαλεῖν θεοὺς καὶ ξύλα προσκυνεῖν ἄψυχά τε καὶ ἄφωνα [(ἀποκ. - ἄφωνα) καὶ ξ. ἀποκ. θεοὺς A 5, B 1.] ;” Καὶ τί δεῖ πλείω [πλέον A 5, B 1.] λέγειν; Ἀπιδὼν [ἀπειπὼν A 5, B 1.] γὰρ πρὸς τὴν τοῦ μάρτυρος παρρησίαν, δυσσεβὴς ἀντειπεῖν [ δ. π. τ. τ. μάρτ. παρρ. εἰπεῖν (εἶπε B 1) A 5, B 1.] συντόμως αὐτὸν ἀπῄτει, πότερον εἶναι βούλεται τῆς τῶν αὐτὰ [ταῦτα A 5, B 1.] λατρευόντων αὐτοῖς μερίδος τῆς μετὰ τοῦ αὐτῷ [A 5; αὐτοῦ A 1, B 1.] προσφιλοῦς Χριστοῦ· τοῦτο γὰρ [προσφιλεστάτον Χ. τοῦτο ἔτι A 5, B 1.] μόνον ἔτι ἀκούσας, κατέφασκεν [ἔφασκε A 5, B 1.] ἀμελλητὶ τὴν [ἀμελλητικὴν A 1.] ψῆφον ἐξαγαγεῖν· πρὸς ταῦτα [(ἀμ. - ταῦτα) om. A 5, B 1.] τρόπον τινὰ σκιρτήσας μάρτυς ὑφ᾽ ἡδονῆς· &ldquogr;Νῦν, ἔφη, ἐδωρήσω μοι τὸ ποθούμενον, νῦν ἐδωρήσω μοι τὸ μάλιστα [(σκιρτ. - μάλιστα) καὶ σκιρτήσας ὑφ, ἡδ. μ. νῦν ἐδωρήσω μοι A 5, B 1.] σπουδαζόμενον· ἐγὼ μετὰ τοῦ ἐμοῦ εἶναι θέλω [θ. εἰναι B 1.] ἀεὶ Χριστοῦ, μᾶλλον δὲ μετ᾽ αὐτοῦ καὶ ἤμην καὶ εἰμὶ καὶ ἔσομαι [(κ. ἔσ.) om. A 5, B 1.] καὶ χωρισθῆναι μηδέπω [οὐδέποτε A 5, B 1.] τῆς αὐτοῦ δεσποτείας ἐπεύχομαι.&rdquogr; [Act. 6, 5.] Διὰ τοιούτων τῶν τε [om. B 1.] ἐν λόγοις τῶν τε [om. B 1.] ἐν ἔργοις ἀγωνισμάτων καὶ τὸ τρίτον τελέσας στάδιον, ὥσπερ στέφανον ἐνδοξότατον ἀπ᾽ αὐτοῦ τὰς τιμωρίας τοῦ δόγματος ἀντεδήσατο συλλαβάς [(ὥσπερ - σύλλαβας) τὰς ἀποφάσεις λοιπὸν (om. A 5) παρὰ τοῦ τυράννου (λοιπὸν A 5) τὰς ὠμὰς ἐδέχετο A 5, B 1.] . [damnatus] Τίνες γὰρ δὴ καὶ ἐκεῖναι [κἀκεῖναι A 5.] , τίνες; &ldquogr;Τοῖς βασιλεῦσί φησιν μὴ πειθαρχήσας [μ. π. φ. A 5, B 1.] Θεόδωρος (τοῖς βασιλεῦσι [ποίοις add. A 5, B 1.] τοῖς ἐπὶ γῆς τε καὶ ἀπὸ γῆς [ἀπὸ γ. καὶ ἐπὶ γ. A 5, B 1.] καὶ εἰς γῆν πάλιν ἐπαναλύουσιν, τοῖς πρόσκαιρα κεκτημένοις πάντα καὶ παρερχόμενα), πιστεύσας [πεισθεὶς A 5, B 1.] δὲ Ἰησοῦ Χριστῷ τῷ σταυρωθέντι ἐπὶ Ποντίον Πιλάτου (τοῦτ᾽ ἔστιν τῷ βασιλεῖ μὲν τῷ οὐρανίῳ καὶ αἰωνίῳ, διὰ δὲ τὴν τοῦ γένους ἡμῶν κατάκρισιν ὑπομεῖναι καταξιώσαντι καὶ τὴν κατάκρισιν τοῦ σταυροῦ), τούτῳ καὶ οὐκ ἐκείνοις φησὶν πεισθεὶς [(τοῦτ᾽ ἐστιν-πεισθεὶς) om. A 5, B 1.] θανάτῳ παραδιδόσθω τῷ διὰ τῆς πυρᾶς [(τ. π.) πυρὸς A 5, B 1.] .” Ἆρα οὐ [A 5, B 1; οὐρανοῦ A 1.] ταῦτα λαμπρότερα καὶ στεφάνου πολυφεγγέσι [B 1; πολυφθεγγέσι A 1, 5.] λίθοις ἀστράπτοντος; ἆρα οὐ [om. A 5.] ταῦτα καὶ [om. B 1.] βασιλικοῦ διαδήματος τιμιώτερα [τιμ. διαδ. A 5, B 1.] ;

[6] [ad mortem ducitur;] Μετὰ δὲ [om. A 5, B 1.] τοιούτων καλλωπισμάτων παραπεμφθεὶς ἐπὶ τὸν τῆς καταδίκης τόπον θέαμα καὶ ἐκεῖ παρεῖχεν θαυμασιώτατον, περιχαρεῖ τῷ προσώπῳ [περιχαρὲς τὸ πρόσωπον B 1.] πρὸς τὴν πυρὰν [(π. τ. π.) om. A 5, B 1.] οὐχ ὼς πρὸς [(ὡς π.) ἐπὶ A 5, B 1.] πυρὰν μᾶλλον [μ. ἢ) ἀλλ᾽ ὡς εἰς A 5, B 1.] βαλανεῖον ἐρχόμενος, αὐτὸς ἑκουσίως [ἐκ. αὐτὸς A 5, B 1.] δι᾽ ἑαυτοῦ [τὴν ἑαυτοῦ A 5; om. B 1.] τὴν ἑσθῆτα ἀποδυσάμενος [ἀποδυόμενος A 5.] , αὐτὸς λύων [καὶ add. A 5, B 1.] τὰ ὑποδήματα, εἶτα παραδιδοὺς [(εἶτ. π.) παρεδίδου B 1; παρεδίδει A 5.] τὰς χεῖρας τοῖς περισφίγγουσιν ἑκ τῶν ὄπισθεν [ἐκ τῶν ὄπ. τ. π. A 5, B 1.] . ἔδει καὶ προσηλῶσθαι τὸν μέλλοντα τῇ πυρᾷ μέχρι τέλους προσκαρτερεῖν [καρτερεῖν A 5.] . δὲ αὐθαίρετον [αὐθαίρετος B 1; αὐθαιρέτως A 5.] καὶ τοῦτο πράττειν ἐπαγγειλάμενος περιττὴν [περὶ τὴν πίστιν B 1.] ἔδειξεν τὴν τῶν ἥλων [ὅλων A 5.] χρείαν. Τούτου δὲ ἔτι θαυμασιώτερα πάλιν καὶ τὰ ἑξῆς. Τὰ γὰρ τοῦ σωτηρίου πάθους ἐν οἷς ἐχώρει μεταδιώκων χαρακτηρίσματα [(τούτου-χαρακτ.) om. A 5, B 1.] , γίνεται μέν τις ἑαυτοῦ θυσίαν [γ. οὖν τῆς ἑαυτοῦ θυσίας A 5, B 1.] καὶ ἱερεὺς καὶ [om. A 5, B 1.] δι᾽ ὧν ἀπεφθέγγετο [ἀνεφθέγγετο A 5.] προσευχῶν· πράττει δέ τι καὶ ἕτερον τῶν ἐκεῖ τότε παρόμοιον κατόρθωμα. Ποῖον δὴ τοῦτο, λέγω [(τῶν- λέγω) κατόρθωμα A 5, B 1.] ; τὸν λῃστὴν Σωτὴρ ἀπὸ τοῦ σταυροῦ συνοδοιπόρον λαμβάνει πρὸς τὸν παράδεισον· ἀλλὰ [(συνοδ.-ἀλλὰ) ἐπὶ τὸν παρ. λ. σ. (σ. λ. A 5) A 5, B 1.] καὶ οὗτος τὸν τῆς στρατείας μάλιστα κοινωνὸν [Cleonico illi nomen est in Passione c. 8, supra p. 38.] αὐτῷ διὰ τῶν ἐξ αὐτῆς παρακλήσεων τῆς πυρᾶς [(μάλιστα-πυρᾶς) αὐτοῦ κοιν. διὰ παραινέσεως τῆς ἐπὶ τὴν πυρὰν A 5, B 1.] ἐφειλκύσατο κοινωνῆσαι καὶ τῆς ὸδοῦ τῆς εἰς αὐτὸν ἀγούσης τὸν οὐρανόν [(κοιν. -οὐρανον) κοινωνίας καὶ τῆς εἰς οὐρ. ἀπαγοῦσης ὁδοῦ A 5, B 1.] . Ὅθεν μικρός τις [om. A 5, B 1.] ἐν μέσῳχρόνος, καὶ ἦν ἔργον [ἐνεργῶς B 1; ἐνέργω A 5.] τὰ ῥήματα καὶ τῷ [ῤ. ἐπληροῦτο τοῦ μάρτυρος τῶ γὰρ A 5, B 1.] μάρτυρι μάρτυς κεκλημένος ἐπηκολούθησεν· τοιοῦτον αὐτῷ καὶ πυρὰ καρπὸν ὥσπερ τὰ εὐθαλῆ τῶν δένδρων ἐβλάστησεν [(καὶ-ἐβλάστ.) καρπον πυρὰ προσεκόμισε A 5, B 1.] .

[7] [a pia muliere sepelitur.] μακαρίων μὲν τῶν καταξιωθέντων [μακάριοι μὲν οἱ καταξιωθέντες A 5, B 1.] ὄμμασι καθαροῖς ἰδεῖν ἐκείνην τὴν ὁλοκαύτωσιν· ἰδεῖν γὰρ λέγονται καὶ αὐτοὶ διὰ τοῦ πυρὸς θείας ἐπιστασίας ἐνέργειαν [(ἰδεῖν-ἐνέργ.) om. A 5, B 1.] . μακαριστικωτάτη δέ [μακαριωτάτη δὲ πάλιν A 5, B 1.] , ἥτις ἀντὶ πλούτου πολλοῦ [(ἀ. π. π.) om. B 1.] χρημάτων [χρήματα A 5.] ἁγίων ὀστῶν κτησαμένη [Eusebiam sancti martyris corpus pecunia coemisse in Passionis c. 9, supra p. 39, non narrtur.] πλοῦτον [(ἁγ.-πλοῦτον) ἐκτήσατο ἐκ τῶν ἁγίων ἐκείνων ὀστῶν (ὁ. . A 5) τὰ om. A 5) λείψανα A 5, B 1.] τὸν μὲν ἵνα ἐκδυσωπήσῃ τοὺς ἀνοσίους ἐσκόρπισεν, τὸν δὲ [(ἣ-τὸν δὲ) σκορπίσασα τοῖς παραφύλαξι χρήματα ἱκανὰ ἵνα ἀντιθησαυρίση B 1.] εἰς τὸν ἑαυτῆς [ἑαυτοῦ A 5.] οἶκον ἀντεθησαύρισεν [εἰς τὸν ἑαυτῆς οἶκον πλοῦτον ἀνέκλειπτον B 1.] , εὐσεβὴς καὶ τὴν ἐπωνυμίαν [προσονυμίαν B 1.] καὶ τὴν προαίρεσιν, μετὰ Μαρίας ἀξία τάττεσθαι, μετὰ Σαλώμης καταριθμεῖσθαι [ἀξια κατ. μετὰ Σωσάννης ἐπονομάζεσθαι 5 A, B 1.] παρ᾽ ἐκεῖνων τὰ μύρα τῷ ζωοδόχῳ [ζωοτόκω A 5, B 1.] τάφῳ [προσεφέροντο add. B 1.] , παρ᾽ αὐτῆς δ᾽ αὐτὸς [παρὰ ταύτης αὐτὸς A 5, B 1.] οἶκος τάφος ἀπεκληρώθη τῷ μάρτυρι· παρὰ ταύτης τὸ αὐτὸ δῶρον ἀπενεμήθη καὶ ὕστερον τῆς πρωτοτύπου παστάδος τε καὶ αὐλῆς τόπος [Basilica Euchaïtensis est de qua fuse in oratione Nysseniana. Comm. praev. n. 45.] . ἀνθ᾽ ἑαυτῆς [αὐτῆς A 5, B 1.] γὰρ τοῦ παντὸς χωρίου κτήτορα τὸν γενναῖον τοῦτον καὶ προστάτην [γ. πρ. τοῦτον A 5, B 1.] ἐγκατεστήσατο δι᾽ ὧν [δὴ add. B 1; δὲ add. A 5.] τιμῶνται [οἱ add. A 5, B 1.] μάρτυρες, τιμᾶται δὲ [om. A 5.] μάλιστα καὶ Χριστὸς [μάλιστα Χ. πᾶσαν μαρτυρικὴν θυσίαν δεχόμενος add. A 5, B 1; τιμᾶται δὲ μάλιστα Χ. iterum add. B 1.] τοῖς μάρτυσι καὶ αὐτὸς μάρτυς γενόμενος [(ὁ-γενόμενος) om. A 5.] . [Marc. 16, 1: Matth. 10, 32.]Πᾶς γάρ, φησίν, ὃς ἂν ὁμολογήσῃ ἐν ἐμοὶ ἔμπροσθεν τῶν ἀνθρώπων, ὁμολογήσω κἀγὼ ἐν αὐτῷ [(ἐν αὐτῶ) αὐτὸν B 1.] ἔμπροσθεν τοῦ πατρός μου τοῦ ἐν τοῖς οὐρανοῖς [οὐρανίοις A 5.] .”

[8] [Miracula] Τοιαῦτα μὲν τὰ ἐν τοῖς ἀγωνίσμασι τοῖς [τὰ A 5.] κατὰ τὸ μαρτύριον. Νυνὶ δὲ [om. B 1; hic rursum A 3.] μετενεκτέον λοιπὸν [om. A 3.] τὸν λόγον καὶ [om. A 3.] εἰς τὴν τῶν αὐτοῦ [om. A 3, 5, B 1.] θαυματουργημάτων μνήμην· τοῦτο γὰρ τοῦτο καὶ ἐμφανέστατα βεβαιοῖ τὸν [τὸ A 5.] τῶν ἁγίων ἁπάντων [om. A 3, 5, B 1.] θάνατον μὴ θάνατον εἶναι μᾶλλον [μ. μὴ εἶναι θάν. A 3.] ἀλλὰ μετάστασιν ζωῆς [εἰς ζωὴν A 5, B 1.] τῆς ἐνθάδε 〈εἰς [om. codd.] πολὺ [om. A 5, B 1.] βελτίονα. Μαρτυρεῖ δὲ καὶ σοφὸς Δαυῒδ ψάλλων περὶ αὐτῶν [(π. α.) om. A 3.] ὅτι [om. A 5, B 1.] . [Psalm. 115, 6.]τίμιος ἐναντίον κυρίου θάνατος τῶν ὁσίων αὐτοῦ.&rdquogr; Πῶς γὰρ ἂν [om. A 3, 5, B 1.] ὑπῆρχεν [ἂν Θεῷ add. A 5.] τίμιος, εἰ μὴ μετέσχεν [μετεῖχε A 3, 5, B 1.] τῆς ἀληθοῦς ζωῆς; Ἐμοὶ μὲν γὰρ πάντων [(μ. γ. π.) δὲ πάντων μὲν A 3, 5, B 1.] μνημονεῦσαι τῶν κατὰ τὴν προκειμένην ὑπόθεσιν τοῦ ἁγίου ἀθλοφόρου καὶ μάρτυρος Χριστοῦ Θεοδώρου θαυμάτων οὔτε [οὐ A 1.] ἐπιτρέψειεν [ἐπιτρέψει A 3, 5, B 1; ἂν add. A 5.] λόγος [ λόγος A 3; χρόνος A 5, B 1.] οὔτε ἐξισχύσειεν ἂν [om. A 3, 5, B 1.] χρόνος [λόγος A 5, B 1.] . ὅσα δὲ σύμμετρον [εἰς ἀσύμετρον A 5.] παραστήσειεν ἂν ἀπόδειξιν καὶ [(ἀπ. καὶ) καὶ ἀποδείξει καὶ B 1.] τῆς ἐνεργούσης διὰ [om. B 1.] τοῦ ὑμνουμένου δυνάμεως, ταῦτα εἰς τὸ παρὸν ἐρῶ [ἐρρῶ A 3.] . μικρὰ δὲ ἄρα προσειπεῖν ὑμῖν [om. A 3, 5, B 1.] καιρὸς [καὶ add. A 3, 5, B 1.] περὶ τῆς προρρηθείσης [om. A 3.] τοῦ μάρτυρος ἱερᾶς αὐλῆς, ἣν [ A 3.] ἀντὶ κοινοῦ προτειχίσματος, ἀντὶ κοινοῦ λιμένος [κέκτηνται add. B 1.] πάντα τὰ ἔθνη τὰ κατὰ τὸν Πόντον ἀποκεκλήρωται [ἀπὸκαικλήρονται A 3.] , [in Ponto,] Πόντον δὲ [om. A 3; (τὸν-δὲ) τόπον B 1.] λέγω τόν ποτε ἄξενον [εὔξινον A 3; εὔξεινον B 1.] , νῦν δὲ λίαν [om. B 1.] φιλόξενον [Strabo, Geogr. VII, 298: ἄπλουν γὰρ εἶναι τότε τὴν θάλατταν ταύτην καὶ καλεῖσθαι Ἄξενον… ὕστερον δ᾽ Εὔξεινον κεκλῆσθαι. Cf. Pindari Pyth. IV, 361.] διὰ τὸ πᾶσι προτείνειν [προτεῖνον B 1.] χεῖρα τὸν μάρτυρα τοῖς πανταχόθεν προστρέχουσιν. Ἐκείνῃ τοίνυν ὡς καὶ τῶν μακαρίων αὐτοῦ λειψάνων ὅλον λαχούσῃ [ἐχούσι B 1.] τὸν θησαυρόν, πλεονεκτεῖν [πλέον A 3.] εἰκότως καὶ τῇ [ A 3.] τῶν σεμνολογημάτων φιλοτιμίᾳ [τὴν… φιλοτιμίαν B 1.] περίεστιν, ἐν ᾗ [ἐνι A 3; εἰς (?) B 1.] πρῶτον ἓν [μὲν B 1.] θαῦμα μέγιστον ἐπράχθη, ἐξ αὐτῆς τῶν δαιμόνων μετοίκησις· ἦν μὲν γὰρ πρότερον [πρῶτον B 1.] τὸ χωρίον πνευμάτων πολυειδῶν μεστόν [Neque hoc loco ullam de dracone devicto a S. Theodoro mentionem esse notatu dignum est.] , κατὰ τὴν Ἐσαΐου φωνήν, ἐχινῶν [ἐχιδνῶν A 1, 3, 5, B 1.] ἐννοσσευόντων, ὀνοκενταύρων ἀσμενιζόντων τὴν ἐπ᾽ ἐκείνου [ἐκεῖνο A 3.] διατριβήν, ἄλλων [τε add. A 3.] . πολλῶν τοιούτων, οἷς προφήτης τὰς πονηρίας [πονηρὰς παροικείας A 3.] τῶν δαιμόνων παρείκασεν [(ἄλλων-παρείκασεν) om. B 1.] . [Isa. 59, 5.]

[9] [ubi eius basilica est,] Ἐπειδὴ δὲ εἰς τὴν τοῦ μαρτυριου τελείωσιν γενναῖος οὗτος ἀγόμενος μίαν ἐν αὐτῷ νύκτα διεκαρτέρησεν, τῆς ὥρας ἀναγκασάσης τοὺς ἄγοντας τοῦτον [τοῦτο καὶ A 3, B 1.] , εὐθὺς ἤρκεσε τῷ χωρίῳ [τὸ χωρίον A 3.] πρὸς καθαρισμόν, καὶ ἀφορμὴν ἔδωκε ταύτην [τοῦ A 3.] εἰς τὸ μετὰ ταῦτα [τὴν add. B 1.] παστάδα [αὐτοῦ περικαλλῆ A 3.] δέξασθαι· διὸ καὶ ἅμα τις προσεγγίσει [προσεγγίσειεν A 3.] τοῖς τῆς παστάδος ἐκείνης σοροῖς [ὅροις A 3; ἐκείνοις ὅροις B 1.] τῶν πνεύματι φαύλῳ [φαύλων B 1.] συνεχομένων, παραχρῆμα τὸ πνεῦμα πολλῇ σπουδῇ δραπετεῦον ἀφίπταται [ἀφήσταται A 3.] πάντως, ἐπειδὴ μάστιξι χαλεπαῖς αὐτὰ διὰ τῶν προσενχῶυ τότε [om. B 1.] μάρτυς ἐξήλασεν, ὥστε καὶ νῦν αὐτοῖς τὴν τοῦ τόπου [A 3, B 1; πόθου A 1.] θέαν πόρρωθεν ἔτι προβάλλεσθαι [βάλλεσθαι B 1.] τὴν τῶν οἰκείων κακῶν ἀνάμνησιν. [cotidie operatur,] Ἀλλὰ τίς ἐξαγγεῖλαι ἱκανὸς [τίς ἂν ἐξήγγειλε B 1.] καὶ τὰ ἐν παντοδαποῖς νοσήμασιν ἐπ᾽ ἐκείνης [(ἐπ᾽ ἐκείνης) om. E; ἐπεκεῖν B 1.] ἰάματα, τὰς ἐν ἁπάσαις [πάσες A 3.] τῶν [ταῖς B 1.] πάντων θλίψεσιν ἀντιλήψεις, τὰς ὀπτασίας τάς τε νυκτερινὰς καὶ μεθημερινάς [ἡμερινὰς E.] , ἐν αἷς μετὰ ὁπλιτικῆς καθορᾶται ἀεὶ σκευῆς, οὐκ ἀπαξιῶν τὸ στρατιωτικὸν πρόσχημα [σχῆμα E.] οὐδὲ νῦν, εἰ καὶ τοῖς κληρονόμοις τῆς τῶν οὐρανῶν βασιλείας [β. τ. οὐρ. B 1, E.] ἐγγέγραπται; Τίς δέ, τίς ἂν τοὺς ἐπιδημίους [δημίους A 1, B 1; δήμους A 3.] ἐξαριθμήσειεν, τούς τε ἐκεῖσε ἐφισταμένους διηνεκῶς [om. A 3.] τούς τε ἐκεῖθεν ἐπαναστρέφοντας, τοὺς [τοὺς τρέφοντας τοῖς B 1.] ὑπὲρ ὧν χρῄζουσι τὰς ἱκετηρίας προσάγοντας, τοὺς ὑπὲρ ὧν [(χρ.-ὧν) om. A 5, B 1.] εὖ πάσχουσιν [παθοῦσιν A 3.] εὐγνωμονοῦντας τὰς ἀμοιβάς· ἐφ᾽ ὧν καὶ ἐκεῖνο πληροῦται τὸ ψαλτικόν [ψαλμικὸν A 3, 5, B 1.] . [Psalm. 75, 11.] &ldquogr;πάντες οἱ κύκλῳ αὐτοῦ οἴσουσι δῶρα.&rdquogr; Τοσαῦτα οὖν [om. A 3.] περὶ τῆς πρωτευούσης κατὰ τὸν χρόνον εἰπὼν παστάδος [(τοσαῦτα-παστ.) om. A 5, B 1.] , [etiam variis in locis.] ἐντεῦθεν καὶ τῶν [τὸ A 5, B 1.] κατὰ μέρος ἁπανταχοῦ τεθαυματουργημένων τῷ μάρτυρι [εἰς add. A 5, B 1.] τὰ ἐξαρκοῦντα καθάπερ ἔφην πρὸς τὸ τοῦ λόγου μέτρον [(τὰ-μέτρον) om. A 3.] ἐπιλεξάμενος, τούτων [om. A 3; τούτω B 1; τοῦ των A 5.] παρέξομαι τὴν διήγησιν ἑκάστοις τῶν ἀκουόντων. Ὅθεν οὖν γένοιτο ἂν λόγος χαριέστερος, ἐκεῖθεν καὶ λήψομαι τὴν ἀρχήν [(ἐκάστοις-ἀρχὴν) om. A 3, 5, B 1.] .

[10] [Miraculum I. Pii S. Theodori cultoris] Ἀνήρ [θαῦμα α᾽ add. A 3, 5.] τις [om. A 3, 5.] πολλῇ κεχρημένος πίστει [om. A 3, 5.] περὶ τὸν ἔνδοξον [om. A 5, B 1.] μάρτυρα [μεγαλομάρτυρα A 3.] τοῦ Χριστοῦ Θεόδωρον [(τ. Χ. Θ.) om. A 3, 5, B 1.] καὶ κηδεμόνα μὲν πάντων τῶν ἑαυτοῦ τοῦτον ἐπιγραφόμενος, ὡς ὑπὲρ εὐεργέτου [εὐγεργέτου A 3.] δὲ τὰς κατ᾽ ἐνιαυτὸν ἅκαστον αὐτοῦ [(ἑαυτοῦ -αὐτοῦ) om. B 1.] μνήμας [μνήμας αὐτοῦ A 3.] πανηγυρίζων ἀεὶ φαιδρῶς [καὶ τοῖς add. A 3; καὶ ταῖς add. A 5, B 1.] , κατὰ δύναμιν τιμῶν [τιμαῖς B 1.] ἅμα καὶ ἑστιάσεσιν, τοιούτῳ ποτὲ περιπίπτει [καὶ αὐτὸς add. A 3; καὶ add. A 5.] δυσπραγήματι [δυσπράγματι περιπίπτει B 1.] . Υἱος [Miraculum quod primo loco affert Chrysippus vel simile de adulescentulo ope S. Theodori domum reducto saepius enarratum est, ut ab anonymo Studita in contac. θ᾽ (Comm. praev. n. 36), a Theodoro Pediasimo BHG. 1773, Treu, p. 19 – 20, a Georgio Acropolita (Comm. praev. n. 32, et infra), a Philotheo CPtano, Orat. c. 4, (Comm. praev. n. 39, et infra). Significatur et in Menaeo his verbis: αἰχμαλώτους λυτρῶσαι (Comm. praev. n. 35) et in synaxario S. Nicolai, Anrich, Hagios Nikolaos, p. 207.] ὑπῆρχεν αὐτῷ [τούτω A 5, B 1.] καὶ ὄνος, μὲν υἱὸς ἔτι μειράκιον, δὲ ὄνος ταῖς κατὰ τὴν οἰκίαν [οἶκον A 3.] χρείαις ὑπηρετῶν [(ὁ μὲν-ὑπ.) om. B 1; (κατὰ-ὑπ.) om. A 5; ὑπηρετούμενος A 3.] . Τοῦτόν τις ἐξαιτεῖ τὸν ὄνον ὡς εἰς βραχεῖαν ὁδοιπορίαν [ὁδὸν εἰς ἐμπορίαν A 3.] μισθώσασθαι καὶ πείσας δὴ τοῦτον [τοῦτο B 1.] πείθει συμπέμψαι μετὰ τοῦ ὄνου καὶ τὸν υἱόν, [filius in servitutem abductus] διὰ ταχέων [πείθει-ταχέων) συμπαρέλαβεν μετὰ τοῦ ὄνου καὶ τὸν υἱὸν ἐπαγγειλάμενος διὰ τάχους μετ᾽ αὐτῶν A 3.] ἐπανελθεῖν σὺν ἀμφοτέροις ἐπαγγειλάμενος. Ἀλλ᾽ ἐπειδὴ καὶ [οὖν A 3.] ἔτυχεν ὧν ἐξῄτησεν [ἐζήτησε B 1.] καὶ ἀπῆρεν πρὸς τὴν [ἀπῆλθεν ἐπὶ τὴν προκειμένην A 3.] ὁδόν, διήρχετο μὲν ἐξ ἔθνους εἰς ἔθνος κατὰ τὸν ψαλμῳδόν. [Psalm. 105, 41, Gen. 37, 27.] Ὠς δὲ προἳὼν ἦλθεν καὶ εἰς τὸ γένος τοῦ Ἰσμαήλ, μιμεῖται τὴν περὶ τὸν Ἰωσὴφ πονηρὰν πρᾶξιν τῶν ἀδελφῶν· καὶ τοῖς Ἰσμαηλίταις εὐθὺς ἀποδόμενος [ἀπεδότω A 3; ἀποδιδόμενος A 5, B 1.] τὸ μειράκιον [καὶ add. A 3.] , αὐτὸς ἐπὶ γῆς ἄλλης μεθίστατο [μετοικίσθη A 3.] . Παρῆν τοίνυν ἐτησία [ἐτήσιος A 5, B 1.] μνήμη τοῦ μάρτυρος καὶ ἐν τῇ [καὶ ἦν ἀνὴρ τὰ B 1, 2.] κατὰ τὸν υἱὸν θρηνῳδίᾳ [ἐνθρήνω B 1.] ἀνὴρ διατελῶν [τελῶν B 2.] οὐ προενοεῖτο [καὶ οὐ προενόει B 1, 2; προενόει A 3.] τῶν περὶ τὴν ἑορτήν [μνήμην A 3.] , οὐ τῶν ἐξ ἔθους οὐδὲν [τί ποτε B 1, 2.] ἐποίει περὶ αὐτήν. Ὑπὲρ ὧν ἐγκαλοῦντι τῷ μάρτυρι [ἐγκαλοῦντος τοῦ μάρτυρος B 1, 2.] τὴν ἀπὸ τοῦ παιδὸς ἀντετίθη [ἀντεσθῆτι B 1.] πικρὰν πληγήν· προσετίθη δὲ καὶ ἔτι τούτων [δὲ τούτων καὶ A 3; δὲ ἐπὶ τούτων B 1.] τραχύτερα [τραχυτέραν B 1.] λέγων, ὡς μάτην [ἅμα add. B 2.] ἄρα διισχυρίζετο τῇ προστασίᾳ [τὴν προστασίαν A 3.] τῇ παρ᾽ αὐτοῦ [τὴν παρ᾽ αὐτοῦ A 3; βοηθεῖσθαι add. B 1, 2.] , μάτην αὐτὸν ὑπελάμβανε τῶν ἑαυτοῦ [αὐτοῦ A 3.] πάντων ὀχύρωμα τεῖχός τε καὶ σκέπην καὶ ἀρωγόν.

[11] [ab ipso sancto] Μετὰ ταῦτα παρῆν πάλιν [om. B 1, 2.] καὶ ἑτέρα μνήμη τοῦ ἁγίου [τ.ἁ.) om. A 3, B 2.] [Est illa ni fallor verna S. Theodori commemoratio quae non Euchaïtis tantummodo sed et aliis in locis die 8 iunii agebatur. Comm. praev. nn. 49, 58.] καὶ τὰ αὐτὰ [ταῦτα A 3.] μὲν αὐτὸς [om. A 3, B 1, 2.] ἀνὴρ ἔπραττεν, τὰ αὐτὰ δὲ καὶ ἐγκληθεὶς [ἐγκλ. τὰ αὐτὰ A 5.] πάλιν [om. A 3.] ἀντέλεγεν. Ἐνταῦθά μοι θεωρεῖτε τὴν θαυματοποιΐαν τοῦ μάρτυρος· τὸ μειράκιον τοίνυν [om. A 3, 5, B 1, 2.] κτησάμενος μετὰ τῶν ἑαυτοῦ ποιμένων ἀνέμιξεν [ἔμηξεν A 3.] . καὶ σὺν ἐκείνοις [αὐτοῖς A 3.] ἀπῄει [ἀπήτει B 2; νέμειν ἀπ. A 3.] νέμειν κατὰ τὴν ἔρημον. Ἐπιστὰς τοίνυν μάρτυς αὐτῷ χωρισθέντι [χωρὶς ὄντι A 5.] τῶν μετ᾽ αὐτοῦ ποιμένων, ἐπιστὰς δὲ [(ἐπ. δὲ) om. A 5, B 1, 2.] ὡς στρατιώτης [ὡστρατιώτης A 3.] ἵππων δυάδα ἐπαγόμενος [συνεπαγόμενος A 5, B 1, 2.] , τὸν μὲν ᾧπερ καὶ [om. A 3.] ἐπεκάθητο [(τὸν-ἐπεκάθητο) τοῦ μὲν καθεζόμενος A 5, B 1, 2.] , τὸν δὲ ἕτερον τοῦ κυβερνῶντος [κυβερνοῦντος ἔχων A 3; (ἔτερον τ. κ.) om. A 5, B 1, 2.] ἐλεύθερον [ἔχων add. A 5, B 1, 2.] , ἐπηρώτα, τίς [τίς τε A 5; τε τίς A 3.] ἂν εἴη καὶ ἐκ ποίας [ὁποίας A 5.] γῆς· καὶ παρ᾽ αὐτοῦ μαθὼν δῆθεν τὰ κατ᾽ αὐτόν, προέτρεπε [προετρέπετο A 3.] τὴν ἐπάνοδον σὺν αὐτῷ πρὸς τοὺς οἰκείους ποιήσασθαι, παραχωρῶν ὁμοῦ [ἅμα A 3, 5, B 1, 2.] καὶ τὸν ἵππον τὸν ἓτερον, [equitante] καὶ οὐκ ἐκεῖνον μόνον παραχωρῶν, ἀλλὰ καὶ ταῖς ἑαυτοῦ [αὐτοῦ B 1, 2.] χερσὶν ἀναλαμβάνων αὐτὸν ἐκ γῆς καὶ ἐπιτιθεὶς αὐτὸν [ἐπιθεὶς A 5, B 1, 2; (ἐκ - αὐτὸν) om. A 3.] τῇ καθέδρᾳ [τὴν καθέδραν B 1.] τοῦ φέρειν μέλλοντος [(τοῦ φ. μ.) om. B 1; τοῦ μέλλοντος ἄγειν ἵππον ἐπέφερεν A 3.] . Ὡς οὖν καὶ [om. A 3.] ὡδοιπόρουν μετ᾽ ἀλλήλων, ὁπηνίκα τροφῆς τις ἔνδεια [ἐνδία τις A 3.] κατελάμβανε τὸ μειράκιον, τὴν πήραν μάρτυς ἀποκαλύπτων [ἀνακαλύπτων A 3.] ἣν ἔφερεν, ἐξ ἐκείνης ἐπεχορήγει βρῶσιν, ἧς τὴν μὲν φύσιν νεανίσκος οὐκ ἐπεγίνωσκεν [ἐγίνωσκε A 3, 5, B 1, 2; οὐκ ἐγ. ν. A 3.] , παρ᾽ αὐτῆς δὲ ἐνδυναμούμενος οὐ μετρίως ᾐσθάνετο [ἤσθετο A 3.] . καὶ τελεσθείσης μὲν αὐτοῖς οὕτως [om. A 3; οὕτω A 5.] . δι᾽ ἡμερῶν ὀλίγων μακρᾶς ὁδοῦ διάστημα [μῆκος A 3; om. B 1, 2.] , πρὸς τὸν τοῦ μειρακίου παρῆσαν οἶκον [οἶκον · ἦλθον A 3.] ἱππεύοντες. Εἰσαγγελθέντος δὲ τούτου [om. A 3.] τῷ τὸν υἱὸν [σου add. B 1.] θρηνοῦντι, τὴν μὲν διάνοιαν εἰς χαρὰν ἐμερίζετο καὶ κατάπληξιν. Ἐπειδὴ [ἐπεὶ A 3.] δὲ καὶ ἐκδραμὼν ὑπεδέξατο τὸν υἱόν, εἰσεπήδα μὲν αὖθις ἔνδον, ἵνα παρασκευάσῃ τὰ πρὸς τὴν [om. A 3; τὰ παρὰ A 5.] τοῦ ἐπιστάντος δεξίωσιν. Ὡς δὲ καὶ ἐκ δευτέρου [πάλιν add. A 5, B 1, 2.] ἐξέδραμε πρὸς τὸν ἥκοντα μετὰ τῶν ἵππων, [ad patrem reducitur.] ἦν ἀφανὴς ἐκεῖνος καὶ πολλὴ μὲν ἅπαντας τοὺς παρόντας [(τ. π.) om. A 5, B 1.] κατεῖχεν ἀμηχανία· πλὴν ἀλλὰ [ἀλλ᾽ ὅμως A 5.] συνεὶς [συνιεὶς B 1.] ὅμως ἄνθρωπος, τίνος τὸ ἔργον ἦν, αὐτόθεν εὐθὺς τὸν ναὸν κατελάμβανε τοῦ ἁγίου μάρτυρος Θεοδώρου [τὸν τοῦ μάρτυρος A 3, 5, B 1, 2.] ἅπαν τὸ δρᾶμα διεξιών [δεξιών A 5.] , ἅπαν κηρύττων τὸ εὐεργήτημα· καὶ ὡς οὐ πεπλασμένος τις ταῦτα μῦθος, ζητεῖν [ὡς ἂν μήτις πεπλασμένοις μύθοις ταῦτα ζήτοιεν A 3.] οὐ χρῄζομεν ἀλλαχόθεν ἀπόδειζιν. Αὐτὸς γὰρ παραδόξως οὕτως ἀνασωθεὶς ἔτι τοῦ βίου μετέχων τοῦ καθ᾽ ἡμᾶς ὡς λόγος [(ὡς λ.) ἅμα A 5, B 1, 2.] , καὶ τοῦ [(ὡς λ. κ. τ.) om. A 3.] συμβάντος περὶ αὐτὸν θαύματος [om. A 3, 5, B 1, 2.] γίνεται πᾶσι [om. B 1.] διδάσκαλος, τότε νέος, νῦν [δὲ add. B 1.] σφόδρα πρεσβύτης τὴν ἡλικίαν, τότε μετὰ ποιμένων ἀγροίκων [ἀγροικικῶν A 5.] , νῦν μετὰ λογικῶν ποιμένων, τότε τὰς ἐπὶ τῆς ἐρήμου καθοδηγῶν ἀγέλας, νῦν τῷ κυβερνῶντι τὴν ἐκκλησίαν συγκυβερνῶν.

Εὔφρανεν [ηὔφρανεν A 5.] ὑμᾶς εὖ οἶδα [ὅτι add. A 5.] καὶ τὸ θαῦμα τοῦ διηγήματος καὶ τὸ ἐπιχαρὲς τοῦ θαύματος. Φέρε [〈θαῦμα〉 β᾽ A 5.] οὖν τούτοις ἐπισυνάψωμέν τι καὶ ἕτερον οὐκ ἔλαττον οὔτε χάριτος οὔτε θαύματος [ἐλάττονος οὔτε θ. οὔτε χ. A 5. B 1, 2.] .

[12] [Miraculum II. Miles avem furatus] Γυνή τις [om. A 3, 5, B 2; 〈θαῦμα〉 β᾽ A 3.] πενιχρὰ τοῖς [τῆς A 5.] ἐκ πτωχείας [αὐτῆς add. A 3.] τὸν εὐεργέτην ἀντιτιμῶσα δώροις, ὄρνιν ἀφ᾽ ὧν ἐξέτρεφεν εἰς τὴν αὐτοῦ καθιέρωσε προσφοράν [Etiam ap. anonymum Studitam in contac. ια᾽. Comm. praev. n. 36.] . Στρατιώτης δέ τις βίᾳ [om. A 5, B 1.] τὴν ὄρνιν [(τ. ὄρν.) om.A 3; ταύτην A 5.] λαβὼν καὶ ἁρπάσας [(κ. .) om. A 3; ταύτην . A 5, B 1, 2.] ἀπέφερεν. γυνὴ τοίνυν ἐκ τῶν ὄπισθεν [κατούπιν A 3; κατόπισθεν A 5, B 1.] ἐπιτρέχουσα, οὗτινος [τίνος A 3, 5, B 1, 2.] ὑπῆρχεν τὸ ἁρπαγέν, μετὰ μεγάλης διεμαρτύρατο [διεμαρτύρετο B 1.] τῆς κραυγῆς· πλὴν οὐκ ἐνέδωκεν θρασὺς ἐκεῖνος καὶ ἀλαζών [(κ. ἀλ.) om. A 3, 5, B 1, 2.] , ἀλλὰ καὶ θύει καὶ κατεσθίει, περιφρονήσας τοῦ μάρτυρος [ἀλλ᾽ add. A 3.] . οὐ μὴν καὶ καθάπαξ περιεφρόνησεν, ἀλλ᾽ ὅπερ [ὥσπερ A 3.] ψαλμῳδός φησιν· &ldquogr;ἔτι τῆς βρώσεως οὔσης ἐν τῷ στόματι αὐτῶν καὶ ὀργὴ τοῦ Θεοῦ ἀνέβη ἐπ᾽ αὐτούς,&rdquogr; οὕτω δὴ οὕτω καὶ ἐπ᾽ ἐκείνου καταλαμβάνει τὸ τολμηθὲν [(κ. τ. τ.) om. A 3.] ἀγανάκτησις τοῦ τολμήματος [(οὐ μήν-τολμήματος) om. A 5, B 1, 2.] , καταλαμβάνει [οὖν add. A 5, B 1, 2.] τὴν ἐκ τῆς ἑστιάσεως [αὐτοῦ add. A 5.] ἡδονὴν ἐκ τῆς καταδίκης θρῆνος· καταδίκη δὲ [ δὲ κατ. A 5, B 1, 2.] ἦν [om. A 5, B 1, 2.] οὐ βλάβη σώματος, [punitur] ἀλλ᾽ διὰ τῆς [( δ. τ.) om. A 5, B 1, 2.] ζημίας [ζημία A 5.] σωφρονισμός. [Psalm. 77, 30.] Ἵππον γάρ, ὃν ἐκέκτητο [ἐκέχρητο A 5, B 1.] πρὸς τὰς πολεμικὰς χρείας ἁρμοδιαίτατον [ἁρμόδιον A 3, 5, B 1, 2.] , ἐξαίφνης ὁρᾷ νεκρόν. Ἔγνωτε τῆς ὀργῆς τοῦ μάρτυρος τὸ ἀνένδοτον· μάθετε καὶ τὸ τῆς ἡμερότητος [τ. ἡμ. τὸ A 5, B 1, 2.] ἀνυπέρβλητον [ἀνύβλητον B 1; add. B 1, 2.] . Περὶ [ὅπερ ἐπὶ A 5.] τὸν στρατιώτην μὲν γὰρ [περὶ μ. γ. τ. στρ. A 3.; (μ. γ. om. A 5, B 1, 2.] ἑωρᾶτο πάλιν, ὅπερ ἐν τοῖς ἑξῆς ψαλμῳδία προσέθηκεν· &ldquogr;ὅταν ἀπέκτεινεν αὐτούς, τότε ἐξεζήτουν αὐτὸν καὶ ἐπέστρεφον καὶ ὤρθριζον πρὸς τὸν Θεόν”. [Psalm. 77, 34.] Τὸν γὰρ αὐτὸν κἀκεῖνος τρόπον [τρόπ. κἀκ. A 3.] ὅτε [(ὅπερ ἐν - ὅτε) ὅστις A 5, B 1, 2.] τὴν πεῖραν ἔλαβε [λαβὼν A 5, B 1, 2.] τῆς ὀργῆς, ἀντὶ μιᾶς ὄρνιθος δύο κρείσσονας ὠνησάμενος ἔρχεται ταύτας [ταῦτα A 3; αὐτὸς A 5.] φέρων πρὸς [εἰςB 1.] τὸν ναόν [ἐν δὲ τοῖς ὤμοις βαστάζων (ἐπήγετο A 5) καὶ τὴν τοῦ ἵππου καθέδραν τοῦ τελευτήσαντος (τετελευτηκότος A 3) add. A 3, 5, B 1, 2.] . Εἶτα τῆς ἀθυμίας αὐτὸν προσαγούσης [προαγούσης A 3; (εἷτα-προσαγ.) om. A 5, B 1, 2; καὶ add. A 5.] , τοιαῦτα κατεβόα [κατὰ A 3.] τοῦ μάρτυρος· &ldquogr;Μίαν ἁρπάσας ὄρνιν ἵππον ἀνταπῃτήθην πολεμικόν· δώσω [ἰδοὺ A 3, 5, B 1, 2.] διπλοῦν ἐγὼ καὶ [(ἐ. κ.) σοι A 3, 5, B 1, 2.] καταβάλλω [καταβάλω A 1; ἀντικαταβάλλω A 3.] τὸ ἅρπαγμα· γενέσθω καὶ παρὰ σοῦ νῦν ἐμοὶ τῆς ἐν τῷ ἵππῳ [περὶ τοῦ ἵππου A 3.] βλάβης διόρθωσις.&rdquogr; δὲ οὐκ ἀπεχθῶς μὲν [om. A 3, 5, B 1.] οὐδὲ ὀργίλως ἐδέχετο, τῇ δὲ ἐκ συμπαθείας [(τ. δ. ἐκ σ.) ἀλλὰ συμπαθῶς A 5, B 1, 2.] πραότητι τὴν στρατιωτικὴν ὑπερνικήσας [νικήσας A 5, B 1, 2.] θρασύτητα [τραχύτητα A 3, 5, B 1, 2.] πάλιν αὐτὴν ἀνεκέρασεν τὴν πραότητα [τῆ πραότητι A 5, B 1, 2.] θαυμαστῇ τινι τοῦ πεπραγμένου [τῶ πεπραγμένω B 1, 2.] χάριτι. Τίς δὲ καὶ [ add. A 3.] ἐκείνου χάρις [(τίς - χάρις) om. A 5, B 1, 2.] ; πρὸ μικροῦ τις ὑπῆρχεν ἵππον προσενεγκών· ἐπιφανεὶς τοίνυν τῷ κηδεμόνι τῆς ἱερᾶς αὐλῆς προεκκαλύπτει [προαπεκάλυπτεν A 3, προαποκαλύπτει A 5, B 1, 2.] μέν [om. A 5, B 1, 2.] , ὅτι καὶ [om. A 5, B 1, 2.] ἥξει τις στρατιώτης [τιστρατιώτης A 3.] καὶ μεθ᾽ ὁποίου τοῦ [(μ. ὁ. τοῦ) μετὰ τοιοῦδε A 5, B 1, 2.] σχήματος· παρεγγυᾷ δὲ τὴν ὄρνιν ἀπολαβόντι τὸν ἵππον ἀνταποδοῦναι [(παρ.-ἀνταποδ.) λαβὼν παρ᾽ αὐτοῦ (ἀπ᾽ αὐτοῦ A 5) τὴν ὄρνιν ἀπόδος τὸν ἵππον (τῶ ἵππω A 5) A 5, B 1, 2.] τῷ χρῄζοντι· καὶ ἦν ἐκ τούτου πολλῆς θυμηδίας μεστὸν θεωρῆσαι [om. A 3; θ. μ. τὸ A 5, B 1, 2.] θέαμα, τὰ δάκρυα μεθιστάμενα πρὸς φαιδρότητα, τὴν λύπην εἰς ἡδονήν, τὴν καταβόησιν εἰς προσκύνησιν, τὴν μέμψιν εἰς τὴν ἐπ᾽ εὐχαριστίας [εὐχαριστία A 3.] διήγησιν, τὸν ὁδοιπόρον ἐλθόντα πρὸς τὸν ναὸν ἱππέα πάλιν ἐπανερχόμενον [ἐρχομένου A 5.] .

Ἀκούσατε ἐπὶ τούτοις [ἔτι τούτων B 1.] θαυμασιώτατον [θαυμαστὸν A 3, 5.] λίαν καὶ ἕτερον [ἕτερον θαυμαστὸν λίαν B 1, 2; θαῦμα γ᾽ A 3.] .

[13] [Miraculum III. Discus] Ἀργυροπρᾶταί τινες ἑνὸς ἐκοινώνουν ἐργαστηρίου, τάξιν [πρᾶξιν B 1, 2; μὲν τάξιν A 3.] μὲν διδασκάλου πληρῶν, δὲ ὑπηρέτου καὶ μαθητοῦ [(κ. μ.) om. B 1, 2.] [Miraculum obiter commemoratur a Theodoro Pediasimo BHG. 1773, Treu, p. 23, a Iohanne Euchaïtensi BHG. 1771, Lagarde, p. 133. Affine illud est quod legitur in Vita S. Sabae, supra, Comm. praev. n. 43.] . Τούτοις [οἷς A 3.] ἦν [a fure surreptus] δίσκος πολυτιμότατος [πολλυτίμητος A 3; πολυτιμιώτατος A 5.] ἐν τοῖς σκεύεσιν οἷς ἐπίπρασκον [(οἷς ἐπ. om. A 5, B 1, 2; τοῦτον add. A 3, 5, B 1, 2.] . ὑφαιρεῖταί τις τὸν δίσκον πρόφασιν ἔχων εἰς τὸ [(τὸν δ.-τὸ) om. A 5, B 1, 2; (εἰς τὸ om.) A 3.] λαθεῖν [λαθὼν A 5, B 1, 2.] τὸ [τῶν A 1, 5, B 1, 2.] παρ᾽ ἐκείνοις [αὐτοῖς A 5, B 1.] ἐξ ἔθους [(τὸ - ἔθ.) om. A 3.] ποιεῖσθαι [(ἐξ - ποιεῖσθαι) ποιούντων A 5, B 1, 2.] τὰ συναλλάγματα. Τὴν ὑπόνοιαν οὖν διδάσκαλος ὅλην [( δ. ὅλ.) om. A 5, B 1, 2.] εἶχεν ἐπὶ τὸν μαθητὴν καὶ οὐδενὶ τρόπῳ τὴν περὶ τούτου κρίσιν μετέβαλεν [μετέβαλλεν A 5, B 1, A 3 corr.] , ὥστε καὶ [om. A 3, B 1, 2.] ἐκεῖνον ἐν ἀπορίᾳ γινόμενον [γενάμενον A 3, 5; γενόμενον B 1, 2.] μάντεσιν ἐντυχεῖν [μαντεῦσι μὲν τυχεῖν B 2.] καὶ [om. A 3, 5.] πᾶσαν διερευνῆσαι [διερευνήσασθαι A 5, B 1, 2.] περιεργίαν καὶ [om. B 2.] ἄκοντα· τὸ [om. A 3.] τελευταῖον δὲ πάντων ὑπεριδὼν [(π. ὑπ.) om. A 5, B 1, 2] ἐπὶ τὴν ἐγχωρίαν αὐλὴν καταφεύγει [κατέφυγεν A 3.] τοῦ μάρτυρος καὶ ἱκέτευει, ἀπωδύρετο [om. A 5, B 1, 2; ικετεύον ἀποδύρατο A 3.] νυκτὸς καὶ ἡμέρας [καὶ add. A 3.] , προσέφερεν θρῆνον ἄπαυστον [(θρ. ἄπ.) ἀποδυρόμενος A 5, B 1, 2.] . Τούτοις μακάριος [om. A 3, 5, B 1, 2.] μάρτυς ἐπικαμφθεὶς καταμηνύει τὸν ἐργασάμενον τὴν κλοπήν. Ὡς δὲ ἐκ τῶν μηνυμάτων λαβεῖν [ἐλθεῖν A 5, B 1.] οὐκ ἠδύνατο τοῦ ἀνδρὸς ἀναμφιβόλως [ἀμφιβόλων A 3, 5.] ἣν εἶπεν [(ἣν εἶπεν) εἰς A 3, 5, B 1.] γνῶσιν [ἐπίγνωσιν A 3, 5; ὄντων add. A 3.] , λύει τὴν περὶ τούτου [τούτων A 3, 5, B 1.] πάλιν ἀμηχανίαν μάρτυς [ μ. πάλιν ἀμ. A 3; μ. ἀμ. A 5, B 1, 2.] . “Ὅρθρου γὰρ ἀναστάς,&rdquogr; φησίν, &ldquogr;καὶ προελθών [προσελθὼν A 5, B 1.] τι μικρὸν [om. B 1, 2; μικρόν τι A 5.] ἐκ τοῦ ναοῦ, [sancti ope recuperatur] τὸν πρῶτον περιτυχόντα σοι κράτησον ἀσφαλῶς· παρ᾽ αὐτῷ [αὐτοῦ A 5, B 1, 2.] γὰρ ὅπερ ζητεῖς εὑρήσεις [εὑρ. ὅπ. ζ. A 5, B 1, 2.] . πλὴν ἀλλὰ [om. A 5, B 1, 2.] τὸ κλαπὲν λάβε [λαβὼν A 3, 5, B 1, 2.] , ἄφες δὲ [ἀπελθεῖν (ἀπ. ἄφες A 3, B 2) A 3, 5, B 1, 2.] τὸν φωραθέντα ἀνεύθυνον.&rdquogr; Ταῦτα προστάξας τῷ συκοφαντουμένῳ προσάγει [προάγει A 5.] καὶ τὸν τολμήσαντα τὴν κλοπὴν [καὶ add. B 1, 2.] κατὰ τὸν αὐτὸν συναντῆσαι [συνάγει B 1, 2.] καιρὸν [κ. συναντ. A 3, 5.] τὸν δίσκον ἐν ταῖς [τοῖς A 5.] ἀγκάλαις ἐπιφερόμενον [ἐπιφερόμενον ἐν τ. . B 1.] ὃς πολὺν ἤδη χρόνον διαλαθὼν [διελθὼν B 1, 2.] εἰς πρᾶσιν λοιπὸν αὐτὸν [om. A 3.] τοῖς βουλομένοις ἐξέφερεν [ἐξήφερεν A 5.] . μὲν οὖν πεποιθὼς τοῖς προεκκαλυφθεῖσιν ὑπὸ τοῦ [διὰ τοῦ A 3; παρὰ τοῦ B 1, 2.] μάρτυρος ἐπελαμβάνετο [ἐπελάμβανε τὸ B 2.] τοῦ ἀνδρός. δὲ τῷ συνειδότι πληγεὶς εὐθὺς εἶπεν [φησὶν A 3; (τ. δ. ἐπ. φησιν) A 5, B 1, 2.] . “Τὸν δίσκον ἐπιζητεῖς&rdquogr;, φησίν· &ldquogr;ἰδοὺ πρὸς σὲ φέρω [προσφέρω B 2.] τοῦτον· ἀλλ᾽ [ἀλλὰ B 2.] ἀρκέσθητι τοῦ λαβεῖν [τῶ λαβεῖν A 5, B 1, 2.] ὅπερ οὐ προσεδόκας οὐδὲ ἤλπιζες καὶ μὴ διὰ τῆς [σῆς add. A 3.] εὐπραγίας τῆς εἰς σὲ [(εἰς σὲ) σῆς A 5, B 1, 2.] ἐμοὶ προξενήσῃς ἀπώλειαν.&rdquogr; Ταῦτα καὶ εἶπε καὶ εἰπὼν [om. A 5, B 1, 2.] ἔπεισεν. Οὐκ ἠγνόει [ἠμνημόνησεν A 3.] γὰρ τῶν τοῦ εὐεργέτου παραγγελμάτων ἄνθρωπος [(οὐκ - ἄνθρωπος) om. A 5, B 1, 2; τοσοῦτόν ἐστι καὶ πρὸς τοὺς ἀδικοῦντας μάρτυς φιλάνθρωπος add. A 3, 5, B 1, 2; καὶ πρὸς τοὺς ἀδικουμένους εὐήκοος add. A 3.] .

Ὑμεῖς δὲ ἐντεῦθεν ἀκούσατε καὶ στρατιωτικῆς ἔργον δριμύτητος.

[14] [Miraculum IV. Pignus] [θαῦμα δ᾽ A 3, B 2.] Δύο μάρτυρες καὶ [(μ. κ.) ἅγιοι ἄνδρες A 3.] ὁμότροποι [μονοτρόποι A 3.] καὶ συνήθεις τοῦ μάρτυρος μίαν ἔλαχον μετ᾽ ἀλλήλων [(μετ᾽ ἀλλ.) om. A 3, 5, B 1, 2.] οἰκεῖν [οἰκείαν A 5, B 1.] αὐλήν [Quoniam etiam τῆς αὐλῆς locus reticetur, quinam sint martyres illi conici non potest. Nota tamen hisce temporibus circumferri coepisse narratiunculam de martyribus iudicum more in coetu sedentibus, quorum binos — Artemium alii dicunt et Mercurium, alii Theodorum et Sergium — ceteri deputarint ut in Iulianum vel Valentem animadverterent. Delehaye, Les légendes grecques des saints militaires, p. 96 – 100; Comm. praev. n. 41. Haec inter et Chrysippi miraculum IV nonnulla est similitudo.] Ἀνδρὶ τοίνυν ὄντως θεοφιλεῖ [(ὄντως θ.) om. A 3.] τῆς αὐλῆς τῆς ἐκείνων [τῆς ἐκείνων αὐλῆς A 5, B 1, 2.] προεστηκότι κόσμον [κόσμιον A 3.] δή [om. A 3, 5, B 1, 2.] τινα γυναικεῖον παρακατέθεντο [παρεκατέθεντο A 3, 5, B 2.] τῶν ἐν τῇ χώρᾳ περιφανῶν τινες, γαμικῆς συζυγίας ἑνέχυρον [(γ. σ. ἐν.) om. A 3, 5, B 2.] . [restituere renuentem] Προελθόντος [προσελθόντες B 1.] δὲ ἐπὶ τούτοις χρόνου καὶ μεταστάσης ἀπὸ τοῦ βίου τῆς γυναικός [ add. A 3.] , ἀνὴρ γίνεται κληρονόμος τῶν παρ᾽ αὐτῆς· ἀνεζητεῖτο γοῦν [τύνυν A 3.] καὶ τὸ τῷ [τούτω A 3.] προρρηθέντι παρατεθέν [A 3; om. A 1.] . — δὲ οὐ γὰρ ἦν αὐτῷ θέμις ἀρνήσασθαι τὸ λαβεῖν μὲν [(καὶ μεταστάσης - μὲν) καὶ ἀναζητούντων τῶν παραθεμένων παρὰ τοῦ θεοσεβοῦς τὰ χρήματα μὲν λαβεῖν A 5, B 1, 2.] καθωμολόγει, τὸ δὲ τί γέγονεν ἔφη μὴ ἐγνωκέναι [ἐπεγνωκέναι A 5, B1; ἐπιγνωκέναι B 2.] . διερευνήσαντα [διερευνήσας A 5, B 1, 2.] γὰρ [αὐτόν add. A 3.] ἐν τῷ θησαυροφυλακίῳ τῷ [om. A 5, B 1, 2.] ἑαυτοῦ μὴ εὑρεῖν [οὐχ ηὕρισκεν B 1; οὐχ εὗρεν B 2; οὐχ εὕρηκεν A 5.] παραχρῆμα λαβὼν [( π. λ.) om. A 5, B 1, 2.] ἀπέθετο. Τοῦτο [δὲ add. B 1, 2; δὲ γενομένου add. A 5.] τοῖς τὸ οἰκεῖον ἐπιζητοῦσιν [ζητοῦσιν A 3.] ἐδόκει πρόφασις ψευδὴς εἶναι [εἶναι ψ. A 5, B 1, 2.] καὶ σκῆψις [σκέψις A 3.] ἀποστερήσεως. Ἦν δὲ οὐχ οὕτως, ἀλλ᾽ ὑπουργός τις ἐτύγχανε τῷ ἀνδρὶ παῖς πονηροῦ πατρός, ὄνομα δὲ ἔχοντος διακόνου καὶ λειτουργοῦ Θεοῦ. Ἀναπεισθεὶς τοίνυν παῖς παρὰ τοῦ πατρὸς ὑφαιρεῖται τὸ προλεχθὲν καὶ ὑφελόμενος αὐτῷ δίδωσι [(ὄνομα - δίδωσι) καὶ ὑφελόμενος τὸ προλεχθὲν δίδωσιν αὐτῶ B 1; ἀναπεισθεὶς τοινῦν (τὸν νοῦν B 2) παῖς παρὰ τοῦ πατρὸς καὶ ὑφελόμενος τὸ π. δίδ. αὐτῶ A 5, B 2.] . Τῶν ἀποστερουμένων δὲ ἐπὶ τὴν τῆς ἀρχῆς καταφευγόντων [καταφυγόντων A 3.] βοήθειαν [(τῆς ἀρχῆς - βοήθειαν) τὴν βοήθειαν καταφευγόντων τοῦ τὴν ἄρχην ἔχοντος A 5, B 1, 2.] , περιίστατο [παρήστατο A 3; περιίσταντο B 2.] τῷ ἱερῷ πρεσβύτῃ [(τῶ ἱ. πρ.) ἱεροπρεσβύτης B 1.] καὶ ἐκ τῆς τῶν μαρτύρων αὐλῆς ἀφέλκεσθαι καὶ συναναμίγνυσθαι ἀγορᾷ. Ταῦτ οὖν πολλὴν ἐπέβαλε [(καὶ συναν. - ἐπέβαλε) καὶ τοῖς ἐν τῶ ἄστει συναναμίγνυσθαι ἐποίουν om. A 3, 5) ταῦτα πολλὴν ἐνέβαλλεν (ἐνέβαλε A 5, B 2) A 3, 5, B 1, 2.] τοῖς ὁρῶσι τὴν ἔκπληξιν. Ἦν μὲν γὰρ ἦν [om. A 5, B 1, 2.] παράδοξον [πᾶσι add. A 5, B 1, 2.] τὸ ἐπὶ τῆς [om. A 3, 5, B 1, 2.] δικαστικῆς ἀγορᾶς ὀφθῆναι ἐκεῖνόν [om. A 3.] ποτε· τοῦτο δὲ ἔτι [om. A 5, B 1, 2.] παραδοξότερον, τὸ καὶ ἐπὶ αἰτίᾳ τοιαύτῃ δημοσιεύειν τὸν ἄνθρωπον [ἄνδρα A 3, 5, B 1, 2.] . Τί οὖν [λοιπὸν add. A 5, B 1, 2; τι add. A 3.] ἀναξίως ἐνυβριζόμενος [ὑβριζόμενος A 5, B 1, 2.] ; τὴν τῶν θεραπευομένων παρ᾽ αὐτοῦ μαρτύρων ἐπεκαλεῖτο συμπάθειαν καὶ σὺν ἐκείνοις καὶ τὸν γενναῖον τοῦτον [τοῦτον μηγαλομάρτυρα Θεόδωρον add. A 3.] ἱκέτευεν τοῦ εὐπρεπῆ προνοῆσαι παρασχεῖν τινα [(τοῦ - τινα) τούτου καὶ εὐπρεπεῖ τινα παρασχεῖν A 3; προνοῆσαί τι ἀγαθόν B 1, 2.] τοῖς ἀμηχάνοις ἐκείνοις [om. A 3.] ἔκβασιν. δὴ καὶ ἔπραττον λεληθότως οἱ μάρτυρες. [martyres duo cum S. Theodoro] Νύκτωρ γὰρ ὡς εἰς δικαστήριον παραγεγονότες ἐξετάσεις εἰσέπραττον τὸν [om. A 1; ἐξετάσην τὸν A 3; ἐζήτουν τὸν B 1, 2.] τῆς πονηρᾶς πράξεως φυτουργόν· αὐτοὶ μὲν τὴν τῶν κατηγόρων [(αὐτοὶ - κατηγ.) καὶ τὴν τῶν κατηγορούντων αὐτοὶ B 1, 2.] ἐπλήρουν τάξιν [πράξιν B 1, 2.] , αὐτοὶ δὲ [om. A 3.] τὴν τοῦ δικάζοντος [καταδικάζοντος A 3.] ἀπεφαίνοντο ψῆφον [(ἀπ. ψ.) om. B 1, 2.] . αὐτοὶ τὸν ἔλεγχον συνεκρότουν τὸν [om. B 1, 2.] πρὸς αὐτόν [κατ᾽ αὐτοῦ A 3.] , αὐτοὶ τοῦ κρινομένου κατεψηφίζοντο, αὐτοὶ καὶ [om. B 1, 2.] κατήπειγον [κατείπειγον A 1; κατεπῆγον B 1; κατεπείγον B 2.] εἰς τὴν ἔκτισιν [κτῆσιν B 1.] . Ἕνα δὲ τῶν παρόντων ἑώρα ὁπλοφόρον, ὃν [καὶ B 1, 2.] κατ᾽ αὐτοῦ καὶ τὸ [καὶ om. B 2; (καὶ τὸ) om. B 1.] ξίφος ἐπανατείνειν ἐνόμιζεν· τὴν δὲ ἑκάστου προσηγορίαν ἐξ ὧν ἀλλήλους ὠνόμαζον κατεμάνθανεν [(τὴν δὲ - κακεμ.) om. B 1, 2.] . Ἀκούει [ἤκουσε B 1; ἤκουεν A 3, B 2.] τοίνυν τῶν δύο τὸν ὁπλοφόρον [(τοίνυν - ὁπλ.) δὲ τοῦτον παρὰ τῶν δύο B 1, 2.] ἀποκαλούντων [αὐτὸν add.B 1, 2.] Θεόδωρον καὶ δυσωπούντων μὴ λίαν ἀγανακτεῖν· ἅπαντα γὰρ ὅσα δέοι [ἂν θέλοις A 3.] ποιήσειν [φησι ποιήσει B 1, 2.] τὸν ἐγκαλούμενον [ ἐγκαλούμενος B 1, 2.] . Καὶ ταῦτα μὲν τὰ ἐκ τῆς πρώτης εὐθὺς [om. B 1, 2.] τῶν μαρτύρων ἀγανακτήσεως.;.

[15] [velut in tribunali sedentes] Ἐπειδὴ δὲ οὐδὲν ἑαυτοῦ βελτίων [βέλτιον ἑαυτοῦ B 1, 2; ἐγένετο add. A 3.] ἐγκληθεὶς οὐδὲ ἐκ τούτων [(οὐδὲ ἐ. τ.) om. B 1, 2.] ἐγένετο [om. A 3.] , πάλιν ἐπιφανέντες [ἐπιφανέντος B 2.] διηπειλήσαντο πολὺ [om. A 3.] τοῦ πρῴην πικρότερον. Ὡς δὲ καὶ αὐτῷ τῷ ἱερῷ πρεσβύτῃ [ἱεροπρεσβύτη B 1.] τὸ τῆς προθεσμίας ἐπέστη τέλος καὶ πᾶσα ἀνάγκη ἦν ὑποβληθῆναι λοιπὸν [om. A 3.] αὐτὸν ἀνομοῦντα [ἀγνομονοῦντα A 1; καὶ αἰκισμοῖς ἀγνομονοῦντα A 3.] καὶ αἰκισμοῖς, τότε δὴ [(καὶ πᾶσα - δὴ) om. B 1, 2.] τότε μετὰ χαλεπωτέρας ὀργῆς προσμίξαντες οἱ μὲν δύο [om. A 1.] αὐτῶν μόνον ἐσχηματίζοντο καὶ [om. A 3.] πληγὰς μέλλειν ἐπαγαγεῖν ἠπείλουν [om. B 1, 2.] . δὲ ὁπλίτης οὗτος [om. A 3.] οὐκ ἀνασχόμενος ἐπισχεῖν ἔτι [om. A 3.] τὴν δεξιὰν [ἔτι τ. δ. ἐπ. B 1, 2.] νύττει τῷ ξίφει τὴν τοῦ ἀπειθοῦς [τὴν add. A 3.] πλευράν. ἐφ᾽ οἷς δὴ [δὲ A 3.] πάλιν ἀπῄεισαν [ἀπήεσαν A 3.] παραινέσαντες καὶ ὀψέ ποτε αἰδεσθῆναι καὶ μὴ μελλῆσαι [μελήσα /// A 3.] πρὸς τὴν ἐξομολόγησιν, μὴ προφασίσασθαι πρὸς τὴν ἔκτισιν [(μὴ-ἔκτισιν) om. A 3; (ἐφ᾽ οἷς - ἔκτ.) om. B 1, 2.] . Τί οὖν; τί ποιεῖ τότε καὶ [οὖν τότε ποιεῖ καὶ B 1, 2; οὖν π. τότε A 3.] πληγείς; πρὸς τὰς ὀδύνας οὐκ ἐξαρκῶν [οὐκ ἐξ. πρὸς τὰς τῆς πληγῆς ὀδ. B 1, 2.] προσεκαλεῖτο [ταχέως add. B 1.] τοὺς γείτονας καὶ παρεκάλει [προσεκάλει B 1.] μετὰ δακρύων καὶ [om. A 1.] μετὰ πολλῶν ἱκέτευε στεναγμῶν ἀναλαβόντας αὐτὸν ὡς [ὡς (ὥστε A 3) ἀναλαβόντα (λαβὼν τας A 3) αὐτὸν A 3, B 1, 2.] τάχιστα ταῖς χερσὶν εἰς μέσον ἀφεῖναι [ἀπιέναι A 3.] τῆς ἐκκλησίας· οὗ καὶ πραχθέντος [προαχθέντος in ras. B 2.] , μὲν χρηστὸς [ἱερὸς A 3.] πρεσβύτης ἐπ᾽ ἀγορᾶς ἐταλαιπώρει μεθοδευόμενος, δὲ [ἐπὶ add. A 3; ἐν add. B 1, 2.] πολλῷ συλλόγῳ τῶν ἀθροισθέντων ὑπὸ τῆς τοῦ παραδόξου φήμης [θεάματος B 1, 2.] ὡμολόγει τοῦ πταίσματος εἶναι [μόνος add. B 1, 2.] ὑπεύθυνος καὶ ἐλθεῖν πρὸς αὐτὸν [(ἐλθ. π. αὐτ.) om. A 3.] ἠξίου τοὺς ἀποληψομένους τὸ συληθέν [συλληθὲν A 1.] , πρὸς τὸν οἶκον δραμεῖν καὶ [δραμόντας καὶ B 1, 2; (τοὺς ἀπολ. - καὶ) ἐκδραμόντας A 3.] λαβεῖν ἐκεῖνο δι᾽ ἑαυτῶν, τὸν δὲ πρεσβύτην [////// τὸν πρεσβ. δὲ A 3.] ἀφιέναι [σπουδαίως ἐλευθερωθῆναι B 1, 2.] τῆς μέμψεως ἣν [ἦς B 1, 2.] οὐ δικαίως ὑφίστατο. Μεμαθήκατε πῶς ἅγιος [om. A 3, B 1, 2.] μάρτυς οἶδεν κατὰ καιρὸν κεχρῆσθαι καὶ στρατιωτικῇ [καιρὸν καὶ στρατ. χρίσασθαι (χρῆσθαι B 1, 2) A 3, B 1, 2.] δριμύτητι, πῶς οὐκ ὀκνεῖ καὶ πλήττειν [πῶς πλήττει B 1, 2.] τοὺς παραινέσει μὴ εἴκοντας [πειθομένους B 1, 2.] ; Ἀλλὰ μὴ ἀγνοεῖτε πόσην καὶ ἐν αὐτοῖς τούτοις [(πῶς-τούτοις) μὴ ἀγνωήσηται πόσην ἐπ᾽ αὐτοῖς καὶ A 3.] ὅμως [om. A 3, B 1, 2.] τὴν εὐσπλαγχνίαν ἀνέμιξεν [ἔμιξεν A 3; ἀνέδειξεν B 1, 2.] . Ἐπεὶ [ἐπειδὴ A 3.] γὰρ τὸ κλαπὲν ἧκεν εἰς φανερόν [εἰς φ. ἦκεν B 1, 2; ἦλθεν εἰς φ. A 5.] , τὰ τῶν ὀδυνῶν εὐθὺς ἡμεροῦτο [ἡμεροῦντο A 3, B 1, 2.] τῷ πταίσαντι [πταίσσαντι B 2.] καὶ [ add. A 5, B 1, 2.] δι᾽ ἀλλοτρίων χειρῶν ἀχθεὶς διὰ τῶν ἑαυτοῦ ποδῶν ἀναρρωσθεὶς [om. A 3; ἀναρρωσθέντων A 5, B 1, 2.] ὑπέστρεφεν, ὥστε καὶ πρὸς αὐτὸν ἔχειν εἰπεῖν τὸν μάρτυρα [τ. μ. ἔχειν εἰπεῖν A 3.] τὴν μακαρίαν φωνὴν ἐκείνην [ἐκ. φ. A 3.] · “Ἴδε ὑγιὴς γέγονας, μηκέτι ἁμάρτανε, ἵνα μὴ χεῖρόν τί σοι γένηται [(ὥστε-γένηται) om. A 5, B 1, 2.] .”[Ioh. 5, 14.]

Βούλεσθε δὲ καὶ ἑτέραν ἰδεῖν συμπάθειαν πᾶσαν ὑπερδραμοῦσαν; [παραδραμοῦσαν A 3, 5, B 1, 2; συμπαθείας add. A 5.] ὑπερβολήν

[16] [Miraculum V. Lampadem basilicae furanti] Ἐν [θαῦμα ε᾽ A 3.] πολλῇ τις [τῆ B 1.] πτωχείᾳ πολλοῖς δαπανεισμάτων κατειλημμένος ὀφλήμασιν καὶ ἐκ μὲν τῶν δανειστῶν ἀπαραίτητον ὑπομένων τὴν εἴσπραξιν [Huius miraculi recordatur Theodorus Pediasimus:, τὸ περὶ τοὺς πένητας αὐτοῖς συμπαθὲς καὶ πλούτου ποριστικόν, BHG. 1773, Treu, p. 23. In Menaeo: πενομένους πλουτίζεις. Comm. praev. n. 35.] , οὐδαμόθεν δὲ οὐδὲ μίαν ὁρῶν εὐπορίαν ὑπάρχουσαν [(οὐδὲ-ὑπ.) om. A 5, B 1, 2.] , κατιδὼν [δὲ add. B 2.] τὰ ἐξ ἀργύρου σκεύη πρὸς φωτισμὸν τῆς παστάδος κρεμάμενα [κρεμ. πρὸς φ. τ. π. A 5, B 1, 2.] καὶ λαβὼν ἔννοιαν πονηρὰν μὲν τῷ ἐγχειρήματι, τῇ προαιρέσει δὲ τῇ [τῆς A 3.] ὑπὲρ [τῆ προαιρέση δὲ A 5, B 1, 2.] τῶν μελλόντων συγγνώμης [οὐ γνώμης B 2.] ὅμως [om. A 3, 5, B 1, 2.] μετέχουσαν, παρεκάλει τὸν ἀνεξίκακον τοῦτον [τοῦτον τὸν ἀνεξ.A 3.] καὶ συμπαθῆ πρὸς ἑνὸς σκεύους αὐτῷ [αὐτοῦ B 1; αὐτῶν A 5.] συνελθεῖν κλοπήν, τοῦτο δὲ ἔφη πράξας [(τοῦτο-πράξας) ὥστε A 5, B 1, 2.] τὴν ἀπ᾽ αὐτοῦ τιμὴν εἰς ἐμπορίαν [εὐπορίαν B 1.] μεταγαγεῖν, δι᾽ ἧς ἐλπίζειν δυνήσεσθαι καὶ αὐτὸ τὸ σκεῦος ἀνταποδοῦναι διπλάσιον καὶ τοῖς δανεισταῖς εὐγμωμονῆσαι τὰ ὀφειλόμενα καὶ πρός γε ἔτι [(π. γ. ἔ.) προσέτι A 3; om. A 5, B 1, 2.] καὶ [om. A 5, B 1, 2.] ἑαυτῶ τὴν [ τὴν ἑαυτοῦ A 5, B 1, 2; τὴν πενίαν αὐτοῦ A 3.] πενίαν ἰάσασθαι. Ταῦτα διαλεχθεὶς ὡσανεὶ παρόντι [ναρεστῶτι A 3, 5, B 1, 2.] τῷ μάρτυρι, τολμᾷ τὴν [καὶ add. B 1, 2.] πρᾶξιν, διὰ νεύματος ἀφανοῦς τοῦτο ἐπιτραπεις· καὶ τῇ συνεργίᾳ τῇ παρ᾽ αὐτοῦ [τῆ π. α. συνεργεία A 5, B 1, 2.] λανθάνει [λανθάνων B 1.] τῶν πανταχόθεν περισκοπούντων τοὺς ὀφθαλμούς. Καὶ οὐδὲ εἰς τοσοῦτον μόνον αὐτῷ συνήργησεν [(καὶ οὐδὲ-συνήργησεν) om. A 5, B 1, 2.] , [sanctus ipse manus praebet.] ἀλλὰ καὶ τὰ [om. A 3.] περὶ τὴν ἐμπορίαν ὅλην κατεύθυνεν [κατηύθυνεν A 5, B 1, 2.] , ὥστε [ἑνός τε B 2.] ἐν βραχεῖ σφόδρα [om. A 5, B 1, 2.] χρόνῳ [χρόνου B 2.] μετὰ πολλῆς οὐσίας [περιουσίας A 3, 5, B 1, 2.] τὸν ἄνδρα [(τ. .) om. A 3.] ἀναστρέψαντα [ἐπαναστρέψαντα A 5, B 1, 2; ὑποστρέψαντα καὶ προθυμίας A 3.] πρὸς τὴν αὐλήν τε εὐθὺς ὁρμῆσαι τὴν ἱερὰν [εὐθ. ὁρμ. πρὸς τὴν ἱερὰν αὐλήν A 5, B 1, 2.] καὶ αὐτοπρόσωπον μὲν [om. B 1.] γενέσθαι τοῦ τολμηθέντος [τολμήματος A 5, B 1, 2.] κατήγορον, αὐτοπρόσωπον δὲ καὶ [om. A 5, B 1, 2.] κήρυκα τῆς συμπαθείας τοῦ μάρτυρος μεθ᾽ ὧν [οἷς A 3.] καὶ προεπηγγείλατο· καὶ τὸ πέρας ἐπέθηκεν [(προεπ.-ἐπέθ.) τὴν ἐπαγγελίαν ἐπλήρωσεν A 5, B 1, 2.] . Ἐμήνυσεν [ἐμήνυσεν om. A 3.] οὐκοῦν κατὰ τοῦτο καὶ Ἐλισσαῖον ἡμῖν μάρτυς τὸν θεοφόρον ὑπερνικήσας [ὑπερενίκησεν A 3. ] · προσῆλθεν γὰρ [om. A 3.] κἀκείνῳ ποτὲ γυνὴ [τις add. A 3.] δανειστῶν ὄχλησιν ἀπαγγέλλουσα καὶ ἐξαιτοῦσα βοήθειαν. [3 Reg. 7, 16.] δὲ μικρόν τι ὑπολελεῖφθαι ἔλαιον [ἔλ. ὑπολ. A 3.] παρ᾽ αὐτῆς μαθών, τὸ μὲν εἰς ἀγγείων ἐκπλήρωσιν οὐκ ὀλίγων [ἀγγεῖον ὀλίγον A 3.] μετέβαλεν, τῇ γυναικὶ δὲ ἔδωκεν δι᾽ αὐτοῦ τῶν ὀφλημάτων τὴν ἔκτισιν. Λαμπρὸν μὲν οὖν καὶ τοῦτο [τὸ τοῦ προφήτου A 3.] θαυματούργημα· πλὴν ἀλλ᾽ ἐκείνῳ μὲν [ἦν A 3.] συμπάθεια γυναικὸς οὐδὲν αἰτούσης παράνομον, ἐνταῦθα δὲ καὶ ἀθέμιτος παράκλησις καὶ συνεργὸς ἐκεῖνος αὐτὸς [(ἐμήνυσεν οὐκαῦν-ἐκεῖνος αὐτὸς) ἰδοὺ καὶ πρᾶξις ἀθέμιτος καὶ συνεργὸς ἐκείνης A 5, B 1, 2.] ἀδικούμενοσ· ἐνταῦθα δὲ [(ἐντ. δὲ) om. A 5, B 1, 2.] καὶ ἱεροσυλία τετόλμηται, καὶ [(καὶ συνεργ.-καὶ) παράκλησης καὶ ἱεροσυλεία τετόλμητε καὶ συνεργὸς ἐκείνης ἀδικούμενος ἐκεῖ A 3.] οὐδεμία μέμψις τῆς πράξεως· ἐνταῦθα [ἐντεῦθεν B 2; δὲ add. A 3.] καὶ ἀνοσία τῆς εὐπορίας [ἀπορίας A 3.] ἀφορμή, καὶ μετασχὼν ταύτης ἀνέγκλητος.

Οἷος δὲ οἷος καὶ περὶ πατρικὴν [πατρικῆς A 5.] μάρτυς εὐμένειαν [διάθησιν A 5, B 1, 2.] ἐκ τοῦ νυνί μοι [om. A 3.] ῥηθησομένου μαθήσεσθε.

[17] Μάχαιράν [θαῦμα [koppa]᾽ A 3.] τις περικαλλῆ καὶ χρυσῷ πολλαχόθεν [om. A 5.] κεκοσμημένην [(κ. χρ. π. κεκ.) κεχρυσωμένην B 1, 2.] προσήνεγκεν [τῶ ναῶ τιμᾶται μάρτυς add. E.] [Miraculum compendio narrat anonymus Studita, contac. ιβ᾽. Comm. praev. n. 36. In Menaeo quoque commemoratur: νηπίοις χαρίζῃ συμπαθῶς τὰ αἰτήματα. Comm. praev. n. 35.] . Παῖς δὲ περιτυχὼν [παρατυχὼν A 3, 5, B 1, 2, E.] καὶ θεωρήσας ἐφ᾽ ἑνὸς τῶν θυσιαστηρίων τὴν μάχαιραν [μάχαιρα A 3; (τ. μ.) κειμένην A 5, B 1, 2.] , [Miraculum VI Puero. cultrum ex altari]ἐρασθεῖς τοῦ κάλλους τοῦ ἐν αὐτῇ [(τ. ἐ. α.) αὐτῆς B 1, 2.] προσῆλθεν [ἤτει τὸν μάρτυρα E.] ἀκάκῳ τρόπῳ λαβεῖν ἐκείνην βουλόμενος. Πῶς οὖν [δὲ A 3.] μάρτυς πῶς [om. A 3, 5, B 1, 2 E.] τῷ παιδὶ καὶ προσέπαιξε πατρικῶς [καὶ τοῦ κτήματος παρεχώρησεν add. B 1, 2, E.] ; Ἐπέβαλλε [ἐπέβαλε A 3, B 1.] τῇ μαχαίρᾳ [μαχαίρη A 5.] τὴν δεξιὰν [χεῖρα add. A 3.] ο παῖς, καὶ ἐνεδίδου λαβεῖν μάρτυς. Ὡς δὲ βεβαίως τε [om. B 1, 2.] αὐτὴν ἔχειν [ἔχ. αὐτὴν 5, B 1, 2.] ἐνόμιζεν καὶ συνέστελλεν τὴν χεῖρα [χεῖραν B 2.] , ἐπὶ τὸ αὐτὸ [αὐτόν B 2.] συνιόντα [ἐξιόντα B 1, 2.] τὰ κάγκελλα δεσμὸς ἐγίνετο [ἐγένετο E.] τῆς χειρός· ἀφέντος δὲ τὸ ληφθὲν καὶ χεὶρ ἀπελύετο τῶν δεσμῶν. Ὡς δὲ [(ὡς δὲ) om. A 3, 5, B 1, 2, E.] ἐπεχείρει πάλιν λαβεῖν [(π. λ.) λαβεῖν καὶ αὖθις B 1,2, E.] καὶ αὖθις αὐτὸς [add. A 5, B 1.] δεσμὸς τὴν χεῖρα περιελάμβανεν, [surripere tentanti] ὡς [ὥστε A 3, 5, B 1, 2 E.] τῇ τῆς ἡλικίας αὐτὸν [αὐτοῦ E.] κεχρημένον ἁπλότητι [ἁπλ. κεχ. αὐτὸν A 3.] τοιαῦτα καθικετεύειν τὸν μάρτυρα [λέγειν τε πρὸς αὐτὸν add. A 3; λέγοντα πρὸς αὐτὸν A 5, B 1, 2.] · “Παραχώρησον, πάτερ ἅγιε [(παραχ-ἅγιε) om. B 2.] , παραχώρησον [μοι add. A, 5, B 1.] τῷ σῷ δούλῳ τοῦ κτήματος· ποία γὰρ καὶ ἔστι σοι μαχαίρας χρεία [χρ. μαχ. A 3.] ; μὴ ὄρνιν [ὄρνεις E.] θύεις· μὴ πρόβατον· μὴ ἄλλο τι τῶν τοιούτων. Χάρισαι τοῦτο ἐμοὶ [μοι τοῦτο A 3, 5.] τὸ δῶρον ὡς ἀγαθὸς πατήρ.&rdquogr; Τοιαῦτα καὶ ἕτερα [(καὶ ἕτερα) om. A 5, B 1, 2, E; δὲ A 3.] πολλὰ εἰπὼν καὶ ποιήσας [τε add. A. 3; δὲ add. E.] πάλιν ἴσα καὶ παραπλήσια [(καὶ π.-παραπ.om. A 5, B 1, 2.] , τότε μὲν ἀπηλλάγη [ἀπῆλθε E.] περίλυπος [λυπούμενος A 3.] · οὐ γὰρ [(οὐ γὰρ) δὲ οὐκ A 4, B 1, 2.] εἶχεν [ἀπῆλθεν ἔχων A 3, 5, B 1, 2, E.] τὸ σπουδαζόμενον. Μετὰ δὲ τὴν ἐκείνου διάστασιν [μετάστασιν A 3, E; (μετὰ-διάστασιν) om. A 5, B 1,2.] ἐπιφανεὶς [γὰρ add. B 1, 2; δὲ add. A 5.] μάρτυς τῷ ἱερεῖ τόν τε [om. A 3.] παῖδα καταμηνύει, τίς ἐστιν καὶ πόθεν [τίς τε καὶ π. ἐστιν A 3, B 1, 2.] καὶ ὡς ὑπερβαλλόντως αὐτὸν τῇ ὁμιλίᾳ κατέθελξεν [σὺ add. E; σοι add. A 3, 5, B 1, 2.] . “Τοιγαροῦν ἐκεῖνον&rdquogr; ἔφη [om. A, 5, B 1, 2.] , [dari iubet Theodorus.]προσκαλεσάμενος ὃν ἔχει πόθον ἐκπλήρωσον.&rdquogr; Οὕτως [οὕτων A 3, 5, B 1, 2.] τῆς [add. corr. A 3; om. E.] κατὰ τὴν ἡλικίαν παῖς ἁπλότητος μισθὸν τὴν μάχαιραν κομισάμενος ἐπανῆλθεν, οὐ δι᾽ αὐτὴν τοσοῦτον μακαριζόμενος, ὅσον διὰ τὴν πρὸς αὐτὸν φιλοστοργίαν τοῦ μάρτυρος.

Ἴδετε οὖν, πῶς [(οὖν πῶς) ὅπως A 5, B 1, 2; πῶς E.] πρᾷος καὶ προσηνὴς μάρτυς [( μάρτυς) om. A 3, B 1, 2, E.] , ἔνθα ἦν χρεία πρᾳότητος [om. A 3, 5, B 1, 2.] . Θεωρήσατε πάλιν καὶ [πάλιν add. A 3.] πῶς δριμὺς ἔνθα ἦν χρεία δριμύτητος [(θεωρήσατε-δριμύτητος in marg. inf. A 1.] .

[18] [Miraculum VII Pecuniam sibi creitam] Τελουμένης [θαῦμα ζ᾽ A 3; τελειουμένης B 1.] οὖν [om. A 3, 5, B 1, 2, E.] αὐτῷ [om. A 5, B 1.] τῆς ἐτησίου αὐτοῦ [om. A 3, 5, B 1, 2, E.] μνήμης, χρυσιόν τις τῶν ἐν τῇ πανηγύρει τινὶ καταπιστεύσας παρέθετο. Τραπέντος δὲ τοῦ λαβόντος εἰς ἄρνησιν, μετὰ πολλῶν δακρύων [om. A 1.] ἀποστερηθεὶς τῇ παστάδι προσέδραμεν παρακαλῶν μὴ μόνῳ γενέσθαι πένθος τὴν ἑορτήν. Δι᾽ ἐνυπνίων τοίνυν μάρτυς ὀφθεὶς αὐτῷ ἔφη [om. A 5, B 1, 2, E; μάρτυς λέγει A 3.] · “Παῦσαι δὴ [om. A 3; ἔφη add. A 5, B 1, 2, E.] τῶν ὀδυρμῶν [(τῶν ὀδ.) θρηνῶν A 3.] καὶ μετὰ ἡσυχίας [μεθ᾽ἡσυχίας E.] προσέδρευε [πρασεδρεύει A 5; ἐν add. B 1.] τῇ αὐλῇ καὶ ἐγὼ [om. E; σοι A 3, 5.] τῶν ἐπιζητουμένων [σοιadd. B 1, E; ἐγὼ add. A 3, E.] ποιήσομαι τὴν μεθοδείαν [τὴν μεθ. ποιήσομαι A 5,B 1, 2, E.] .” Μετὰ δὴ [δὲ A 3, B 1, 2.] τοῦτο [om. B 1, 2.] δύο τρεῖς ἡμέραι [ἡμέρας B 1, 2.] , καὶ ἐξαρνησάμενος ἦλθεν τρέχων αὐτομάτως [om. A 3.] · εἶτα ἐν μέσῳ τῶν συνελθόντων ἐκεῖ [ἐκεῖσε A 3; ἐκείνων E.] λαῶν [(ἐν μέσω-λαῶν) om. A 5, B 1, 2.] , ἐν μέσῳ δήμων παντοδαπῶν ἀπ᾽ αὐτοῦ τοῦ ἀέρος [(ἀπ᾽-ἀέρος) ἐπ᾽ αὐτοῦ τοῦ ὄχλου A 3; καὶ add. E.] ἐξήρτητο, πᾶν [καὶ A. 3.] ἐξελάλει τὸ ἀληθὲς [(ἐξ. τ. ἀλ.) φανερῶν τὴν ἀλήθειαν B 1 2.] καὶ [om. A 5, B 1, 2, E.] ὡς ἔκ τινων μαστίγων ἀναγκαζόμενος [καὶadd. A 3.] ἔλεγεν [ἔτι add. A 3. γὰρ ἔτι add. E.] μένειν [μὲν εἶναι A 5; ἔτι add. B 1, 2.] τὴν παραθήκην [παρακαταθήκην A 5, B 1.] σώαν καὶ [(σ.κ.)om. A 3, 5, B 1, 2, E.] ἀκεραίαν [ἀκέραιον A 5, B 1, 2.] , [reddere renuens vapulat.] πάντας δὲ [om. A 5, B 1, 2.] ἱκέτευεν τῶν βασάνων αὐτῷ συνεξαιτῆσαι τὴν ἔνδοσιν. Ἐκ τούτων μὲν [πάνταadd. B 1, 2.] ἀπελάμβανεν [ἅπερ A 3.] παρέθετο, τῷ δὲ ἐγίνετο [ἐγένετο A 3.] παραχρῆμα τῶν ἀλγηδόνων κατάπαυσις καὶ ἀπεχώρει [ἀνεχώρει A 3, 5, B 1, 2.] πλέον οὐδὲν παθών, μᾶλλον δὲ καὶ αὐτὸς οὐ μικρὸν κέρδος κτησάμενος, τὴν ἐξ ὧνπερ [ὧν A 5, B 1.] ἐσωφρονίσθη [περιεσωφρονίσθη B 1.] κατάνυξιν [κατάστασιν A 3.] , ὡς καὶ [ὥστε B 1.] ἐν εὐλαβείᾳ πολλῇ τὸν μετὰ ταῦτα [μεταῦτα B 2.] διεκτελέσαι βίον. Τοιοῦτος μάρτυς ἐν ταῖς ὑπὲρ ἄλλων ἀγανακτήσεσιν.

Ὁρᾶτε δὲ αὖθις, οἷος ἐν τοῖς περὶ αὐτόν.

[19] [Miraculum VIII. Sacrilegi fures] Πονηρῶν [θαῦμα η᾽ A 3.] ἀνδρῶν σύστημα τῶν ἱερῶν ὑφελέσθαι [ἀφελέσθαι B 1.] σκευῶν διενοήθη τὰ κάλλιστα. Καὶ πρῶτον μὲν ἦλθον ἐπὶ τὸ τόλμημα, κλεῖς [καὶ A 3, B 1.] πρὸς τὰς θὐρας μηχανησάμενοι καὶ πᾶσαν κακοτεχνίαν ἐπινοήσαντες. Ὡς δὲ [ὥστε A 3.] καὶ ἐνεδρεύσαντες ἀπὸ [ἀφ᾽ A 3, 5, B 1, 2.] ἑσπέρας ὅσα λαβεῖν ἴσχυσαν [ἐξίσχυσαν A 3, 5, B 1, 2.] συνάγοντες ἀπέφερον [ἐπεφαίνοντο A 3.] , τὰς θύρας δὲ [τε A 5, B 1, 2.] διανοίγειν ἐνόμυιζον καὶ ἐξελθόντες ὁδοιπορεῖν [καὶ add. A 3, 5.] οὐκ ἐπαύσαντο περιτρέχοντες, ἕως [οὗ add. A 3.] ἀναστάντες [διαναστάντες A 3, 5, B 1, 2.] οἱ φύλακες [θοιροιφύλακες A 3; θυροφύλακες A 5; γύρωθεν φύλακες B 2; γυροφύλακες B 1.] τῆς αὐλῆς τῷ προνοοῦντι τῶν κατ᾽ αὐτὴν τοὺς ἀνοσίους ἐξήγγειλαν [προσήγγειλαν A 3, 5, B 1, 2.] . Τί οὖν ἐκεῖνος [κἀκεῖνος A 3, 5, B 1, 2; τί add. A 3, 5.] ; τὸ μὲν πραχθὲν ἅπαν μετὰ ἀκριβείας ἐξήτασεν [ἐξέτασεν B 2; ἐξίστασεν A 3.] . Μαθὼν δέ, ὅση [ὅσον A 3.] συνέσχε [συνεῖχε B 1, 2.] τοὺς ἄνδρας [(τ. ἄ.) αὐτοὺς A 3.] ἀορασία καὶ τύφλωσις, ἀρκεῖται [ἀρκεῖσθαι A 5,B 1.] τοῦ [τὸ A 3, 5,B 1, 2.] μόνον ἀπολαβεῖν ἅπερ [ add. B 2.] ὑπὸ τοῖς χιτωνίσκοις ἐκόμιζον, αὐτοὺς δὲ ἀφιήσιν ἀπελθεῖν [οὐ A 3.] , ποιήσας κακὸν οὐδέν, τοῦτο δὴ τοῦτο πάλιν ἐντειλαμένου τοῦ μάρτυρος καὶ πρός γε [(ἀπ.-πρός γε) τοῦτο τοῦ μάρτυρος ἐντειλαμένου ἀλλὰ καὶ A 5, B 1, 2.] ἔτι κελεύσαντος καὶ δοθῆναί [αὐτοῖς add. A 3, 5, B 1, 2.] τι τῶν [om. A 3.] πρὸς [τὴν add. A 3, 5, B 1, 2.] ἀναγκαίαν αὐτοῖς [om. A 3, 5, B 1, 2.] τροφήν [τρυφὴν A 5.] , [mitius dimittuntur.] ὡς [om. A 3.] ἀμηχανήσασθαι [μηχανίσασθαι A 3.] ἅπαντα διὰ τὸ [(δ. τ.) om. A 3.] καὶ αὐτοὺς ἐπαναγκάζειν τὴν ἔνδειαν [(ὡς-ἔνδ. om. A 5, B 1 2.] [Cum his conferenda sunt quae leguntur in Vita S. Euthymii BHG. 647, 648, c. 58, in Νέα Σιών, t. XII (1912), p. 800] .

Μὴ παραδράμωμεν δὲ καὶ ἑτέραν φιλανθρωπίαν, σὺν πολλῇ καὶ αὐτὴν ἐπιδειχθεῖσαν τῇ χάριτι [(σὺν-χάριτι)om. A 5, B 1, 2.] .

[20] [Miraculum IX. Equom furtive sublato] Στρατιώτης [θαῦμα θ᾽ A 3.] τις [om. B 1, 2.] ἦλθεν ἐπὶ τὴν ἱερὰν αὐλὴν [τοῦ μάρτυρος add. A 3.] ἵππῳ ἐπικαθήμενος [ἔφιππος A 5, B 1, 2.] , οὐκ ἔχων [δὲ add. A 3.] ὑπηρέτην. Ἐξ ἑνὸς δὲ [om. A 3.] κίονος τῆς αὐλῆς τὸν ἵππον ἀπαγαγὼν κατ᾽ ἰδίαν [(κ. ἰδ.) om. A 3.] προσέδησεν [ἐξ-προσέδησαν) κατ᾽ ἰδίαν οὖν ἀπαγαγὼν τὸν ἵππον προσέδησεν ἐξ ἑνὸς κιόνος A 5, B 1, 2.] · καὶ ἐπαναφωνήσας [ἐπιφωνήσας B 2.] τὸν μάρτυρα καὶ εἰπών· &ldquogr;Σοὶ [σὺ A 3.] τούτου [τοῦτον B 2.] καταπιστεύω τὴν φυλακήν,&rdquogr; αὐτὸς [αὐτοῦ B 2.] κατελάμβανεν τὸν ναόν, τὴν εὐχὴν [τε add. A 3.] δι᾽ ἣν ἧκεν ἀποδιδούς [ἀποδοὺς A 5.] . Ὡς δὲ ἐκείνην ἐπιτελέσας πάλιν ἐπὶ τὸν ἵππον ἀνέστρεψεν, ἐκποδὼν ἦν [ἵν᾽ A 3.] ἵππος, ἑτέρου τινὸς καὶ λύσαντος καὶ μετὰ πολλῆς ἀπελάσαντος τῆς σπουδῆς [τινὸς στρατιώτου λύσαντος αὐτὸν καὶ μετὰ πολλῆς σπουδῆς ἀπελάσαντος A 3; τινὸς στρατ. μετὰ π. ἀπελ. σπ. A 5, B 1, 2.] · πλὴν ἀλλὰ γὰρ [(ἀλλὰ γὰρ) om. A 5, B 1, 2; καὶ add. A 3.] κἀκεῖνος οὐ πρότερον ἐπεχείρησεν τῷ τολμήματι, πρὶν δεηθῆναι τοῦ μάρτυρος παραχωρῆσαι λαβεῖν αὐτῷ, χρῄζοντι μὲν ἔχειν ἵππον, οὐ [μὴ A 3.] δυναμένῳ δὲ διὰ πενίαν ὠνήσασθαι. Καὶ [τίνα οὖν ἦν ἐπὶ τούτοις καὶ τὰ ἑξῆς A 3.] μὲν τὸν ἵππον ἐπιζητῶν κατεβόα [τοῦ μάρτυρος add. A 3.] περιφανῶς [(οὐ πρότερον-περιφανῶς) δεηθεὶς τοῦ μάρτυρος τοῦτο πεποίηκε διὰ πενίαν οὐ δυνάμενος ὠνήσασθαι· ἐπὶ τούτοις οὖν κατεβόα τοῦ μάρτυρος τὸν ἵππον ἀπολέσας καὶ A 5, B 1, 2.] , ἀπῄτει [ἀπετῶν A 3.] τὴν παραθήκην, ἐξετραγῴδει [δὲ add. B 1.] καὶ αὐτὸς τὴν ἑαυτοῦ πενίαν [(καὶ-πενίαν) τὴν ἑαυτοῦ καὶ αὐτὸς πενίαν (καὶ add. B 1) ὤμνυε (τε add. A 3) μὴ ἀποστήσεσθαι (ἀποστῆναι A 5) τοῦ ναοῦ πρὶν ἀνασώσει (ἀνασωθῆναι A 3) τὸ ἀπολλώμενον A 3, 5, B 1, 2.] . [alius a sancto sufficitur.] μάρτυς δὲ φιλοφρόνως [φ. δὲ μ. A 5, B 1, 2.] καὶ τὰ τοιαῦτα [(κ. τ. τ.) om. A 5, B 1, 2.] καταδεξάμενος τῷ προστατοῦντι τότε [om. A 5, B 1, 2; τῶν ἐπὶ add. A 3.] τῆς αὐλῆς δοῦναι μὲν [om. A 5, B 1, 2.] ἵππον τῷ στρατιώτῃ προσέταξεν ἐκ [om. A 1.] τῶν κομισθέντων εἰς προσφοράν, τὸν δὲ ἀπελαθέντα [ἀπελθόντα A 3.] μηκέτι [μήτε B 1; μηδὲ B 2; μὴ A 5.] ἐπιζητεῖν μήτε φανέντα αὐτὸν ἀναλαβεῖν [ἀπολαβεῖν B 1; ἀναλαμβάνειν A 3.] πάλιν [om. A 3.] · αὐτὸν γὰρ κἀκεῖνον τῷ εἰληφότι χαρίσασθαι διὰ τὸ συμπαθῆσαι πτωχεύοντι [(αὐτὸν γὰρ-πτωχ.) διὰ τὴν προσοῦσαν πενίαν τῶ ἐπάραντι αὐτὸν (τῶ ἔχοντι A 5) A 5, B 1, 2.] .

Φέρε [om. A 3.] οὖν [om. A 3, 5, B 1, 2.] ἀκούσατέ τι [om. B 1, 2.] καὶ ἄλλο [ἄλλον A5; τε add. A 3.] θαυμαστὴν [θαυμαστότερον A 5, B 1, 2.] ἔχον ἀπόδειξιν [(ἔχ. ἀποδ.) διὰ A 5, B 1, 2.] τῆς τοῦ μάρτυρος εὐηκόου συμπαθείας [δυνάμεως A 3, 5, B 1, 2.] .

[21] [Miraculum X. De bove in oblationem adducto.] Ἄνθρωπός [θαῦμα ι᾽ A 3.] τις [βοῦν εἰς A 3, 5, B 2; εἰς B 1.] θυσίαν αὐτῷ κομίζων [προσκομίζων A 5.] , αὐλισθεὶς ἔν τινι χωρίῳ τῶν κατὰ τὴν ὁδὸν χόρτον ὠνήσασθαι [τὰ add. A 3.] πρὸς τροφὴν ἐδεήθη τοῦ θύματος [τοῦ θ. ἐδ. A 3.] · ἄνευ δὲ πράσεως παρασχών τις τὸ αἰτηθὲν ηὔξατο τῆς θυσίας [μέρος add. A 5, B 1, 2.] τι καὶ αὐτῷ [καὶ αὐτῷ τι A 3.] προσγραφῆναι μέρος. Ἧκεν τοίνυν εἰς τὸν ναὸν τὸ δῶρον ἄγων· καὶ φθάσας μάρτυς καταμηνύει τῷ ἱερεῖ μὴ παρὰ μόνου δέξασθαι [προσδέξασθαι A 3, B 1, 2.] τὴν θυσίαν τοῦ ἄγοντος [ἀγαγόντος A 3.] · εἶχεν [ἔχειν A 3, B 1, 2.] γάρ [αὐτὸν add. A 3, B 1, 2; αὐτὸν ἔχειν A 5.] καὶ κοινωνόν. Τούτων [δὲ add. A 3.] ἐξαγγελθέντων, ἄνθρωπος ἐδυσχέραινεν, ἐσχετλίαζεν, οὐκ εἶχεν τί καὶ [om. A 5, B 1, 2.] διανοηθῆναι πρὸς τὸ τῶν λεγομένων παράδοξον [(πρὸς-παράδ.) om. A 5, B 1, 2.] , ἕως [καὶ ὡς A 3.] τὰ πάντα διερευνῶν ἀναμιμνήσκεται [διερευνήσας ἐμνήσθη A 5, B 1, 2.] τοῦ δεδωκότος αὐτῷ [om. A 5.] τοῦ μικροῦ χόρτου τὴν δωρεάν [τὴν μικρὰν δωρεὰν τοῦ χόρτου A 5, B 1, 2.] · καὶ οὕτω τὸν μὲν [(οὕτ.-μὲν) οὕτως αὐτὸν εἰς τὴν (om. B 1) θυσίαν A 5, B 1, 2.] προσεκαλέσατο καὶ παρῆν· εὐμενῶς δὲ τὴν προσφορὰν [(καὶ παρ.-ὁ) δὲ A 5, B 1, 2.] μάρτυς πασ᾽ ἀμφοτέρων [(παρ᾽ ἀμφ.) τὸ δῶρον A 5, B 1, 2.] ἐδέχετο [ἐδέξατο A 5, B 1; προσεδέξατο B 2.] · καὶ οὕτως οἴκαδε ὑποστρέψαντες ἄμφω ἐδόξαζον τὸν Θεὸν καὶ τὸν μάρτυρα αὐτοῦ Θεόδωρον [(καὶ οὕτως-Θ.) om. A 5, B 1, 2.] . Τοσαύτη φροντὶς αὐτῷ [ἦν add. A 3.] τοῦ μηδὲν [μηδενὶ κατὰ A 3.] ἀκερδὲς γίνεσθαι [γενέσθαι A 3, 5, B 1; τινι πίστει add. A 5, B 1, 2.] κατὰ πίστιν πραττόμενον [διαπραττόμενον A 5, B 1, 2.] .

[22] [Miraculum XI. Furta] Ἀκούσατε [θαῦμα ια᾽ A 3.] τοίνυν [om. A 3, 5, B 1, 2.] καὶ τὸ ὑπὲρ τοὺς ἄλλους τῷ μάρτυρι δοθὲν [τὰ διἀφανέστατα δωριθέντα (διαφανέστατα δωρηθὲν B 1, 2) ὑπὲρ (ὑπὸ A 5) τοὺς ἄλλους τῶ μάρτυρι A 3, 5, B 1, 2.] παρὰ τῆς συνεργούσης αὐτῷ [θείας add. A 3, 5, B 1, 2.] δυνάμεως [Haec rhythmice anonymus Studita, contac. ι᾽. Comm. praev. n. 36. Mirum sane est Chrysippum, qui duodecim miracula narrare in animo habuit (infra, c. 26), loco undecimi communia quaedam de furtis et profugis servis detegendis attulisse. Narrationem de fugitivo ad dominum reducto, qualis refertur in oratione Philothei, c. 6 (Comm. praev. n. 39 et infra), omisso, ut patet, Iosephi Hymnographi nomine, tum in primo libello Miraculorum exstitisse, tum in ipsa Chrysippi laudatione, e qua, casu an consulto nescio, deleta fuerit, coniectura est haud improbabilis. De his etiam obiter Theodorus Pediasimus BHG. 1773, Treu, p. 23: τὸ περὶ τοὺς παῖδας διδράσκοντας φυγῆς ἀποτρεπτικόν. Item Iohannes Euchaïtensis BHG. 1771, Lagarde, p. 133: δραπετεύει τις οἰκέτης; ἐπέχει Menaeum: μάταιον δρασμὸν ἐπέχεις οἰκετῷν. Comm. praev. n. 35.] · ὡς γὰρ καὶ τὴν δρεπάνην τὴν κατὰ τῶν κλεπτῶν ἐκ Ζαχαρίου τοῦ θεοφόρου παραλαβών, τὴν δὲ [om. A 5, B 1, 2.] αὐτὴν καὶ κατὰ τῶν οἰκετῶν τῶν [om. B 1.] ἀποδιδγασκόντων ἐγχειρισθείς, οὕτως ἁπανταχοῦ [πανταχοῦ B 2.] τῶν μὲν ἐλέγχει τὰ κακουργήματα, τῶν δὲ [om. A 3.] συνδεσμεῖ τοὺς πόδας· καὶ ἐάν ποτέ τις [καὶ ἐν ὁποίω τις ἂν (om. A 3.) αὐτοῦ A 3, 5, B 1, 2.] προσδράμῃ [ποτε συνδράμη A 3.] αὐτοῦ τῷ ναῷ καὶ ζητῇ [(κ. ζ.) om. A 3, 5, B 1, 2.] [om. A 3.] μήνυσιν συλῶν [σκύλων B 1; ἐπιζητῶν add. A 3, 5, B 1, 2.] οἰκετῶν δρασμὸν ἐπισχεθῆναι δεόμενος, [servosque fugitivos sanctus indicat.] ἀρκεῖ πρὸς [om. B 1.] τούτων [B 2; τοῦτον A 1, 3, 5, B 1.] ἑκάτερον σφραγῖδα μικρὰν ἐκ κηροῦ λαβεῖν καὶ εἰς τὸν ἑαυτοῦ οἶκον ταύτην [om. B 1, 2; τ. οἶκ. A 5.] ἐνθησαυρίσασθαι, καὶ δι᾽ ἐκεῖνης μὲν ὑποχειρίους ποιήσεται [ποιεῖ B 1, 2; ποιήσει A 5.] τοὺς συλήσαντας, δὲ ὡσαύτως τοὺς ἀποδράσαντας [ δὲ-ἀποδρ. om. B 2.] . [Zach. 5, 1 – 4.] Ἔχει μὲν οὖν ὡς ὁρᾶτε καὶ τῶν εἰρημένων ἕκαστον παραδοξοποιίας οὐ τῆς τυχούσης [(ὡς-τυχ.) ἑκᾴστη πρᾶξις παράδοξον B 1, 2.] ἀπόδειξιν [ἔλθομεν οὖν (δὲ A 5) εἰ δοκεῖ εἰς ἑτέραν ἀπόδειξιν A 5, B 2.] .

[23] Νυνὶ [θαῦμα ιβ᾽ A 3.] δὲ εὔκαιρον τῇ [τι A 3.] περὶ τούτου [τούτων A 3.] προσαποδοῦναι μνήμῃ καὶ βασιλικὴν ὡς εἰπεῖν προσθήκην, [Miraculum XII. In Urbe regia] οὐ διὰ μόνον τὸ ὑμερβεβηκὸς τῆς ἐν τῇ παραδοξοποιΐᾳ [(ὑπερβ.-παραδ.) ὑπερβάλον τῆς ἐν τῆ πράξει A 3.] λαμπρότητος, ἀλλ᾽ ὅτι καὶ τοῖς ἑαυτοῦ [ὑπ᾽ αὐτοῦ A 3.] τοῦ [om. A 3.] τῆς βασιλείας ἐνδιαιτήματος [nonnulla desunt ut videtur.] αὕτη γὰρ [om. A 3.] μάλιστα προφανὴς γέγονεν [γέγ. προφαν A 3.] θεωρία τῆς διηγήσεως [ἐξηγήσεως A 3.] . Ἐξέστω δέ μοι [om. A 3.] μικρὸν ἄνωθεν περὶ αὐτῆς εἰπεῖν [(νυνὶ-εἰπεῖν) om. A 5, B 1, 2.] . πόλις μέχρι νῦν [νυνὶ A 3.] μόνη διαφυλάξασα τὸ βασιλικὸν [βασίλειον A 3, B 1.] σκῆπτρον ἀκέραιον, δοίη δὲ τοῦτο [om. A 3.] αὐτῇ Χριστὸς ἀληθινὸς Θεὸς ἡμῶν [( ἀλ. Θ. ἡμ.) om. A 3.] καὶ εἰς τὸν ἑξῆς ἅπαντα χρόνον [(δοίη-χρόνον) om. A 5, B 1, 2.] , ἐκείνη τοίνυν τῆς οἰκουμένης κορυφὴ [ κεφαλὴ A 5, B 1, 2.] ὡς μὲν ἀνθρώπων [πολλυάνθρωπος A 3.] πόλις πολλοῖς [πολλάκις add. A 5, B 1, 2.] περιέπεσεν [καὶ add. A 3.] οὐκ ὀλιγάκις [(οὐκ ὀλ.) τοῖς B 2; om. A 5, B 1.] παθήμασιν, ὡς δὲ θεοφιλὴς ἀεὶ τοὺς κινδύνους τοὺς ἀπὸ τῶν συμβάντων [(τοὺς-συμβ.) om. A 5, B 1, 2.] διέφυγεν. Ἐπεὶ οὖν καὶ πρῴην αὐτὴν κατέλαβεν [κατέβαλεν B 1; αὐτὴν add. A 5, B 2.] ἐμπρησμός [De his et anonymus Studita, contac. γ᾽. Comm. praev. n. 36.] , τί ποιεῖ πάλιν [τί πάλιν παράδοξον ποιεῖ A 3; τί παράδ. ποιεῖ A 5, B 1, 2.] αὐτὸς οὗτος [(ὁ-οὗτ.) αὐτὸς οὗτος πάλιν A 5, B 1; αὐτὸς πάλιν οὗτος B 2.] θαυματουργός; ναὸν ἐν αὐτῇ πρότερον ἔχων ἐτύγχανε [om. A 5, B 1, 2.] μικρόν τινα [τε A 3, 5, B 1, 2.] καὶ ἀφανῆ, συνήπτετο δὲ ναὸς αὐλῇ παμμεγέθει τε καὶ [om. A 5, B 1, 2.] διαπρεπεῖ, τὴν τοῦ κεκτημένου μεγαλειότητα [διὰadd, A 3, 5, B 1, 2.] τῆς ἐν τῇ αὐλῇ [τῆς αὐλῆς A 3; τ. ὅλης B 1, 2.] ἐμφανιζούσης [ἐμφανίζουσα A 3, B 1, 2.] κατασκευῆς [τὴν κατασκευὴν A 3.] [De ναῷ τοῦ ἁγίου Θεοδώρου τῶν Σφωρακίου, Theophanes, Chron., ad an. 6005 De Boor, p. 159.] · ἦν γὰρ καὶ αὐλὴ [καί ἐστιν add. A 3.] ἀνδρὸς διὰ πάσης ἐληλυθότος ὑπεροχῆς [(ἦν-ὑπερ.) om. A 5, B 1, 2.] · πλὴν ἀλλὰ καὶ τοσοῦτος ὢν [ὡς B 1.] ἐν τοῖς κατὰ τὴν κοσμικὴν ἀξίαν πλέον [πλείον A 3.] φιλοτιμεῖται τοῖς ἐκ τοῦ ζήλου τῆς πίστεως καὶ προτιμᾷ Χριστοῦ δοῦλος [δ. Χ. A 3.] μᾶλλον πατὴρ βασιλέων [βασίλειος B 1; βασιέως A 5.] ἐπονομάζεσθαι [ὀνομάζεσθαι A 5.] , [S. Theodori oratorium] προτιμᾷ τῶν μαρτύρων μᾶλλον [om. A 5, B 1, 2.] ἀκούειν ὁμόκληρος τῶν ὑπάτων ἰσόθρονος [Sphoracius is est de quo comm. praev. nn. 28, 53.] · καὶ [om. A. 3.] ὅσα μὲν ἔτι [(μ. ἔτι) om. A 5, B 1, 2; καὶ add. A 3.] ἕτερα κοσμεῖ τὸν ἄνδρα πλεονεκτήματα, τῆς ἐν τῷ βίῳ σεμνότητος ἀκρίβεια [(τῆς - ἀκριβ.) om. A 5, B 1, 2.] , [et Sphoracii aedes] μοναδικῆς ἐγκρατείας κατόρθωσις, φιλοτιμία [φιλοτομίαν A 5; ὄντως add. A 5, B 1, 2.] πρὸς έλεημοσύνην [ὄντως add. A 3.] , ὑπατικὴ συμπάθεια περὶ [πρὸς A 3.] τοὺς ἐν ἀνάγκαις [ἀνάγκη A 3.] ὄντας [om. A 5, B 1.] καὶ θλίψεσιν, ἀνεμπόρευτος [ἀνεπόρευτος B 2.] προστασία καὶ Θεῷ διὰ πάντων εὐάρεστος, ταῦτα μὲν οὐ καιρὸς [κατὰ μέρως (μέρος) add. A 3, 5, B 1, 2.] φῆσαι [ἀνευφημῆσαι A 3, 5, B 1; ἀνευφησεν ἂν B 1.] νῦν οὐδὲ [ δὲ A 5, B 1, 2; ό δὲ νῦν A 3.] προκειμένη παρέχει λέγειν ὑπόθεσις· τοῦτο οὖν [om. A 3, 5, B 1, 2.] εἰς τὸ παρὸν ἐξαρκείτω [ἐξαρκεῖA 3; καὶ add. A 5, B 1, 2.] τῷ ἀνδρὶ πρὸς τὴν τῆς αὐτοῦ πολιτείας ἀπόδειξιν· ἐκ γὰρ τοῦ κρασπέδου εὐαγγελικῶς ὅλον τὸ ὕφασμα νοεῖαι [(ἐκ - νοεῖται) om. A 3, 5, B 1, 2.] .

[24] [incendio conflagrantur,] Ὦς γὰρ περιεκύκλου μὲν [om. A 3.] τὴν αὐλὴν φλὸξ ἔνθεν καὶ ἔνθεν [ἔνθα A 3.] , ποταμοῦ δίκην πηγάζουσα, τῇ δὲ εἰς ὕψος ἀναδρομῇ [ἀναδραμεῖ A 5.] καὶ τὸ τῆς καμίνου τῆς κατὰ Βαβυλῶνα [τὸ τῆς κατὰ Β. καμίνου A 5, B 1, 2.] μέτρον οὐ μικρὸν ὅσον [(οὐ - ὅσον) om. A 3.] ὑπερηκόντιζεν · καὶ οὐδὲν ἦν μετὰ πολλοῦ τοῦ [om. A 5, B 1, 2.] τάχους οὐκ ἐπενέμετο, οὐδὲν οὐ παραχρῆμα [π. οὐ A 3.] διέφθειρεν [οὐδὲν - διέφθειρεν om. A 5, B 1, 2.] · ἀλλὰ συνεξανήπτοντο [συνεξανίπταντο A 3; μέν add. A 3, 5, B 1, 2.] οἱ τοῖχοι ταῖς ὀροφαῖς, ἐπ᾽ ἄλλοις δὲ ἄλλα συγκατεφλέγετο [κατεφλέγετο A 3.] , μετὰ τῶν οἰκιῶν δὲ [om. A 5, B 1, 2.] καὶ οἱ [om. A 3, 5, B 1, 2.] οἰκοῦντες ἀπώλλυντο [ἀπόλλοντο A 3; συνανηλίσκοντο B 1, 2; ἀνηλίσκοντο A. 5.] , χρήματα ἅμα καί σῶματα συνεθάπτετο [συνεθάπτοντο A 3; (χρήμ. - συνεθ.) om. A 5, B 1, 2.] , κτήνη καὶ οἱ δεσπόται μετ᾽ ἀλλήλων συνεκαλύπτοντο· ματαία [μάτην A 5 B 1, 2.] δὲ ἦν πᾶσα πολυχειρία τῆς τοῦ πυρὸς πανταχόθεν ἐπικρατήσεως καὶ τὰς τοῦ ὕδατος ἐκδαπανώσης ἐπιρροίας [ἐπιρροάς A 3; (ἦν - ἐπιρ.) πάντοθεν ἐξεδαπάνων τὰς τοῦ ὕδατος ἐπιρροάς A 5, B 1, 2.] . Τότε δή τότε προρρηθεὶς ἀνὴρ τὸ μὲν δεινὸν ὀρῶν ὐπερβαῖνον τὴν ἐξ ἀνθρώπων βοήθειαν, τῇ δὲ ἐλπίδι τῇ ἐκ τῆς [om. A 3; (ἐξ - ἐκ) ἐξ οὐρανῶν βοήθειαν ἐλπίδι A 5, B 2.] πίστεως ἀπαγορεῦσαι τὴν σωτηρίαν ὅμως [om. A 3, B 1.] οὐκ ἀνεχόμενος [μὴ ἀνασχόμενος A 3.] , ἀλλὰ ζηλώσας τὸν Ἀβραὰμ καὶ λογισάμενος, ὥς φησιν [φησὶν ὡς A 3.] Παῦλος, ὅτι καὶ [om. A 1.] ἐκ νεκρῶν ἐγεῖραι δύναται [δυνατὸς A 3, 5.] Θεός, καταπαύει [κατέπαυσε A 3.] μὲν τὸν πολὺν [πολλὴν A 3.] ἐκεῖνον τῶν θεραπόντων πόνον τὴν δι᾽ αὐτῶν ἀνακόψας ὑδροφορίαν, στὰς δὲ ἐν μέσῳ τῆς περιλιμναζούσης τὸν οἶκον [(τὸν οἶκον) om. A 3.] πυρκαἳᾶς καὶ τὰς μὲν χεῖρας ἐκτείνας εἰς τὸν οὐρανόν, τὸν δὲ ἐγγύθεν τοῦτον ἀνακαλέσας ὑπέρμαχον καὶ συναντιλαβέσθαι μὲν ἐξαιτήσας τῆς πρὸς Θεὸν πρεσβείας [τῆ πρεσβεία A 3.] αὐτὸν δὲ γενέσθαι τῶν ἐν τῷ οἴκῳ πάντων [πάντα A 5.] περιτείχισμα [περίτειχος A 5, B 2.] , ἅμα τοιούτοις ἐκέχρητο [ἐκέκτητο B 1; ἔχρητο A 5.] ῥήμασι, καὶ εὐθὴς ἀπελάμβανε τῶν πραγμάτων τὰ ῥήματα [τῶν ῥημάτων τὰ πράγματα A 3, 5, B 1, 2.] · καὶ ἑωρᾶτο [ὁρᾶτο A 5.] μὲν ἐκ πολλῶν μάρτυς ἄνω καὶ κάτω περιφοιτῶν, [sancto flammas temperante.] εἰς ἄλλον δὲ [om. A 3, 5.] ἀπ᾽ ἄλλου τόπον [τόπου A 3; καὶ ἐξ ἄλλου ἐπ᾽ ἄλλω τόπω B 1, 2; ἐπ᾽ ἄλλου τόπου A 5.] μεταπηδῶν καὶ [om. A 3, 5, B 1, 2.] τῇ [om. A 3.] χειρὶ καταστέλλων τὴν ἀγριότητα τῆς ἐξάψεως· πρὸς δὲ τῇ ὄψει ταύτῃ καὶ διὰ [om. A 5, B 1, 2.] τῆς πείρας[Hebr. 11, 19.] ἐπηκολούθει [ἐπακολούθη A 3.] βεβαίωσις· τὸ πῦρ ἐφήπτετο [ἐπίπτετο A 5.] τῶν δοκῶν καὶ περιέκαιεν, ἀλλ᾽ οὐ κατέκαιεν [(ἀλλ᾽ οὐ κατ.) om. A 3; οὐ κατέκαιεν δὲ B 1, 2.] · ὕδωρ οὐκ ἐβάλλετο, καὶ φλὸξ αὐτομάτως ἐσβέννυτο [(ὕδωρ - ἐσβ.) om. A 5, B 1, 2.] · πάντα τὰ [om. A 3, 5.] πέριξ [om. A 3.] καταναλίσκετο [κατηναλίσκετο B 1; κατανηλίσκετο B 2.] , καὶ [μόνος ἐκεῖνος add. A 5, B 1, 2.] σύμπας [σύμπας A 3.] οἶκος [πύργος A 5, B 1, 2.] ἐκεῖνος ὥσπέρ τις οἶκος ἀκαταμάχητος βλάβης ἐκτὸς [om. A 5, B 1, 2.] ἁπάσης καὶ ἐπηρείας [ἐκτὸς add. A 5, B 1, 2.] διέμεινεν [om. A 5.] .

[25] Ἔστι [integrum c. 25 deest in A 5, B 1, 2.] δὲ ἐν τούτοις καὶ ἄλλο τι [τι ἐν τ. κ. . A 3.] θαυμασιώτερον· τὸν γὰρ ἑαυτοῦ ναὸν [οἶκον A 3.] μεγαλόφρων οὗτος [om. A 3.] ὑπεριδὼν τὴν ἀπὸ [om. A 3.] τοῦ πυρὸς ὑπομεῖναι διαφθοράν, τὴν ὅλην ἐπικουρίαν εἰς τὸν τοῦ ἀνδρὸς οἶκον μετέστησεν, ὥστε καὶ [κατ᾽ A 3.] αὐτὴν τρόπον τινὰ τὴν φλόγα μὴ φοβηθῆναι μόνον ἀλλὰ καὶ αἰδεσθῆναι διὰ τὴν [δεηθῆναι τὰ ἐκ A 3.] τοῦ μάρτυρος [διὰ τὴν add. A 3.] πρὸς τὸν ἄνδρα πολλὴν στοργήν, μὴ παραιτησαμένου, μὴ [μηδὲ A 3.] ὀκνήσαντος παρασχεῖν [καὶ add. A 3; παρασχεῖν ////// A 1.] οἶκον οἴκου ἀντίλυτρον. Μακαριζέσθω μὲν οὖν τῶν εἰρημένων πάντων ἕνεκεν [ὑπὲρ πάντων τῶν εἰρημένων A 3.] ἀνήρ, μακαριζέσθω δὲ πολὺ [om. A 3.] πλέον καὶ διὰ τὴν ἐπὶ τούτοις εὐγνωμοσύνην· τόν τε γὰρ εὐεργέτην διηνεκῶς ἀνακηρύττων οὐ παύεται καὶ ἀντὶ μικροῦ μέγιστον καὶ περικαλλῆ [(μ. κ. π.) μέγαν αύτῶ A 3.] ἀναστήσας αὐτῷ ναόν, ἀντὶ γεγηρακότος νέον, [Novum templum aedificat Sphoracius.] ἀντὶ πενιχροῦ πολυτελείας ἁπάσης [om. A 3.] ἀνάμεστον [μεστὸν A 3.] , οὕτω τὴν πρὸς αὐτὸν ἀμοιβὴν [om. A 1.] πολυπλασιάζων [ἐπολλυπλασίασεν ἀμοιβὴν καὶ πολλυπλασιά ζων A 3.] διατελεῖ ταῖς καθ᾽ ἑκάστην ἡμέραν δωροφορίαις [δωρυφορίαις A3.] καὶ ἀντιδόσεσιν..

Ἀλλὰ πολλά μοι [μὲν A3.] καὶ πολὺ πλείονα [πλείω μοι A 3.] τούτων [ἕτερα add. A 3.] τὴν διάνοιαν ἕλκει πρὸς ἑαυτά, μεμνημένος δὲ ὧν προεῖπον περὶ τοῦ μὴ τὸν λόγον εἰς ἀμετρίαν ἐξαγαγεῖν, τὸ τῶν ἐπιρρεόντων [ῥεόντων A 3.] ἀναχαιτίζω [πανταχόθεν ἀναχετίζον A 3.] πλῆθος καὶ ἀποφράττως [ἀποφράττον A 3.] καθάπερ τινὶ [om. A 3.] χειμάρρῳ τὴν εἴσοδον, ἐννοῶν ὅτι οὐδὲ [om. A 3.] αὐτὸς τῶν λεγομένων ἀριθμὸς πλέον τι συγχωρεῖ με [om. A 3.] πρὸς τὸ τῆς εὐφημίας ταύτης μέρος [om. A 3.] εἰσενεγκεῖν.

[26] [Miracula duodecim.] Δυοκαίδεκα μὲν [om. A 5, B 1, 2.] γὰρ [om. A 3, 5, B 1, 2.] τὰ προρρηθέντα [προρηθέντα A 3, B 1; προαναρηθέντα A 5, B 2.] μοι [om. A 3.] διηγήματα· τούτου δὲ τί σεμνότερον ἄν τις εὕροι τοῦ ἀριθμοῦ; Τοσοῦτοι μὲν γὰρ τοῦ Ἰακὼβ [(τοσοῦτοι - Ἰακώβ) om. B 2; οἱ παῖδες τοῦ . A 5, B 1.] οἱ παῖδες, τοσοῦτοι δὲ καὶ [om. B 1.] οἱ λίθοι τῆς ἱερᾶς στολῆς [τοσοῦτοι καὶ οἱ παῖδες τοῦ Ἰακώβ add. B 2.] · τοσοῦτος [δὲ add. A 5.] καὶ τῶν προφητῶν χορός, οἳ τὰς συντομωτέρας ἡμῖν [om. B 2; προφ. ἡμῖν A 5.] προφητείας ἐξέθεντο, τοσοῦτος δὲ [om. A 3, 5, B 1, 2.] καὶ [om. A 5.] τῶν μεγάλων ἀποστόλων [ τῶν ἀποστόλων A 3, 5, B 1, 2.] σύλλογος [χορός A 3.] . Ἔπρεπε [A 3, 5, B 1, 2; ἔπραττε A 1.] τοιγαροῦν ἔπρεπε [A 3; om. A 5, B 1, 2; ἔπραττε A 1.] τῷ στεφάνῳ τοῦ μάρτυρος καὶ τὴν ἐκ τούτου τοῦ ἀριθμοῦ φιλοτιμίαν προβάλλεσθαι [προβαλέσθαι A 5; προβαλέσθαι φιλοτιμίαν B 1, 2.] .

[27] Ἐπὶ [integrum c. 27 deest in A 5, B 1, 2.] πᾶσι δὲ ἀναγκαῖον ὅμως [(ἐπὶ - ὅμως) ἐπιτρέπειν δὲ ὅμως ἀν. εἰς A 3.] μνήμην παραγαγεῖν καὶ τῶν συντελούντων εἰς τὸ στρατόπεδον, ἐξ οὗπερ κραταιὸς οὗτος τῆς εὐσεβείας προασπιστής· τὸ γὰρ τῆς οἰκειότητος γνώρισμα τῆς τοῦ μάρτυρος μηδενὶ τρόπῳ καταλυθῆναι σπουδάζοντες [σπουδάζοντος A 3.] , οὐκ ἀνέγγραπτόν ποτε τοῦτον κατέλειπον [(οὐκ - κατέλειπον) om. A 3.] , ἀλλ᾽ βαθμός τε ἀεὶ τῆς στρατείας αὐτῶι [ μὲν βαθμὸς αὐτῷ τῆς στρατείας A 3.] τρέχει κατὰ [τὸν add. A 3.] εἰωθότα δρόμον καὶ ὅταν ἐκπληρωθῇ πάλιν ἐπανακάμπτει [ἀνακάμπτη A 3.] πρὸς τὴν ἀρχήν, ὥσπερ δὴ καὶ [(δ. κ.) om. A 3.] ἥλιος ἐφ᾽ ἑκάστης ἡμέρας ἀνανεούμενος, τόν τε μισθὸν τὸν ἐν [om. A 3.] ἑκάστῳ χρόνῳ προσοφειλόμενον τῷ βαθμῷ φέροντες εὐγνωμόνως ἐπὶ τὴν ἱερὰν αὐλήν, ταῖς τῶν πτωχευόντων προσεπιχορηγοῦσι χρείαις. Ἱερὸς ὄντως ἐκεῖνος καὶ τρισμακάριστος [τρισμακάριος A 3.] κατάλογος διὰ παντὸς ἔχων συστρατευόμενον [συνστρατευόμενον A 1.] καὶ τὸν ἐν πᾶσι [ἐμπάσιν A 3.] τούτοις [οὕτως A 3.] ἀήττητόν τε καὶ ἀκατάβλητον· τοῦτο ἐκεῖνο τῷ καταλόγῳ καὶ λαμπρὸν [(τοῦτο - λαμπρὸν) om. A 3.] ἅμα καλλώπισμα καὶ παντὸς ὀχυρώματος ἀσφαλέστερον· ὅθεν καὶ ἐπὶ ταῖς συμβαινούσαις ἐκστρατείαις [καὶ τοῖς πολέμοις add. A 3.] ὅτε τις μέλλει περιφανὴς κατορθοῦσθαι νίκῃ, προδήλως μάρτυς φαίνεται [προπολεμῶν add. A 3.] καὶ συμπαραταττόμενος καὶ πρὸ τῶν ἄλλων τῆς ἀριστείας ἁπτόμενος [(τ. ἀ. ἁπτ.) τὰς νίκας δωρούμενος A 3.] .

[28] [Ad sanctum] Τὰ δὲ ἐντεῦθεν [(τ. δ. ἐ.) om. A 3.] δεῦρο δὴ λέγωμεν [δὲ λέξωμεν A 3.] πρὸς αὐτὸν ὡς καὶ ἡμῖν ἐγγύθεν παρεστηκότα καὶ ἐπακούοντα [παρεστηκότος καὶ ὑπακούοντος A 3; ἀκούοντα B 1, 2.] , μαρτύρων [κράτιστε καὶ add. A 3.] περιφανέστατε ἅγιε Θεόδωρε [(ἅγ. Θ.) om. A 3, 5, B 1, 2.] , πρόβαλλε [προβαλοῦ A 3; προβάλλου B 1; προβάλου A 5, B 2.] καὶ περὶ ἡμῶν τῶν ταπεινῶν [(περὶ - ταπ.) ὑπὲρ ἡμῶν A 3, 5, B 1, 2.] τὴν καὶ πανοπλίαν τὴν ἑαυτοῦ [(τ. ἑ.) τοῦ πνεύματος ἀναλαβὼν A 3.] · καταπολέμησον τὸν [τῶν A 1, 3.] διὰ πολλῶν καὶ ἡμῖν ἐπιστρατεύοντα πειρασμῶν· τελώνησον ἐξετασμῷ τὸν τελωνήσαντα ἡμᾶς διάβολον [(τελώνησον - διάβ.) om. A 3, 5, B 1, 2.] · ἐνταῦθα [γὰρ add. A 3, 5, B 1, 2.] δεῖ σε [δῆσαι A 3.] καὶ ὁπλιτεύειν τὰ μάλιστα [κάλλιστα A 3.] , ἐνταῦθα [ἔνθα A 3, 5, B 1, 2.] τὸ [δὲ B 1.] τοῦ σοῦ βασιλέως σκῆπτρον 〈σῴζειν [om. codd.] 〉, ἐνταῦθά σε [δέ σοι B 1.] πρέπει [δὴ add. A 3.] καὶ προσεδρεύειν διηνεκῶς· μᾶλλον δὲ ἐν [μὲν add. A 5, B 2; (δὲ ἔν) ἔνθα A 3.] τούτοις [om. A 3; ἀεὶ καὶ συ add. A 5, B 1, 2.] τοῖς βασιλείοις ἀεὶ [ὕμνοις A 3; om. A 5, B 1, 2.] καθίδρυσαι [τετίμησαι A 3.] · περιπολεῖς [καὶ σὺ add. A 5, B 1, 2.] πάντως καὶ σὺ τὴν Βηθλεέμ, δορυφορεῖς περὶ τὸ βῆμα [μνῆμα A 3.] τοῦ Γολγοθά, [ut loca sacra tueatur] χοροστατεῖς ἐν τῷ νυμφῶνι τῆς Ἀναστάσεως, σκιρτᾷς ἐν τῷ ὄρει τῶν Ἐλαιῶν· ἀλλὰ καὶ [om. A 5, B 1, 2.] συνδειπνεῖς [καὶ add. A 5.] ἐν τῷ ὑπερῴῳ τῷ [om. B 1.] τῆς Σιών· πλὴν μετὰ τῶν σὺν σοὶ χορευόντων καὶ συνδειπνούντων καὶ συνδοξολογούντων τὸν λυτρωτὴν [τῶ λυτρωτῆ A 3.] ἅμα καὶ [καὶ συνδ. - καὶ) om. A 5, B 1, 2.] πρὸς τὰς τοῦ πονηροῦ καθ᾽ ἡμῶν ἐπινοίας ἀντιπαράταξαι· πολλοῖς γὰρ ἡμᾶς πολλοῖς [om. A 3.] πολεμεῖ [πολιορκεῖ A 5, B 1, 2.] σκανδάλοις· πρὸς δὲ τὴν τῶν τοιούτων ἐνεργημάτων καθαίρεσιν καιρὸς ὑμᾶς καλεῖ· πάντες μετ᾽ ἀλλήλων οἱ ἅγιοι κοινὴν ἀριστείαν ἐνδείξασθε, πάντες μετ᾽ ἀλλήλων συμπροθυμεῖτε [συμπροθυμήτηται A 3.] καταβαλεῖν ἅπαν ὕψωμα ἐπαιρόμενον εἰς ἀσέβειαν [(πρὸς δὲ - ἀσέβειαν) om. A 5, B 1, 2.] , πάντες ἄϋπνον ἐφ᾽ ἡμῖν συνεισενέγκασθε [συνεισενέγκας B 2.] φυλακήν, ἕως οὗ βασιλεὺς ἐν ἀνακλίσει [ἀνακλείσει A 1, 3.] αὐτοῦ, καθάπου φησὶν τὸ διὰ Σολομῶντος ᾄσμα τοῦ πνεύματος· νῦν γὰρ [om. A 3.] ἐν ἀνακλίσει αὐτοῦ ἡμέτερος βασιλεύς, νῦν καθεύδει, νῦν ἠρεμεῖ Χριστὸς μακροθυμῶν, ἵνα [καὶ add. A 3.] ἡμᾶς ἀνακαλέσηται εἰς μετάνοιαν [(ἕως οὗ - μετάνοιαν) om. A 5, B 1, 2.] . [2 Cor. 10, 5, Cantic. 1, 12.]

[29] [de precatio.] Ἀλλ᾽ [om. A 5, B 1, 2.] ὑμεῖς οἱ [τοῦ add. A 5, B 1, 2.] Χριστοῦ δορυφόροι καὶ πρόμαχοι [σύμμαχοι A 5, B 1, 2.] πρὸς τὰς ἐπαλλήλους [om. A 5, B 1, 2.] ἡμῖν τῶν σκανδάλων [τ. σ. ἡμῖν A 5, B 1, 2.] ἐπαγωγὰς τὰς ἑαυτῶν ἀντιστήσατε [ἀντιτάσσεται A 3.] παρεμβολάς, μέχρι [μέχρις ἂν A 3.] καὶ τῆς τοῦ Δαυῒδ αὐτὸς βασιλεὺς ἐπακούσει δεήσεως πρὸς αὐτὸν ἐν ψαλμοῖς βοώσης [(μέχρι - βοώσης) λέγετε καὶ νῦν τῶ βασιλεῖ A 5, B 1, 2.] · Ἐξεγέρθητι [ἐξηγέρθητι A 5, B 1, 2.] , ἵνα τί ὑπνοῖς, Κύριε; Ἀνάστηθι καὶ μὴ ἀπώσῃ εἰς τέλος· ἵνα τί τὸ πρόσωπόν σου ἀποστρέφεις; ἐπιλανθάνῃ τῆς πτωχείας ἡμῶν καὶ τῆς θλίψεως ἡμῶν; ὅτι ἐταπεινώθη εἰς χοῦν ψυχὴ ἡμῶν, ἐκολλήθη εἰς γῆν γαστὴρ ἡμῶν [(ἐκολλ. - ἡμῶν) om. A 3.] ; ἀνάστα, Κύριε, βοήθησον ἡμῖν καὶ λύτρωσαι ἡμᾶς ἕνεκεν τοῦ ὀνόματός σου. [Psalm. 43, 24 – 27.] Ταῦτα γὰρ πάντα καὶ ὑπὲρ τῶν παρ᾽ ἡμῖν ὁρωμένων νῦν [om. A 3.] ἔοικε προμελῳδεῖν πάλαι τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον τὸ [τῶν A 1; (ἁγ. τ.) om. A 3.] ἐν Δαυΐδ· ταῦτα καὶ ὑπὲρ ἡμῶν θεῖος μελοποιὸς ἔοικε πάλαι πρεσβεύεσθαι [(ἵνα τί - πρεσβεύεσθαι) ταῦτα γὰρ θεῖος μελοποιὸς Δαυῒδ ὑπὲρ ἡμῶν πάλιν ἐπρέσβευεν A 5, B 1, 2.] · παρ᾽ ἐμοῦ δέ σοι καιρὸς [καὶ ἕτερος B 1, 2.] καὶ [om. A 5.] ἑτέραν [στερὰν B 2.] προσενεχθῆναι [(ταῦτα καὶ - προσ.) νῦν δὲ καιρὸς παρ᾽ ἐμοὶ καὶ ἑτέραν προσ. σοι A 3.] παράκλησιν [ὑποτίθεται add. B 1, 2.] , ταῖς κατὰ Θεὸν ἀριστείαις ἀνδραγαθῶν ἀεὶ· μᾶλλον δὲ παρ᾽ ἐμοῦ σοι προσενεχθῆναι καιρὸς τὴν αὐτὴν καὶ παράκλησιν καὶ ἀπαίτησιν [ἀπάντησιν B 2.] · ὅπερ γὰρ οἱ πρὸς τὴν [σὴν add. A 5.] εὐφημίαν με ταύτην προάγοντες [προσάγοντες B 1; οἱ προσάγοντες B 2; προαγαγόντες A 5.] ὑπέσχοντο, τοῦτό μοι τὸ [τοῦτο A 5, B 1, 2.] λοιπὸν [(μ. τ. λ.) μισθὸν B 1.] ἀπόδος, τὴν ἐν τοῖς λόγοις χάριν, τῆς διανοίας τὸν φωτισμόν, τὴν [bis scriptum B 2.] ἐκ τῆς γνώσεως δωρεάν [τὸν τῆς συνέσεως θησαυρὸν add. A 3.] , τὴν παρρησίαν τὴν ἐπὶ [ἐκ A 5, B 2.] τοῦ κηρύγματος· πάντα γὰρ ἐνεργεῖν δύνασθαι [δύναται A 5; (πάντα - δύν.) om. A 3.] , πάντα δωρεῖσθαι [δωρεῖσθε B 1.] Θεὸς [Χριστὸς A 3, 5, B 1, 2.] ὑμῖν τοῖς ἁγίοις ἀπέδωκεν [om. A 3.] , ὡς αὐτὸς ἐν πᾶσι τοῖς ἁγίοις [(ἀπέδ. - ἁγίοις) om. B 1.] δοξαζόμενος, ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ τῷ κυρίῳ, ᾧ [ἐνδοξαζόμενος αὐτῶ A 3, 5, B 1, 2.] δόξα καὶ τὸ κράτος [(κ. τ. κρ.) om. A 5, B 2; σὺν τῶ ἀνάρχω πατρὶ καὶ τῶ παναγίω πνεύματι νῦν καὶ ἀεὶ καὶ add. A 3.] εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων· ἀμήν.

α᾽. Θαῦμα περὶ τοῦ ἀνθρώπου, ὃς [ὃν M 1.] ἐμισθώσατο τὴν ἑαυτοῦ ὄνον καὶ δέδωκεν τὸν ἑαυτοῦ υἱὸν πρὸς ὑπουργίαν τοῦ μεταστρέψαι τὴν ὄνον [θαῦμα τοῦ ἁγίου μεγαλομάρτυρος Θεοδώρου M 2.] .

Ἀνήρ τις [ἦν τις ἀνὴρ M 2.] πίστιν πολλὴν ἔχων εἰς τὸν ἅγιον μάρτυρα [μεγαλομάρτυρα M 2.] Θεόδωρον καὶ αὐτὸν προστάτην καὶ φροντιστὴν ἑαυτῷ ἐν πᾶσιν ἐπιγραφόμενος, τὴν μνήμην [παρὰ πᾶσιν ἐπιφαιρώμενος καὶ τὰς μνείας M 2.] αὐτοῦ καθ᾽ ἕκαστον ἔτος ἑορτάζων οὐ διέλειπεν [ἐπιτελῶν M 2.] . οὗτος εἶχεν τέκνον μειράκιον, ἐκέκτητο δὲ καὶ ὄνον πρὸς ὑπηρεσίαν [εἰς τὰς χρείας M 2.] τοῦ οἴκου αὐτοῦ. Ἦλθεν οὖν τις [αὐτῶ add. M 2.] αἰτούμενος αὐτὸν ἐπὶ μισθῷ δοθῆναι αὐτῷ τὴν [δ. αὐτῶ ἐπιμισθὸν τὸν M 2.] ὄνον· ἀπῄει δὲ καὶ τὸ παιδάριον μετ᾽ αὐτοῦ [(π. μ. α.) παιδίον M 2.] ὡς εἰς μακράν τινα ὁδοιπορίαν, ὑποσχόμενον [ὑποσχόμενος M 2.] διὰ τάχους σὺν ἀμφοτέροις ἐπανελθεῖν [(σ. α. ε.) ὑποστρέψαι M 2.] . καὶ ποιήσας αὐτό, ἐν τούτῳ ἀπήρξατο [(καὶ π.-ἀπήρξατο) αὐτὸς δὲ ἐξελθὼν ἤρχετο M 2.] τῆς ὁδοῦ· καὶ ἤρχετο μὲν ἀπὸ [ἐξ M 2.] ἔθνους εἰς ἔθνος, ἕως [ὡς M 2.] ἔφθασεν εἰς τὸ γένος τῶν Ἰσμαηλιτῶν· κἀκεῖ διαπράσας [πιπράσας M 2.] τὸ μειράκιον, οὕτως [καὶ οὗτος M 2.] ἐπὶ γῆς ἄλλης μεθίσταται. Θρηνοῦντος οὖν τοῦ [τὸ M 1.] ἀνδρὸς τὴν ὑστέρησιν τοῦ τέκνου, ἔφθασεν [γὰρ add. M 2.] μνήμη τοῦ μάρτυρος· καὶ τὸ σύνολον [(τ. σ.) τί ποτε M 2.] πρὸς τὴν μνήμην τοῦ ἁγίου οὐκ ἐνενοήσατο [οὐ προσενοήσατο M 2.] . Ἐπιφαίνεται οὖν αὐτῷ μάρτυς ὡς [om. M 2.] ἐγκαλῶν περὶ τούτου. δὲ ἀντέλεγεν και ἀντεγκαλεῖ αὐτῷ [ἀντεφιλονείκει αὐτὸν M 2.] λέγων, ὡς ἄρα μάτην ἔχων τὴν παρ᾽ αὐτοῦ [ἔχειν διαἰσχυριζῶμην τὴν παρὰ σου M 2.] προστασίαν· τοῦτο δὲ οὐ μόνον ἅπαξ ἀλλὰ καὶ δὶς ἐποίησεν. δὲ ἀγοράσας τὸ παιδίον μετὰ τῶν ποιμένων αὐτοῦ ἔμιξεν [( δὲ - ἔμιξεν) τὸ οὖν παιδίον ἀγωράσας μετὰ τῶν αὐτοῦ ποιμένων συνέσμιξεν M 2.] . καὶ σὺν ἐκείνοις [αὐτοῖς M 2.] ἤρξατο [ἐξήρχετο M 2.] βόσκειν ἐπὶ [κατὰ M 2.] τὴν ἔρημον. Συνέβη οὖν τὸν παῖδα χωρισθῆναι ἐκ τῶν μετ᾽ αὐτοῦ [(παῖδα -αὐτοῦ) αὐτὸν παῖδα χωρισθῆναι M 2.] καὶ μονωθῆναι. Καὶ ἐπιστὰς αὐτῷ μάρτυς φαίνεται αὐτῷ, ὡς [(αὐτῷ ὡς) ὡς τις M 2.] στρατιώτης ἵππους δύο ἔχων μεθ᾽ ἑαυτοῦ· καὶ εἰς μὲν τὸν ἕνα ἐκαθέζετο αὐτός [om. M 2.] , τὸν δὲ ἕτερον παρέσυρεν· καὶ ἠρώτησεν [ἐπηρώτισεν M 2.] αὐτόν, πόθεν ἐστὶν καὶ ἐκ [πόθεν καὶ M 2.] ποίας γῆς ὑπάρχει [ὑπάρχης M 2.] . Τοῦ δὲ ἐξηγησαμένου τὰ συμβάντα αὐτῷ [om. M 2.] , προτρέπεται αὐτῷ φανεὶς αὐτῷ στρατιώτης, ὃς ἦν ἅγιος μάρτυς Θεόδωρος, ἐπανελθεῖν πρὸς τοὺς ἰδίους αὐτοῦ [ιστρατ. ἅγιος ἐπανελθεῖν μετ᾽ αὐτὸν M 2.] , παρέχων αὐτῷ καὶ ὃν ἐπεφέρετο [ἐπιφέρετο M 2.] ἵππον· καὶ ἀναλαβὼν αὐτὸν ταῖς ἰδίαις χερσὶν ἐκάθισεν αὐτὸν ἐπὶ τοῦ ἵππου [(καὶ ἀν-ἵππον) om. M 2.] . ἐν δὲ τῷ ὁδοιπορεῖν [ὁδοπορεῖν M 1.] αὐτοὺς ἡνίκα τροφῆς ἔχρῃζεν τὸ μειράκιον, τὴν πήραν μάρτυς ἀποκαλύψας ἣν ἐπεφέρετο [ἐπιφέρετο M 1; ἀποκαλύπτον ἤφερεν M 2.] , ἐξ ἐκείνης ἐχορήγει αὐτῷ τὴν τροφήν, οὗτινος [ita M 1; τὴν βρῶσιν εἴτινος M 2.] τὴν φύσιν παῖς οὐκ ἐγίνωσκεν· καὶ ἐκ ταύτης τῆς τροφῆς μεγάλως ἐνεδυναμοῦτο [(καὶ-ἐνεδυναμοῦτο) παρ᾽ αὐτῆς δὲ μᾶλλον ἐνεδυναμοῦντο M 2.] . καὶ δι᾽ ὀλίγων ἡμερῶν εἰς τὸν τοῦ παιδὸς οἶκον [om. M 1.] ἔφθασαν. Μηνυθέντος δὲ τοῦ πατρὸς [μηνίσαντος δὲ τούτου τῶ πατρὶ M 2.] τοῦ παιδός, ὑπεδέξατο αὐτοῦ [om. M 2.] τὸν υἱὸν καὶ τὸν κλαυθμὸν εἰς χαρὰν μετέβαλεν [κατέβαλλεν M 2.] . καὶ ἐν τῷ παρασκευάζεσθαι αὐτὸν πρὸς τὴν τοῦ ἐπιστάντος εὐεργέτου [τοῦ M 1.] ἀνδρὸς ὑποδοχήν, εὐθέως [ἐκεῖνος add. M 2.] ἀφανὴς ἐγένετο. Ἀναλογισάμενος οὖν ἀνήρ τίνος τοῦτο τὸ ἔργον [τὸ ἔργ. τοῦτο γέγωνεν M 2.] , εὐθέως τὸν ναὸν αὐτοῦ [τοῦ ἁγίου M 2.] κατέλαβεν, εὐχαριστῶν αὐτῷ [αὐτὸν M 2.] καὶ ἀνακηρύττων τὴν φιλανθρωπίαν τοῦ ἁγίου καὶ ἐνδοξόυ μεγαλομάρτυρος Θεοδώρου [(τὴν-Θεοδώρου) τὸ θαῦμα καὶ τὴν ἐνέργειαν M 2.] .

β᾽. Περὶ τῆς ὄρνης τῆς χήρας [θαῦμα δεύτερον M 2.]

Γυνὴ δέ τις πενιχρὰ εὐχαριστοῦσα τῷ ἁγίῳ, ὄρνιν ἐζωοτρόφει [ἐζωότρεφεν M 2.] εἰς τὴν αὐτοῦ ἀφιέρωσιν, προσκομίσαι αὐτὴν βουλομένη [ἀφιαἰρῶσαι προσφοράν M 2.] . Στρατιώτης δέ τις βίᾳ τὴν ὄρνιν ἀφαρπάσας ἀπέτρεχεν [ἁρπάσας ἀνέφερεν M 2.] . δὲ γυνὴ ἐπιτρέχουσα [δραμοῦσα M 2.] διεμαρτύρατο τοῦ ἁγίου εἶναι τὴν ὄρνιν, ἐκεῖνος δὲ τοῦ τρέχειν [(τ. τ.) πρὸς τὸ οὖς M 2.] οὐκ ἐνέδωκεν, ἀλλὰ καὶ σφάζει αὐτὴν καὶ κατεσθίει καταπεφρονηκὼς τοῦ μάρτυρος [ἀλλὰ σφάξας αὐτὴν εἴσθυεν περιφρονήσας τὸν μάρτυρα M 2.] . καταλαμβάνει δὲ αὐτὸν ἔτι τῆς βρώσεως οὔσης ἐν τῷ στόματι αὐτοῦ [(ἔτι - αὐτοῦ) μετὰ τῆς βρώσεως ἠδώνι M 2.] τῆς καταδίκης θρῆνος· τὸν [om. M 2.] ἵππον γάρ, ὅν [αὐτὸς add. M 2.] ἐκέκτητο πρὸς τὰς πολεμικὰς αὐτοῦ χρείας [αὐτῶ χρείας ἁρμωδιώτατον M 2.] , ἐξαίφνης βλέπει νεκρόν. Ἐπεγνωκότος [ἐπιγνωκότος M 2.] οὖν κατὰ [(ο. κ.) δὲ ὅτι καὶ M 2.] ἀγανάκτησιν τοῦ μάρτυρος τοῦτο συμβαίνειν [ἣν τούτω συμβῆναι M 2.] αὐτῷ, λαμβάνει [λαβών M 2.] δύο ὄρνεις καὶ τὴν στρῶσιν τοῦ ἑαυτοῦ ΐππου καὶ [om. M 2.] ἦλθεν εἰς τὸν οἶκον τοῦ ἁγίου, ἐξομολογούμενος καὶ ἱκετεύων [μετανοῶν καὶ M 2.] μετὰ δακρύων τὸν ἅγιον καὶ [(τ. ἅ. κ.) ἱκέτευεν M 2.] λέγων· &ldquogr;Μίαν ὄρνιν ἥρπασα, ἅγιε [ἅγιε τοῦ Θεοῦ μίαν ἥρπασα ὄρνην M 2.] . ἰδοὺ λάβε δύο καὶ ἀπόδος μοι τὸν ἵππον μου.&rdquogr; Πρὸ [πρὸς M 2.] δὲ τοῦ παραγενέσθαι αὐτὸν [om. M 2.] ἐν τῷ ναῷ συνέβη τινὰ προσαγαγεῖν ἵππον τῷ μάρτυρι· καὶ προεφανέρωσεν ἅγιος τῷ οἰκονόμῳ καὶ τῷ [supra lin. M 1; om. M 2.] προσμοναρίῳ [αὐτοῦ add. M 2.] περὶ τοῦ στρατιώτου ὅτι· &ldquogr;Μέλει ἔρχεσθαί τις [μέλλειν εἰσέρχεται ἀνὴρ M 2.] τοιόνδε σχῆμα ἔχων [καὶ add. M 2.] . λαβὼν παρ᾽ αὐτοῦ τὴν ὄρνιν ἀνταπόδος τὸν προσενεχθέντα μοι ἵππον.&rdquogr; 〈Ὅπερ καὶ ἐποίησεν καὶ ἀπῆλθεν ἄνθρωπος ἀπολαβὼν τον ἵππον [(ὅπερ - ἵππον) M 2; om. M 1.] ἀπευχαριστῶν [εὐχαριστῶν M 2.] τῷ Θεῷ καὶ τῷ ἁγίῳ μάρτυρι Θεοδώρῳ [Θεοδώρου M 1; αὐτοῦ M 2.] .

γ᾽. Περὶ τοῦ δίσκου τοῦ κλαπέντος [(τ. δ. τ. κλ.) om. M 2.] τοῦ [τὸ M 1.] ἀργυροπράτου.

Ἦν τις ἀργυροπράτης ἔχων τινὰ μίσθιον· ὑπῆρχει δὲ αὐτοῖς ἀργυρὸς δίσκος [ἀργυρωδίσκος M 2.] πολύτιμος· τὶς οὖν συχνάζων αὐτοῖς καὶ [om. M 2.] ἐπιτηρήσας καιρὸν [om. M 2.] καὶ λαθὼν ἔκλεψεν τὸν [τιοὖτον add. M 2.] δίσκον· καὶ ἤρξατο ἀργυροπράτης ἐξ ὑπονοίας [ὑπορίας M 2.] τὸν ἑαυτοῦ μίσθιον κατηγορεῖν, ὅτι [κατ. τῶ μισθίω αὐτοῦ ὡς M 2.] αὐτός ἐστιν τοῦτον [τοῦτω M 2.] κλέψας. Ἀπαιτούμενος οὖν τοιοῦτος [ὀτι οὖτος M 2.] μίσθιος, ὅπερ οὐκ εἶχεν μετὰ πολλὴν ἔρευναν καταφεύγει ἐπὶ τὸν μάρτυρα· καὶ παραμένων ἐν τῷ τιμίῳ [εὐκτηρίω M 2.] αὐτοῦ ναῷ παρεκάλει αὐτὸν [αὐτῶ M 2.] νυκτὸς καὶ ἡμέρας, ἀποδυρόμενος [καὶ ἀποδύρετω M 2.] τὴν συμφοράν· καὶ ἱκέτευεν αὐτὸν τοῦ φανερὸν [φανερῶ M 1.] ποιῆσαι τὸν τοῦτον κλέψαντα [(αὐτὸν - κλέψαντα) τοῦτω φανερὸν ποιἤσε M 2.] . δὲ μάρτυς τοῦ Χριστοῦ [(τ. Χ.) τοῦτω M 2.] ἐπικαμφθεὶς ταῖς δεήσεσιν αὐτοῦ [(τ. δ. α.) om. M 2.] , καταμηνύει τὸν τὴν κλοπὴν ἐργασάμενον καί φησιν πρὸς αὐτόν· &ldquogr;Ὄρθρου [(π. α. ὄ.) ὄρθω M 2.] ἀναστὰς πρόσελθε [ἔξελθε M 2.] ἔξω τοῦ ναοῦ καὶ τὸν πρῶτον ὑπαντῶντά [ὑπαντοῦν M 1; ὑπαντοῦντα M 2.] σοι κράτησον ἀσφαλῶς, καὶ παρ᾽ αὐτοῦ ὅπερ ζητεῖς [ἐπιζητεῖς M 2.] εὑρήσεις· ἀλλὰ λαβὼν τὸ κλαπὲν παρ᾽ αὐτοῦ [καὶ τὸ κλαπὲν παρ᾽ αὐτοῦ M 2.] ἀπόλυσον αὐτὸν ἀνεύθυνον.&rdquogr; Παρασκευάζει δὲ ἅγιος κἀκεῖνον τὸν κλέψαντα κατὰ τὴν αὐτὴν ὥραν ἐν ταῖς ἀγκάλαις αὐτοῦ τὸν τοιοῦτον δίσκον ἐπὶ διάπρασιν διὰ τὸ ἡμέρας παρελθεῖν λοιπὸν καὶ καταπαυθῆναι τὴν αὐτοῦ ζήτησιν [(τὴν αὐτὴν - ζήτησιν) τὸν αὐτὸν καιρὸν ἐπάρε τὸν τιοὖτον δίσκον ἐν ταῖς ἀγκάλαις αὐτοῦ εἰς διάπρασιν διὰ τῆς ἡμέρας αὐτὸν ἀπελθεῖν καὶ καταπαυθῆναι τὴν ἑαυτοῦ ἐκσεζήτεισιν M 2.] . εὑρέθη ὁμοῦ [οὖν M 2.] συναντούμενος τῷ συκοφαντουμένῳ μισθίῳ· καὶ δὴ ἐκείνου κρατήσαντος αὐτόν, κλέψας ἀπεκρίθη πρὸς αὐτὸν λέγων [δι ἐκείνου κρατήσας αὐτὸν κλέπτης ἀπεκρίνατω M 2.] . “Ἀδελφέ [εἶδέ M 2.] , ὃν ζητεῖς [ἐζήτης M 2.] δίσκον τοῦτον ἐγὼ προσφέρω. Λαβὼν οὖν αὐτὸν [(τοῦτον - αὐτὸν) ἰδοὺ προσεφέρω καὶ τοῦτον λαβον M 2.] ἀρκέσθητι καὶ μηδέν με παραβλάψῃς [παραβλέψης M 1.] .” ὅπερ καὶ ἐποίησεν [πεποίηκεν M 2.] κατὰ τὴν παραγγελίαν τοῦ ἁγίου [om. M 2.] μάρτυρος Θεοδώρου [om. M 2.] .

δ᾽. Περὶ τοῦ κλέψαντος τὸ πολυκάνδηλον τῇ προνοίᾳ τοῦ ἁγίου [charta cod. M 2 hoc loco lacera est, ideo paucas tantum et selectas ex eo lectiones afferimus.] .

Ἕτερός τις ἀνὴρ [om. M 2.] ἐν πολλῇ πτωχείᾳ περιπεσὼν καὶ δανείσμασιν ὑποκείμενος καὶ ἐκ τὼν ἑαυτοῦ δανειστῶν ἀπαραίτητον ὑπομένων [ὑπομένην M 1.] ἀπαίτησιν κατέφυγεν εἰς τὸν ναὸν τοῦ ἁγίου μάρτυρος θεοδώρου [εἰς τὸν ἅγιον μάρτυρα M 2.] καὶ παρακαλεῖ αὐτὸν λέγων · &ldquogr;Μάρτυς τοῦ Χριστοῦ Θεόδωρε, ἄνες μοι ἵνα ἓν [ἐκ M.] τῶν κρεμαμένων ἐν τῷ ναῷ σου πολυκανδήλων κλέψω καὶ λάθω καὶ τὴν αὐτοῦ τιμὴν εἰς ἐμπορείαν ποιήσασθαι [πορείαν π. M 1; πορίαν ἐμποιήσασθαι M 2.] · δι᾽ οὗ ὀφείλω καὶ τοῖς δανεισταῖς ἀποδοῦναι τὸ χρέος καὶ τῆν ἑαυτοῦ πενίαν παραμυθήσασθαι, ὑπισχνούμενος καὶ τὸ κλαπὲν ἀποδοῦναι εἰς τὸ διπλάσιον.&rdquogr; Καὶ τοῦτο εὐξάμενος τολμήσας ἀπεσύλησεν τὸ πολυκάνδηλον λαθὼν πάντας· καὶ τῇ συνεργείᾳ καὶ ἀντιλήψει τοῦ μάρτυρος ἐν ὀλίγῳ καιρῷ τὰ περὶ τὴν ἐμπορείαν [ἐμπο [… M 2, πορείαν M 1.] αὐτοῦ εὐοδεῖται μεγάλως· καὶ ἀναστρέψας παραγίνεται εἰς τὸν ναὸν τοῦ ἁγίου μάρτυρος, τὴν κλοπὴν πᾶσιν ἐξαγγέλλων καὶ τὴν πρός αὐτὸν γενομένην συμπάθειαν καὶ κατευόδωσιν τοῦ ἁγίου μάρτυρος· ἀπέδωκεν δὲ εὐχαρίστως ἐν τῷ διπλῷ καὶ τὸ πολυκάνδηλον παρ᾽ αὐτοῦ τῷ ἁγίῳ.

ε᾽. Περὶ τῆς μαχαίρας τῆς κεχρυσωμένης τῆς προσελθούσης τοῦ ἁγίου [περὶ τῆς προσενεχθήσης μαχαίρας M 2.]

Μάχαιράν τις περικαλλῆ καὶ χρυσωμένην [περικαλλὴν περικωσμίμένην ἐν χρυσίω M 2.] τῷ ἁγίῳ προσήνεγκεν [προσ τῶ ἁγίω M 2.] καὶ ταύτην ἒνδον [ἔλθων M 2.] τῶν καγκέλλων [κανκέλλων M 1; καγγέλλων M 2 et deinceps.] τῶν λειψάνων ἀνέθετο [ἀντέθετο M 1; ἔσω ἐν τῶ λειψάνω ἀπέθεντω M 2.] . Παῖς δέ τις ταύτην θεωρήσας προσηλωθὲν κακοτρόπῳ βουλῇ [om. M 2.] λαβεῖν ταύτην βουλόμενος καὶ ἐκτείνας τὴν χεῖρα ἐπελάβετο ταύτης· ὡς δὲ ἦλθεν ἐκβάλαι καὶ συστεῖλαι τὴν μάχαιραν, συνεκλείοντο τὰ κάγκελλα εἰς τὰς χεῖρας αὐτοῦ [(ταύτης-αὐτοῦ) καὶ ὡς ἦλθεν ἐμβαλεῖν τὴν χεῖρα αὐτοῦ συνέσφυγγον τὰ κάγγελα καὶ ἀπέσφυγγον τὰ κάγγελα M 2.] καὶ ἀπέσφιγγον αὐτὸν καὶ ἀπεκράτουν. Ἡνίκα δὲ ἀπέλυεν [ἀπέλυσεν M 2.] τὴν μάχαιραν, καὶ τὰ κάγκελλα ἠνοίγοντο [ἀνοίγοντο M 2.] . Παρεκάλει οὖν περὶ τούτου τὸν ἅγιον [τ. ἁ. π. τ. M 2.] , ὥστε λαβεῖν αὐτήν, ταῦτα λέγων· &ldquogr;Ἅγιε τοῦ Θεοῦ, σὺ οὐ χρῄζεις αὐτήν· οὐδὲ γὰρ ὄρνεις ἐσθίεις οὐδ᾽ ἄλλο τι [λαβεῖν ταύτην τιαὐτα λέγων ὅτι τάχα αὐτὸς οὐ χρίζει αὐτοῦ · οὐδὲ γὰρ ὄρις θύεις] .” Καὶ ἡνίκα πάλιν ἤθελεν [ἦλθεν πάλιν M 2.] ἐπᾶραι [τοῦ ἀρε M 2.] αὐτήν [πάλιν add. M 2.] , ὁμοίως ἐκρατεῖτο χεὶρ αὐτοῦ, ἕως οὗ [om. M 2.] ἀπέλυεν αὐτήν· καὶ τότε μὲν οὐ παρεχωρήθη. Μετὰ δὲ ταῦτα [ταῦτα δὲ M 2.] ἐπιφαίνεται ἅγιος τῷ προσμοναρίῳ τοῦ ἁγίου [φαίνεται μάρτυς τῶ ἱερεῖ τοῦ ναοῦ αὐτοῦ M 2.] καὶ τὸν παῖδα κατεμήνυσεν αὐτῷ, λέγων πρὸς αὐτόν· &ldquogr;Προσκαλεσάμενος τὸν παῖδα [(λέγων-παῖδα) καὶ ἐκέλευσεν ὅτι τοῦτον προσκαλεσάμενος M 2.] τὸν πόθον ὃν ἔχει πλήρωσον καὶ δὸς αὐτῷ τὴν [τιαὔτην add. M 2.] μάχαιραν.&rdquogr; Ὅπερ καὶ ἐποίησεν τὴν τοῦ μάρτυρος κέλευσιν ἐκπληρώσας [(ἐποίησεν-ἐκπληρώσας) ἐγένετο M 2.] .

ς᾽. Περὶ τοῦ χρυσίου τὸ δοθὲν εἰς φύλαξιν καὶ ἀρνησαμένου αὐτό [charia codicis M 2 lacera; initio selectas tantum lectiones annotabimus.] .

Τῆς ἐτησίου μνήνης [τελουμένης οὖν τῆς… μνήμηςM 2.] τοῦ μάρτυρος ἐπιτελουμένης, χρυσίον τίς τινι ἐν τῇ πανηγύρει καταπιστεύσας παρέθετο. Ἐκείνου δὲ μεταβληθέντος εἰς ἄρνησιν, τούτῳ τὸ χρυσίον παραθέμενος μετὰ δακρύων πρὸς τὸν μάρτυρα κατέφυγεν. Φαίνεται οὖν ταῦτα κατ᾽ ὄναρ ἅγιος λέγων. &ldquogr;Παῦσαι τὸν ὀδυρμὸν καὶ ἐγώ σοι τὸ ἐπιζητούμενον παρέχω.&rdquogr; Εὐθέως οὖν ἀρνησάμενος ἦλθεν ἐλαυνόμενος τρέχων καὶ μέσον τοῦ ἐκεῖσε ὄντος ναοῦ ὥσπερ ἀπό τινων ὑψούμενος ἐν τῷ ἀέρι [ἐν μέσω τοῦ ἐκεῖσε ἀναριθμίτου λαοῦ ἀπ᾽ αὐτοῦ τοῦ ἀέρος εἰς ὕψος M 2.] ἀπεκρεμάσθη, ὡς ἔκ τινων [τινος M 1.] ἀοράτων μαστίγων ἀναγκαζόμενος· καὶ ὁμολογῶν [ἐξομολ γῶν M 2.] τὴν ἀλήθειαν καὶ λέγων εἶναι ἀκέραιον [(ε. ἀκ.)om. M 2.] τὴν παραθήκην, ἣν ἔθηκάς μοι· καὶ [ἣν-καὶ) ἴναι ἀκέρεον M 2.] πάντας παρεκάλει, ὥστε τῶν βασάνων [δι᾽ αὐτῶν add. M 2.] ἄνεσιν αὐτῷ [om. M 2.] αἰτήσασθαι. Ἀπολαβόντος οὖν τοῦ ἀποστερηθέντος τὸ χρυσίον [χρέος M 2.] , εὐθέως [εὐθὺς M 2.] καὶ τῷ βασανιζομένῳ παῦσις τῶν ἀλγηδόνων ἐγένετο· δὲ λαβὼν τὸ χρυσίον ἐπορεύθη ἐν τῷ αὐτοῦ οἴκῳ αἰνῶν καὶ εὐλογῶν τὸν Θεὸν τὸν μεγαλύναντα τὸν ἑαυτοῦ θεράποντα [( δὲ- θεράποντα) om. M 2.] .

ζ᾽ Περὶ τοῦ στρατιώτου τοῦ ἐλθόντος εἰς προσκύνησιν τοῦ ἁγίου [(ἐλθόντος-ἁγίου) ἀπολέσαντος τὸν ἑαυτοῦ ἵππον M 2.] .

Στρατιώτης τις ἦλθεν ἐφ᾽ ἵππου [ἵππω M 2.] τοῦ εὔξασθαι ἐν τῶ ναῷ [εἰς τὸν ναὸν M 2.] τοῦ [ἁγὶου add. M 2.] μάρτυρος· καὶ μὴ ἔχων τινὰ [τινὰς M 1.] μεθ᾽ ἑαυτοῦ προσέδησεν ἔξω τῆς αὐλῆς τὸν ἑαυτοῦ ἵππον [τὸν ἱ. ἑ. ἔξω τῆς αὐλῆς M 2.] , εἰρηκὼς πρὸς τὸν ἅγιον τοῦ αὐτὸν παραφυλάξαι [διαφυλάξαι αὐτὸν M 2.] καὶ δὴ εἰσελθόντος αὐτοῦ τὴν εὐχὴν ἐκτελέσαι [ἐν τῶ ναῶ τὴν εὐχὴν ἐκπληρῶσαι M 2.] . Παρεγένετό [παραγίνεται δέ M 2.] τις ἕτερος καὶ θεωρήσας τὸν ἵππον δεδεμένον, παρεκάλεσεν τὸν ἅγιον [τοῦ Χριστοῦ add. M 2.] παραχωρῆσαι [αὐτὸν add. M 2.] τοῦ [τοῦ λα αι M 2] ἐπᾶραι τὸν ἵππον αὐτοῦ [om. M 2.] · ὅπερ καὶ ἐποίησεν [πεποίηκεν M 2.] · τοῦ δὲ κυρίου τοῦ ἵππου μετὰ τὸ πληρῶσαι [πληρώσαντος M 2.] τὴν εὐχὴν [καὶ add. M 2.] ἐξελθόντος καὶ μὴ εὑρηκότος τὸν ἑαυτοῦ ἵππον [καὶ τὸν ἵππον μὴ εὑρικότος M 2.] ἤρξατο θλίβεσθαι καὶ ἀποδύρεσθαι καὶ ἐγκαλεῖν περὶ τούτου τῷ μάρτυρι [τὸν μάρτυρα M 2.] , προβαλλόμενος δὲ [καὶ M 2.] τὴν ἑαυτοῦ πενίαν. Ἐπιφαίνεται οὖν ἅγιος τῷ φροντιστῇ [προσμοναρίω M 2.] τοῦ ναοῦ αὐτοῦ καὶ κελεύει δοθῆναι [δεθῆναι M 2.] αὐτῷ τὸν προσενεχθέντα αὐτῷ ἵππον, παραγγείλας αὐτῷ ἵνα τὸν ἵππον [/////////// M 1.] , ὃν ἀπώλεσεν, μηκέτι αὐτὸν ἀπολαμβάνῃ [ἀπολαμβάνειν M 1.] , διότι αὐτὸς καὶ τῷ ἔπάραντι κεχάριστο· ὅπερ καὶ [μηκέτι τὸν ἵππον ὃν ἀπόλεσεν ἐπιζητεῖν ἀλλὰ καὶ εὕρει αὐτὸν μηκέτι αὐτὸν ἀπολαμβάνει διότι αὐτὸς καὶ τὸ ἐπάραντι αὐτῶ κέχρειται δεῖ κ... M 2, cetera desunt.] ἐγένετο τῇ συνεργείᾳ τοῦ ἁγίου μάρτυρος Θεοδώρου.

θ᾽. Περὶ τοῦ ἀνθρώπου τοῦ προσφέροντος βοῦν εἰς θυσίαν [〈[…]〉 ἐνέγγοντος τὸν βοῦν 〈[…]〉 ἁγία M 2, ubi ob chartam laceram nonnulla desunt.]

Ἄνθρωπός τις βοῦν εἰς θυσίαν τῷ μάρτυρι κομίζων, αὐλισθεὶς [αὐλίσθη M 2.] ἔν τινι χωρίῳ [χρόνω τῶ M 2.] κατὰ τὴν ὁδὸν χόρτον ὠνήσασθαι πρὸς τροφὴν ἐδεήθη [ἐπορευ... M 2.] τοῦ θύματος· ἄνευ δὲ πράσεως παρασχών 〈τις [om. M 1, supplevi;ασχὸν τι M 2.] τὸ αἰτηθέν [τῶ αἰτιθέντι M 1; τῶ ἐτιθέν M 2.] , ηὔξατο τῆς θυσίας καὶ αὐτῷ τι μέρος [ηύξατο 〈…〉 τῆς θυσίας τι καὶ αὐτῶ προσγρα 〈φῆναι μ〉 έρος M 2.] ἐλθόντι εἰς τὸν ναὸν μνημονεῦσαι [(ἐλθόντι-μνημονεῦσαι) om. M 2.] . Ἐλθὼν δὲ οὗτος [ἐλθο /////τι δὲ τοῦτο M 1; ἤλθεν τίνην καὶ M 2.] εἰς τὸν ναόν, ἤρξατο διανέμειν τὸ δῶρον [(ἤρξατο-δῶρον) δῶρον ἄγων M 2.] · δὲ ἅγιος καταμηνύει αὐτὸν τῷ προσμοναρίῳ [τὸ προσμονη M 1.] μὴ παρὰ μόνου [(μὴ π. μ.) om. M 2.] δέξασθαι τὴν θυσίαν τοῦ προσφέροντος [φαίρωντος M 2.] · ἔχειν [εἶχε M 1.] γὰρ αὐτὸν καὶ κοινωνόν [〈…〉 ωρὸ M 2.] . Τούτων οὖν ἐξαγγελθέντων [τούτονι ἐξαγγέλλεσθαι τὸν M 1; τούτων οὖν αὐτῶ ἀνα 〈[…]〉 των M 2.] παρὰ τοῦ προσμοναρίου [παρ᾽ αὐτοῦ πρόσμον M 1; (π. τ. π.) om. M 2.] , [ δὲ M 1.] τὴν θυσίαν προσφέρων [(ὁ-προσφέρων) om. M 2.] ἐδυσχέραινεν καὶ [om. M 2.] ἐσχετλίαζεν καὶ οὐκ εἶχεν τί διανοηθῆναι πρὸς τὸ λεγόμενον παράδοξον. Ὡς οὖν πάντα ἐν ἑαυτῷ διερεύνα [ἕως 〈…〉 διέρευνον M 2.] , ἀναμνήσκεται [ἀναμιμνείσκεσθαι M 2.] τοῦ δεδωκότος αὐτῷ τοῦ [om. M 2.] μικροῦ χόρτου τὴν δωρεάν· καὶ οὕτως αὐτὸν προσεκαλέσατο καὶ ἀμφότεροι πρὸς τὸν ναὸν τοῦ μάρτυρος τὴν θυσίαν προσέφερον αἰνοῦντες τὸν Θεὸν τὸν δοξάσαντα τὸν ἑαυτοῦ μάρτυρα Θεόδωρον [(αὐτὸν-Θεόδωρον) τὸ μὲν πρὸσἐκαλέσατω εὐμενός δὲ τὴν προσφορὰν ἀμφοτέρων ἐδέχετο M 2.] .

ι᾽. Περὶ τῆς δωρεᾶς τῆς δοθείσης καὶ χάριτος καὶ ἐνεργείας τῷ μάρτυρι [περὶ τοῦ μέχρι τοῦ νῦν προσευχομένου M 2.]

Ἀκούσατε, ἀδελφοί [om. M 2.] , τὸ διαφανὲς καὶ κάλλιστον τὸ δωρηθὲν δώρημα [(καὶ-δώρημα) τὰ δωριθέντα M 2.] , ὑπὲρ τοὺς ἄλλους τῷ μάρτυρι παρὰ τῆς ἐνεργούσης ἐν [συνεργούσης M 2.] αὐτῷ θείας [om. M 2.] δυνάμεως. Οὗτος [ὡς M 2.] γὰρ [καὶ add. M 2.] τὴν δρεπάνην τὴν κατὰ τῶν κλεπτῶν ἐκ [καὶ M 2.] Ζαχαρίου τοῦ θεοφόρου [Θεοδωρου M 1.] παραλαβὼν τὴν αὐτὴν [τὴν δεαιτὴν καὶ M 2.] κατὰ τῶν οἰκετῶν τῶν [om. M 2.] ἀποδιδρασκόντων ἐγχειρισθείς, οὕτως πανταχοῦ τῶν μὲν ἐλέγχει τὰ κακουργήματα, τῶν δὲ συνδεσμεῖ [συνδυμεῖν M 2.] τοὺς πόδας, καὶ ἐν οἷῳ δ᾽ ἄν τις προσδράμῃ ἐν τῷ αὐτοῦ ναῷ ἐπιζητῶν μήνυσιν σκύλων οἰκετῶν [καὶ ἐν ἱόν τις τὸ αὐτῶ ναῶ ἐμεινήσει σκήλων ἐπιητῶν οἰκετῶν M 2 qui hic abrumpitur.] δρασμὸν ἐπισχεθῆναι [ἐπεσχεθῆναι M 1.] δεόμενος, ἀρκεῖ πρὸς τοῦτο [τούτων M 1.] ἑκάτερον σφραγίδα μικρὰν λαβεῖν [ἑκατέρων M 1.] , καὶ εἰς τὸν ἑαυτοῦ οἶκον ταύτην ἐνθησαυρίσασθαι· καὶ δι᾽ ἐκείνης μὲν ὑποχειρίους ποιήσεται [ποιήσηται M 1.] τοὺς συλήσαντας, δὲ ὡσαύτως τοὺς ἀποδράσαντας ἔχει. Ὡς ὁρᾶτε, καὶ τῶν εἰρημένων ἕκαστον τὴν παραδοξοποιΐαν τῆς [legendum videtur οὐ τῆς M 1.] τυχούσης ἀποδείξεως ἔχει, ὅτι αὐτῷ Χριστῷ τῷ Θεῷ ἡμῶν πρέπει τιμὴ καὶ προσκύνησις νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων· ἀμήν.

η᾽. Περὶ τοῦ ἐμπρησμοῦ τοῦ γεναμένου ἐν τῇ θεοφυλάκτῳ βασιλευούσῃ [βασιλευώση M 1.] πόλει [(θ. β. π.) Κωνσταντινουπόλει M 2.] .

Ἐν τῇ θεοφυλάκτῳ καὶ βασιλευομένῃ πόλει [Κωνσταντινουπόλει M 2, ob chartam laceram nonnulla desunt.] διά τινα πάντως παιδείαν συνέβη γενέσθαι ἐμπρησμὸν μέγα [ita M 1.] καὶ φοβερόν, καὶ πλεῖσται οἰκίαι μετὰ τῶν οἰκούντων κατεφλέχθησαν. Ἦν δὲ ἐν αὐτῇ εὐκτήριον [οἰκητήριον M 1; (κατεφλ.-εὐκτ.) φλεχθῆναι εὐκτήριος δὲ ἦν […] τοις οἶκος M 2.] τοῦ ἁγίου μάρτυρος Θεοδώρου καὶ ἐγγὺς αὐτοῦ οἰκία μεγάλη, διαφέρουσα Σταυράκιόν [ita M 1; Σπαρακίω M 2; lege Σφωράκιον. Cf. Synax. Eccl. CP. p. 71.] τινα πατρικίων ἀξίᾳ τετιμημένον καὶ πατὴρ βασιλέων ὀνομαζόμενον, ἄνδρα πιστὸν καὶ θεοσεβῆ πάσῃ εὐσεβείᾳ καὶ ἀρετῇ κεκοσμημένον· ἔμελλεν καὶ οἰκία αὐτοῦ συλλαμβάνεσθαι· ποταμοῦ γὰρ δίκην ἔνθεν καὶ ἔνθεν φλὸξ [om. M 1.] περιεκύκλου [περιεκήκλουν M 1.] αὐτὴν καὶ εἰς ὕψος μέγιστον [(τινα - μέγιστον) τινι τῶν πατρικίων τετιμημένω ἀξία πιστῶ καὶ θεοφιλεῖ πάση ἀρετῆ καὶ εὐσεβία κεκωσμιμένω· ἐν τῶ τιοὖτω οὖν ἐμπρισμω ἤμελλεν καὶ οἱ αὐτοῦ οἰκία συλλαμβάνεσθαι ποταμοῦ γ. δ. ἔ. καὶ ἔ. φλὸξ περιεκύκλου αὐτῆ καὶ εἰς ὕψος μέγα M 2.] διεγείρετο. δὲ εἰρημένος πιστὸς ἀνὴρ ἔστη ἐν μέσῳ τῆς περιλιμναζούσης φλογὸς καὶ τὰς χεῖρας ἐκτείνας εἰς τὸν οὐρανὸν τὸν ἅγιον μάρτυρα [μεγαλομάρτυρα Θεόδωρον M 2.] ἐπικαλεῖτο γενέσθαι αὐτῷ [αὐτὸν M 2.] ὑπέρμαχον καὶ ἀντιλαβέσθαι αὐτοῦ [αὐτὸν M 2.] , καὶ πρεσβεῦσαι πρὸς [ὑπὲρ αὐτοῦ M 2.] τὸν φιλάνθρωπον Θεὸν τοῦ [ἡμῶν καὶ M 2.] λυτρωθῆναι αὐτοῦ τὴν [τὴν αὐτοῦ M 2.] οἰκίαν τοῦ τοιούτου κινδύνου. Εὐθέως δὲ ὁράθη ἔνδοξος [κινδύνου τούτου καὶ εὐθὺς ὁράτε ἅγιος M 2.] μάρτυς ἄνω καὶ κάτω περιτρέχων καὶ εἰς ἄλλον ἀπ᾽ ἄλλου τόπου μεταβαίνων [ἐξάλλον ἀπάλλων τόπον περισπεύδων M 2.] καὶ τὸ πῦρ ὑποχωροῦν [ὑποχοροῦντα M 1; ὑποχωροῦντι M 2.] καὶ αὐτομάτως σβεννύμενον [σβενήμενον M 2; σβέννων M 1.] · καὶ τὰ μὲν πέριξ [πτέρυξ M 2.] πάντα κατεφλέχθη, σὺν [κατεφλέχθησαν καὶ M 2.] αὐτῷ δὲ τὸ τοῦ ἁγίου εὐκτήριον· 〈μόνον δὲ οἶκος τοῦ πιστοτάτου ἀνδρὸς [(μόνον - ἀνδρὸς) om. M 1.] καθάπερ ἦν σῶος [σῶον M 1.] οὕτως καὶ ἀβλαβὴς διέμεινεν [(καθάπερ - διέμεινεν) διεφυλάχθη M 2.] . οὖν θεοφιλὴς οὗτος Σταυράκιος [Σπαράκιος M 2.] ὑπὲρ τῆς τοσαύτης αὐτῷ γενομένης [ὑπὸ τῆς τοσούτης γεναμένης M 2.] παρὰ Θεοῦ [Θεῶ M 2.] διὰ τοῦ μάρτυρος εὐεργεσίας ναὸν ἕτερον τοῦ ἁγίου ἐν τῷ ἰδίῳ οἴκῳ [(ἕτερον - οἴκῳ) μέγα M 2.] κατεσκεύασεν πάσῃ εὐπρεπείᾳ κεκοσμημένον [πάσης εὐπρεπίας πεπληρωμένον M 2.] , καὶ τῷ ἁγίῳ μάρτυρι [Θεοδώρω add. M 2.] εὐχαρίστως [εὐχαριστείας M 1.] προσήγαγεν, τὸν [om. M 2.] μέχρι τῆς σήμερον παρὰ πάντων σεβαζόμενον [σεβόμενον M 2.] καὶ ἰάσεων μεγάλων ἐν αὐτῷ ἐπιτελουμένων εἰς δόξαν τοῦ κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ καὶ εἰς τιμὴν τοῦ ἁγίου καὶ ἐνδόξου μάρτυρος Θεοδώρου [(ἰάσεων - Θεοδώρου) 〈Σπαρα〉κίου ὀνομαζόμενον πρέπει 〈lacuna〉 α εἰς τοῦς αἰῶνας ἀμήν M 2.] .

VIII. MIRACULUM S. THEODORI A. CONSTANTINO ACROPOLITA

Theodorus martyr Euchaïtis (S.)

A. CONSTANTINO

E codicibus Ambrosiano H. 81 Sup. (= 1) et Vaticano 1147 (= 2). Cf. Comm. praev. num. 31.

Ἀνάμνησις τοῦ τελεσθέντος [θαύματος add. 2.] ἐν ταύτῃ τῇ [λαμπρᾶ καὶ add. 2.] βασιλίδι τῶν πόλεων θαύματος [om. 2.] παρὰ τοῦ περιβοήτου [ἐνδόξου θαυματουργοῦ2.] μάρτυρος [om. 2.] Θεοδώρου [Dum haec prelo iam submissa emendamus, inopinato affertur a multo tempore frustra requisitum Θαῦμα θαυμασιώτατον τοῦ αὐτοῦ ἁγίου Θεοδώρου e codice Hierosolymitano Sabaïtico 80, saec. XIII exarato, fol. 93 – 96, quod inc. Πάντες μὲν οἱ ἅγιοι μάρτυρες· τοῦ Χριστοῦ. Cf. Papadopoulos-Kerameus, Ἱεροσολυμιτικὴ βιβλιοθήκη, t. II, p. 147. Miraculo a Constantino Acropolita narrato perquam simile est, poteritque integrum Analectis Bollandianis inseri, ubi de utriusque scripti cognatione aptior erit disserendi locus. Interim ex anonyma narratione brevia excerpta proferemus.] τοῦ Τήρωνος [συγγραφέντος παρὰ τοῦ πανσόφου καὶ νέου μεταφραστοῦ Κωνσταντίνου τοῦ Ἀκροπολιανοῦς add. 2.]

[1] [Exordium.] Σὺ μέν, ἀγαθὲ τοῦ ὑπεραγάθου δοῦλε Θεοῦ καὶ τῷ ὄντι πιστὲ θεράπον Χριστοῦ, τὴν ἐμὴν καταμαθὼν πρόθεσιν καὶ ταύτην [ταύτης 1.] ἴσως ἀποδεξάμενος, ἐπαίρων οὐκ ἀνίης πρὸς τὰ κατὰ σκοπόν· τῷ τοι καὶ νῦν μὲν ἄλλαις νῦν δὲ ἄλλαις ἐκβιάζῃ τῶν ἱερῶν ἐπιχειρεῖν ὑποθέσεων, μηδένα τῆς ἐμῆς περὶ λόγους ἰσχύος λόγον τιθέμενος, καὶ τοῦτο οὐκ ἀπεικότως· θεοῦ γὰρ εἶ μιμητής, ὃς ἐξ ἁπάντων ὡς ἐδιδάχθημεν τὸ κατὰ δύναμιν ἀπαιτεῖ καὶ μόνης τῆς περὶ τὰ καλὰ προθέσεως τὰς ἀμοιβὰς ἑκάστῳ ἀντιμετρεῖ. Ἀλλ᾽ ἐπεί με καὶ τῷ διαβοήτῳ ἐν μάρτυσι θεοδώρῳ ἐπαφεῖναι τὸν λόγον ἐπέσκηψας (οὐδὲν γὰρ πρὸς ἐπαίνους [ἐπαίνου 2.] χωρῆσαι διερεθίζεις τοῦ μάρτυρος, θαῦμα τούτου παρακαλῶν διηγήσασθαι), ἄγε δὴ τῷ μὲν θαύματι τὸν λόγον δοτέον, βραχὺν δ᾽ ὡς ἔνι τῷ θαυματουργῷ προσενεκτέον τὸν ὑμνητήριον· ὑπὲρ γὰρ ἐπαίνους ὄντως οἱ ἅγιοι, ὡς καὶ τῶν τις [τις τῶν 2.] θυραίων ἔφη σοφῶν, οὐκ ἐπαίνων οὐδ᾽ ἐγκωμίων, τιμῆς δὲ μόνης ἄξια κρίνας τὰ τέλεια, οὑτωσί πως εἰπών· &ldquogr;τῶν ἀρίστων οὐκ ἔστιν ἔπαινος, ἀλλὰ μεῖζόν τι προσήκει σφίσι καὶ βέλτιον.&rdquogr; Τιμῆς μὲν οὖν ἀξιωτέον τὸν μάρτυρα ὡς τῆς παρὰ Θεοῦ δόξης τετυχηκότα, ἧς οὐδεὶς ἐφικνεῖται λόγος, ἧς οὐδείς ἐστιν ἐπάξιος ἔπαινος. Ἓν δὲ μόνον τῶν αὐτοῦ τεραστίων ὡς ἐνετείλω, παραδοτέον τῷ λόγῳ· τὸ γὰρ πᾶσιν ἐπιχειρῆσαι πάμπαν ἀδύνατον· εἰσαεὶ γὰρ τερατουργεῖ καὶ εἰσαεὶ θαυμάσια ἐκτελεῖ. Τί γὰρ τῶν πρὸς αἴτησιν οὐ πληροῖ; ὅπου γε καὶ αὐτὰ τὰ κλέμματα φανεροῖ, ἔστι δ᾽ὅτε καὶ φέρων αὐτὸς παραδίδωσιν. δ᾽ οὖν εἰς διήγησιν τανῦν ἡμῖν πρόκειται, τὰς ἀκοὰς ὑποσχόντες ἀκούσατε.

[2] [Theodori tres] Γνωρίσαι δὲ πρότερον οἴομαι δεῖν, τίς τε καὶ ὅθεν μάρτυς οὗτος κἀπὶ τίνος τῶν τυράννων ὅπῃ τε καὶ ὅπως τὸν ὑπὲρ τῆς [om. 2.] ἀληθείας ἆθλον διήνυσεν· οὕτω γὰρ τῶν ὁμωνύμων αὐτὸν διαστείλαντες, περὶ ὅτου λέγειν προὐθυμήθημεν [προεθυμήθημεν 2.] , δῆλον μᾶλλον ποιήσομεν. Συχνοὶ μὲν οἱ διὰ μαρτυρίου τελειωθέντες Θεόδωροι· τρεῖς δὲ τοὺς ἐπισημοτέρους [ἐπισήμουν 2.] ἐκ τῆς περὶ αὐτῶν ἱστορίας ἐγνώκαμεν, τὸν ἐν τῇ κατὰ Παμφυλίαν [παμφυλί ita 2.] Πέργῃ, [Pergensis, dux, tiro.] ὃς καὶ τάξιν εἴληχε τήρωνος ἄρχοντός τε Ἀντωνίου καὶ [om. 2.] ἡγεμονεύοντος Θεοδότου διήθληκε [Habetur Passio S. Theodori et sociorum martyrum Pergae. BHG. 1747.] , τόν τε τὴν ἀξίαν στρατηγόν, ὃν ἐν Πόντῳ Λικίνιος πολλοῖς τὰ πρῶτα παραδοὺς βασάνοις ἀνηλεῶς τὸ τελευταῖον ἐδειροτόμησε [Tres quoque Theodoros commemorat anonymus, alio tamen ordine: Theodorum ducem, Theodorum quem dicit ἐν Περγάμῳ, et tironem nostrum.] , καί γε τὸν μέγαν [(τὸν μέγαν) om. 2.] τοῦτον, περὶ οὗ καὶ λέγειν ἐπεβαλόμεθα νῦν, τοῦ μὲν τῶν τηρώνων γεγονότα καὶ αὐτὸν τάγματος, πολὺ δὲ τοῦ ῥηθέντος μεταγενέστερον τήρωνος κἀπὶ τοῖς ἑῴοις [ἕως 2.] ἀναφανέντα μέρεσιν, ὅθεν ποθὲν καὶ γεγένητο [ἐγένετο 2.] καὶ ἵνα γε πλεῖστά τε ἄλλα καὶ μεγάλα κατωρθωκὼς καὶ δὴ καὶ τὸ [om.2.] περὶ τὸν δαφοινὸν δράκοντα περιφανὲς ἐγείρας καὶ περιβόητον [διαβόητον 2.] τρόπαιον, κατάβρωμα τοὺς ἐν Εὐχαΐτοις ποιούμεον, [Tironis gesta,] κἀντεῦθεν γενναίως πρὸς τοὺς ἄθλους ἀποδυσάμενος ἀριστεὺς ἀνεδείχθη, οὐκ ἀνθρώποις μόνον ἀλλὰ καὶ αὐτοῖς ἀγγέλοις αἰδέσιμος· τήν τε γὰρ τῶν δαιμόνων ἀπὰτην διήλεγξε καὶ τὴν τῶν προσκειμένων σφίσι πλάνην ἐπιεικῶς ἐστηλίτευσε καί, τὸν ὑπὲρ Χριστοῦ ζῆλον ἀριδήλως τοῦδε παρέστησε, τῆς τῶν ψευδωνύμων θεῶν μητρὸς ἐξόχως τοῖς ἐν Ἀμασείᾳ τιμώμενον εἴδωλον αὐτῷ κατέφλεξε τῷ νεῴ. Καὶ ταῦτα ἐν ποταποῖς τοῖς καιροῖς; ὁπηνίκα Μαξιμιανὸς κατέχων τὰ τῆς ἀρχῆς τῆς τε εἰδωλολατρείας κατάκρας [κατάκρως 2.] ἐξείχετο καὶ κατὰ τῶν χριστιανῶν δεινῶς ἔβρυχεν· ἐφ᾽ ᾧ γε καὶ συλληφθεὶς καὶ βασάνοις ἀφορήτοις παραδοθεὶς καὶ εἱρκτῇ ζοφώδει κατακλεισθείς, ὅτε καὶ ἀγγέλους ἐσχήκει συνυμνῳδοὺς καὶ θείῳ περιελάμφθη φωτί, ὡς ἐκπλαγῆναι τοὺς φύλακας πλῆρες αἴφνης φωτὸς θεασαμένους τὸ δεσμωτήριον, αὐτούς τε τυράννους ἐκθαμβηθῆναι πρὸς τὴν θέαν ἐπιδραμόντας καὶ γεγενημένους αὐτόπτας τοῦ πράγματος· καὶ μετὰ πολλὰς εἰς μέσον αὖθις [πάλιν 2.] ἀχθεὶς κἀπὶ ξύλου μετεωρισθεὶς καὶ σιδηροῖς τὰς πλευρὰς καταξανθεὶς ὄνυξι καὶ [om. 2.] τέλος τὸν διὰ πυρὸς καταδικασθεὶς θάνατον πρὸς τὸν ἀθλοθέτην καὶ στεφοδότην Χριστὸν λαμπρὸς [om. 2.] λαμπρῶς ἐξεδήμησεν· ἀλλ᾽ ὅσα [γε add. 2.] ἐξ ἐκείνου τῆς οἰκουμένης ἁπανταχῇ μάρτυς οὗτος τερατουργεῖ, [martyrium,] κρείττω παντός γε [τε 2.] λόγου καὶ διηγήσεως. Τοιγάρτοι καὶ θαυμάζειν μόνον τούτων [τούτου 2.] χάριν χρεὼν καὶ δοξάζειν ὡς τὸ εἱκὸς τὸν οὕτω τοὺς δοξάζοντας αὐτὸν δοξάζειν εἰωθότα Θεόν. [1 Reg. 2, 30.] Τούτου γὰρ καὶ τὸ τὴν Κωνσταντίνου ἔκ τε εἰδωλοθύτων πάλαι τηρηθῆναι καὶ τῶν ἄλλως ἀκαθάρτων ἄχραντον γεύσεως [Comm. praev. n. 38.] . ἅμα τε γὰρ τύραννος τὰ κατὰ τοῦτο διεσκαιώρησεν (Ἰουλιανὸς οὗτος [om. 2.] κάκιστος ἦν) καὶ ἅμα γε μάρτυς τῷ ἀρχιερεῖ τῆς πόλεως ἐπιστὰς καὶ τὰ [om. 2.] τῆς ῥᾳδιουργίας ὡς εἶχεν ἐγνώρισε καὶ τὸν [om. 2.] τρόπον δι᾽ ὅτου ἂν τὸ δεινὸν φύγοιεν προσεδήλωσεν· ἑφθῷ γὰρ ὑπέθετο σίτῳ, [miraculum sub Iuliano,] ὃν οἱ ἐν Εὐχαΐτοις συνήθως οὕτω καλεῖν εἰώθασι κόλυβα, παρ᾽ ὅλην ἑβδομάδα (ἡ πρώτη τῶν νηστειῶν αὕτη γε [τε 2.] ἦν) ἅπαν τὸ εὐσεβὲς διατρέφεσθαι· δὴ καὶ ποιήσαντες τοῦ Χριστοῦ λαὸς διέδρασαν τὴν ἐπιβουλήν· ἰδὼν γὰρ παραβάτης καὶ τύραννος, ὡς πεφώραται, ἀέκων ἑκὼν ὑφῆκε τοῦ κακουργήματος [Iliad. 4, 43.] . ἀλλ᾽ ἐπείπερ ὡς ἔφθην εἰπὼν ὑπὲρ λόγον τὰ τοῦ μάρτυρος θαύματα καὶ διηγήσει οὐχ ὑποπίπτουσιν,ἐκεῖνο καὶ μόνον διηγητέον, ὑπὲρ οὗ καὶ τὸν λόγον ἐνεστησάμεθα· τόδ᾽ ἐστὶ δορυαλώτου μεθ᾽ ὅτι γε συχνῶν χρόνων παραδρομὴν δεσμῶν λύσις διὰ τοῦ μάρτυρος, εἱρκτῆς λύτρωσις καὶ πρὸς τοὺς ἰδίους παρὰ προσδοκίαν ἐπάνοδος. Ὡς ἂν δ᾽ εἰς ἀρχὴν τὸν λόγον ἀγάγοιμι, βραχύ τι προειπεῖν βούλομαι [Res a Constantino narrata, locorum tamen et temporum mutatis condicionibus, a primo Chrysippi miraculo vix differt. Supra, p. 60.] .

[3] [alterum sub Basilio.] Ἐκλεκτὸς μὲν ἡμεῖς λαὸς καὶ ἐξαίρετος, οἱ Θεὸν ἕνα προσκυνοῦντες, τρισυπόστατον, ὁμοφυᾶ, ταὐτοδύναμον, καὶ καθαρᾶς ἀπὸ διανοίας τούτῳ λατρεύοντες· ἀλλ᾽ ἔστιν ὅτε τῶν διανοιῶν ἡμῶν, ὀπίσω τῶν πονηρῶν πορευόμενοι, ἐγκαταλιμπανόμεθα φεῦ καὶ εἰς διαρπαγὴν τοῖς ἀσεβέσι παραδιδόμεθα· ὁποῖον δῆτα καὶ Βασιλείου τῶν τῆς βασιλείας σκήπτρων ἐπειλημμένου ξυμβέβηκε [συμβέβηκε 2.] [Basilium II (976 – 1025), ni fallor, intellegit scriptor, quamquam de tempore quo haec acciderint nulla quaestio movenda est. Etiam anonymus Sabaïticus: Βασιλείου τὰ σκῆπτρα τῆς τῶν Ῥωμαίων γῆς κατέχοντος.] . πλεῖστοι γὰρ καὶ πολλαχόθεν κατέδραμον τὰ ἡμέτερα· ἀλλ᾽ ἐν μὲν ἄλλοις τῶν μερὼν ἄλλα γέγονεν, ἐν δέ γε τοῖς ἑῴοις καὶ παρ᾽ αὐτήν που τὴν Αἴγυπτον πλῆθος ἐκστρατεῦσαν Ἀγαρηνῶν λείαν φασι Μυσῶν [Pseudo-Zenobii V, 15, Leutsch-Schneidewin, Corpus paroem, t. I, p. 122.] τὰ ἐκεῖ πεποιήκεσαν· πλείστους μὲν γὰρ ἔκτειναν, πλείστους δὲ ἐληΐσαντο· ἐξ ὧν οὓς μὲν ἀπημπόλησαν οὓς δ᾽ εἱρκταῖς δεσμίους παρέδοσαν [Anonymus: ἐν φυλακαῖς εἰς Συρίαν ἐναπετέθησαν..] . Ἀλλ᾽ οὐ πάνυ συχνὸς παρερρύη χρόνος, καὶ εἰς συμβάσεις μετὰ τῶν ἡμετέρων ἐλθόντες, τοὺς ἰδίους αἰτήσαντες τοὺς ἡμετέρους ἐπ᾽ οἴκου πάντας ἀνῆκαν [(ἐπ.-ἀνῆκαν) παρῆκαν 2.] πορεύεσθαι· ἀλλ᾽ ἔλαθέ [ἔλαβε 2.] τις ἀπολειφθὶς ἑνός τινος καὶ ταῦτα τῶν περιφανῶν στρατηγῶν· Μαδιὰμ γὰρ ὅλης τὴν στρατηγίαν πατὴρ ἐγκεχείριστο· τὸ δ᾽ ὅπως ἔλαθεν ἄδηλον· γὰρ τοῦ ζωγρήσαντος τὸν βίον καταστρέψαντος τοῦ κατέχοντος εἰς νέωτα συχνῶν ἀποδόσθαι τοῦτον βουλομένου χρυσῶν· κρεῖττον δ᾽ οἰηθῆναι ὡς ὑπὸ τῆς ἄνωθεν διῳκονομήθη τοῦτο προνοίας, [Ceteris Agarenorum captivis dimissis] ὅπως ἄν, ἧς ἔτυχε παρρησίας μάρτυς πρὸς τὸν Θεὸν καὶ ὁποίαν ἐκεῖθεν εἴληφε δύναμιν, γνοῖεν οἱ μεθ᾽ ὑγιοῦς κρίνειν ἔχοντες πίστεως. Ἔλαθε δ᾽ οὖν· τὸν δ᾽ οὐκ ἔλαθεν, ὡς τῶν ἄλλων τὴν ἐπὶ τὰ ἴδια πορευθέντων μόνος οὗτος ἐναπελείφθη κατάσχετος. Σκοπείτω γοῦν βουλόμενος, τί ἄν νέος τὴν ἡλικίαν, τὸ γένος οὐκ ἄσημος ἀλλὰ καὶ τῶν ἄγαν περιφανῶν, αἰχμάλωτος σὺν πάνυ [om.2.] πλείστοις γενόμενος (φέρει δέ πως [δ᾽ ὅπως 2.] παραμυθίαν τὸ συμπεπονθέναι πολλοῖς), πάντων ἄλλων τὴν ἐλευθερίαν ἀπολαβόντων, μόνος ὑπὸ δουλείαν λειφθείς, [unus remanet adulescens.] μόνος κλοιὰ περικείμενος καὶ μηδὲ φωτὸς ἀπολαύων, μὴ ὅτι τῶν ἀναγκαίων εὐπορῶν, ὁποῖος ἦν πρὸς ταῦτα καὶ τί περ ἂν ἔπασχε· πάντως, εἰ μὴ λίθος ἦν, εἰ μὴ σίδηρος, διερρήγνυτ᾽ ἂν τὴν καρδίαν καὶ τὴν ζωὴν ἀπελέγετο.

[4] [Eius mater] δ᾽ αὖ γειναμένη τοὺς μὲν τῶν συνεαλωκότων ἀνασωθέντας ἰδοῦσα, τοὺς δ᾽ ἀκούσασα, ἡλικιώτας, ἐπιτηδείους, τάχα δὲ καὶ προσήκοντας, πῶς ἂν καὶ αὐτὴ τὴν τοῦ παιδὸς στέρησιν ἔφερεν πῶς πρὸς τὸ πάθος διέκειτο; ἴσως ἂν καὶ τὴν κλίνην καθ᾽ ἑκάστην νύκτα τοῖς δάκρυσιν [ἔβρεν add. 2.] ἔλουε καὶ τὴν στρωμνὴν ἐτίθει διάβροχον σποδόν τε ὡσεὶ ἄρτον ἤσθιεν μᾶλλον εἰπεῖν τὸν ἄρτον ὡσεὶ σποδόν, πικρὰ πάντα νομίζουσα καὶ ὀδύνης ἀνάμεστα· ἐκίρνα τε τὸ πόμα μετὰ κλαυθμοῦ καὶ κόνδυ πικρίας διηνεκῶς ἐποτίζετο· ἀλλ᾽ εἰς κενὸν καὶ κοπετὸς αὐτῇ καὶ τὰ δάκρυα, ἕως εἱς νοῦν τὸν μάρτυρα Θεόδωρον ἔβαλεν [ἔλαβεν 2.] , [S. Theodorum precatur;] οὔτ᾽ ἐχούσῃ δι᾽ ὃν ἐπένθει λαβεῖν οὔτε μὴν τὸ θρηνεῖν ἐκεῖνον ἀποβαλεῖν· ἐπεὶ δὲ ὅλῃ ψυχῇ τῷ ἁγίῳ προσδεδραμήκει καὶ θερμῶς αὐτὸν καθικέτευσεν, &ldquogr;οἴκτειρόν με, τοῦ Θεοῦ μάρτυς&rdquogr; λέγουσα &ldquogr;ῥῦσαι μου τὸν υἱόν, τῆς αἱχμαλωσίας ἀνάσωσον,” ᾔσθετο παραυτὰ τῶν δακρύων αὐτῆς καὶ τῶν κοπετῶν ὄφελος· εἰς γὰρ ὕπνον διαλυθεῖσα ἐδόκει τὸν υἱὸν ἐν ἀγκάλαις ἔχειν καὶ περιπτύσσεσθαι· καὶ μὲν οὕτως ὄναρ ἦν ἔχουσα καὶ τοῦ υἱέος ἐδοξεν ἀπολαύουσα [ἀπολαβοῦσθαι 2.] , ὀψὲ τῶν θρήνων λωφήσασα· δ᾽ οὐκ ἐμέλλησε [ἐμέλησε 1, 2.] καὶ ὕπαρ αὐτῇ τὸν παῖδα προσενεγκεῖν καὶ εἰς αἴσιον φασι συγκρῖναι τὸν ὄνειρον εἴτουν ἔκδηλον θεῖναι τὸ φαντασθέν. [Psalm. 6, 7, Psalm. 101, 6.] [qui illum domum reducit.] Αὐτῆς γὰρ νυκτός, καθ᾽ ἣν γυνὴ προσελήλυθε, καθ᾽ ἣν ἠντιβόλησε, καθ᾽ ἣν ἐξ ἀκηδίας ὕπνωσεν (ὢ οἵαν ἐκ Θεοῦ τὴν χάριν ἔσχον οἱ ἅγιοι, πόσον ἰσχύει πίστις καὶ συντριβὴ καρδίας καὶ δάκρυα), ἀπὸ Συρίας [De Syria dixerat anonymus, non vero Constantinus.] μάρτυς ἐς τὴν Κωνσταντίνου τὸν παῖδα μετακεκόμικεν αὐτῇ γε ἁλύσει, ἣν τυγχάνων ἔμφρουρος περιέκειτο, τὸ θαυμάσιον. Πάλαι μὲν Ἀββακοὺμ μετάρσιος ἐς Βαβυλῶνα γενόμενος [Anonymus: ὡς ἄγγελός ποτε τὸν Ἀμβακούμ.] μετ᾽ ἄρτου καὶ προσοψήματος τῷ Δανιὴλ ἐπέστη δεσμίῳ καὶ ἀπόσιτον ἐφ᾽ ὅλαις τρισὶν [ἕξ 2.] ἡμέραις ὄντα διέθρεψεν· δέ γε μάρτυς καὶ τὸν ἐπὶ συχνοῖς ὅτι πεπεδημένον τοῖς ἔτεσι τῶν δεσμῶν ἠλευθέρωσε καὶ πρὸς τοὺς ἰδίους ἐκόμισε. Καὶ πρός γε τῷ πένθει τὴν μητέρα ἐκλείπουσαν καὶ ἄντικρυς θανατῶσαν [θανατοῦσαν 2.] ἐζώωσε καὶ ἀνέρρωσεν.

[5] [Obstupescenti matri] Ἀλλὰ τὰ ἐντεῦθεν ὁποῖα; διυπνίζεται μήτηρ, ὁρᾷ τὸν υἱὸν ῥάκια ἠμφιεσμένον, αὐχμοῦ πλέων, δεσμὰ περικείμενον, καὶ πρὸς τὴν θέαν ἐκπλαγεῖσα· &ldquogr;Τίς οὗτος;&rdquogr; ἐβόησε &ldquogr;πόθεν εἰσῆλθεν δύστηνος οὑτοσί; πῶς ἔλαθεν εἰσιών; πῶς ἐρέστη καθευδούσαις ἡμῖν; οὐχ ὁρᾶτε τὸ δεινὸν τουτὶ θέαμα, κάκιστα γύναια; ὑμῶν τοῦτ᾽ ἔργον· εἰ γὰρ ὡς ἔδει τὰ τῆς ἀσφαλείας ὑμεῖς ἔθεσθε [ἔλαθεν 2.] , οὐκ ἂν εἰδεχθὴς οὗτος ἀωρὶ τῶν νυκτῶν ἐπεισέφρησεν.&rdquogr; Ἔκθαμβοι δὲ κἀκεῖναι γενόμεναι οὐκ εἶχον [οὐχ εἶχον, corr. οὐκ εἶχον 2.] ὅτι καὶ ἀποκρίναιντο· πρὸς γὰρ ἐκεῖνον ἀτενῶς ἔβλεπον, τίς τέ ἐστι ζητοῦσαι καὶ πόθεν διαποροῦσαι· καὶ πῶς εἰσελήλυθεν ἀλλήλαις ἐνένευον.

[6] [filius]Καὶ παῖς δ᾽ οὐχ ἧττον διαπορούμενος ἦν· πρὸς γὰρ ἑαυτὸν ἔλεγεν· &ldquogr;Ἑσπέρας ἄρτι καθειργμένος ἦν ἐν Συρίᾳ καὶ πῶς ἐν τῇ Κωνσταντίνου νῦν εὕρημαι; μῶν ὄνειρος τὸ πρᾶγμα; μῶν νυκτὸς φάντασμα, ὁποῖα φιλεῖ φιλεῖ δραματουργεῖν ὕπνος τῷ τῆς ψυχῆς ἐπιθυμητικῷ συνεργούμενος· ἀλλ᾽ αὕτη μοι μήτηρ, ἐκεῖνοί μου ἀδελφοὶ καὶ παρὰ τούτοις αἱ ἀδελφαί· κἀκεῖναι τῆς μητρὸς πρόσπολοι· καὶ οἶκος οὗτος οὐκ ἄλλος, ἐν ᾧπερ καὶ ἐγεννήθην καὶ ἐτράφην καὶ εἰς τόδε ἡλικίας κατήντηκα.&rdquogr; Ἀλλὰ καὶ αὖθις διημφισβήτει [ἀμφισβήτει 2.] . τῷ γὰρ ξένῳ τοῦ πράγματος ἐταράττετο· ὡς δ᾽ ἐν ἑαυτοῦ [ἑαυτῶ 2.] μᾶλλον γέγονεν ἀληθές τε εἶναι τὸ πρᾶγμα ξυνῆκε καὶ θεῖον εἶναι τὸ περὶ αὐτὸν ἐπέγνω τεράστιον, καὶ δὴ προσδραμὼν τῇ μητρί· &ldquogr;Μή, [enarrat] μῆτερ (ἔφη), ταῖς θεραπαινίσι χαλέπαινε μηδ᾽ ἐπὶ πλέον αύταῖς [κατ᾽ αὐτῶν 2.] ὀργίζου, οἷς τὰς πύλας οὐκ ἐπεζύγωσαν καὶ τὴν σὴν ὡς ἔθος κοίτην ἐξησφαλίσαντο· σὸς γὰρ υἱὸς ἔγωγε καὶ τῆς φρουρᾶς ἐρρύσθην ὑπὸ Θεοῦ, [se liberatum] γίνωσκε, ἐφ᾽ ᾗ τριετίαν ὅλην διήνυσα δέσμιος, μηδὲ φωτὸς ἀπολαύων μέλεος· ἀλλ᾽ ἀφεῖσα καὶ διαπορεῖν καὶ ὀργίζεσθαι, μάθε ὅπως τῶν δεσμῶν ἠλευθέρωμαι, ὅπως ἀκωλύτως τῆς εἱρκτῆς ἐξελήλυθα, ὅπως ἀπροσδοκήτως οὕτως ἐπέστην σοι. Ἔδυ μὲν ἥλιος τὴν ἐχθὲς καὶ ἐν ᾗ συνισχόμην παρευθὺς ἐκλείσθη φρουρά· αἵ τε γὰρ ἐνδότεραι αἵ τ᾽ ἐξώτεραι τῶν πυλῶν, ποιεῖν τοῖς δεσμοφύλαξιν εἰωθός, ἀραρότως ἐπεζυγώθησαν καὶ ταῖς κλεισὶ στερρῶς ἠσφαλίσθησαν· κἀγὼ τοῖς ῥάκεσι τοῖσδε συνειληθεὶς τὴν ἐμαυτοῦ δυστυχίαν ἀπεκλαιόμην καὶ τὸν ὕπνον ἀνέμενον [ἐνέμενον 2.] , πότ᾽ ἄν με τῶν ἐπὶ μνήμης ἀνιαρῶν ἀπαλλάξειεν ἐπιών· ἀλλ᾽ ἀφύπνωσα πρὸς βραχύ, ὅσον ἐπιμῦσαι, δή φασι· καί τις ὡραῖος τὸ εἶδος, ἐράσμιος τὴν φυήν, στρατιώτης ὡς ἀναβολὴ καὶ τὸ σχῆμα δηλοῦν ἤθελον, [a splendido equite,] τὰ δ᾽ ἄλλα κόσμιος κἀκ τῆς θέας μόνης αἰδέσιμος· ἵππῳ οὗτος ἐπωχεῖτο λευκῷ, φάλαρα τῷ ἵππῳ λαμπρά, οὐ κατὰ τὰ συνήθη τάδε λαμπρά, βιαζόμενος πρὸς χροιὰν λαμπρύνειν ἔχει χρυσός, ἀλλὰ [καὶ add. 2.] πάνυ φαιδρὸν ἀποστίλβοντα, ὡς καὶ τὴν [(καὶ τὴν) om. 2.] ὄψιν νικᾶν· καὶ ὃς εὐθὺς ἐπέστη τε τῇ φρουρᾷ καὶ διανοίξας τὰς κλεῖς εἰσελήλυθεν ὅλος αἰγλήεις, ὅλος φωτοειδής, ὡς καὶ φωτὸς πλησθῆναι τὸ δεσμωτήριον· καὶ δὴ διασπάσας μου τὰ δεσμά, ἣν μὲν γὰρ ὁρᾷς ἅλυσιν ἔνθεν μὲν ἦγχεν ἐμέ, στερρῶς δ᾽ ἐκεῖθεν τῷ τοίχῳ προσήρειστο [προσήρμοστο 2.] . θεὶς οὖν με τῶν συνισχόντων ἐλεύθερον καὶ τῷ ἵππῳ ἐπαναθείς, τὴν δεξιὰν στρέψας καὶ τῆς ἀριστερᾶς με λαβόμενος αὐτονυχί σοί με, γλυκεῖα μῆτερ, παρέστησεν, ὡς ὁρᾷς· ἐν μὲν οὖν τῷ μεταξὺ ὡμίλουν τε αὐτῷ καὶ εὐέντευκτον εὕρισκον· τίς δ᾽ ἐστίν, οὔτ᾽ ἠρόμην οὔτ᾽ ἐπυθόμην· ἀλλ᾽ οὐδὲ νῦν ἔγνων, ὅπως με καὶ ὅθεν εἰσήγαγε.”

[7] [quem Theodorum esse illa agnoscit.] Ταῦθ᾽ ὡς μήτηρ ἤκουσε καὶ τὰς ὄψεις μᾶλλον ἐπέστησε καὶ αὐτὸν ἐκεῖνον ἀληθῶς εἶναι τὸν υῖὸν ἀνεγνώρισεν, ἄλλη τις ἦν ἐξ ἄλλης εὐθὺς καὶ οὐκ εἶχεν ὅ, τι καὶ γένοιτο, τοῦτο μὲν χαίρουσα τὸν υἱὸν ἀπολαβοῦσα, τοῦτο δ᾽ ἐκπληττομένη οἷς οὕτω θαυμασίως ἀπέλαβεν. Ἐξ ὧν δ᾽ ἤκουσε παρὰ τοῦ παιδός, ὡς μάρτυς ἐπιγνοῦσα Θεόδωρος τὴν αὐτῆς ἀπέπλησεν αἴτησιν, αὐτῷ παρευθὺς τῷ ἁγίῳ μετὰ δακρύων προσέδραμε καὶ τούτου πεσοῦσα τῆς εἰκόνος ἐπίπροσθεν τὴν εὐχαριστίαν ἀνέπεμπε, τοιαῦτα δή τινα λέγουσα· &ldquogr;Μέγας Κύριος καὶ μεγάλη ἰσχὺς αὐτοῦ· ἀλλὰ καὶ χάρις ὑμῶν ὡς θαυμαστή, ἣν ἐκεῖθεν ἐλάβετε καὶ ἣν τοῖς αἰτοῦσιν ἑτοίμως παρέχετε, μάρτυρες Θεοῦ, τῆς ἀληθείας κήρυκες, τῆς εὐσεβείας ἀκαταγώνιστοι πρόμαχοι· τί σοι ἂν ἀποτίσω τῆς εὐεργεσίας ἐπάξιον; τίσι τὸν προστάτην ἀμειψομαι [(τίσι-ἀμείψομαι) om. 2.] ; τίσι τὸν ῥύστην φιλοφρονήσομαι [φιλοφρονήσαιμι 2.] ; πῶς πρὸς ἀξίαν τὸν ἐλευθερωτὴν δεξιώσομαι [δεξιώσαιμι prius δεξιώσαιμαι 2.] ; ἀποπλήσω λόγοις τὰ τῆς εὐχαριστίας; ἀλλ᾽ οὐδὲ λόγος ἱκανὸς πρὸς τοιαύτην εὐεργεσίαν· ἀλλὰ παραδραμοῦμαι σιγῇ; ἀχαριστίας ὄνειδος ὀφλήσω. Ὡς οὖν ἔνεστιν ἔργοις τε καὶ λόγοις διαλῦσαι τὰ τοῦ χρέους πειράσομαι· ἐπὶ τῷ ὀνόματί σου νεὼν ἐγερῶ· καὶ κατακοσμήσω τοῦτον ὅση γε [om. 2.] δύναμις· κηρύξω σου τὰ μεγαλεῖα καὶ τὸ περὶ ἡμᾶς οὐ παύσομαι διηγουμένη τεράστιον, [Ecclesiam sancto vovet.] μέχρις ἂν καὶ τὸ φῶς ὁρῶ καὶ τὴν γλῶτταν κινῶ [ἐκχέω 2.] .” Καὶ ταῦτα μὲν μήτηρ· οἱ δ᾽ ὁμόγνιοι, αἱ δ᾽ ὁμαίμονες, ἅπαν ὁμοῦ τὸ θεραπευτικὸν καὶ οἰκίδιον, τί πρὸς τὸ παράδοξον τοῦ θεάματος [θαύματος 2.] ; ἔχαιρον, ἠγαλλιῶντο [ἠγαλλίων 2.] , ηὐχαρίστουν Θεῷ καὶ ηὐλόγουν τὸν μάρτυρα.

[8] [Rei fama] Ἐπεὶ δ᾽ ἀνέσχεν ἥλιος καὶ ἡμέρα διηύγασεν, οὐκέτι καθ᾽ ἑαυτοὺς τὸ θαῦμα κρύπτειν εἶχον, ἀλλ᾽ οὐδ᾽ ἠνείχοντο· καὶ γοῦν πόλις εὐθὺς ἄλλος ἀλλαχόθεν συνέρρεον, αὐτόπτης ἕκαστος τοῦ θαύματος γενέσθαι σπουδάζοντες καὶ τὸ μόνον ἱστορῆσαι τὸν ἄνθρωπον μέγα τι πάντες κέρδος νομίζοντες. [ad imperatorem defertur.] Μανθάνει ταῦτα καὶ βασιλεὺς καὶ μετάπεμπτον ποιεῖται τὸν δορυάλωτον [In anonyma narratione filius a patre sponte ad imperatorem ducitur: Μετὰ μικρὸν δὲ διάστημα λαβὼν πατὴρ τὸν υἱὸν ῥακοδύτην ὄντα καὶ τὰς ἁλύσεις δεσμούμενον ἀνήγαγε πρὸς τὸν βασιλέα.] . καὶ δὴ παραστησάμενος ἑαυτῷ πάντα διαπυνθάνεται πρὸς ἀκρίβειαν· καὶ ὃς οὐδὲν παρεὶς ὡς ἐσχήκει τὰ κατ᾽ αὐτὸν διηγήσατο, ὡς καὶ ἐξαναστῆναι τοῦ θώκου καὶ χεῖρας ἀνατεῖναι τὸν βασιλέα &ldquogr;Εὐχαριστῶ σοι,&rdquogr; πάντων εἰς ἐπήκοον λέγοντα &ldquogr;υἱὲ Θεοῦ μονογενές, ἀνεξίκακε καὶ φιλάνθρωπε, ὅτι σου τὸ ἔλεος ἐφ᾽ ἡμᾶς ἐθαυμάστωσας, ὅτι κατὰ τὰ παλαιά σου τεράστια καὶ νῦν αὖθις ἐν ἡμὶν ἔδειξας· γὰρ δι᾽ ἀγγέλου πάλαι πεποίηκας, ὅτε τὸν Ἀββακοὺμ τῷ Δανιὴλ ἐπὶ τῆς Βαβυλωνίας ἐπέστησας τοῦτ᾽ ἤδη καὶ ἐφ᾽ ἡμῶν διὰ τοῦ σοὺ μάρτυρος ἄντικρυς.” [Dan. 14, 36.] Καὶ πρὸς τοὺς παρεστωτας στραφεὶς συχνά τε περὶ τοῦ τεραστίου ἐφιλοσόφησε καὶ τὸ τελεσθὲν ὡς τὸ εἰκὸς ἐμεγάλυνεν. Ὡς δὲ καὶ προθυμηθέντας τοὺς τοῦ ἀναρρυσθέντος ἐπύθετο νεὼν τῆς εὐεργεσίας εἰς αἰμοιβὴν ἀνεγεῖραι τῷ μάρτυρι, ἐκ τοῦ κοινοῦ καὶ αὐτὸς ταμιείου ἱκανῶς πρὸς τοὖργον σφίσιν ἐπήρκεσε. Καὶ γὰρ καὶ [om. 2.] χρήματα δέδωκε καὶ κόσμους παντοίους ἀνέθηκε καὶ προσόδων χορηγίαν ἐπέτειον [ἐτήσιον 2.] ἀφωσίωσε γράμμασί τε χρυσέαις ἐνσεσημασμένοις σφραγῖσιν ἐξησφαλίσατο. [Chryso bulla.] μὲν δὴ βασιλεὺς οὕτω πως πρὸς τὸ θαῦμα διατεθεὶς τοιαῦτα καὶ δέδρακεν· οἵ τε τῆς μαρτυρικῆς χάριτος ἀπολαύσαντες, ἐφ᾽ οὓς καὶ τὸ θαῦμα τετέλεσται, οὕτω τὸν εὐεργέτην ἠμείψαντο, οὕτω τὸν θαυματουργὸν ἀνεκήρυξαν [Anonymus: δὲ βασιλεὺς ἐχάρη καὶ αὐτὸς χαρὰν μεγάλην, ὅτι ἐν ταῖς ἡμέραις αὐτοῦ γέγονε τοιοῦτον τερατούργημα· καὶ συναγωνισάμενος σὺν αὐτῷ βασιλεὺς ναὸν ἄξιον καὶ καλλιπρεπέστατον πεποιήκασι τῷ ἁγίῳ μεγαλομάρτυρι Θεοδώρῳ τὸν ὄντα πλησίον τῶν ἁγίων τεσσαράκοντα μαρτύρων.] .

[9] [Peroratio.] Ἀλλ᾽ ἡμεῖς οἱ τῇ διηγήσει νῦν ἀγαλλόμενοι καὶ τὰ εἰκότα ἐπευφραινόμενοι κἀν ταῖς καθ᾽ ἡμέραν χρείαις ἐπικαλούμενοι καὶ προστάτην τῶν ἡμετέρων ποιούμενοι τὸν ὀξὺν τουτονὶ πρὸς ἀντίληψιν καὶ ταχὺν εἰς βοήθειαν, τί δήπουθεν ποιεῖν ὀφείλομεν, εἴ γε τὸ εἰκὸς [ποιεῖν add. sed del. 2.] πληροῦν θέλομεν; λόγοις μὲν ὅσοις λόγος τὸ ἐπιτήδευμα μὴ κατοκνῶμεν γεραίρειν τὸν μάρτυρα. Ὅσοις δ᾽ βίος ἐν εὐπορίᾳ, πολυτελῶν ἀναθημάτων εἰσφοραῖς δεξιώμεθα, ἤγουν εἰσφέρωμεν πάντες [πάντας 1; om. 2.] αὐτῷ τὸ πρὸς δύναμιν· δεκτὸν γὰρ καὶ Θεῷ καὶ θείοις ἀνδράσι τὸ κατὰ δύναμιν. Πίστις δὲ προηγείσθω, τὸ τῆς εὐσεβείας ἡμῶν θέμεθλον· οὕτω γὰρ ἂν καὶ τῇδε τυγχάνοιμεν τῶν κατ᾽ ἔφεσιν κἀκεῖσε γενόμενοι τοῦ ἀκροτάτου τῶν ἐφετῶν εὐμοιρήσαιμεν, τῆς αἰωνίου καὶ μακαρίας δηλαδὴ ἀπολαύσεως, ἱκεσίαις τοῦ μάρτυρος πρὸς τὸν [om. 2.] αὐτόνυκτον εἰς συμπάθειαν σωτῆρα καὶ δεσπότην ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστόν, τὸν ὄντως καὶ ἀληθῶς Θεὸν καὶ ἀληθῶς ὑπὲρ ἡμῶν γενόμενον ἄνθρωπον, ᾧ πᾶσα πρέπει [πρέπει πᾶσα 2.] δόξα, τιμὴ καὶ προσκύνησις, σὺν τῷ ἀνάρχῳ αὐτοῦ πατρὶ καὶ τῷ παναγίῳ καὶ ἀγαθῷ καὶ ζωοποιῷ πνεύματι, νῦν καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων· ἀμήν.

IX. HOMILIA DE S. THEODORO ET DE COLYBIS
A. PHILOTHEO PATRIARCHA CONSTANTINOPOLITANO

Theodorus martyr Euchaïtis (S.)

AUCT. PHILOTHEO

E codicibus Monacensi gr. 275 (= 1), Neapolitano bibl. Nationalis II. B. 30 (= 2), Brixiano bibl. Querinianae A. III. 3 (= 3). Cf. Comm. praev. num. 38.

Λόγος [τῆ παρασκευῆ τῆς πρώτης ἑβδομάδος λόγος 1,2; 3 initio mutil. est.] διδασκαλικὸς εἰς τὸν μέγαν Θεόδωρον τὸν Τήρωναν [τύρωναν 1,2.] .

[1] [Exordium.] Ὡς [Δίκαιον ἡμῖν σήμερον, ἀγαπητοὶ ἀδελφοί, μετὰ τοῦ προφήτου Δαβὶδ ἀναφθέγξασθαι· τί γὰρ λέγει Δαβὶδ ὡς 2.] πολὺ τὸ πλῆθος τῆς χρηστότητός σου, Κύριε, δίκαιον ἡμῖν σήμερον μετὰ τοῦ Δαυῒδ ἀναφθέγξασθαι [(δίκαιον-ἀναφθέγξασθαι) om. 2.] [In prima orationis parte ubi miraculum de colybis exponit, et ab ipso initio pseudo-Nectarium (BHG. 1768) expilavit Philotheus. P. G., t. XXIX, p. 1821.] · καὶ πῶς γὰρ οὐ πολύ τε ἡμᾶς [καὶ 2.] ἐξαίσιον καὶ θαυμαστώτατον, ὅτι ἐκ τοῦ μὴ ὄντος παρήγαγες [παρήγαγεν 2.] ἡμᾶς, τῇ ἰδίᾳ αὐτοῦ χειρὶ πλάσας τὸν ἄνθρωπον· τοῦ θαύματος· ἑνὶ γὰρ λόγῳ δεδημιούργηται [δεδημιούργικε 2.] πᾶσαν τὴν κτίσιν, οὐρανόν τέ φημι καὶ τὰ ἐν αὐτῷ, γῆν τε καὶ θάλασσαν καὶ τὰ ἐπὶ τούτοις, μόνον δὲ τὸν ἄνθρωπον ὡς δεσπότην [δεσπότης 1,2.] ὧν διεπλάσατο [διέπλασε 2.] · καὶ οὐ μέχρι τούτου [τοῦτον 1.] ἔστη [ἔστι 1,2.] τῆς ἀγαθότητος, ἀλλὰ καὶ ἐμφυσήματι τούτου [τοῦτον 1.] ψυχὴν νοερὰν καὶ λογικὴν παρεχόμενος καὶ εἰς τὸν εὐλογημένον παράδεισον πολίτην [ἄρχοντα 2.] καὶ βασιλέαν αὐτὸν ἀπειργάσατο [ἀπεργάσατο 1.] , καὶ παράδεισον, οὗ τὸ κάλλος αὐτοῦ ἄρρητον καὶ ἀκατανόητον · καὶ ὥσπερ πατὴρ οὐράνιος καὶ φιλόπαις [φιλόππαις 1; (οὐρ. κ. φ.) om. 2.] καὶ φιλόστοργος κληρονόμον καὶ κύριον πάντων κατέστησεν· τί οὖν; ἠπατήθη ὑπὸ τοῦ ὄφεως καὶ τοῦ πονηροῦ δαίμονος, καὶ ξένον τοῦ παραδείσου ἐποίησεν. [Psalm. 30, 20.] Τί οὖν πλάσας Θεός [(Τί οὖν-καλλινίκου μάρτυρος Θεοδώρου) BHG. 1768, n. 2 – 4, t. c., p. 1824 – 25.] , αὐτόν, τὸν χοῦν ἐκεῖνον, τὴν γῆν τὴν ἀνείδεον [ἀνήδεον 1; ἀνίδιον 2.] , ἣν ταῖς οἰκείαις χερσὶ διεμόρφωσεν καὶ τοσαύταις δημιουργίαις καὶ εὐεργεσίαις πεπλούτικε [ἐγκατέλιπεν 2.] ; ἆρα παρεῖδεν, ἆρα κατέλιπεν [ἐγκατέλιπεν 2.] ; οὔμενουν [οὐδαμῶς 2.] , ἀλλὰ ζητήσας ἐπαίδευσεν πρὸς ὀλίγον ὡς πατὴρ φιλόστοργος· εἶτα πάλιν εἰδὼς ἡμᾶς ἀκλινεῖς καὶ ἀδιορθώτους κατῆλθεν ἐκ τῶν κόλπων τῶν πατρικῶν· βαβαὶ τῆς συμπαθείας, βαβαὶ τῆς ἀγαθότητος· Θεὸς ὢν ἀΐδιος καὶ ἀθάνατος ἐσαρκώθη ἐξ ἁγνῆς παρθένου, τοῦ δούλου φορέσας τὴν μορφήν· εἶτα ἐσταυρώθη, ἐτάφη, ἀνέστη, συναναστήσας [συνανέστησας 1.] ἡμᾶς τοὺς πεπτωκότας τῇ ἁμαρτίᾳ· τί τούτων [τοῦτον 1; τοῦτων corr. 2.] φιλανθρωπότερον συμπαθέστερον; καὶ πολλάκις πατὴρ μὲν υἱὸν τὸν ἑαυτοῦ [τὸν ἑαυτοῦ υἱὸν 2.] , ὃν ἐγέννησεν καὶ ὄντα αὐτὸν [αὐτῶν 1.] ἐκ τῶν ἰδίων σπλάγχνων παρήγαγεν, μικρόν τι παρατραπέντα τῆς αὐτοῦ βουλῆς τοῦ αὐτοῦ θελήματος, οὐ πληγαῖς [πληγὰς 1,2.] μόνον αὐτὸν μαστιγεῖ [ita 1,2; μαστιγοῖ?] , ἀλλὰ ἀποκηρύττει, μισεῖ, διώκει τόν ποτε φιλούμενον [μισεῖ φιλούμενον τόν ποτε 2.] δι᾽ οὐδαμινήν [διὰ δαμινάν 1; διαδαμινάν 2.] τιναν πρόφασιν· καὶ δεσπότης ὁμοίως τὸν ἑαυτοῦ οἰκέτην [ἱκέτην 1.] πρὸς ὀλίγον ἐκπεπτωκότα ἄθλιον ποιναῖς [πηναῖς 1; πειναῖς 2.] καὶ λιμῷ καὶ δεσμοῖς καταπιέσας τοῦτον ἀπεμπολεῖ [ἀμπεπολεῖ 1.] · ἀλλ᾽ Θεὸς οὐχ οὕτως· ἡμεῖς [ὑμεῖς 1.] δὲ ἐπλάσθημεν, ἐδοξάσθημεν, ἐτιμήθημεν, μυρίοις ἀγαθοῖς ἐπλούτισεν ἡμᾶς Θεός· τῷ δοτῆρι δὲ τούτων τί ἀγαθὸν ἀνταποδεδώκαμεν; ἠτιμάσαμεν, ὑβρίσαμεν, ἐλυπήσαμεν· δὲ οὐ παρεῖδεν, οὐ μεμίσηκεν, οὐ διώκει, ἀλλὰ Θεὸς ὢν πατὴρ καλεῖσθαι παρὰ τῶν ἀγνωμόνων [supplendum v. gr. βούλεται Ed. Kurtz.] καὶ ποιμὴν ὁμοίως· καὶ [om. 2.] τὴν ψυχὴν αὐτοῦ τίθησιν ὑπὲρ ἡμῶν· ἀλλὰ καὶ πίπτοντας ἀνιστᾷ καὶ πταίοντας συμπαθεῖ, καὶ οὐκ ἀποδίδει ἡμῖν [ὑμῖν 1.] δίκην ὑπὲρ τῶν κακῶν τὴν ἀντίδοσιν· καθώς φησιν προφήτης Δαυΐδ· ἐὰν ἀνομίας παρατηρήσῃς, Κύριε, Κύριε, τίς ὑποστήσεται; ἀλλὰ ἐκδέχεται τὴν ἑκάστου ἐπιστροφὴν καὶ μετάνοιαν, καθώς φησι τὸ ἀψευδὲς στόμα αὐτοῦ· ἐγώ εἰμι, φησί, Θεὸς μὴ θέλων τὸν θάνατον τοῦ ἁμαρτωλοῦ, ἀλλὰ καὶ ζῆν αὐτὸν ἐπιστρέψαντα [ἐπιστρέφοντα 2.] · ἀλλὰ [καὶ 2.] πολεμουμένοις βοηθεῖ τε [βοηθεῖται 1,2.] καὶ συναντιλαμβάνεται, τὰ μὲν δι᾽ ἑαυτοῦ [ἑαυτῶν 1.] , τὰ δὲ διὰ τῶν ἁγίων αὐτοῦ· [Psalm. 129, 3, Ezech. 33, 11; 18, 25;] ὃς δὴ καὶ τοῦτο τὸ μέγα θαῦμα τελεσθὲν σήμερον ὑπὸ [corr. prius ὑπομείνασα 2.] τοῦ λαμπροτάτου καὶ καλλινίκου μάρτυρος Θεοδώρου, [S. Theodori passio] τὸν [ita 1, 2.] πολλὰς καὶ δεινὰς βασάνους ὑπομείναντα ὑπὲρ τῆς ἀγάπης τοῦ Θεοῦ, ἀλλὰ καὶ εἰς κάμινον πυρὸς ἐμβληθεὶς [ita 1, 2.] ἐν τοῖς χρόνοις τοῦ δεινοῦ καὶ ἀλιτηρίου Μαξιμιανοῦ ὑπὸ Βρίγκα τοῦ πρεποσίτου· ὃς αὐτὸς ἅγιος καὶ μετὰ τὸν θάνατον αὐτοῦ πολλὰς ἰάσεις καὶ θαύματα ἐκτελέσας, καταπλήττοντα νοῦν καὶ διάνοιαν [ita 1, 2, deest verbum finit.] · ἅτινα παρακατιὼν λόγος δηλώσει· ἀλλ᾽ ἄρτι παρακαλῶ ἀρξαμένου [ἀρξάμενος 1.] τοῦ διηγήματος πιστῶς τὰς ἀκοὰς ὑφαπλώσαντες [ita 1, 2 exsp. ὑφαπλώσατε.] , [et miracula.] ὅπως ἴδητε [ἤδητε 1; ἴδετε 2.] τὴν ὑπεράγαθον τοῦ Θεοῦ ἀγαθότητα καὶ τὴν ἀμνησίκακον τοῦ Θεοῦ βοήθειαν, πῶς οὐκ εἴα [ἰᾶ 1; ἐᾶ 2.] πολλάκις τὸ γένος τῶν χριστιανῶν ὑπὸ τοῦ ἀρχεκάκου δαίμονος καὶ τῶν αὐτοῦ φίλων ἐμπεσεῖν εἰς ὄλισθον ἀπωλείας βόθρον. Τὸ δὲ θαῦμα ἔστιν τοιοῦτον.

[2] [Iulianus apostata] Ἐν τοῖς χρόνοις Ἰουλιανοῦ τοῦ ἀποστάτου καὶ μιαροῦ [Comm. praev. n. 38.] , τοῦ λαλήσαντος εἰς τὸ ὕψος τοῦ Θεοῦ βλασφημίας πολλὰς καὶ χαλεπὰς καὶ κινούμενος [ita 1, 2.] ὑπὸ τοῦ πατρὸς αὐτοῦ τοῦ διαβόλου χεῖραν [ita 1, 2, supplendum videtur ἐπᾶραι Kurtz.] θεομάχον κατὰ τῆς εὐσεβοῦς πίστεως τῶν χριστιανῶν, μηχανίας [μηχανίαις 1, 2.] ποιῶν καὶ ἐνέδρας, τοῦ [τὸ 1.] ἀπολέσαι τοὺς χριστιανοὺς [τὸ γένος τῶν χριστιανῶν 2.] καὶ χωρίσαι τῆς τοῦ Χριστοῦ [Θεοῦ 2.] ἀγάπης καὶ τὸν Θεὸν καταφρονηθῆναι καὶ τὰ αὐτοῦ σεβάσματα τιμηθῆναι· τῆς συμφορᾶς, τῆς μανίας [καὶ τῆς λύσσης add. 2.] · ἤθελεν μὲν ἄθλιος τὰ εἴδωλα τιμᾶσθαι καὶ τὸν Θεὸν ὑβρισθῆναι [ὑβρίζεσθαι 2.] . [Psalm. 72, 8.] Ὡς οὖν οὗτος ταύτην [ταύτην οὗτος 2.] τὴν λύσσαν ἔχων καὶ τὴν μεγάλην ἀσέβειαν οὐ διέλειπεν καθ᾽ ἡμέραν κολάζειν τοὺς χριστιανούς, [christianorum insecutor] τοὺς μὲν ἀνατομὰς γαστέρων, τοὺς δὲ τὰ σπλάγχνα, ἄλλοις [ἄλλους 2.] ῥαβδισμοὺς σφοδρούς, ἐκδάρσεις δορῶν, ὀφθαλμῶν ἐξορύξεις, ὀδόντων ἐκβλύσεις [ita 1, 2.] , γλωσσῶν ἐκτομαί, σοῦβλαι καὶ τήγανα καὶ ὅσα ὄργανα τοῦ θανάτου τιμωρητικὰ [om. 2.] τοῖς χριστιανοῖς ἐπετίθετο· οὕτω οὖν μανεὶς παμμίαρος, τέλος οὐκ εἶχεν ἀποδοῦναι τῇ ἀσεβείᾳ· καὶ οἱ χριστιανοὶ ἐπληθύνοντο καὶ μάρτυρες ἐμφαίνοντο [ita 1, 2 pro ἐφαίνοντο.] δι᾽ ὑπομονῆς τῶν βασάνων [De martyribus sub Iuliano passis cf. Gregorii Naz. Or. IV, 86 – 89; Sozomeni Hist. eccl. V, 9, 10.] . Τούτων οὕτως ἐχόντων καὶ ἔνδοθεν δύστηνος Ἰουλιανὸς τῇ κακίᾳ φλογιζόμενος, βουλὴν βουλεύεται χαλεπὴν καὶ ἀπάνθρωπον· περισκεψάμενος παμμίαρος τῇδε κἀκεῖσε εὑρίσκει, ὡς ὑπενόησεν, μήτε μαστίζειν μήτε θανατῶσαί τινα, εἰ μὴ δι᾽ ἀπογνώσεως τῇ εἰδωλολατρειᾳ παραδοῦναι πάντας. Εἰ καὶ Θεὸς ἐβοήθησεν [ἡμῖν add. 2.] καὶ τὸ τούτου μηχάνημα ἔλυσεν, τὸ δυσσεβὲς αὐτοῦ πεποίηκεν βούλημα· εὑρὼν γὰρ δύστηνος τὴν ἁγίαν καὶ θείαν ἑβδομάδαν [ἑβδομάδα 2.] ταύτην τῆς ἁγίας τεσσαρακοστῆς πολεμούμενον τὸν ἐχθρὸν [(π. τ. ἐ.) πολεμούμενος 2.] τοὺς χριστιανοὺς χαλεπώτερον, [iubet cibaria in foro proprosita] ἄρτι τῆς πρώτης ἡμέρας ἀρξαμένης, προσκαλεῖται [(Προσκαλεῖται - τοῦτῳ ἐκτετελέκασιν) BHG. 1768, 9 – 13, t. c., p. 1829 – 32.] τὸν ἔπαρχον αὐτοῦ, ὁμόφρονα καὶ ὅμοιον τῇ αὐτοῦ ἀπιστίᾳ, καὶ ἔφη αὐτῷ· &ldquogr;Ἐπειδὴ πολλοῖς καὶ ποικίλοις, ἔπαρχε, μηχανήμασιν χρησάμενος τὰ [τῶ 1.] χριστιανῶν σβέσαι οὐκ ἠδυνήθην καὶ εἰς μεγάλην φροντίδα εἰμὶ περὶ τούτου, βουλὴ [βουλεῖ 1; βουλῆ 2.] ἐκ τῶν θεῶν μου ἐγεγόνει [γεγόνει 2.] καλὴ [καλλὴ 2.] καὶ ἀναντίρρητος [ἀνατήρητος 1; ἀναντήρητος 2.] , ὅτι οἱ χριστιανοὶ τὴν ἑβδομάδαν [ἑβδομάδα 2.] ταύτην τὴν πρώτην τῆς μεγάλης μ᾽ [(τῆς μ. μ᾽) om. 2.] μετὰ μεγάλης σπουδῆς ταύτην διὰ νηστείας φυλάττουσιν· κελεύω οὖν ὅσα ὑπὸ τὴν ἀγορὰν εἰς βρῶσιν καὶ πόσιν προβέβληνται συσταλῆναι καὶ μηδὲν ἕτερον εἰς τὴν ἀγορὰν προβληθῆναι [τεθῆναι 2.] πλὴν ὧν ἐγὼ παρέξω [παρόξω 1.] βρώματα καὶ πόματα, μεμιγμένα αἵματι [αἵματα 2.] τῶν θυσιῶν ἡμῶν· ἀνάγκη γὰρ τούτου [τούτω 1.] γεγονότος ὠνήσασθαι πάντας καὶ φαγεῖν καὶ ὑπακοῦσαι ἡμῖν [corr., prius ἡμᾶς 1.] , [sanguine sacrificiorum pollui.] ὡς τῆς τῶν θεῶν ὑπογευσαμένους [ἀπογευσαμένης 2.] θυσίας λιμῷ φθαρῆναι.&rdquogr; Ταῦτα ἐκ τοῦ ἀθεοτάτου [ἀθεάτου 1.] στόματος ἐκείνου [om. 2.] ἀκούσαντα τὸν ἔπαρχον φάναι [φαίνει 1.] λέγεται · &ldquogr;Νῦν οἶδα ὅτι ὄντως καρδία βασιλέως ἐν χειρὶ θεῶν [Θεῶ 1.] ·” καὶ ἅμα τῷ λόγῳ πρᾶξις παρείπετο· καὶ τὰ μὲν τῇ ἀγορᾷ προτιθέμενα οἴκαδε ἀπετίθεντο [ἀπετέθοντο 1.] , τὰ δὲ τοῦ βασιλέως μεμιασμένα βρώματα καὶ πόματα τῇ ἀγορᾷ προεβέβληντο [προ(τιθ) βέβληνται 2 (del. τιθ).] . [Prov. 21, 1.]

[3] [S. Theodorus monet] Τί οὖν πλάσας ἡμᾶς Θεός; ἆρα παρεῖδεν αὐτοὺς [om. 2.] παρεβλέψατο; οὐδαμῶς, ἀλλ᾽ ἅμα τὸ δεινὸν τοῦτον [τῶ δεινῶ τούτω 1.] καὶ χαλεπώτατον ἔργον τὴν σωτηρίαν τοῦ λαοῦ ἐπεζήτησεν· τὸν μεγαλομάρτυρα [μεγαλομάρτυραν 2.] αὐτοῦ Θεόδωρον τὸν [ὡς add. 2.] ἀληθῶς Θεοῦ δῶρον [Θεόδωρον 1.] ἐπὶ σωτηρίαν τῆς πίστεως ἔστειλεν, ἵνα δοξάσῃ ἐκ τῶν θαυμασίων αὐτοῦ ἔργων τὸν ἑαυτοῦ [αὐτὸν 2.] θεράποντα· τῷ πατριάρχῃ ἐπιφαίνεται, ἀρχιερέα καὶ ποιμένα [ita 1, 2.] τῶν χριστιανῶν· φανερῶς καὶ γοργῶς, ἀληθείας [(ἀρχιερέα - ἀληθείας) καὶ ἀρχιερεῖ τῶν χριστιανῶν ὕπαρ φανερῶς 2.] οὐκ ὄναρ φαινόμενος δηλῶν [δηλὴν 1.] τὸ ἄθεον τερατούργημα τοῦ Ἰουλιανοῦ· καὶ πρὸς αὐτὸν ἔφη· &ldquogr;Πατριάρχα [Eudoxius, sectae Eunomianae assecla, regnante Iuliano sedem CPtanam obtinebat.] , ἀνάστα ἐν τάχει καὶ συνάγαγε τὸ τοῦ Χριστοῦ ποίμνιον καὶ ἀκριβῶς ἐξασφάλισαι αὐτοὺς μηδ᾽ ὁπωσοῦν ἐκ τῶν τῇ ἀγορᾷ προβεβλημένων βρωμάτων πομάτων ὠνήσασθαι· γὰρ δυσσεβέστατος Ἰουλιανος τῷ μιαρῷ τῆς εἰδώλων [om. 2.] θυσίας αὐτοῦ αἵματι ἅπαντα κατεμίανεν.&rdquogr; δέ γε ἀρχιερεὺς θαυμάσας ἀντέφησεν τῷ ἁγίῳ· &ldquogr;Καὶ πῶς ἄρα, κύριε μου, δυνατὸν τοῦτο γενέσθαι; τοῖς μὲν πλουσίοις ἴσως δύναται [δύνανται 2.] , ἔχοντες ἀποκείμενα καὶ τὰ [om. 2.] πρὸς τὴν χρείαν αὐτῶν [αὐτῶ 1.] · τοῖς δὲ πένησιν καὶ μηδὲ μιᾶς ἡμέρας τροφὴν ἔχουσιν [ἔχωσιν 1, 2.] τίς τῆς ἐνδείας [ἐνδέας 1.] τῶν ἀναγκαίων [τὸ ἀναγκαῖον 1, 2.] παραμυθία γενήσεται [γεννήσεται 1.] ;” [ut colybis christiani vescantur.] δὲ μάρτυς ἔφη· &ldquogr;Κόλυβα αὐτοῖς [αὐτῶν 1.] παρασχόμενος τὴν ἔνδειαν παραμυθήσασθαι [deest verbum finit.] .” Καὶ πατριάρχης· &ldquogr;Καὶ τί ἄν ᾖ [εἴη 2.] ταῦτα τὰ κόλυβα, ἀγνοῶ.&rdquogr; δὲ μάρτυς ἀπεκρίνατο· &ldquogr;Σῖτον ἑψήσας,&rdquogr; φησί, &ldquogr;εἰς βρῶσιν τούτοις διάνεμε.&rdquogr; Καὶ ἵνα δείξῃ, πόθεν ἅγιος παραγίνεται [παρεγένετο 2.] , λέγει πρὸς τὸν ἐπίσκοπον· &ldquogr;Τοῦτο γὰρ τῇ χώρᾳ τῶν Εὐχαΐτων [Εὐχαίτῶν prius 1.] κόλυβα [κόλυμβα 2.] λέγειν εἰώθαμεν· οὕτως οὖν ποιήσας τὸ τοῦ Χριστοῦ ποίμνιον ἀβλαβὲς καὶ ἀμίαντον διατήρησον.&rdquogr; Καὶ πατριάρχης· &ldquogr;Καὶ τίς εἶ [συ add. 2.] , κύριε, οὕτως εὐσπλάγχνως καὶ φιλανθρώπως τῆς ἡμῶν σωτηρίας ἐπιμελούμενος;&rdquogr; &ldquogr;Ἐγώ εἰμι,&rdquogr; ἅγιος ἔφησεν [ ἅγιος ἔφ. ἐγώ εἰμι 2.] , &ldquogr;ὁ τοῦ Χριστοῦ μάρτυς Θεόδωρος, ἐν Εὐχαΐτᾳ κατοικούμενος [(ὁ ἐν - κ.) om. 2.] , πρὸς αὐτοῦ ἀποσταλεὶς εἰς τὴν ὑμῶν [ἡμῶν 1, 2.] σωτηρίαν.&rdquogr; Τί τούτου [τοῦτο 1, 2.] παραδοξότερον καὶ φιλανθρωπότερον θαῦμα; ὄντως θαυμαστὸς Θεὸς ἐν τοῖς ἁγίοις αὐτοῦ. [Psalm. 67, 36.] Ὡς οὖν πατριάρχης ἀκήκοε, θάμβους καὶ χαρᾶς πλήρης ἐξαναστὰς τὸν τοῦ Χριστοῦ λαὸν συνηγάγετο καὶ τὴν τοῦ μάρτυρος ἐπιστασίαν καὶ βοηθείας μηνύματα ἀκριβως διηγόρευσε πᾶσιν καὶ ἀβλαβὲς τὸ τοῦ Χριστοῦ διεφύλαξεν ποίμνιον. Καὶ βλέπε τοῦ λαοῦ ἐκείνου τὴν ὑπακοήν, πῶς σπουδαίως ἤκουσαν τοῦ πατριάρχου ἐκείνου [(καὶ βλέπε - ἐκείνου) om. 2.] . [Iuliani inanes insidiae.] Καὶ δὴ τῆς ἑβδομάδος τελειουμένης, τὸ τοῦ Ἰουλιανοῦ μηχάνημα ἀνωφελὲς καὶ ἀνενέργητον ἔμεινε· καὶ φανερῶς ἡττηθεὶς ἐξῆρε τὰ [om. 2] τῆς ἀγορᾶς προτιθέμενα μεμιασμένα βρώματα καὶ ἔθηκε τὰ ἐκ συνηθείας· καὶ οἱ χριστιανοὶ ἔδωκαν ὕμνον καὶ εὐχαριστίαν τῷ καλλινίκῳ [καλινίκω 2.] μάρτυρι Θεοδώρῳ καὶ ἑορτὴν φαιδράν τε καὶ ἔκλαμπρον τούτῳ ἐκτετελέκασιν [ἐκτελέσασιν 1.] . Ἔκτοτε καὶ μέχρι τοῦ νῦν [om. 2.] θαύματος ἐνέργεια κηρύττεται· ἴδετε, πῶς αὐτοῖς ἐβοήθησεν Κύριος, λύσας τὸ μηχάνημα τοῦ παρανόμου Ἰουλιανοῦ, πῶς δὲ αὐτὸς εὔσπλαγχνος καὶ ἐλεήμων Κύριος βοηθήσει ἡμῖν [ὑμῖν 1.] καὶ ῥύσεται ἡμᾶς ἐκ τῶν πονηρῶν σκανδάλων τοῦ δαίμονος τῇ ἁγίᾳ σαρακοστῇ ταύτῃ· Καὶ τοῦτο γέγραπται [(ἴδετε - γέγραπται) om. 2.] εἰς διδασκαλίαν τῶν νηστευόντων Χριστιανῶν, ὅτι μεγάλη αὐτῆς τῆς νηστείας δύναμις [(τῆς - διν.) δύναμίς ἐστιν ἔκτοτε 2.] καὶ βοήθεια καὶ ἐνέργεια, καὶ πολλὰ πλήθη ἁμαρτημάτων δύναται καλύψαι καὶ ἀφανίσαι [καταλύψαι καὶ ἀφανεῖναι 1.] νηστεία καθαρὰ καὶ ἐλεημοσύνη εἰς πένητας [(καὶ ἐ. ε. π.) om. 1.] .

Ἀλλ· εἰ βούλει καὶ ἕτερον θαῦμα ἐκ τῶν [om. 1.] τοῦ μάρτυρος προσθήσωμεν τῇ ὑμετέρᾳ [ἡμετέρα 1, 2.] ἀγάπῃ.

Θαῦμα ἕτερον τοῦ ἁγίου [lemma om. 2.] .

[4] [Filius viduae captivus.] Ἐν τῇ χώρᾳ τῶν Εὐχαΐτων ἐπαρχία τις ὑπάρχει λεγομένη Ποντοηράκλεια [Ποντο ἡράκλεια 3; Ποντουράκλεια 1.] κἀκεῖσε πολλάκις τὸ γένος τῶν [(κἀκεῖσε - τῶν) om. 3.] Ἰσμαηλιτῶν περιέτρεχον [πλῆθος add. 3; καὶ πολλάκις τὸ γένος τῶν Ἰσμ· περιέτρεχον 2.] καὶ πολὺν λαὸν τῶν χριστιανῶν ἐκούρσευον [ἑκρούσευον 3; πολλὴν λ· τ· χ· ἐκούρσεβον 1.] , ἐκ δέ [om. 1, 2.] τοῦ συμβεβηκότος ᾐχμαλώτευσαν λαὸν πολὺν [πολλὴν 1; (λ. π.) om. 2, 3.] καὶ μετ᾽ αὐτοῦ ἡρπάγη καὶ υἱὸς χήρας τινὸς μονογενής [(αὐτοῦ - μονογ.) αὐτῶν υἱὸν μονογενῆ χήρας τινος 2, 3.] [Lege quae diximus ad Chrysippi Miraculum primum, p. 60, quod hic reapse iteratur.] · Ἐπεὶ οὖν χήρα ἔκλαιεν ἐλεεινῶς καὶ ἀπαραμυθήτως [ἀπαραμύθητα 1, 2.] καὶ ἕτερον υἱὸν οὐκ εἶχεν παραμυθήσασθαι τὸν πόνον αὐτῆς [καὶ add. 3.] , ἐπορεύετο καθ᾽ ἑκάστην ἡμέραν εἰς τὸν ναὸν τοῦ μεγαλομάρτυρος Θεοδώρου ἱκετεύουσα [ἱκετεύουσαν 1.] αὐτὸν [ὀδυρομένη add. 2, 3.] καὶ κλαίουσα ὀδυνηρῶς [γοερῶς 2, 3.] . Καὶ πρὸς τὸν μάρτυρα ἔλεγεν· &ldquogr;Οἶδας, [Matris oratio] ἅγιε μάρτυς, ὅτι ἐξ ἀρχῆς τὸν ἐμὸν υἱὸν τὸ μονογενῆ εἰς σὲ ἀνέθηκα· ἐγὼ μὲν αὐτὸν ἐγέννησα, σὸς δὲ υἱὸς ὑπῆρχεν [ὑπῆρχεν corr. 2, prius ὑπάρχει.] κατὰ χάριν· καὶ ἕνεκεν τούτου ἵνα αὐτὸν φυλάττῃς [φ. αὐτὸν 2.] , τὴν ἱεράν σου μνήμην καὶ λειτουργίαν καθ᾽ ἕκαστον [ἕκαστος 1.] ἔτος ἐτέλουν. Νῦν δὲ ἐμὲ τὴν τάλαιναν καὶ ἐλεεινὴν ἀπωρφάνισας [ἀπερφάνησας 1, 2; ἠφάνησας 3.] παντελῶς [ἕως τέλους 1.] . Καὶ οὐκ ἔχω ποῦ τὴν κεφαλὴν κλῖναι· διὰ τοῦτο δέομαί σου, ἅγιε τοῦ Θεοῦ· ἐπείπερ τὸ αἷμα τὸ σὸν [σου 3.] ἐξέχεας ὑπὲρ τοῦ δεσπότου Χριστοῦ, διὸ καὶ παρρησίαν ἔχεις πρὸς αὐτὸν καὶ ὅσα ἂν αἰτὴσῃς δῴη σοι Κύριος, αἰτῷ σοι καὶ ἐγὼ ἵνα τὸν υἱόν μοι ἐλευθερώσῃς ἐκ τῆς αἰχμαλωσίας&rdquogr; Ταῦτα δὲ καὶ ἄλλα πολλὰ [πολλὰ ἄλλα 3.] μακαρία γυνὴ ἔλεγεν [ἔλεγεν τὸ γύναιον 2, 3.] μετὰ δακρύων καὶ οἰμωγῶν νυκτὸς καὶ ἡμέρας πρὸς τὸν ἅγιον ὑπὲρ τοῦ υἱοῦ αὐτῆς, ὅπως λυτρώσῃ αὐτὸν ἅγιος ἐκ τῆς δεινῆς συμφορᾶς τῆς αἰχμαλωσίας, ἐπειδὴ λέγει προφήτης Δαυΐδ, ὅτι θέλημα τῶν φοβουμένων αὐτὸν πληροῖ [πληρεῖ 1, 2, 3.] Κύριος. [Psalm. 144, 19.] Ἔφθασεν καιρὸς τῆς ἑορτῆς τοῦ μάρτυρος Θεοδώρου· ἐμνήσθη πάλιν χήρα, ὅπως ἐτέλει τὴν αὐτὴν ἑορτὴν μετὰ ἐπιχαρείας καὶ λαμπρότητος· καὶ μετὰ δακρύων ἔλεγεν ἐν ἑαυτῇ· [ad S. Theodorum,] &ldquogr;Πῶς καὶ τίνα τρόπον ἐκτελέσω τὴν ἐορτὴν ταύτην τοῦ μάρτυρος [(τοῦ μ.) om. 2, 3.] , τοῦ γλυκυτάτου μου υἱοῦ μὴ παρόντος; ποίοις ὀφθαλμοῖς ἀτενίσω τὸν τόπον, ὅπου ἵστατο μονογενής μου υἱός [om. 2, 3.] ; πῶς ἐπιβλέψω εἰ τὴν ἱερὰν ἀκολουθίαν ταύτην [τ. ἀκ. 2, 3.] , πάντων παρόντων καὶ τοῦ υἱοῦ μου μὴ ὄντος [παρόντος 3; ὄντως 1, 2.] ; πῶς ὑπομείνω ἄνευ δακρύων καὶ στεναγμῶν, διότι τὴν πᾶσάν [corr. 1.] μου ἐλπίδα ἐστερήθην [ἐστερρήθην 1.] ; τοιγαροῦν [τὸ λοιπὸν 2.] δέομαί σου [om. 2.] , τοῦ Θεοῦ γνήσιε δοῦλε, ἵνα [μοι add. 1, 2.] ἀνακωχὴν καὶ παραμυθίαν τῆς ἐμῆς χηρείας ποιήσῃς·&rdquogr; Ταῦτα μὲν λέγον συνεχῶς εἰσήρχετο εἰς τὸν ναὸν βρέχον [λέγων βρέχων 1, 2, 3.] τοῖς δάκρυσιν τοῖς ποσὶν [ita 1, 2, 3, lege τοὺς πόδας.] τοῦ μάρτυρος· καὶ ἐτέλεσεν τὴν μνήμην [τῆ μνήμη 1, 2.] αὐτοῦ. Τί οὖν; ἆρα παρεῖδεν [om. 2.] Κύριος τὴν δέησιν αὐτῆς; οὔ, ἀλλὰ τῇ νυκτὶ ᾑ ἐπιμελεῖτο μνήμη τοῦ μάρτυρος [(καὶ ἐτέλ. - μάρτυρος) om. 3.] αἴφνης ἀοράτων τῶν νυκτῶν ὐμνούτων καὶ ψαλλόντων τῶν ἱερέων ἀοράτως [om. 2, 3.] εὑρέθη [εὑρέθην 3.] τοῦ γυναίου υἱὸς ἐν τῷ [om. 2, 3.] μέσῳ τῆς ἐκκλησίας, [qui illum reducit.] φερόμενος ὑπὸ τοῦ ἁγίου καὶ ὀχούμενος ἐν ἵππῳ λευκῷ· ἤκουσαν δὲ καὶ οἱ πιστοὶ καὶ ἐνάρετοι ἄνθρωποι τὸν κρότον τοῖς ποσὶν [ita 1, 2, 3. lege τῶν ποσδῶν.] τοῦ ἵππου· καὶ ἐξέστησαν τησαν ἅπαντες ἐπὶ τῷ παραδόξῳ θαύματι [τὸ παράδοξον θαῦμα 3.] , τὸ γενόμενον ὑπὸ τοῦ ἁγίου, ὁρῶντες [om. 1.] καὶ τὸν παῖδα, πῶς ἐξηγεῖτο τὴν τοῦ ἁγίου ἁρπαγὴν ἐκ τῶν μέσων [ἐν τ. μ. 1; ἐκ μέσων 2.] τῶν Ἀγαρηνῶν· καὶ ἔδωκαν αἶνον καὶ δοξολογίαν [δόξαν καὶ αἶνον 3.] τῷ Θεῷ καὶ τῷ θεράποντι αὐτοῦ Θεοδώρῳ· καὶ ἄλλων πολλῶν θαυμάτων αὐτόπτης γεγονὼς [γενόμενος 2.] ἅγιος, οὗ Κύριος πρὸς βοήθειαν τοὺς ἁγίους αὐτοῦ πρὸς ἡμᾶς ἀποστελλομένους [ἀποστελομένους 2; ἀποστελλόμενος 3.] .

Ἕτερον θαῦμα. Τὸ στρατιώτας παιδεύεις τῆς ἁρπαγῆς ἀπέχεσθαι [Ita in Menaeo. Comm. praev. n. 35.]

[5] [Gladium S. Theodoro oblatum] Στρατιώτης τις ἔχων μεγάλην πίστιν εἰς τὸν μεγαλομάρτυρα Θεόδωρον, ἔμελλε πορευθῆναι εἰς πόλεμον καὶ προσκυνήσας αὐτὸν ἐπορεύθη καὶ ὑποστρέψας ἐκ τοῦ πολέμου μετὰ νίκης μεγάλης, ἐπορεύθη πάλιν προσκυνῆσαι αὐτόν. Καὶ ἐκβαλὼν τὸ σπαθίον αὐτοῦ, ἐχαρίσατο [ἐχάρισεν 3.] αὐτὸ [αὐτὰ 3; om. 1.] εἰς τὴν ἐκκλησίαν ἐν τῇ λάρνακι, ἔνθα τὸ τίμιον αὐτοῦ σῶμα ἐτέθη [ἐτίθη 2, 3.] , πάνυ ἀκριβὸν μετὰ λίθων καὶ χρυσίου ἱκανοῦ, καὶ ὑπέστρεψε μετὰ [μετ᾽ 3.] εὐχαριστίας [Miraculum affine Chrysippiano VI°, supra, p. 66.] . Ἕτερός τις στρατιώτης ἐπορεύθη καὶ αὐτὸς προσκυνῆσαι τοῦ ἁγίου τὸ λείψανον [τὸ λ. τ. . 3.] διὰ τὸ περιβόητον εἶναι τὸν ἅγιον ἐν [ἐπὶ 3.] πᾶσι· καὶ βλέψας τὸ σπαθίον τὸ ὡραιότατον [corr. 2, prius ὁραιότερον.] ἐκεῖνο τὸ κεκοσμημένον, ἐτρώθη διὰ τοῦ ἔρωτος τῆς ἀγάπης τοῦ ἐπᾶραι [λαβεῖν 3.] αὐτὸ λέγων ἐν τῇ αὐτοῦ διανοίᾳ [διανοίαν 1.] . [miles furatus] &ldquogr;Τοῦτο χρεία τοῦ ἁγίου [ita 1, 2, 3, lege τούτου χ· τῷ ἁγίῳ.] οὐδεμία ὑπάρχει· μᾶλλον ἐγὼ στρατιώτης ὤν, πρέπει βαστάζειν [βαστάζων 1; βαστάζω 2.] αὐτο δι᾽ [διὰ 3.] εὐλογίαν καὶ βοήθειαν τῶν πολέμων.&rdquogr; Ταῦτα λογιζόμενος στρατιώτης, λαβὼν τὸ σπαθίον ἐκ τοῦ μνήματος τοῦ ἁγίου, ζώννυται [ζώνυται 2, 3.] αὐτό, καὶ προσκυνήσας ἀπῄει χαίρων. Ἑξερχόμενος δὲ τῆς ἐκκλησίας, ἐτύφλωσεν αὐτὸν ἅγιος· καὶ οὐκ οἶδε ποῦ πορεύεται στρατιώτης. Μετανοήσας οὖν ὑπέστρεψε πάλιν τὸ σπαθίον εἰς τὸ μνῆμα τοῦ ἁγίου καὶ εὐθέως ἀνέβλεψεν. Ἰδὼν δὲ πάλιν τὸ κάλλος [κάλος 1, 3.] αὐτοῦ, ἐδόκει ὅτι τύφλωσις ἐκείνη οὐκ ἐγεγόνει ὑπὸ τοῦ ἁγίου· πάλιν λαμβάνει τοῦτο [τότε 3.] καὶ ζώννυται [ζώνυται 1, 3.] · καὶ ἐλθὼν πάλιν τοῦ ἐξελθεῖν [ἐκ add. 3.] τοῦ ναοῦ, [caecitate percutitur.] ἔμεινε τυφλός. Ἐλθὼν δὲ ἱερεὺς προσεδρεύων [προσεδραίβων 3.] τῇ ἐκκλησίᾳ τοῦ ἁγίου καὶ ἰδὼν τὸν στρατιώτην τυφλόν, ἤρξατο ἐπερωτᾶν αὐτόν· &ldquogr;Τί τὸ συμβάν σοι [συμβάσοι 1, 2; δὲ στρατιώτης add. 3.] ;;” Ἤρξατο οὖν [om. 3.] λέγειν κατὰ λεπτὸν τὴν αἰτίαν· παρακαλέσας οὖν τὸν ἱερέα τοῦ ποιῆσαι παράκλησιν [παράκλησι 1.] πρὸς τὸν ἅγιον τοῦ συμπαθῆσαι αὐτῷ, ἐπιδοὺς ὄπισθεν εἰς τὸν ἅγιον καὶ τὸ σπαθίον αὐτοῦ καὶ [τὸ add. 3.] τοῦ ἁγίου καὶ ὑπέρπυρα [Moneta aurea. J. N. Svoronos in Journal intern. d'arch. numism., t. II, p. 345.] ἑκατόν, μόνον ἵνα ἀναβλέψῃ· καὶ λαβὼν [ ἱερεὺς add. 2.] ἔλαιον ἐκ τῆς κανδήλας τοῦ ἁγίου ἤλειψε τοὺς ὀφθαλμοὺς τοῦ στρατηλάτου· καὶ ἀπῆλθε βλέπων, δοξάζων τὸν Θεὸν καὶ τὸν αὐτοῦ θεράποντα μεγαλομάρτυρα Θεόδωρον.

Ἕτερον θαῦμα [om. 3.] . Μάταιον δρασμὸν ἐπέχεις οἰκετῶν [Ita in Menaeo. Comm. praev. n. 35. Cf. Mir. Chrysippi XI, p. 69.] .

[6] [In detrimento fortuito invocatur;] Συνήθης [σύνηθες 2.] οὖν ἅγιος ἐν τοῖς πολλοῖς αὐτοῦ τέρασι καὶ σημείοις φανερῶς ἐπιδεικνύων τοῖς πᾶσι ζημίας φανέρωσιν ποιεῖν καὶ δρασμὸν οἰκετῶν. Πῶς καὶ τίνι τρόπῳ; οἱ ἐρχόμενοι ἄνθρωποι ἐν τῷ μνήματι αὐτοῦ μετὰ πίστεως ἐλιτάνευον αὐτὸν εἰλικρινῶς περί τινος πράγματος καὶ ζημίας· καὶ ἐτελεῖτο λειτουργία καὶ ἔμενεν ἄνθρωπος ἐκεῖνος ζητῶν καὶ ὕπνωττεν ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ· καὶ μέγας μάρτυς ὄναρ ἐπιφαίνετο καὶ ἐφανέρωνε τὸ πρᾶγμα ἐκεῖνο, ὅπερ ἐζήτα. Ἄρχων τις εὐλαβὴς ἔχων μεγάλην πίστιν καὶ ἀγάπην πρὸς τὸν μέγαν [μάρτυρα add. 3.] Θεόδωρον, [servos fugitivos indicat] ἀποδράσας τις οἰκέτης αὐτοῦ ἔντιμος καὶ καλός, καὶ ἀναζητήσας αὐτὸν οὐχ εὗρεν· καὶ ἦν [ἦναι 1.] ἐν ἀθυμίᾳ μεγάλῃ καὶ λύπῃ περὶ τοῦ οἰκέτου αὐτοῦ. Τρέχει οὖν πρὸς τὸν ἅγιον μετὰ προσευχῆς καὶ λειτουργίας, ἐξιλεούμενος αὐτὸν περὶ τῆς φανερώσεως [τῆ φανερώσει 3.] τοῦ οἰκέτου· καὶ μείνας ἐν τῷ ναῷ τρεῖς ἡμέρας καὶ τρεῖς νύκτας, οὐκ ἐφαίνετο αὐτῷ ἅγιος· καὶ ἄρχων ἠδημόνει καὶ ἠγανάκτει· καὶ τῇ τρίτῃ νυκτὶ ἐπιφανεὶς αὐτῷ ἅγιος λέγει πρὸς τὸν ἄρχοντα· &ldquogr;Τί ἀδημονεῖς καὶ ἀγανακτεῖς καθ᾽ ἡμῶν, ὅτι οὐκ εἰσακούω ὑμῖν [σοι 3.] περὶ τοῦ οἰκέτου σου [(σου οἰκ.) 3.] ; οὐκ ἤμην ἐδῶ [ὧδε 3.] ἀλλ᾽ ἐν τῇ Κωνσταντινουπόλει ἐκελεύθην [ita 1, 2, 3, lege ἐκελεύσθην.] ὑπὸ τοῦ Θεοῦ ὑπάγειν [ὑπάγειν ὑ. τ. Θ. 3.] , [S. Theodorus, post triduum redux.] ὅτι ἀνὴρ ἅγιος ὀνόματι Ἰωσὴφ ὑμνογράφος, ἄνθρωπος ἐνάρετος καὶ φοβούμενος τὸν Θεόν, ἀπέθνησκεν, πολλὰ τιμήσας καὶ δοξάσας τοὺς ἁγίους [πάντας add. 3.] ἐν τῷ κόσμῳ τούτῳ, λέγω [λέγων 3.] προφήτας, ἀποστόλους, ὁσίους καὶ μάρτυρας καὶ πάντας τοὺς [εὐσεβῶς add. 3.] εὐαρεστήσαντας Χριστῷ, ἄνδρας τε καὶ γυναῖκας, ἀπολυτίκια καὶ κοντάκια συγγράψας [συγγραψάμενος 3.] αὐτοῖς ἰδίᾳ γλώττῃ καὶ σοφίᾳ τῇ δοθεῖσᾳ αὐτῷ παρὰ τοῦ Θεοῦ [παρὰ Θεῶ add. 3.] . καὶ διὰ τοῦτο ἐκλήθημεν ἅπαντες [ἅπαντα 3.] τὰ τάγματα τῶν ἁγίων τὴν ἑαυτοῦ ψυχὴν ἀναφέρειν εἰς τὸ ὕψος τοῦ οὐρανοῦ μετὰ τιμῆς καὶ δόξης πολλῆς, ἀντίμισθον τῆς ἀγάπης καὶ τῆς τιμῆς ἧς ἐτίμησεν ἡμᾶς ἐν τῷ κόσμῳ τούτῳ· διὰ τοῦτο οὐκ ἤμην ἐδῶ [Comm. praev. n. 43.] . περὶ δὲ [δὲ om. 1; (οὐκ-δὲ) om. 3.] τοῦ οἰκέτου σου μὴ ἀδημονῇς [ἀλλὰ add. 3.] . ὕπαγε εἰς τόνδε τὸν [(τ. τ.) τὸν δύνατον 3.] τόπον καὶ εὑρήσεις αὐτόν.&rdquogr; Ἔξυπνος δὲ γενόμενος ἄρχων, θαυμάζων τὴν ἀγάπην τοῦ ἁγίου καὶ τὴν φοβερὰν διήγησιν αὐτοῦ καὶ πορευθεὶς ἐν τῷ τόπῳ, ὅπου εἶπεν [αὐτῶ add. 3.] ἅγιος, εὗρεν τὸν οἰκέτην αὐτοῦ, δοξάζων τὸν Θεὸν καὶ τὸν θεράποντα αὐτοῦ μεγαλομάρτυρα Θεόδωρον [ἕτερον θαῦμαadd. 3.] .

[7] [Cur miracula desierint.] Ἀλλ᾽ ἐπὶ τὸ προκείμενον ἐπανέλθωμεν. Ἀπορήσει [ἀπορρίσει 1, 2, 3.] δέ τις, πῶς καὶ τίνι τρόπῳ [τίνα τρόπον 1.] ἐν τούτῳ τῷ καιρῷ θαύματα οὐκ ἐπιτελοῦνται ὑπὸ τῶν ἁγίων; διὰ τί [(δ. τ.) om. 3.] ; Διὰ τὴν ἀπιστίαν καὶ ἀμέλειαν ἡμῶν καὶ ἀπροσεξίαν, οὐ τοῦ Θεοῦ μακρύνοντος, καὶ [ἀτονίσαντος οὐδὲ add. 3.] οἱ ἅγιοι ἠλαττώθησαν [ἐλαττώθησαν 3.] , μὴ γένοιτο· ἀλλ᾽ αἱ πολλαὶ ἡμῶν ἁμαρτίαι [ἁμ. ἡμῶν 3.] ταῦτα πάντα διέφθειραν καὶ ἤργησαν, διότι οὐ πορευόμεθα ἐν τοῖς δικαιώμασι καὶ ἐντολαῖς [ταῖς ἐντολαῖς καὶ δικ. 3.] τοῦ Θεοῦ ἄμεμπτοι, ἀλλὰ βέβηλοι καὶ ἁμαρτωλοί· ὧν πρῶτος εἰμὶ ἐγώ, ὅτι ἐγγίζομεν [ἐγγύζω μὲν 3.] τοῦ Θεοῦ μετὰ τὸ [μετὸ 1.] στόμα καὶ καρδία πόρρω ἀπέχει ἀπ᾽ αὐτοῦ, καὶ πορευόμεθα ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ πλάγιοι, καὶ Θεὸς πρὸς ἡμᾶς ἐν θυμῷ βλέπει πλαγίῳ [πλ. βλ. 2, 3.] καὶ ὑπεράπειρος εὐσπλαγχνία αὐτοῦ [αὐτοῦ εὐσ. 3.] σπλαγχνίζεται πρὸς ἡμᾶς διὰ πρεσβειῶν τῶν ἁγίων αὐτοῦ. [Luc. 1, 6, Matth. 15, 8.] Ἡμεῖς δὲ τί ἀγαθὸν ἐποιήσαμεν τῷ δοτῆρι τούτων [τούτω 1.] Θεῷ; δῶμεν αὐτῷ ἐλεημοσύνην, ἵνα καὶ ἡμᾶς ἐλεήσῃ Κύριος, μάλιστα [μάλλιστα 2.] ἐν τούτῳ τῷ καιρῷ προτρεπόμενοι τοῦτο ποιεῖν· νηστείας γὰρ ἁγίας καιρὸς καὶ καθαρισμὸς τῆς ψυχῆς καὶ ἁγνισμός [τε add. 2, 3.] τοῦ σώματος· καὶ [om. 3.] καθάρωμεν ἑαυτοὺς μὴ βρωμάτων μόνον [μόνων 1.] καὶ πομάτων ἀλλὰ παντὸς πάθους καὶ τὴν νηστείαν ἡμῶν συνηγμένην [συνηγμένη 1, 2; σύνηγμον 3.] τῇ ἐλεημοσύνῃ [τὴν ἐλεημοσύνην 3.] κατεργαζώμεθα, [Eleemosyna et ieiunium.] τὴν δυναμένην [δύναμιν 3.] ἀληθῶς ἀναβιβάσαι εἰς τὸν αὐτὸν [om. 3.] οὐρανόν· πτερόν ἐστιν τῆς εὐχῆς ἐλεημοσύνη. Ἐὰν οὖν μὴ [om. 1.] ποιῇς πτερόν, εὐχή σου οὐ πετᾶται. Ὅταν οὖν πτερωθῆ εὐχή, τότε ἵπταται εἰς τὸν οὐρανὸν εἰς τὸν ποιητὴν τῶν ἁπάντων παραστῆσαι [αὐτὴν add. 3.] . ἐλεημοσύνην λέγω τὴν ὥσπερ ἅρμα πυρὸς τὴν προσευχὴν ἡμῶν ὡς θυμίαμα [θῦμα 3.] δεκτὸν τῷ ποιητῇ ἀναφέρουσαν [ἀναφέρουσα 1, 2, 3.] . ἐὰν γὰρ νηστεύῃς τετραήμερα καὶ [om. 3.] ἑξαήμερα καλὸν [καλλὸν 3.] γὰρ [ἔργον add. 3.] νηστεία, ἐὰν ἔχῃ τὸν αὐτῆς συνεργὸν τὴν ἐλεημοσύνην εἰπέ μοι· ἐὰν γὰρ νηστεύῃς σήμερον καὶ παρέστη σοι πένης λιμῷ καὶ δίψῃ πιεζόμενος [πιενόμενος 3.] καὶ μυρίαις σε [om. 3.] ἱκετηρίαις καὶ φωναῖς ἐπὶ ἔλεον προσκαλούμενος, εἶτα ἐπέλθῃ [ἀπῆλθε 3.] κεναῖς χερσί, τί [τίς 1.] σου λοιπὸν νηστεία λογισθήσεται, εἰ μὴ μόνον τῆξις σώματος; λοιπὸν καιρός ἐστι σιωπῆσαι τὸν [τὸ 1.] λόγον· ἀγαπήσωμεν παρακαλῶ τὴν νηστείαν καὶ τὴν προσευχὴν καὶ τὴν ἐλεημοσύνην, ἵνα ἄξιοι γενώμεθα προσκυνῆσαι τὸν Κύριον ἐν τῇ ἁγίᾳ αὐτοῦ ἀναστάσει· ἧς γένοιτο πάντας ἡμᾶς ἐπιτυχεῖν τῇ αὐτοῦ χάριτι καὶ φιλανθρωπίᾳ, ᾧ [οὗ 3.] δόξα καὶ τὸ κράτος εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων [(τῶν αἰ.) om. 1.] . ἀμήν.

X. CARMEN DE MIRACULO COLYBORUM

Theodorus martyr Euchaïtis (S.)

E codice Monacensi graec. 564. Cf. Comm. praev. num. 39.

Εἰς τὸν ἅγιον Θεόδωρον ἐπὶ τῷ θαύματι τῶν κολύβων [Amplum utilemque ad carmen de colybis commentarium scripsit G. Wernsdorf, Manuelis Philae carmina graeca (Lipsiae, 1768), p. 14 – 50.] .

[S. Theodorus]Ἄγνωμον οἶδα καὶ πλατὺν ὄφλον ψόγον,
Εἰ σὺ μὲν ἡμᾶς νοστίμῳ σίτῳ τρέφεις,
Ἄμφω καθηδύνοντι, πνεῦμα καὶ στόμα,
δειπνοποιὲ καρυκεύματος νέου,
Ἀθλητὰ Χριστοῦ, χριστεπωνύμων φύλαξ,
Δῶρον Θεοῦ τέλειον ἡμῖν ὑψόθεν·
Καὶ γὰρ ἄνωθεν καὶ πρὸς ἡμᾶς χρόνος
Ῥέων καθέλκει τῶν κολύβων τὴν χάριν
Καὶ συντρυφῶμεν τοῖς πάλαι συμφυλίταις [ita cod., melius συμφυλέταις.] ·
Εἰ σὺ μὲν οὕτω καὶ διπλῆν τέρψιν νέμεις,
Ἡμεῖς δὲ συγκλείσαιμεν ἐντρυφῶν στόμα
Εἰς ὕμνον, εἰς τράνωσιν εὐχαριστίας,
Ἀγνωμοσύνης τοῦτό μοι τῆς ἐσχάτης.
Οὔκουν σιγήσω, μὴ γραφῶ σκαιοῦ τρόπου,
Ἀλλὰ πλατυνῶ καὶ στόμα καὶ καρδίαν
Ἐρεύξομαί τε σοὺς ἐφυμνίους λόγους,
Πανηγυρίζων, ῥυθμικοὺς πλέκων κρότους,
Ἔνσιτα καλλίδωρα φορμίζων μέλη
Ἐν ἑξαχόρδῳ κιθάρᾳ [Lyram suam ἑξάχορδον vocat, quia senariis iambis ludit. Wernsdorf.] στιχουργίας
Τοῖς ἐξελιγμοῖς ἀστατῶν τῶν ᾀσμάτων
Ὀρχούμενός τε ταῖς στροφαῖς ταῖς τῶν λόγων
Ἐν πνευματικῷ σωφρόνως συσσιτίῳ.
Τὸ φροίμιον γοῦν τοῦτο τῶν μελισμάτων,
Μελίσματα δὲ μέλψομαι παραυτίκα.
      [vivus tyrannum devicerat,] Σὺ καὶ πάλαι ζῶν καὶ πατῶν, μάρτυς, χθόνα,
Κἂν οὐρανόφρων ἦσθα καὶ γῆς ἠρμένος,
Τυραννικῆς ἔθραυσας ὀφρύος θράσος,
Ὡς ὑπεραθλῶν εὐσεβῶν θεσπισμάτων·
Καὶ νῦν ἐπαρθεὶς λῆξιν εἰς ὑπερτέραν
Ζωηφόρον θάνατον ὡς θανών, μάκαρ,
Τυραννικῆς ἔπαυσας ἀνοίας δόλον·
Ὑπερμαχῶν δὲ πάλιν εὐσεβῶν νόμων
Ταῖς νυκτεριναῖς καὶ μόναις ἐποψίαις
Ἰσχὺν τοσούτων καθελὼν φρυαγμάτων,
Καὶ τὸν δράκοντα τὸν σκολιὸν τὸν μέγαν,
[nunc Iulianum draconem istum] Ἰουλιανόν, τὴν ὀφιώδη πλάσιν [γρ. φύσιν. Wernsdorf.] ,
Λόχμαις κρυβέντα τῶν σκοτεινῶν σκεμμάτων
Ἔτρωσας αὖθις εἰς καφαλὴν ἀγρίαν,
Ἐξ ἧς τὰ λοξὰ βλαστάνει βουλεύματα,
Ὡς ἐξελέγξας ταῦτα νηπίων μύθους.[Isa. 27, 1.]
Τάχα γὰρ ὑπνοῦντά σε καὶ νῦν, ὁπλίτα,
Ὕπνον μαλακὸν μαρτυρικοῦ θανάτου
συμπαθὴς πρόνοια κινεῖ πρὸς μάχην·
Οὐκ ἀπὸ γῆς γύναιον ἔντρομον φρίκῃ [Eusebiam intellegit.]
Εἰς χηραμούς τε τοῦ δράκοντος εὐθύνει
Ῥύστην τε πέμπει κινδυνεύοντος λάχους
Ἐκ τῶν δράκοντος ἀκορέστων χασμάτων· [cibum largiendo debellat.]
Κἂν ἰὸν εἰσέπτυσεν ὡς εἰς καρδίαν
Τῶν εὐσεβούντων, τὰ σίτα καταχρήνας [ita cod., lege καταχράνας.] ·
Στήριγμα καὶ γὰρ ἄρτος ἐστὶ καρδίας·
Ἀλλ᾽ αὐτὸς ἀντέπραξας ἀντιφάρμακα
Πρὸς καρδιακήν, ψυχικὴν μᾶλλον, λύμην
καὶ προφυλάγματι τῷ καθαρσίῳ
Ἐξαπεκρούσω τὴν προσέρπουσαν βλάβην
Ὡς ψυχικὸς κράτιστος ἀκέστωρ μόνος. [Psalm. 104, 15.]
Καὶ πρὶν μὲν ἐντὸς τῆς παραδείσου χλόης
Τὴν πρωτόπλαστον ἐγχορεύουσαν φύσιν
Φυτοῦ τε νηστεύουσαν ἐξ ὀλεθρίου
Ὄφις παρέλκει πρὸς τροφὴν ψυχοκτόνον,
Σατὰν κρυπτὸς ψιθυρίσας τὴν πλάνην.
Καὶ νῦν δὲ πάλιν εἰς παράδεισον νέον
(Ἧ κλῆσις ὑπέγραψε τὴν ἐκκλησίαν,
Ἧσπερ φυτουργὸς ἦν [ cod.] θεάνθρωπος λόγος·)
Νηστείαν ἐξασκοῦντας, εὐσεβῶν λάχος,
Ὄφις δόλιος ἐξαπατᾶν ἑρπύσας,
Ἀποστάτης τε καὶ πεσὼν ἑωσφόρος,
Ἀρνησίχριστος καὶ θρασὺς ἀντιστάτης,
Ἐπὶ τροφὴν καθεῖλκεν ἠλισγημένην
Ἀπηγορευμένην τε τοῦ φυτοῦ πλέον.
Ἀλλ᾽ εἰς μάτην ἔχανεν στρεβλὸς δράκων
Πιστοὺς φαγεῖν μάλιστα, κἂν δοκῇ τρέφειν·
Καὶ μαρτυρικῇ ῥήγνυται παντευχίᾳ
Καὶ βάλλεται χαμάζε καὶ χοῦν ἐσθίει,
Τροφὰς γεηρὰς καὶ μυσαρὰς ἐκτόπως
Αὐτὸς τὰς αὐτοῦ, δαιμόνων πανδαισίαν,
Πιστοὶ δ᾽ ἐπεντρυφῶσι τοῖς θεοσδότοις
Ἔτι λεόντων εἰς βαθὺν λάκκον πάλαι
Τὸν Δανιὴλ πρὸς βρῶσιν ἀπερριμμένον
Ἄσιτον αὐτὸν Ἁββακοὺμ φακῷ τρέφει,
[Velut Habacuc] Καὶ τῶν λεόντων ἐκφυγόντα τὰς γνάθους,
Ἀρθεὶς ἐναέριος ξενοτρόφος
Ἐκ τῶν Σολύμων εἰς Βαβυλῶνος χθόνα.[Dan. 6, 16; 14, 31, 36.].
Καὶ νῦν βόθρῳ λέοντος ἐγκεκλεισμένους
Καταπιεῖν μέλλοντος αὐτοὺς αὐτίκα
Τοὺς εὐσεβεῖς πεινῶντας ἀθλητὴς τρέφει.
Πλὴν ἀντὶ φακοῦ σίτον ἑφθὸν πρασφέρει,
Ὡς πτηνὸς ἥκων ἄπτερός τις μακρόθεν,
Καὶ ῥύεται τοὺς ἄνδρας ἐκ θηρῶν δύον [δ... cod.] ,
Λιμοῦ τε καὶ λέοντος, ἀνθρωποφθόρων.
Ὡς δ᾽ ἂν Χριστὸς τροφὴν πᾶσι βρύων
Χιλιάδας ἔθρεψεν ἀσίτους τότε
Αὐτοσχεδίοις πέμμασι καὶ κριθίνοις,
Καὶ Χριστόμαρτυς ὧδε μυριοστύας
Δείπνοις κολύβων αὐθετοίμοις ἐκτρέφει,
Ὡς ἐκ πυροῦ στέατος αὐτοὺς ψωμίσας·
Καθηδύνει γὰρ τὴν τροφὴν ταῦτα τρία,
Ἑστιάτωρ, ἔνδεια, μύσους ἁγνότης.
Καὶ πῶς μάρτυς (ἀπορῶ πρὸς τὸ ξένον),
[Byzantium advolans] Ἐξ Εὐχαΐτων ἄστυ τῆς Βυζαντίδος
Ἐν ἀκαρεῖ πέφθακεν αἰθεροδρόμος,
Ἐξ οὐρανοῦ δὲ μᾶλλον εἰς τὸ γῆς βάθος;
Ἐν σώματι μῶν; ἀλλὰ σαρκὸς ἐξέβη
Καὶ τῆς ὕλης λέλυτο τῶν προσαμμάτων·
Ἄλλως τε παχὺ καὶ καθολκὸν τὸ βρίθος
Καὶ σὰρξ ἀμαθής ἐστι τῶν πετασμάτων.
Ψυχῇ δὲ γυμνῇ; καὶ τοῦτο φρικτὸν πάλιν·
Καὶ πῶς [Kurtz, ὅπως cod.] ὁρατὴ τῶν ἀΰλων λεπτότης
Τῷ πατριάρχῃ τῷ θεατῇ τῶν ξένων;
Καὶ πῶς τυποῦται πρὸς θέαν τοῦ μάρτυρος;
Ὡς ἄγγελος φαίημεν εἰς θνητὴν θέαν
Ἀνθρωπόμορφος [Wernsdorf, ἀνθρωπόμορφον cod.] τῇ γραφῇ πεπεισμένοι,
Ἄϋλος ὤν, ἄσαρκος, εἰς ὕλης πάχος.
Φανταστικὸν δὲ τῆς ψυχῆς αὖθις μέρος
Εἰς ἀντίληψιν πῶς ἐγείρει τῆς θέας;
Ἁφαῖς ἀΰλοις ἀΰλου δεδραγμένος
Καὶ συγγενεῖ πῶς τῇ λαβῇ διυπνίσας,
Ἀδιϋπνίστως ἀπαθῶς, ἄν τις φράσῃ·
Ἐνζωγραφηθεὶς ταῖς ἀσωμάτοις κόραις
Ὡς ἐντυποῦνται καὶ πρόσωπα σαρκίναις [σαρκικαῖς cod.]
Καὶ τῷ κατόπτρῳ δίχα κινοῦνται πάθους·
Πάθος δὲ καὶ κίνησιν ἐκτροπὴν λέγω.
Πλὴν ἀπὸ γῆς δίδωμι τούτους τοὺς λόγους·
Θεὸς γὰρ οἶδε καὶ Θεοῦ μάρτυς μόνος,
Ἀποστολικὴν ὡς μιμήσωμαι φράσιν,
Εἰ σωματικῶς, εἴτε σώματος δίχα,
Εἴτ᾽ αὖθις ἄλλως ἐκτελεῖται τὸ ξένον
Μετάρσιός τε πτῆσις ἀελλοδρόμος.[2 Cor. 12, 3.]
Ὁδ᾽ ἀπορίαν τῆς τροφῆς στερρὰν λύσας
Ἐδέσματος τάχιστα τῇ παρευρέσει,
[alimentorum inopiae medetur] Ἐκεῖνος ἐκλύσαιτο καὶ ταύτην δέσιν
Ἱστὸν δ᾽ ἀράχνης ὥσπερ ἐκ λεπτῶν μίτων,
Ἂν ἐμφανισθῇ καὶ πάλιν τοῖς ἀξίοις.
Ἀλλ᾽ ἵνα θαυμάσαιμι τὴν τροφὴν πλέον
(Καὶ γλῶσσα καὶ νοῦς ἐντρυφᾷ γὰρ τοῖς λόγοις),
Ζιζάνια μὲν τοῖς καθαρείοις σίτοις
Ἀνὴρ πονηρὸς ἐμφυτεύει λανθάνων·
Μάρτυς δ᾽ ἀγαθὸς ὑπὲρ ἄνδρας τοὺς κάτω
Ὑπεκκαθαίρει τὰς ἀκάνθας τῶν σίτων
Εἰς βρῶσιν εὐπρόσιτον εὐσεβεστέροις.[Matth. 25.]
&ldquogr;Εἰς ἄρτον ἐμβάλωμεν αὐτοῦ τὸ ξύλον&rdquogr; [Ierem. 11, 19.]
Ἰουλιανοῦ τάχα πατέρων λόγος·
Καὶ νῦν τὸ τέκνον πατρομιμήτως λέγει·
&ldquogr;Βαλῶ μόλυσμα τμητικὸν ὑπὲρ ξύλον,
Ὑπὲρ μάχαιραν, ὑπὲρ ἀκίδος βέλος,
Ψυχὰς ἀναιροῦν οὐχὶ σώματα θλίβον,
Εἰς χριστιανῶν ἄρτον, ὡς κατακτείνω·
Ἄγκιστρον εὗρον τὸν μιασμὸν καμπύλον,
Δέλος· [Obsoletum neque in lexicis reperiendum vocabulum pro δέλεαρ. Mentionem tamen eius facit Eustathius ad Iliad. B, p. 235. Wernsdorf.] περιπείραιμι τούτῳ τὸν σίτον,
Ὡς ἂν ἀγρεύσω καὶ ψυχὰς καὶ τὰς γνάθους
Τὰς ἐκ λιμοῦ χαινούσας ὡς πρὸς τὴν πάγην.”
Θεόδωρος δὲ καὶ δέλος καὶ τὸ ξύλον
Καὶ σύμπαν ἁπλῶς ἐξανασπᾷ τὸ τρύχον
Καὶ ῥύεται ποθοῦντας ἐκ τοῦ κινδύνου·
[et astutas fraudes dirimit.] Λύκου τε λύσσαν ἐξελὼν τοῦ ποιμνίου,
Ἀλώπεκα δ᾽ αὖ ἐκ λέοντος κρυψίνουν,
Τὸν ἐξ ἄνακτος σιτοκάπηλον νόθον
Ἐπαττάλευσεν, ἐξελέγξας τὸν δόλον·
Ὄνον δ᾽ αὖ ἐκ λέοντος ἄνουν δεικνύει [Aesopi Fab. 333.] ,
Δόλου τινάξας τὴν καλύπτουσαν σκέπην·
Ὡς πρᾶγμα καὶ πλάσμα τοῦ μύθου βλέπω.
Αἵματος ἀνὴρ καὶ δόλιος εὑρέθη
Ὡς καὶ φονευτὴς ἅμα καὶ δολοπλόκος,
Θεῷ βδελυκτός, πρὸς δὲ καὶ Θεοδώρῳ [ita cod., f. θεομάχος Wernsdorf.] ,
Ποτὲ κρεουργῶν, πάγας ἄλλοτε πλέκων
Σίτου τε κόκκον τῇ παγίδι συνδέων,
Ἄνδρας ἀγρεύσων, οὐ πτέρυγας ὀρνίθων.[Psalm. 5, 6.]
Ἀλλ᾽ παγὶς μὲν ψαλμικῶς συνετρίβη
Τῆς μαρτυρικῆς δεξιᾶς τῇ συντάσει,
Πτηνὰ δ᾽ ἐλύθη τῆς πάγης καὶ τῆς πλάνης
Πτερὸν φοροῦντα τοῦ νοὸς διηρμένον.[Psalm. 124, 7.]
Κώνειον (εἴπῃς) ταῖς τροφαῖς ἐμμιγνύει
Εἰδωλοθύτων κνίσσαν αὐτό τε στέαρ
Εἰς ψυχικὸν θάνατον, οὐχὶ σαρκίου·
Ἀντίδοτον δὲ δραστικὴν ἀντεισφέρει
Καὶ θηριακῆς ὥσπερ ἀρτίσκους νέας
Σοφῶς μάρτυς καὶ φονεύει τὸν φόνον
Καὶ παττάλῳ πάτταλον ἐκκρούει φθάσας [Πάτταλον ἐξέκρουσας παττάλῳ, Pseudo-Diogenes, V, 15, Leutsch-Schneidewin, Corpus paroemiogr., t. I, p. 253.] . [Dan. 14, 27.]
μὲν τύραννος καὶ θρασύδειλος φύσις
Ὡς ἐξ ἐνέδρας νυκτομαχεῖν ἐσκόπει·
Καὶ μὴν κομψὸς οἶδεν ἐκ συγγραμμάτων
Οὐ βασιλικὸν τὴν κλοπὴν τὴν τῆς νίκης [Οὐ κλέπτω τὴν νίκην dictum Alexandri magni. Plutarchi Vita Alexandri, c. 31.]
Ἀντιστρατηγεῖται δε τῷ στρατηγέτῃ
Ἐν νυκτεριναῖς, πλὴν σοφαῖς, εὐτολμίαις·
Τηρῶν τε τὸν τύραννον ἐς κράτος τρέπει.
      [Sophista fabularum amator interpellatur.] Τάχα, σοφιστά, προσκυνητὰ τῶν μύθων,
Ἑρμοῦ θεοῦ σοῦ τὰς κλοπὰς ἐκμανθάνεις
Καὶ τοῦ Διὸς σοῦ τὰς νόθους μεταπλάσεις.
Ἁμείβεται γὰρ, ὡς φθερεῖ τὰς παρθένους,
Εἰς κύκνον καὶ ταῦρον χρυσοῦ χρόαν·
Σὺ δ᾽, ὡς φθερεῖς φεῦ ἁγνοτάτας καρδίας,
βασιλεὺς ἤμειψας εἰς σιτοπράτην,
Τοῖς σκηνικοῖς ἔμπαλιν ὡς ὑβριστέος.
Ἀλλ᾽ ἐκδύει σὲ τὸ προσωπεῖον, τάλαν,
Εἷς στρατιώτης τὸν πολὺν βασιλέα.
Καὶ ποῦ στρατεύματά σου, καὶ πυκνὰ ξίφη;
Δορυφορία ποῦ περιτπέχουσά σε;
Πῶς οὐκ ἐδυνήθησαν ἀντισχεῖν, φράσον,
Ὅπλα τοσαῦτα πρὸς γαληνὸν ὁπλίτην
Καὶ σῆς τινάξαι τοῦτον ἀρχῆς μακρόθι;
Γνωθι τὸ καινὸν κἂν μόλις, ἀποστάτα,
Ὡς παμβασιλεὺς Ἰησοῦς, ὃν ὕβρισας,
Ὑπὲρ βασιλεῖς, καὶ στρατιὰς ἰσχύει·
Αὐτοῦ μαχητὴς καὶ γὰρ στρατηγέτης.
Φλήναφε, δεῖξον τοὺς νομεῖς σου τῶν σίτων;
Καὶ τοὺς σπορεῖς σου τῶν μύθων καὶ πλασμάτων,
Πτηνοὺς δράκοντας [Nempe Cereris currus, quo vecta orbem terrarum obibat, alatis draconibus iunctus erat: Geminos dea fertilis angues curribus admovit, inquit Ovidius Metam., V. 642. Wernsdorf.]
Κελεούς, Τριπτολέμους,
Δήμητραν αὐτὴν τὴν φίλην σιτοβρύτιν·
Μυστήριά σου δεῖξον ἐσκοτισμένα,
Τροφωνίου τε νυκτέρους καταδύσεις,
Ὁς ἂν γελασθῇς ἐκ σοφῶν σου παιγνίων·
Δείξω δὲ κἀγὼ τοῦ σίτου μοι τὸν δότην
Καὶ νύχιον μύησιν αὐτοῦ φωσφόρον,
Ὡς ἂν καταισχύνω σε τοῖς ἐναντίοις
Καὶ μῦσος ἁγνότητι καὶ πράξει πλάνην.
      Ἔτι τρυφήσω τοῖς κολύβοις ἐν λόγῳ.
σίτος οὗτος ἄρτος (ὁ ψάλλων λεγει)
Καὶ ψυχικὸν στήριγμα καὶ τῆς καρδίας
Εἰς πίστιν ὀρθήν, [Colyba cibus eximius.] εἰς καθαίρεσιν πλάνης
Καὶ θανατούσης ἕκλυσιν λιμαγχόνης·
καλὲ μάρτυς, δειπνοποιὲ χαρίεις,
Ἐκεῖθεν ἴσως ἐξ ἑαυτοῦ μανθάνεις
Τὸν σίτον ἕψειν ἐν φλογὶ τῶν ἀνθράκων [Ex tui ipsius corporis exemplo, cocti ac tosti a carnificibus, didicisti colyba coquere. Wernsdorf.]
Εἰς βρῶσιν, εἰς ἥδυσμα τῶν δαιτυμόνων,
Ὅθεν κατοπτοῦσί σε πυρὸς ἐν μέσῳ
Ὡς ἄρτον ἡδύν, ὡς σίτον τῷ δεσπότῃ
Οἱ σιτοποιοὶ μαρτυρικῶν σαρκίων.[Psalm. 104, 15.]
Ναὶ καὶ χάρις σοὶ δεξιῶν σιτισμάτων,
Ὡς εἰς ἔρημον καὶ τροφῆς ἀκαρπίαν
Μᾶννα γλυκάξον οὗτος τροφεὺς σίτος
Ἰσραηλίταις φυγάσιν Αἰγυπτίου
Νέου Φαραὼ καὶ διώκτου προσφάτου·
Ὡς ἀγγέλων τὸν ἄρτον ἐξ ἰσαγγέλου
Τοῦ μάρτυρος δειπνοῦσιν αὐτοὶ τὸν σίτον.
Φθάνει γεωργεῖν εἰς ἑκατόν, ὡς γράφει,
Τὸν σωστικόν τε καὶ χρυσοῦν ὄντως στάχυν
σῖτος οὗτος γλυκὺς οἷον σπόρος,
Τοῦ μάρτυρος σπείραντος εἰς ζῶσαν χθόνα,
Τοὺς ἐκφυγόντας ἄρτον ἐβδελυγμένον
Δρεψαμένους τὲ πίστεως εὐκαρπίαν.[Luc. 8, 8.]
Ὡς τὴν τράπεζαν τοῦ Ναβουχοδονόσορ,
Ὡς Ἀντιόχου τὰ συώδη τε κρέα,
Οὐχ ἑπτὰ καὶ τρεῖς, ἀλλ᾽ ὑπὲρ τρισμυρίους
Παραβάτου φεύγουσι δειπνοποιΐαν
Παραβάτιν καὶ τήνδε τῶν εἰθισμένων,
Δαιτυμόνες κληθέντες ἀνελευθέρως,
Σοῦ, μάρτυς, ἐξάγοντος αὐτοὺς τῆς λύμης.[Dan. 1, 8; 2 Maccab. 7, 1.]
      Ἀλλ᾽, τροφεῦ καὶ ῥύστα καὶ πιστῶν σκέπη, [Latini Iuliano aeuquiparantur.]
Εἰσὶ παρ᾽ ἡμῖν καὶ πάλιν ἄνδρες φθόροι
Ἐν βασιλίδι τῇ πόλει Βυζαντίδι,
Τυραννικὴ δύναμις, ἄνομον κράτος·
Ἰουλιανοὺς Ἰταλοὺς τούους λέγω,
Τὸ φῦλον ἀνάγοντας εἰς ἀποστάτην,
Μιαροτρώκτας, πνικτοφάγους [Quod obsoletum praeceptum de sanguine et suffocatis non observaret graeci latinae ecclesiae exprobrabant. Cf. Criminationes adversus eccl. latinam, 47, Cotelier, Ecclesiae graecae monumenta, t. III, p. 504 – 505.] , ἐμμύσους,
Χραίνοντας αὖ τὸν ἄρτον, οὐχὶ τὸν κάτω,
Ἀλλὰ τὸν οὐράνιον, ἄχραντον φύσει,
Ἄζυμον αὐτὸν ἐμφυρῶντας ἀλφίτοις,
Ἄψυχον εἴτουν τὸν μόνον ζωοβρύτην.
Οὗτοι δὲ καὶ διψῶσιν ὑπὲρ διψάδας
Ἡμᾶς ἑαυτοῖς συμμολύνειν εἰς βάθος,
Εἰ δ᾽ οὖν, λιμαγχονεῖν τε καὶ τέμνειν ξίφει.
Πρόφθασον αὖθις, σῷζε τῆς κακουργίας,
Διπλῆν χορηγῶν τὴν τροφὴν τοῖς συνθέτοις
Εἰλιχρινῆ τε καὶ φιλὴν μιασμάτων,
Τὴν πνευματικὴν τοῦ λιμοῦ τε τὴν σβέσιν.
Ἔστι παρ᾽ ἡμῖν καὶ Σατὰν ἀποστάτης [Vix alium hic intellegi posse quam patriarchum latini ritus existimat Wernsdorf.] ,
Τύραννος ἄλλος καὶ θρασύτερον κράτος,
Ἐν ἡμέραις καὶ ταῦτα δὴ [δὴ Kurtz; γε cod.] ταῖς νηστίμοις,
Σπεύδων μιαίνειν ταῖς τρυφαῖς ταῖς ἐκτόποις
Ταῖς ἐγγόνοις τὲ τῆς τρυφῆς ἁμαρτίαις.
Καὶ τοῦδε θραύσαις τὴν πικρὰν τυραννίδα
Καὶ τὰς ἐνέδρας καὶ λόχους ἀποκρύφους
Καὶ τὰς προφανεῖς καὶ πρὸ ὀμμάτων μάχας·
Ἀμφίστροφος γάρ ἐστι πρὸς πᾶσαν πάλην.
Καὶ δὸς καθαρὸν ψυχικῶν μολυσμάτων
Τὸν νήστιμον σύμπαντα παρελθεῖν χρόνον
Τοὺς σέ κροτοῦντας, ὡς κροτήσωμεν πάλιν·
Ἄκουσον, θύτα, τοὺς λόγους ἐπευλόγει.

XI. LAUDATIO S. THEODORI DUCIS
A. NICETA PAPHLAGONE

Theodorus martyr Euchaïtis (S.)

AUCT. NICETA

E codicibus Parisiensi bibl. Nationalis 1180 (= 1), eiusdem 757 (= 2). eiusdem 1452 (= 3), bibl. Vaticane 1246 (= 4), eiusdem Palat. 4 (= 5), bibl. Vallicellanae B 34 (= 6). Cf. Comm. praev. num. 10.

Νικήτα τοῦ Παφλαγόνος [Νικήτα δούλου Ἰησοῦ Χριστοῦ τοῦ φιλοσόφου 2; om. hic 3; τοῦ μακαρίτου καὶ ὁσιοτάτου πατρὸς ἡμῶν Νικήτα ἀρχιεπισκόπου Παφλαγονίας 4; Νικήτα τοῦ μακαριωτάτου 5; Νικήτα τοῦ Παφλαγόνος 6.] ἐγκώμιον εἰς τὸν ἅγιον μεγαλομάρτυρα [τοῦ Χριστοῦ add. 4, 5, 6.] Θεόδωρον τὸν στρατηλάτην [(τ. στρ.) om. 4, 5, 6; Νικήτα δούλου Ἰησοῦ Χριστοῦ τοῦ φιλοσόφου add. 3.] .

[1] [Exordium.] Τί λαμπρὰ καὶ διαυγὴς [ add. hic 4, 5, 6.] τῆς ἡμέρας [om. 4, 5, 6.] χάρις, τί σεπτὴ καὶ τιμία [τί μεγαλοπρεπὲς καὶ σεπτὴ 3.] τῆς ἑορτῆς ὑπόθεσις, ὡς δὲ καὶ φαιδρὸς τῆς παρούσης ἔξαρχος [ἐξαρχῆς 5.] πανηγύρεως· Θεόδωρος γὰρ ἡμᾶς σήμερον μέγας μάρτυς τοῦ Ἰησοῦ συγκαλεσάμενος καὶ τῇ θεοπρεπεῖ τῆς αὐτοῦ λαμπρότητος ἐπιδημίᾳ πάσης εὐσεβοῦς καρδίας ἁψάμενος καὶ πάντας ἐκ τοῦ πληρώματος τῆς ἐν αὐτῷ χάριτος πεπληρωκὼς καὶ ἠρέμα τῆς ἐν Χριστῷ δόξης αὐτοῦ [om. 6.] περιαυγάζων τὴν μεγαλοπρέπειαν ἀνευρύνει [νευρύνει 4; ///// νευρύνει 6.] τε τὰς ἁπάντων διανοίας ἐκ πίστεως εἰς πίστιν καὶ ὥσπερ τινὰ τῶν δεσποτικῶν ἑορτῶν οὕτω τὴν οἰκείαν ἡμᾶς ἑορτάζειν παρασκευάζει μνήμην· Θεόδωρον δὲ λέγω τὴν κορυφαίαν καὶ ἀκροτάτην τῶν ἀθλοφόρων Χριστοῦ περιοπήν, [Pestum S. Theodori sollemne] τὸ μέγα τοῦ Θεοῦ δῶρον τὸ παρὰ τοῦ μεγαλοδώρου Θεοῦ δεδωρημένον [δεδωρυμένον (in ras.) 2.] , τοῖς μάρτυσι μὲν ἐξαίρετον οἷον καύχημα καὶ καλλώπισμα καὶ στεφάνωμα, τοῖς πιστοῖς δὲ πᾶσι βοήθημα καὶ στήριγμα καὶ κραταίωμα, τὸν ἐπὶ γῆς μὲν πρότερον δι᾽ ἄκραν σώματος γενναιότητα καὶ ψυχῆς εὐστάθειαν ἀνανταγώνιστον καὶ διανοίας σύνεσιν ἄμετρον, στρατηλάτην παρὰ βασιλέων προχειρισθέντα θνητῶν, ἐν οὐρανοῖς δὲ μετὰ ταῦτα διὰ πίστιν εἰλικρινεστάτην, ἀγάπην ὑπερφυεστάτην καὶ δι᾽ [om. 4, 5, 6.] ὑπερβολὴν τῶν ὑπὲρ τοῦ δεσπότου παθημάτων ἐπὶ πάσης ἀθλοφοριχῆς χοροστασίας ὑπὸ τοῦ παμβασιλέως καθεσταμένον [καθεστάμενον 1, 3; καθισταμένου 4; κατεστεμμένον 6.] Χριστοῦ.

[2] [sabbato primo ieiuniorum.] Οὗτος ἡμῖν σήμερον τῆς πνευματικῆς ταύτης καθηγεῖται χαρμονῆς· οὗτος καὶ τὸν ἀφωρισμένον ἑβδοματικὸν τῆς νηστείας σεμνύνει [ἀποσεμνύνει 6.] καιρὸν καὶ τὸ σεβάσμιον τοῦτο δὴ [δὴ om. 2 – 6.] καὶ πρῶτον σάββατον ταῖς [in marg. 6.] τῆς αῦτοῦ μνήμης χάρισι μικροῦ δεῖν ἰσότιμον τοῦ ἐσχάτου καὶ μεγάλου καθίστησι, καθ᾽ τὴν δεσποτικὴν ἐν ᾅδου κάθοδον μνημονεύειν [Sabbato sancto τὴν θεόσωμον ταφὴν καὶ τὴν εἰς ᾅδου κάθοδον τοῦ κυρίου καὶ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ ἑορτάζομεν, ita in Triodio.] ἡμῖν θάρσος τε καὶ προθυμίαν τοῖς ἀγωνιζομένοις ἐνίησιν, ὀλιγοψυχοῦσι προσυπαντῶν, ἐκλυομένοις ἀντιβολῶν, καὶ ὥσπερ λιμὴν τοῖς νηστείᾳ ναυτιῶσι προβεβλημένος καὶ μυστικαῖς δεξιούμενος φιλοτησίαις [(οὗτος καὶ-φιλοτησίαις) om. 5 unius columnae spatio abraso.] . Καὶ οὗτος οὖν [(κ. ο. οὖν) οὗτος νὑν 2 – 6.] ἡμᾶς σήμερον ὑποδέδεκται [ἀποδέδεκται 4, 6.] νοερῶς φιλοφρονούμενος καὶ ὑμνούμενος [(κ. ὑμν.) om. 2 – 6.] · ἀλλ᾽ οὐ μόνος ἐκεῖνος Θεόδωρος, [Theodorus tiro.] ὃς [Θ. ὃς) 2 – 6.] εἰς τήρωνας [ἄρτι add. 2 – 6.] καταλεγείς [Passionem BHG. 1761 paucis enarrat Nicetas.] , ἐν μέσῳ [μέση 4 – 6.] δὲ τῷ [τῆ 3 – 6.] κατ᾽ αὐτὸν εὐθὺς [om. 2.] λεγεῶνι παρρησιασάμενος ἐν Χριστῷ καὶ τὸν οὐράνιον [corr., prius οὐρανόν 3.] μὲν βασιλέα δοξάσας ἐν τῷ πνεύματι τοῦ Θεοῦ [(τ. Θ.) αὐτοῦ, 6.] , Μαξιμιανὸν δὲ καὶ τοὺς αὐτοῦ θεούς τε καὶ δαίμονας [τε. κ. δ. om. 6.] ἐξουδενωκώς, ὡς καὶ τὸν μέγαν τῆς μητρὸς τῶν θεῶν καταπρῆσαι [καταπρήσας 6.] ναόν, εἱρκτὴν δὲ διὰ ταῦτα κατακριθεὶς καὶ λιμόν, ἀγγελικῆς τε [om. 2, 5.] καὶ θείας ἐπικουρίας κατηξιωμένος καὶ μετὰ ταῦτα ξυστῆρσι μὲν ὠμῶς [om. 2 – 6.] σιδηροῖς καταξανθεὶς τὰς πλευράς, διὰ πυρὸς δὲ τελετωθεὶς καὶ θυμίαμα [θύμα 6.] δεκτὸν ὅτι μάλιστα καὶ εὐῶδες καὶ τίμιον ἀνενεχθεὶς τῷ τῆς δόξης Θεῷ. Ἀλλ᾽ οὐκ ἐκείνῳ νῦν ἐμοὶ τὸν λόγον ἐπαφεῖν σκοπός, αὐτάρκως ἵσως ὑπὸ τῶν πρεσβυτέρων ἡμῶν δεδοξασμένῳ· καὶ γὰρ εἰ καὶ κατὰ διάφορον τοῦ αὐτοῦ μηνὸς ἡμέραν τῷ τήρωνι μὲν ἑπτακαιδεκάτην, τούτῳ δὲ μετ᾽ ἐκεῖνον ὕστερον ἑβδόμην φευρουαρίου τὴν ἱερὰν μαρτυρίαν συνδραμεῖν, ἀλλ᾽ οὖν ἀμφοτέραις οἶμαι τῷ πρώτῳ τῶν νηστειῶν σαββάτῳ λαχεῖν τὴν τελείωσιν, δι᾽ καὶ ἀμφοῖν ὡς κατὰ σῶμα συγγενεῦσιν ὡμονύμοις τε καὶ ὁμοδόξοις καὶ γείτοσι καὶ ὡς τὴν ἀρετὴν ὁμοτρόποις εἰς μνημόσυνον τὴν αὐτὴν ἡμέραν ἀφωρίσθαι. [Theodorus dux] Ἐμοὶ τοίνυν στρατηλάτης οὗτος εἰς ἔπαινον σήμερον προβέβληται [(ἀλλ᾽ οὐκ ἐκείνῳ-προβέβληται) οὐ τοίνυν ἐκεῖνος σήμερον ἡμῖν τὴν πανήγυριν συγκροτεῖ, ἄλλη γὰρ τῆς αὐτοῦ μνήμης ἡμέρα, εἰ καὶ μηδὲν ἄτοπον εἶναι διά τε τὴν ὁμονυμίαν διά τε τὴν συγγένειαν· συγγενεῖς γὰρ τῷ ὄντι, διό καὶ τῆς αὐτῆς ἑκάτεροι πατρίδος, προσθήσω δὲ καὶ, διὰ τὴν τῆς ἀρετῆς ὁμοτροπίαν συνάπτειν ἀμφοτέρων τὴν τελετὴν (τελεστὴν 5) · ἀλλ᾽ οὗτος ἔστι κυρίως τῆς παρούσης ἔξαρχος ἑορτῆς 2 – 6.] , καὶ τὸν [καὶ τὸν 3.] δράκοντα πρότερον [προτέρου 2 – 6.] μὲν τὸν αἰσθητὸν τῇ αὐτοῦ πανοπλίᾳ διὰ τῆς δυνάμεως ἀπεκτονὼς τοῦ Χριστοῦ καὶ ζωῆς πάροδον τοῖς παροικοῦσιν Εὐχάἳτα διττῆς δεδωκώς, τὸ μὲν ὡς τὸν ἐξ ἐκείνου σωματικὸν ὄλεθρον ἀπαμυνάμενος, τὸ δὲ ὡς τοῖς ἀξίοις ἐκ τούτου πίστεως παρασχόμενος ἀφορμήν, ἔπειτα δὲ τῷ νοητῷ καὶ πολὺ τοῦ πρώτου χαλεπωτέρῳ δράκοντι συρραγεὶς καὶ πτῶμα τοῦτον ἐξαίσιον καὶ λίαν τοῦ αἰσθητοῦ δυνατώτερον διὰ τῆς αὐτῆς [ἴσης 2 – 6.] δυνάμεως καταβαλὼν τοῦ Θεοῦ [Χριστοῦ 6.] · τοῦτον [δὴ οὖν add. 2 – 6.] σήμερον ὑπόθεσιν προστησάμενοι [προστησάμενος 2 – 6.] , πῶς ἂν τοῖς ἐπαίνοις ὡς θεμιτὸν ἀναδησαίμην, εἰ μὴ πρῶτον ἱκετηρίαις οὑτωσὶ παραιτησαίμην φωναῖς [(εἰ μὴ-φωναῖς) om. 4.] ; Ἴθι δὴ οὖν [δὴ οὖν hic om. 2 – 6.] μοι, μεγαλομάρτυς γενναιότατε καὶ σοφώτατε τρισαριστεῦ, ἴθι [ἴσθι 4.] τῷ πνεύματι καὶ ἔγγισον ἡμῖν καὶ ταῖς λαμπροτάταις σου χάρισι καὶ τοῖς φανοτάτοις [φανερωτάτοις 6.] αὐγάσμασι τὸν ἐν σκότῳ [σκότει 4.] καὶ σώματι [(τὸν-σώματι) om. 6.] περιαυγάσας μου [μοι 3, 5, 6.] νοῦν ἀνάγαγε πρὸς τὸν κατὰ σὲ χῶρον [χρόνον 1, 2, 3, 5.] καὶ τῷ ἀγῶνι δι᾽ ἐναργοῦς ἀναμνήσεως καὶ τοῖς ἀθλήμασί σου πᾶσι [om. 2, 4, 5.] παράστησον· καὶ δεῖξον τὸν ἀνταγωνιστὴν [ἀνταγώνιστον 4.] οἷος ἐκεῖνος [ἐκεῖ 4.] , [hodie laudandus.] θρασύτατος καὶ πρὸς φόνον ἑτοιμότατος· δεῖξον [θρα σύτατος δεῖξον 4.] καὶ τὴν σὴν πρὸς αὐτὸν ἀντίρρησιν καὶ ἀντίθεσιν· μὴ δὴ κρύψῃς ἀφ᾽ ἡμῶν μετριάζων μηδέν, ἵνα δοξάσῃς ὥσπερ τοῖς ἔργοις τότε καὶ τοῖς ἀγωνίσμασιν οὕτω καὶ τοῖς τοῦ ἀγῶνος λόγοις νῦν τὸν Χριστόν. Πρόσιτε δὴ [δὲ 2 – 6.] καὶ ὑμεῖς πάντες, φιλομάρτυρες καὶ φιλόχριστοι, καὶ τὰς ἀκοὰς άναπετάσαντες καὶ τὰ ὄμματα τῆς καρδίας ἀναπτύξαντες· δεῦτε ἀκούσατε καὶ ἴδετε ἔργα Θεοῦ ζῶντος ἀξιοπιστότατα ἐν ἀνδρὶ τετελεσμένα πιστῷ· καὶ καθαροῖς ταμιείοις [ταμείοις 2, 4 – 6.] διανοίας [διαν. ταμείοις 3.] διὰ τῆς μνήμης ἀποθέμενοι ἕξετε ζώπυρον εὐχαριστίας Θεοῦ ταῦτα καὶ ἀγαπήσεως καὶ πίστεως· ποθεῖτε τὸν τρόπον οἶδ᾽ ὅτι [οὐδ᾽ ὅτι 4.] τοῦ ἀγῶνος καὶ τοῦ ἀγωνιστοῦ τὸν ἀντίπαλον ἰδεῖν· ἕτοιμος ἐγὼ δεῖξαι. [Psalm. 65, 5.]

[3] [Licinius christianos persequitur] Λικίνιος [Λικίννιος 4.] οὗτος ἦν [Passionem pseudo-Augari, BHG. 1750, sequitur Nicetas.] , ἀνὴρ [μὲν add. 4.] τὸ τοῦ προσώπου προκάλυμμα [προκάλλυμα 1.] , διάβολος [δὲ add. 4.] τὸν νοῦν, καθαρὸς ἄνθρωπος μόνον τὸ σῶμα καὶ [om. 6.] τὸ φαινόμενον, ἀκάθαρτον [om. 6.] δαιμόνιον δὲ τὸ [δὲ δαιμόνιον τὸ corr. in ras. 3.] κεκρυμμένον ἐν αὐτῷ πνεῦμα, μιαρώτατόν τι θηρίον καὶ παμμίαρον καὶ δεινότατον, οὐδὲν τοῦ [τῶ 3.] ἐπὶ τῷ τῶν αἰώνων ἀναφανησομένου [ἀναφανησαμένου 1.] τέλει τὴν κακίαν ἐλαττούμενον· ὡς γὰρ ἐκεῖνος τῶν κακῶν ἔσχατος πάντων ἀποκαλυπτόμενος [ἀποκαμπτόμενος 4.] τοὺς πρὸ αὐτοῦ πάντας γέγραπται ὑπεροίσειν τοῖς κακοῖς, οὕτω καὶ οὗτος τῆς εἰδωλολατρίας κολοφῶν καθεστώς, ἐπειδὴ [ἐπεὶ δὲ 6.] εἰς τοῦτον κατὰ τοῦ [om. 2 – 6.] Χριστοῦ διωγμὸς τῶν ἑλλήνων διεκινδυνεύετο καὶ τῶν εὐσεβῶν ἤδη βασιλεία παρῆν, πάντας ὑπερβαλέσθαι [ὑπερβάλεσθαι 6.] τῇ τε τοῦ τρόπου δεινότητι καὶ τῇ [om. 6.] ἀπανθρωπίᾳ τοὺς πρὸ αὐτοῦ πεφιλοτίμηται· καὶ σκοπεῖτε τὴν ἐπίνοιαν οἵα [om. 4.] · ἵνα γὰρ ἐκ περιουσίας αύτῷ θεομαχεῖν ἐκγένηται, ἐλάττω μὲν λόγον τῶν πτωχοτέρων καὶ ταπεινοτέρων, ἰσχυροτάτην δὲ καὶ μιαιοτάτην [βεβαιοτάτην 5; βιατοτάτην 2.] παράταξιν κατὰ τῶν ἐπισημοτέρων ποιεῖται καὶ ἐνδοξοτέρων [(καὶ ἐνδ.) om. 6.] . [praesertim illustriores;] Τῶν πολλῶν γὰρ ἀναιρουμένων μικρὰ οὐδὲν τοῦτο [om. 4, 5, 6.] ἐπισημαίνειν τῷ κοινῷ, διὰ τῶν ὑπερεχόντων ἀεὶ τοῦ πλήθους εἰς πίστιν αὐξομένου [αὐξουμένου 4.] , τῶν ἐπισήμων δὲ κυπτόντων καὶ τῆς ἀσεβείας ἡττωμένων [ἱσταμένων 4.] ῥᾷον [ῥᾶο////ν 3.] εἶναι καὶ τοὺς ἀσημοτέρους ὡς ὑπελάμβανεν ἡττᾶσθαι· ἐν αὐτοῖς δὲ πάλιν τοῖς ἐπιδόξοις καὶ περιφανέσι μεγίστην ᾤετο δόξαν ἀποίσεσθαι καὶ πάντων ῥᾷστα κατακρατεῖν [κρατεῖν 3 – 6.] , εἰ Θεοδώρου καὶ τῆς ἐκείνου περὶ τὸν Χριστὸν διαθέσεως κρατήσειε. Τῷ μὲν οὖν ταύτην ἐνδομυχοῦντι τὴν φροντίδα καὶ καθ᾽ ἑαυτόν, ποίῳ ἂν τρόπῳ τὴν μεταχείρισιν μετίοι, διασκοπουμένῳ ἔδοξε πρὸς ἑαυτὸν μετακαλεῖν· ἐν Νικομηδείᾳ δὲ τότε διατρίβων ἦν καὶ Ἡρακλείαθεν [Heracleam Ponticam nunc Eregli, intellegit hagiographus, infra c. r. Cf. Ramsay, The Cities and Bishoprics of Phrygia, p. 450.] τοῦτον οὐ τυραννικῶς καὶ [om. 4, 5, 6.] κατ᾽ ἐξουσίαν, εὐμενῶς δὲ καὶ [om. 4.] κατὰ φιλίαν δῆθεν μετεστέλλετο. [evocat Theodorum,] Οὐκ ἐλάνθανε δὲ ἄρα δόλιος ὤν· ἣν δὲ θήραν ἔκρυβεν, ἐν αὐτῇ συνελαμβάνετο καὶ ἀπατᾶν οἰόμενος ἀτεχνῶς ἐξηπατᾶτο· καὶ ἀπὸ τοῦ [om. 3.] Θεοῦ συλῆσαι ζητῶν, τοὺς οἰκείους ἀπώλεσε [ἀπωλέσθαι 5.] θεούς· πῶς καὶ τίνα τρόπον;

[4] Ἐνταῦθά μοι τὸ βαθὺ τῆς καρδίας καὶ περινενοημένον, ἐνταῦθά μοι καὶ τὴν μεγαλοφροσύνην ὑπερθαυμάζειν τοῦ ἀνδρός· οὐ γὰρ τὸ τοῦ βασιλέως πρόσωπον ἐθαύμασεν οὐδὲ τὸ μεγαλοδύναμον τῆς ἐξουσίας οὐδὲ τὴν τυραννικὴν ἀπήνειαν [δύναμιν 3 – 6.] εὐλαβήθη [εὐβλαβήθει 6.] καὶ κατέπτηξεν· πρὸς τὴν ἐν αὐτῷ δὲ μένουσαν χάριν ἀφορῶν τοῦ Ἰησοῦ καὶ τὸ τῆς βασιλείας Χριστοῦ κράτος ὡς παγκρατὲς διανοούμενος [(ὡς π. δ.) ἀναλογισάμενος 3 – 6.] , ὡς μειρακίου κατέπαιζεν εὐτελοῦς, ὡς ἑνὸς ἀνδραπόδου κατεγέλα καί· &ldquogr;Ἵνα τί μοί&rdquogr; φησιν &ldquogr;ἰέναι πρὸς τὸν βασιλέα;&rdquogr; μᾶλλον δὲ παρ᾽ αὐτὸν ἥκειν ἐκεῖνον προτρέπει δι᾽ ἐπιστολῆς· &ldquogr;ἥ τε γὰρ χώρα τὰ πρὸς δεξίωσιν ἐπιτηδεία, [qui eum ad se invitat.] πόλις ἑτοίμως ἔχουσα πρὸς ὑποδοχὴν καὶ πρὸς τοῖς πᾶσιν· ἡμεῖς&rdquogr; φησιν &ldquogr;ἑστιάτορες, φιλότιμοι καὶ λαμπροί, καὶ πάντα ἕτοιμα καὶ πάντα πρὸς ἀπόλαυσιν [πρὸς ἀπ. πάντα 4.] εὐτρεπῆ [εὐπρεπῆ 5.] · ἴθι τοίνυν πρὸς τοὺς οὐχ ἧττον ποθοῦντας πάνυ ποθῶν, ἐπικόμιζε δέ [om. 3.] , (παρήγγυα,) καὶ τοὺς ἐπισημοτάτους τῶν θεῶν, ἵνα καὶ αὐτοὶ τῆς [om. 2.] πρεπούσης αὐτοῖς παρ᾽ ἡμῶν [(παρ᾽ ἡμ.) om. 6.] λάχοιεν σπονδῆς [σπουδῆς 4, 5, 6.] καὶ τιμῆς. Οὕτω γὰρ καὶ [om. 4, 5, 6.] ἄλλοι πάντες τὴν αὐτῶν δύναμιν ἐπεγν ωκότες εἴξουσιν [ἕξουσιν 2, 3, 6.] εὐσεβεῖν [προσκυνεῖν 6.] .” Τούτων ἐκεῖνος [ Λικίνιος 6.] ἀκούσας [(ἀκ. ἐκ.) 3, 4.] τῶν εὐαγγελίων καὶ τῷ ἐπαγγέλματι πτερωθεὶς καὶ διανοίας κουφότητι κεπφωθεὶς καὶ πλήρης γενόμενος ἡδονῆς ὡς ἤδη κατὰ τῶν χριστιανῶν τὸ κράτος ἀναδησάμενος καθαρῶς [(ὡς ἤδη-καθαρῶς) in marg. 6.] , αὐτίκα δὴ σὺν πλήθει πολλῷ καὶ ἀμυθήτῳ τερπωλῇ τὴν Ποντικὴν Ἡράκλειαν φθάνει. Θεόδωρος δὲ τὰ ἐπερχόμενα αὐτῷ προορῶν, πνεύματι γὰρ ἀληθῶς [ἀληθείας 2.] ἤγετο τοῦ Θεοῦ, καὶ εἰδὼς μέλλει ποιεῖν ἤδη καὶ μέλλει [(ποιεῖν-μέλλει) om. 6.] παθεῖν [καὶ εἰδὼς add. 1, 2, 3.] , ἅμα μὲν ἠγωνία τὸ φύσει τοῦ θανάτου πικρὸν καὶ τῶν βασάνων τὸ δύσοιστον [δυστινὸν 6.] ἐννοούμενος, ἅμα δὲ καὶ καταθαρσῶν [θαρσῶν 6.] ἠγαλλία Χριστῷ πεποιθὼς [πεποιθῆ 6.] καὶ τῇ τῶν οὐρανίων ἐλπίδι στεφάνων [(στεφ. ἐλπ.) 2, 4, 5, 6.] ἐλπίδι μετεωρούμενος· ταπεινῶν γοῦν ἑαυτὸν ὅμως καὶ τὴν ὑψηλὴν εἰς ἐπικουρίαν ἐπικαλούμενος δεξιὰν κατέδαρθεν οὕτω σύνδακρυς μεμεριμνημένῃ καὶ ἐναγωνίῳ ψυχῇ [ψυχῆς 5.] . [Theodorus visione confortatus] Εἶτα θεωρίας [θεωρήσας 3.] ὄναρ περιστάσης αὐτὸν ὁρᾷ μὲν τὸ στέγος ὑφ᾽ ᾧ [ἔνθα 2; ἐφ᾽ 3.] κατέμενεν ὅλον ἀθρόως ἀποσκευασθέν, ὡσεὶ πυρὸς δὲ βολίδας οὐρανόθεν ἐπ᾽ αὐτὸν ἑστώσας· καὶ φωνὴ δι᾽ αὐτῶν συνεξηχεῖτο [εξηχεῖτο 4, 5, 6.] · &ldquogr;Θάρσει, Θεόδωρε,&rdquogr; λέγουσα, &ldquogr;μετὰ σοῦ γάρ εἰμι.&rdquogr; Εὐθὺς οὖν μακάριος ἀναστὰς ὁμοῦ τε τὸν ὕπνον ἐκτινάξας [ἐκτιναξάμενος 5.] καὶ τὴν ἀγωνίαν, θάρσους τε [δὲ 5, 6.] διὰ τῆς εὐαγγελίας καὶ ἀγαλλιάματος πλησθείς, εἰς δάκρυα χαρᾶς πλήρη καὶ κατανύξεως ἐμπίπτει χρηστῆς· τῆς πατρικῆς γὰρ ἀγαθότητος ῥᾳδίως εὐγνώμων ἐπαισθανομένη ψυχὴ εἰς γλυκεῖαν ἑτοίμως καταφέρεται [φέρεται 5, 6.] κατάνυξιν. Προσευξάμενος [εὐξάμενος 2 – 6.] τοίνυν τῆς συνηθείας ἐμμελέστερὸν [τε add. 2 – 6.] καὶ ἐπιπονώτερον καὶ τὸν ἀνυπέρβλητον ἔλεον καὶ τὴν ἀπρόσμαχον ἐπικαλεσάμενος ἐκτενῶς [om. 6.] δεξιάν, εἶτα νιψάμενος καὶ τὴν ὄψιν ἀγαθύνας καὶ τὸ πρόσωπον φαιδρύνας καὶ λαμπροῖς μὲν ἱματίοις εὐσχημόνως κατακοσμηθείς, ἵππον δὲ ἀγλαόμορφον καὶ ἀγέρωχον ἐπιβάς, [Licinio occurrit.] οὕτω πρὸς ὑπαντὴν ἐξῄει τῷ βασιλεῖ.

[5] Ἀσπασάμενοι δὲ φιλοφρόνως καὶ ἀλλήλοις [ἀλλήλους 2 – 6.] τὰ εἰκότα προσαγορεύσαντες, κατὰ τὸ [om. 6.] μέσον τῆς πόλεως εἰσήλασαν· αἱ ἁλιαὶ [ἀγυιαὶ 2 – 6.] κατεστεφάνωντο, [Ingrediuntur civitatem,] τὸ βασίλειον ἡτοιμαστο, τὸ δάπεδον ἔστρωτο καὶ κλισία [ σκηνὴ add. in marg. 4.] μύροις εὐωδίαστο· ἐφ᾽ ἧς ἤδη [καὶadd. 6.] βῆμα λαμπρὸν ἐπῆρτο [κατεπῆρτο 6.] καὶ καθέδραι λαμπραὶ καὶ κλῖναι χρυσαῖ καὶ θρόνος ἔστη [ἔστι 1, 5.] βασιλικός· καὶ πάντα σκεύη χρυσᾶ καὶ πάντα τῆς βασιλείας τὰ παράσημα πέριξ καὶ πάντα μεγαλοπρεπῶς παρεσκεύαστο καὶ βασιλικῶς· οἱ ὑπηρετούμενοι περὶ τὴν κατ᾽ αὐτὸν [αὐτοὺς 1.] λειτουργίαν ἕκαστοι διαπεπόνηντο· οἱ δορυφόροι κατὰ τὴν αὐτῶν τάξιν ἅπαντες παρίσταντο· δῆμος τὰς εὐφημίας ἐπεκρότει [ἀπεκρότει 3, 4, 5.] · οἱ φίλοι κατὰ τὸν βαθμὸν αὐτοῦ πᾶς τις τῷ Λικινίῳ σύνεδρος ἦν· καὶ πρὸ πάντων Θεόδωρος, δι᾽ καὶ [om. 6.] κλόνος ὅλος ἐκεῖνος [om. 6.] καὶ σκηνὴ δεδραματούργητο [δεδραματόγητο 6.] . Τί οὖν; σιγὴ τὸ ἐντεῦθεν διὰ τοῦ κήρυκος παρήγγελτο [παρήγελτο 6.] . [quam laudibus ornat imperator.] βασιλεὺς δέ· &ldquogr;Ὡς ἀγαθὴ πόλις [om. 6.] πόλις&rdquogr; ἔλεγεν &ldquogr;αὕτη (δημηγορῶν)· ἀγαθοῦ γὰρ εὐμοιρηκυῖα τοῦ πολιστοῦ εἰκότως ἀγαθὴ καὶ αὐτή· οὐδὲ γὰρ ἂν ἐκεῖνος [om. 3; ἀγαθὴ - ἐκεῖνος) in marg. sup. corr. 6.] μέγιστος Ἡρακλῆς [ἐκεῖνος add. 3.] ἐνταυθοῖ πόλιν οἰκοδομεῖν καὶ [om. 6.] τῷ ἰδίῳ ταύτην [om. 6.] ὀνόματι ἐδοκίμασεν ἐπικαλεῖν, εἰ μὴ καὶ ἀέρος κράσεως καὶ τόπου θέσεως τε τὴν τῶν ἐπιτηδείων ἀφθονίαν [(πρὸς - ἀφθονίαν) in marg. corr. 6.] πρός τε τὴν ἀποτροπὴν τῶν πολεμίων καὶ πρὸς γῆν καὶ θάλασσαν ἐπιτηδείως ἔχουσαν εἶδε· συνεῖδεν δὲ τάχα καὶ τῶν ἐς ὕστερον οἰκητόρων τὴν εὐγένειαν· διὸ καὶ ἀσφαλεστάτοις ὑδραγωγοῖς καὶ οἰκοδομήμασι στερροῖς [στερεοῖς 1; (καὶ οἰκ. στ.) in marg. corr. 6.] καὶ λιμένι καλῷ καὶ τείχει καρτερῷ [κρατερῶ 4.] καὶ θεάτρῳ τερπνῷ [(κ. θ. τ.) om. 4, 6.] καὶ πᾶσιν ἔργοις καλοῖς τότε μὲν θεμελιῶν, ἐξ ἐκεῖνου δὲ [corr. supra lin. 6; καὶ add. 3.] μέχρι τοῦ δεῦρο πλουτίζων καὶ φιλοφρονούμενος τὴν αὐτοῦ πόλιν οὐ διαλιμπάνει. Τὸ κάλλιστον δὲ τῆς πόλεως ταύτης καὶ ἐπιφανέστατον πάγκαλος οὗτος νεώτερος καὶ θαυμαστός, ὡραῖος τὸ εἶδος [ add. 5, 6.] , [Theodorum blanditiis sollicitat] ὡραῖος τὴν ψυχήν, περιδέξιος τοῦ σώματος τὴν ἀλκήν, περιδέξιος πολὺ μᾶλλον τὴν πυκνότητα τῆς διανοίας, ἀγαθοφυὴς Θεόδωρος, ὅσπερ ἐξ ἐκείνου καὶ οὗτος δῶρον τῷ τόπῳ δεδομένος περιφανὲς πάντα τῇ αὐτοῦ ἀγλαΐᾳ καὶ καλλονῇ καλλωπίζει τῆς πόλεως τὰ προτερήματα· ὃς ἄρτι μὲν νεάζων τοῦ σώματος τὴν ἀλκήν [ἀγκμήν 4; ἀγμήν 6.] , εἰ καὶ τὸ φρόνημα κέκτηται [om. 1.] πρεσβυτικὸν κομιδῇ, διὰ τὴν ἐκ φύσεως παρεπομένην αὐτῷ ῥωμαλεότητα καὶ ἀνδρείαν τῆς ψυχῆς ἄξιος κέκριται στρατηγεῖν· ἐγὼ δὲ πέποιθα τοῖς θεοῖς ὡς, εἰ [ὡσεὶ 3, 5.] εὐνοἳκῶς πρὸς αὐτοὺς διατεθείη, καὶ πρὸς τὴν ἀνεύθυνον ταύτην αὐτὸν ἀρχὴν ἀναβιβάσαιεν τῆς βασιλείας· καὶ γὰρ οὐ μάτην οἶμαι τούτῳ προσέθεσαν τηλικαύτην ἀρετήν τε καὶ καλλονήν· φιλοῦσι γὰρ οἱ [om. 2, 4, 5, 6.] θεοὶ τὰ καλὰ καὶ τοῖς αὐτῶν μάλιστα ζηλωταῖς χαρίζονται τὰ καλά· μισοῦσι δὲ ἀεὶ τὰ κακὰ καὶ τοῖς παραζηλοῦσιν αὐτοὺς [αὐτοῖς 2.] ἀποδιδοῦσι [κακὰ καὶ τοῖς ἀπιθοῦσι χαρίζονται τὰ 6.] κακὰ. [ad sacrificandum.] Τί φῄς, καλὲ Θεόδωρε; οὕτω καὶ σοὶ ταῦτα συνδοκοῦν; καὶ εἰ οὕτως ἔδοξε, πρῶτον τοῖς εὐεργέταις ἀποδῶμεν τὴν ὀφειλὴν καὶ θυσίαις τιμῶμεν τοὺς τετιμηκότας· καὶ οὕτως ἐπ᾽ ἄλλα [ἐφ᾽ ἕτερα 2 – 6.] ὅσα δεῖ ποιησώμεθα τὴν σπουδήν.&rdquogr;

[6] [Sanctus autem] Τί οὖν γενναῖος τοῦ Χριστοῦ στρατιώτης καὶ στρατηλάτης; οὐκ αὐθημερὸν τὴν ἰδίαν ἀνακαλύπτει γνώμην κατὰ τοὺς πολλοὺς οὐδὲ τὴν αὐτοῦ παραυτὰ δημοσιεύει πίστιν· ὡς σοφὸς δὲ κατὰ μέρος τὴν βουλὴν ταμιευόμενος ἐκ περιουσίας τὴν αἰσχύνην τῷ ἀντιδίκῳ περινοεῖ· τρία γὰρ ἅμα τὰ κράτιστα μιᾷ τῇ τοῦ ἁγίου πνεύματος ἐννοηθῆναι [ἐνενοήθη 4, 5, 6.] ῥοπῇ· καὶ ἵνα τοῖς θεοῖς μὲν ὕβριν ἐξαισίαν καὶ συντριβήν, τῷ σεβομένῳ δὲ τούτους αἰσχύνην ὑπέρογκον [om. 6.] καὶ ἀτιμίαν, ἑαυτῷ δὲ μαρτύριον ὑπερφυέστατόν τε [supra lin. corr. 6.] καὶ θεομακαριστότατον περιποιήσηται. &ldquogr;Δός μοι,&rdquogr; φησίν, [deorum simulacra domum allata] &ldquogr;ὦ βασιλεῦ, ὧδε τοὺς τῶν θεῶν τιμιωτάτους, οὓς τῷ ἐμῷ κοιτῶνι προσαγαγὼν θυμιάμασί τε καὶ μύροις ὡς θέμις ἐξευμενισάμενος, οὕτω σοι προσάξω τούτους καὶ παρρησίᾳ τὴν δέουσαν ἀφοσιώσομαι θυσίαν.&rdquogr; Ἤρεσεν οὕτως τῷ βασιλεῖ [καὶ add. 6.] τῷ τε δήμῳ καὶ τῇ βουλῇ· καὶ γὰρ ἄνωθεν προδιεσκευάζετο [διεσκεδάζετο et in marg. καὶ διεσκευάζετο 2.] τὸ δρᾶμα· τοίνυν τὰ τιμαλφέστατα τῶν ἀγαλμάτων λαβὼν καὶ οἴκοι γενόμενος, συνετώτατε [om. 4, 6.] πάντων μαρτύρων καὶ θαυμασιώτατε, οὐ τὸ τοῦ εἴδους διετράπης σεμνόν, οὐ πρὸς τὴν εὐπρέπειαν τῆς αὐτῶν ὑπεστάλης μορφῆς οὐδὲ τὴν ὕλην τιμίαν ἀξίαν ἡγήσω φειδοῦς, πᾶσαν ὕλην ὁμότιμον ὡς ἄψυχον οὖσαν πᾶσαν [om. 4, 6.] καὶ [om. 6.] ἀναίσθητον [om. 4.] ὁμοίως ὁρῶν, ἐγχειρίδιον δὲ λαβὼν καὶ ὥσπερ δρυμὸν ξύλων κατακόπτων ὡς πέτραν λατομῶν καθάπερ ἄρτον διαθρύπτων ἐπεμέρισας τοῖς πτωχοῖς· τίς οὕτως ἐξ αἰῶνος ἐν τοῖς ἀθέοις τὸν τοῦ Θεοῦ κατὲπαυσε θυμόν; τίς οὕτως ἐδόξασε κύριον; τίς οὕτως κατῄσχυνε τὸν ἐχθρόν; τοῦ θαύματος συντρῖψαι μὲν τὴν τοῦ δράκοντος κεφαλὴν καὶ ταύτην βρῶμα λαοῖς τοῖς Αἰθίοψι δοῦναι πρὸς τὸν Θεὸν ὕμνηται, οὕστινας δὴ [διὰ 5.] διὰ τοὺς Αἰθίορας καὶ ὅντινα τὸν δράκοντα τοῦτον ὑποληπτέον· οἶμαι δὲ τὸν ἄρχοντα τοῦ κόσμου τῆς τυραννικῆς ἐκτετιλμένον ἀρχῆς καὶ συντετριμμένον διὰ τοῦ Χριστοῦ [διὰ Χριστὸν 4, 5; δ. Χριστοῦ 3.] ἐπίχαρμα τοῖς δαίμοσι πᾶσι καὶ οἱονεί τινα τροφὴν νοητὴν τοῖς τῶν ἀνθρώπων ἀσεβεστάτοις ἐκδεδόσθαι· σὺ δὲ τῆς Ἀρτέμιδος συντρίψας τὴν κεφαλήν, [confringit et pauperibus distribuit.] ἵνα κἀν τούτῳ δοξάσῃς Χριστόν, ἔδωκας αὐτὴν [αὐτόν 5.] βρῶμα λαοῖς τοῖς πένησιν. [Psalm. 73, 14.]

[7] [A Licinio accersitus] Τί οὖν τὸ ἐντεῦθεν [(τ. ἐνθ.) εὐθὺς 2 – 5.] ; μηνύεται τὸ δρᾶμα τῷ βασιλεῖ· τῇ ἑξῆς [(τ. ἑ.) om. 2 – 5.] εἰσκαλεῖται Θεόδωρος· ἐρωτᾶται, εἰ ταῦτα τοῦτον γέγονε τὸν τρόπον. Τί δαὶ ἐκεῖνος; οὐκ ἀπέφυγε τὴν κρίσιν οὐδὲ τίθεται μὲν τῷ γενομένῳ μετὰ φόβου δέ, οὐδ᾽ ἀνδρείως μὲν ὅρκου χωρὶς δέ [ὅρκου δὲ Χ. 4.] , ἀλλὰ καὶ τὴν δύναμιν ἐπομωσάμενος τοῦ Χριστοῦ τοσούτου τὴν ἀλήθειαν αὐτὸν ἐδεήσεν ἀπηρνῆσθαι [ἐδ. ἀπ. αὐτὸν 4, 5.] · καὶ οὐ τὸ πρᾶγμα κατέθετο ψιλὸν ἀλλ᾽ ἅμα προσετίθει καὶ λογισμὸν οὐκ ἀλόγως λέγων· &ldquogr;Ὦ βασιλεῦ, οὐδὲ μάτην τοῦτο πεποίηκα καὶ εἰκῇ, εἰδὼς δὲ ὡς οὐχ οὗός τέ εἰμι λόγοις τὴν ἀδράνειαν τῶν χρυσῶν ἐπιδεῖξαί σοι θεῶν δεινῶς ταῖς ἀλόγοις προλήψεσι προειλημμένῳ, [facinus confitetur.] προλαβὼν ἔθλασα τούτους, ἵνα τοῖς ἔργοις ἀποδείξω διὰ λόγων πείθειν οὐκ εἶχον, καὶ ἵνα γνῷς ὡς ἐχέφρων ἀνὴρ καὶ τὰ πάντα [(τ. π.) om. 4, 5.] λόγιος καὶ συνετὸς ὅτι τὸ ἑαυτῷ βοηθεῖν οὐ δυνάμενον οὐδ᾽ ἄλλῳ τῳ βοηθῆσαί ποτε καὶ τὸ ἀνθρωπίναις ἐπινοίαις [καὶ 4, 5.] χερσὶ κατασκευαζόμενον καὶ [ 4, 5.] λυόμενον μάταιον ἂν εἴη καὶ ἀληθῶς οὐ θεός· τούτου γε εἵνεκεν καλὰ προνοούμενος οὐ μόνον ἐνώπιον κυρίου Θεοῦ ζῶντος ἀλλὰ καὶ ἐνώπιον ἀνθρώπων καὶ ὑπὲρ τῆς ὑμῶν [ἡμῶν 4.] δὲ φιλότητος τοῦτο καὶ τῆς ἀληθινῆς σωτηρίας εἰργασάμην. Εἰ γὰρ ἐθελήσεις [ἐθελήσειας 4.] λοιπὸν ἐπιστῆσαι τὸν νοῦν καὶ τῆς πεπλανημένης [περιπεπλαμένης 4, 5.] ἀνασφῆλαι συνηθείας καὶ τὸν οὐρανοῦ μὲν καὶ [om. 5.] γῆς καὶ θαλάσσης ἐπιγνῶναι καὶ σεβασθῆναι ποιητήν, καταγνῶναι δὲ τῶν ἀψύχων καὶ χειροποιήτων ὡς καὶ μυΐας καὶ κώνωπος [κώνωπας 5.] χειρόνων κατὰ τὴν φύσιν ὄντων, εἴπερ καὶ πᾶν ἔμψυχον ζῶν τοῦ μὴ ζῶντος ἂν εἴη καὶ τοῦ ἀψύχου τιμιώτερον, ὥσπερ καὶ ἀγαθὸς κύων ζῶν κατὰ τὴν ἡμετέραν γραφὴν ὑπὲρ τὸν λέοντα τὸν τεθνηκότα· εἴπερ οὖν ταῦτα τῇ διανοίᾳ λελογισμένως διακρίνας τὸν ὄντως ὄντα Θεὸν ἐπιγνῶναι βουληθείης γνώσῃ τότε σαφῶς, ὡς ἄξιά σοι πιστοῦ φίλου καὶ ἀληθινοῦ κατεπραξάμην· καὶ διὰ ταῦτά μοι πολλῷ νῦν μᾶλλον πρῴην χαριέστερον τὰ πρὸς φιλίαν χρήσει [χαριῆ 5; χ/////ρήση 1; (καταγνῶναι -Χρ.) om. 4.] ὡς αἰτίῳ σοι θεογνωσίας ἀκραιφνοῦς γεγενημένῳ, ἧς οὐδὲν τιμιώτερον οὔτε ἐπεραστώτερον [(οὔτε ἐπ.) om. 5.] τοῖς γε νοῦν ἔχουσιν· ἐὰν [ἂν 5.] δὲ τῇ αὐτῇ [αὐτοῦ 4.] ματαιότητι κατεχόμενος τῶν λογισμῶν θρηνῇς μὲν καὶ ἀποδυσπετῇς ὑπὲρ τῶν ἐξαπολομένων [ἐξαπολουμένων 5; ἐξαπολο////μένων 2.] ἐκείνων ψευδωνύμων θεῶν, ὀργίζῃ δὲ πικρῶς οὕτως καὶ τούτων βούλει δίκας ἡμᾶς ἀπαιτεῖν, κατεγέλασα μὲν [κατεγελάσαμεν 1.] τῇ προτεραίᾳ τῆς εὐτελείας ἐκείνων, τά τε σκέλη τῇ σφύρᾳ καὶ χεῖρας καὶ κεφαλὰς καταθλῶν, καταγελάσομαι δὲ τῆς μᾶλλον ἀναισθησίας [τῆς ἀν. μᾶλλον 4, 5.] τῆς ὑμετέρας, εἴπερ ἔμψυχοι ὄντες καὶ λόγῳ δοκοῦντες τετιμῆσθαι ἐκδικεῖν ἀνέχεσθε ἀναίσθητα ξόανα καὶ κωφά· ἔτι δὲ [(ἔτι δὲ) ἔτε 4.] πλέον τῆς ἀνοίας ὑμᾶς [ὑμῶν 4, 5.] ἀσεβείας καταγνώσομαι, εἴ γε βασάνους ἡμῖν καὶ τιμωρίας καὶ θάνατον ἐπάγοντες λυπεῖν νομίζετε, οἷς κρατεῖν ἡμῶν οἴεσθε, διὰ τούτων αὐτοὶ μὲν ἡττώμενοι καὶ ἀπολλύμενοι, ἡμᾶς δὲ νικητὰς στεφανοφοροῦντας [στεφανηφοροῦντας 2.] εἰς οὐρανοὺς παραπέμποντες τῷ Χροστῷ.&rdquogr; [Eccles. 9, 4.]

[8] [Imperator indignatus] Τούτων Λικίνιος [Λικίννιος 4.] ἀκηκοὼς [ἀκούσας 3.] τῶν φωνῶν, ἐπλήγη τὴν ἀκοήν, ἐπλήγη τὴν ψυχὴν καὶ ἐνεβροντήθη τὴν καρδίαν· σκότος αὐτοῦ τὸν νοῦν καὶ ἴλιγγος εἰλήφει, καὶ τῷ παραδόξῳ [τοῦ παραδόξου 4.] τοῦ δράματος καὶ τῷ ἀδοκήτῳ τοῦ τολμήματος [(τ. τ.) τολμήματι 5.] , ναὶ δὴ καὶ τῷ ὑπερφυεῖ τῆς τοῦ ἀνδρὸς παρρησίας ἐξεστὼς ὅλος· καὶ ποτὲ μὲν τοὺς μηροὺς ποτὲ δὲ τὸ πρόσωπον ἑκατέραις πλήττων χερσὶ συχνῶς τε διανιστάμενος καὶ ἄτακτα λογιζὸμενος [λυγιζόμενος 1.] καὶ ἐπ᾽ ἐδάφους [ἐφ᾽ ἑδάφους 5.] αὖθις ῥιπτόμενος καὶ [(ῥιπτόμενος καὶ) om. 2 – 5.] καθεζόμενος ὠλόλυζεν, ἐσφάδαζεν, ἠνιᾶτο σφοδρῶς, καὶ πῇ μὲν ἀνάρθροις λυγμοῖς καὶ στοναχαῖς πῇ δὲ καὶ ἐλεεινολογούμενος [ἐλεεινολογίας 4, 5; καὶ κραττόμενος add. 1.] ὀνομαστὶ τοὺς οἰκείους ἀπωλοφύρετο θεούς· &ldquogr;Ἄρτεμι,&rdquogr; εἶπε [καὶ add. 2 – 5.] , &ldquogr;θεὰ κυδίστη, ἰοχέαιρα [ἰοχαίρεα 4.] , πῶς ἐάλως μιαιφόνῳ χειρί; πῶς συνετρίβης παλάμῃ δυσμενοῦς; πῶς παρελογίσατο, πῶς μου φρένας παρεῖλεν ἄνθρωπος γόης, οἶ οἶ καὶ τῶν ἐμῶν ἐξεῖλε χειρῶν τὸ σεβάσμιον ἄγαλμα, τὸ κραταίωμα τῆς βασιλείας τῆς ἐμῆς; ἐμὸν τὸ πταῖσμα, ἐμὸν τὸ ἀφρόνευμα τῆς διανοίας, ὅτι τῷ δεινῷ [om. 3.] ἀνδρὶ τούτῳ τῷ ἀπηνεῖ τῷ καταράτῳ τὴν ἐμὴν κατεπίστευσα ψυχήν· ἀλλ᾽ οὐκ ἐπὶ πολὺ κατακαυχήσεται οὐδὲ χαιρήσει γε οὕτω μου κατορχησάμενος· αὐτίκα δὲ δίκας ἀξίας τῆς θεομαχίας τίσει.&rdquogr; Τοιαῦτα καὶ πολλῷ τούτων ἐβόα ἀτοπώτερα· μόλις δέ ποτε μικρὸν τοῦ πάθους ἀνενεγκὼν καὶ τὴν ὀλεθροφόρον τῆς αὐτοῦ διανοίας ἀνατιναξάμενος φαρέτραν, [flagris, ungulis, facibus] πᾶν σκεῦος θανάτου κατὰ τοῦ ἐμπεπαιχέναι δόξαντος ἠκόντιζεν· πρῶτον μὲν οὖν ἀποδυθῆναι καὶ ἐκ τεσσάρων προστάττει τανυσθῆναι [τανυθῆναι 4.] · βουνεύροις δὲ τόν τε νῶτον αὐτῷ [αὐτοῦ 6.] καὶ τὴν κοιλίαν ἐπὶ πλεῖστον [ἐπελεῖστον 4.] πικρῶς καταικισάμενος, ὅτε [οὔτε 2.] τούτων ἅλις ἔδοξεν ἔχειν τῶν τιμωριῶν, μολιβδίναις σφαίραις τὸν τένοντα τούτου σφοδρῶς ἐκέλευσε [om. 2, 3.] κατεαγῆναι· εἶτα σιδηροῖς ὄνυξι τὰς σάρκας ἀναρτησάμενος κατέξανεν· καὶ οὐ τοῦτο μόνον ἀλλὰ καὶ λαμπάσι πυρὸς τὰ τραύματα κατέφλεξε· καὶ οὐδὲ τοῦτο μόνον [(ἀλλὰ καὶ - μόνον) om. 1, 3.] ἀλλὰ καὶ ὀξυτάτοις ὀστράκοις ἀνατρίβων τὰ τραύματα δριμυτάτας αὐτῷ προσάγειν ὀδύνας [ὠδῖνας 2.] ὑπελάμβανεν· καὶ οὕτως ἡμιθανῆ τῇ φρουρᾷ παραπεμψάμενος τοὺς αὐτοῦ πόδας [π. αὐτοῦ 2.] κεντήμασιν ἐνεῖρεν· ἄσιτος τοίνυν ἐπὶ πέντε μεμενηκὼς ἡμέραις τῷ ἡτοιμασμένῳ μετὰ ταῦτα προσηλοῦται σταυρῷ· ἔδει γὰρ αὐτὸν ταῖς εἰρημέναις αἰκίαις μέτοχον πάντων γενόμενον τῶν ἀθλοφόρων, μᾶλλον δὲ καὶ πάντας σχεδὸν ὑπερβαλλόμενον [ὑπερβαλόμενον 2, 3, 4.] διὰ τοῦ σταυρὸῦ τοῖς δεσποτικοῖς παθήμασι κοινωνεῖν. Ἵνα δὲ καὶ [om. 2.] τὰ ὑστερήματα τῶν τοῦ Χριστοῦ θλίψεων ἐν τῇ αὐτοῦ καὶ οὗτος διανέχῃ [διανέχθη 4.] σαρκί, [cruce sanctum torqueri iubet;] οὐ χεῖρας μόνον καὶ πόδας, καθ᾽ θέμις τοῖς σταυρουμένοις, προσηλοῦται, ἀλλὰ καὶ σιδηρᾷ περόνῃ καὶ ὀξυτάτῃ [ἀλλὰ σιδηρὰ καὶ ὀξεῖα λίαν περόνη 2 – 5.] τὸ παιδογόνον μέλος κάτωθεν ἕως ἄνω διαπείρεται· ἀλλὰ καὶ τοὺς διδύμους τοῖς τῶν ξίφων [(τ. ξ.) ξίφεσιν 2 – 5.] ἐγκαρσίως διατέμνεται χαράγμασιν [om. 2 – .5] , ἀλλὰ καὶ τοὺς ὀφθαλμοὺς κατατοξεύεται [καὶ τα τοξεύεται 4.] , καὶ τὸ δεινότερον ἔτι [om. 2 – 5.] , σὺν τοῖς ὀἳστοῖς ἐξανασπᾶται [ἐξασπᾶται 3; τὰς add. 4.] κόρας.

[9] [qui omnia patienter tolerat] Τηλικαύταις μακαριώτατος πληγαῖς καὶ οὕτω δειναῖς καὶ οὕτω πικραῖς καὶ οὕτω συχναῖς [συχναῖς οὕτω 1.] περιπαρεὶς ἔμενεν οὕτως ἡσυχῇ πρὸς τοὺς πόνους ἐγκαρτερῶν ὥσπερ ξύλον κατατετριμμένον [κατατετρημμένον 2; κατατετριμένον 3; κατατερημένον 4; κατατετηρημένον 1; κατὰ τετρημένον 5.] σεσαθρωμένον χιτῶνα καὶ πάντοθεν διερρωγότα· οὕτως εἶχε τὸ σῶμα μὲν ἀπῃωρημένον ἐν τῷ σταυρῷ καὶ τῷ οἰκείῳ πανταχόθεν [καὶ πάντοθεν 4, 5.] αἵματι κατασταλαζόμενον [κατασταζόμενον 2 – 5.] , δὲ καρδία αὐτοῦ πάντα τὸν ὁρώμενον καὶ τὸν νοούμενον δὲ [om. 2, 4.] κόσμον ὑπερβᾶσα καὶ ἐν συντριβῇ πνεύματος διὰ καθαρᾶς θεωρίας [διανοίας 3.] καὶ πίστεως πρὸς τὸν αὐτῆς δεσπότην εἰσελθοῦσα καὶ τῷ τοῦ ἐλέους οἰκτιρμόνως [οἰκτίρμῶνι//// 5.] ἐντυχοῦσα Θεῷ τοιοῖσδε [τοῖσδε 4.] λόγοις τὴν ὑπεράπειρον εὐσπλαγχνίαν ἐδυσώπει· &ldquogr;Ὦ [ita omnes, σὺ exspectaveris.] δὴ κύριε Σαβαώθ, [Deumque invocat.] κύριε τῶν δυνάμεων, Θεὸς τοῦ Ἰσραήλ, ἀντιλήπτωρ μου εἶ· διὰ τί μου ἐπελάθου; καὶ ἵνα τί σκυθρωπάζων πορεύομαι ἐν τῷ ἐκθλίβειν τὸν ἐχθρόν; [Psalm. 41, 10.] Οὐχὶ σύ, κύριε, πρὸ τοῦ ἀγῶνος ἐχρημάτισάς μοι λέγων, ὅτι μετὰ σοῦ εἰμί; καὶ νῦν ἵνα τί, κύριε, ἀφέστηκας μακρόθεν; ὑπερορᾷς ἐν εὐκαιρίαις, ἐν θλίψεσιν ἐπίβλεψον, κύριε· πρόσσχες, κύριε· ἄνοιξον, κύριε, τοὺς ὀφθαλμούς σου, καὶ ἴδε, ὡς ἐλυμήνατό με ἐχθρὸς ὡς ὗς ἐκ δρυμοῦ καὶ ὡς μονιὸς ἄγιος κατενεμήσατό με· ὡς ῥάκος [ῥάκκος 5.] πεπαλιωμένον, ὡς ἱμάτιον σεσηπός, οὕτω διέσχισεν, οὕτως ἠχρείωσέ μου [μοι 2, 5.] τοῦ σώματος τὴν περιβολήν. [Psalm. 10, 1, Psalm. 79, 14.] Μνήσθητι, κύριε [om. 2 – 5.] , ῶς ἄμωμον ἔπλασάς με, ὅλον ἄρτιον ὑγιῆ [ὑγιᾶ2, 4, 5.] τε καὶ εὐπρεπῆ· καὶ νῦν ἰδοὺ ἄνδρες ἀσεβεῖς οἷα θῆρες ὠμῶς ἐπιθέμενοι ἐσπάραξάν με, κατέτεμόν με, κατέφαγόν με· ἐκάλυψέν με σκότος· μνήσθητι τῶν οἰκτιρμῶν σου καὶ τοῦ ἐλέους σου· ἁμαρτίας δὲ [om. 4, 5.] νεότητός μου καὶ ἀγνοίας [ἀγνείας 5.] μου μὴ μνησθῇς, κύριε Θεός μου· δεῖξόν μοι τὸ ἔλεός σου καὶ τὸ σωτήριόν σου δώρησαι [μοι add. 2, 4, 5.] · καὶ μὴ ἐπιχαρείησάν μοι οἱ ἐχθραίνοντές μοι ἀδίκως καὶ μὴ εἴποισαν· κατεπίομεν αὐτόν. [Psalm. 24, 6 – 7, Psalm. 34, 25; 108, 26 – 27.] Ἀλλὰ σύ, κύριε Θεός μου [(ὁ. θ. μ.) om. 4.] , βοήθησόν μοι καὶ σῶσόν με κατὰ τὸ ἔλεός σου· καὶ γνώτωσαν, ὅτι [ add. 2 – 5.] χείρ σου αὕτη καὶ σύ, κύριε, ἐποίησας αὐτήν· πλὴν ἐγὼ [σοι add. 4, 5.] ἐμαυτὸν ἀφῆκα, εἰς χεῖράς σου τὸ πνεῦμα [μου add. 2, 4, 5.] παρατίθεμαι [παρατίθη μοι4.] · ψυχή μου ἐν ταῖς χερσί σου διὰ παντός, καὶ τὸ διερρωγὸς τοῦτο σωμάτιον ἐνώπιόν σου· γενηθήτω μοι κατὰ τὸ θέλημά σου&rdquogr;.[Psalm. 118, 109.]

[10] [Sanctus miro modo] Εἶπεν καὶ ὥσπερ ὕπνῳ βαθεῖ [om. 4.] κατασχεθεὶς ἦν γὰρ κατάκοπος ὅλος, μυρίαις ἀκίσιν [αἰκίσιν 1, 4, 5.] καρτερικώτατος πεπληγώς, λοιπὸν ἐνομίζετο τεθνάναι. Τί οὖν Κύριος; ἆρα [ἀρ᾽ 2.] ἐπελάθετο τῆς τοῦ πένητος αὐτοῦ κραυγῆς, ἐπήκουσε [εἰσήκουσε corr. 4.] μέν, οὐ ταχέως δέ; εὐθέως μέν, ἧττον δέ; κατὰ τὴν αὐτοῦ προσδοκίαν ἀντελάβετο μόνον καθ᾽ ὅσον ἤλπισε παρέσχετο; οὐμενοῦν· ἀλλ᾽ ἴδωμεν [εἰδῶμεν 2, 3, 4, 5.] καὶ δοξάσωμεν τοῦ δεσπότου τὴν μεγαλοπρέπειαν τοῦ ποιοῦντος πάντα καὶ μετασκενάζοντος ἐπὶ τὸ βέλτιον, τοῦ ἐκτρέποντος κατὰ τὸν ἱερὸν λόγιον [λόγον 2 – 5.] εἰς τὸ πρωῒ σκιὰν καὶ ἡμέραν εἰς νύκτα [νύκταν 5.] συσκοτάζοντος, τοῦ ποιοῦντος [ὑπὲρ add. 2 – 5.] έκ περισσοῦ [περισοῦ 3.] ὧν αἰτούμεθα νοοῦμεν· ὃς καὶ τῆς τοῦ μεγαλομάρτυρος ἀκούσας βοῆς καὶ σπλάγχνοις ἐπ᾽ αὐτὸν πατρικοῖς κινηθείς, ἐπειδὴ ἑσπέρα ἦν ἤδη βαθεῖα καὶ [οἱ hic add. supra lin. 5.] τοῦτον οἱ [om. 5.] ἐκκεντοῦντες τελέως ἐκπνεῦσαι νομίσαντες ἀφῆκαν, τότε παρὼν Κύριος ἄνωθεν ὑπερησπίσατο τοῦ ἰδίου στρατιώτου· καὶ ἀποστέλλει μὲν βοήθειαν ἐξ οὑρανοῦ ἁγίου αὐτοῦ· ἐκ τῆς νοητῆς δὲ τούτου Σιὼν ἀντιλαμβάνεται. [sanatur] Τίς δὲ ἀντίληψις; λύει μὲν ἀθρόως αὐτῷ καθάπερ ἀράχνια νήματα τὰς ὠδῖνας τοῦ θανάτου, ἀναζῇ δὲ τὴν ψυχὴν τὸν ζωοδότην αὐτῆς τεθεαμένην [τεθεαμένη 2.] · καὶ βοηθεῖται μὲν καρδία καὶ ψυχαγωγεῖται καὶ καθίσταται, σὰρξ δὲ χειρουργίας καινοπρεπεστάτης, θεοπρεπεστάτης θεραπείας τῶν ἐμπεπαρμένων [ἐκπεπαρμένων 2.] ἥλων αὐτῇ πάντων καὶ βελῶν ἀγγελικαῖς ἀπαλλεγεῖσα χερσὶ καὶ τῶν ὀδυνῶν καὶ πληγῶν ἀχρόνῳ τάχει τελεώτατα θεραπευθεῖσα πασῶν ἀναθάλλει τε καὶ σκιρτᾷ· καὶ ἀφράστου πεπλησμένος χαρᾶς δοξολογίαις τὸν ῥύστην [om. 3, 4, 5.] καὶ αἰνέσεσιν [τὸν ῥύστην add. hic 4, 5.] ἀμείβεται. Οὕτως μέγας Θεόδωρος τῶν τοῦ μεγαλοδώρου καταξιοῦται θεοδωριῶν· οὕτω διὰ πείρας οὐ τὴν δύναμιν τοῦ Χριστοῦ μόνον [μᾶλλον 2.] ἀλλὰ καὶ τὴν εὐσπλαγχνίαν ἐδιδάσκετο καὶ τὴν δικαιοσύνην ἐφωτίζετο· καὶ οὕτως [(καὶ οὕτως) om. 2.] αὐτὸς μὲν διὰ τῆς στενῆς καὶ τεθλιμμένης ὁδοῦ παριὼν ἐπιτομώτατόν τε μαρτύριον καὶ τὴν δι᾽ αὐτοῦ παρεχομένην ἄνωθεν κατεπλούτει ζωήν, τῷ ἀνταγωνιστῇ δὲ τὸ πτῶμα χαλεπώτατον οὐμενοῦν οἷόν ἐστι φάναι διὰ τὴς αὐτοῦ πληγῆς κατεσκευάσατο· τοὺς αὐτοῦ γὰρ θεοὺς τάλας (ὢ τὴς ἀθεότητος) ἀπολωλεκώς, τῷ ὑπερόγκῳ δὲ τῆς ὕβρεως [(τῷ- ὕβρεως) om. 4, 5.] ἀναξιοπαθῶν καὶ πᾶσι [om. 4.] τρόποις ὑποβαλεῖν θανάτου [θανάτω corr. 3.] γλιχόμενος, ἐλάνθανε τὸν μὲν πρὸς τὴν ἀληθινὴν καὶ μένουσαν παραπέμπων ζωήν, ἑαυτὸν δὲ αἰωνίας [δ᾽ αἰωνίως 4, 5.] ὑπόδικον ἀπωλείας καθιστῶν· καὶ αὐτὸς μὲν ὑπερβολῇ κακίας οὐ μόνον τὴν τοῦ ἀθλοφόρου ζωὴν καταπατήσας εἰς γῆν ἀπώλεσεν, ὡς ᾤετο, ἀλλὰ καὶ τῆς ἐς ὕστερον φθονήσας δόξης, ἵνα [καὶ 2 – 5.] ταύτην εἰς χοῦν κατασκηνώσῃ, πρωῒ πρωῒ πέμπει τὸ σῶμα λαβεῖν· καὶ μολυβδίνῃ θήκῃ βουλεύεται τοῦτο [τούτου 4.] κατασφαλισάμενος ἀπορρῖψαι τῷ πελάγει. δὲ καθάπερ ἐκ νεκρῶν ἀναστὰς καὶ τοῦ σταυροῦ καὶ τῶν ἥλων διὰ τοῦ σταυρωθέντος ὑπὲρ ἡμῶν καὶ ἀναστάντος ἐλευθερωθεὶς καὶ τοῖς ἀποσταλεῖσιν ἐμφανισθεὶς καί γε [om. 2 – 5.] τὴν δύναμιν τοῦ ζωοποιοῦντος τοὺς τεθανατωμένους διηγούμενος καὶ μεγάλῃ φωνῇ τὰ μεγαλεῖα θεολογῶν τοῦ Θεοῦ ἐπὶ τοσοῦτον ὕψωται [ὑψοῦται 3.] καὶ δεδόξασται δοξάζων τὸν εὐεργέτην καὶ αὐτὸν ἐν μέσῳ πολλῶν αἰνῶν καὶ ὑπερυψῶν, [et a cruce deponitur;] ὥστε μὴ τοὺς ἀπεσταλμένους [ἀποσταλμένους 4.] πρὸς αὐτὸν μόνον ἀλλὰ καὶ πᾶσαν ἐκείνην [ἐκεῖ 2.] τότε [om. 5.] τὴν πόλιν εἰς αἴσθησιν τῆς μεγάλης τοῦ Χριστοῦ [Θεοῦ 4, 5.] δόξης ἰοῦσαν καὶ δυνάμεως ἀναθεματίζειν μὲν παρρησίᾳ θεοὺς καὶ δαίμονας, λίθοις δὲ τὸν τύραννον καταλεῦσαι τολμᾶν· τίς λαλήσει τὰς δυναστείας σου, Χριστέ; τίς δὲ ἀκουστὰς ποιήσαι [ποιήσει 2.] πάσας τὰς αἰνέσεις σου, ὅσας ἐκεῖ τότε διὰ τοῦ πιστοτάτου σου [om. 2, 4, 5.] μάρτυρος παρέδειξας; τίς ἀριθμήσαι [ἀριθμήσει 4.] τὰς τῶν νοσούντων θεραπείας, [miracula operatur;] τοὺς φωτισθέντας τυφλούς, τοὺς ἰαθέντας κωφούς, τοὺς ἀνορθωθέντας χωλούς; τίς τοὺς ἀνιάτων ἀπαλλαγέντας παθῶν, τοὺς δαιμονίων ἐλευθερωθέντας [(παθῶν-ἐλευτερσθέντας om. 4.] δεινῶν καὶ τρόποις εὐεργετηθέντας παντοδαποῖς ἐκδιηγήσαιτο [ἀναμετρῆσαι 1.] ; ἐκεῖ λόγῳ τοῦ θείου μάρτυρος καὶ τὸ δεσμωτήριον ἀνέῳκτο [ἠνέωκτο 2.] · καὶ οἱ ἐν δεσμοῖς &ldquogr;ἐξέλθετε&rdquogr; ἤκουσαν, καί γε [om. 2 – 5; καὶ ///// γε 1.] τοῖς ἐν τῷ σκότει ἀνακαλύπτεσθαι καὶ τῷ μεγάλῳ καὶ ἀληθινῷ φωτὶ προσιέναι διὰ πίστεως παρήγγελτο. [Psalm. 105, 2.] [Isa. 49, 9.]

[11] Ἐκεῖ καὶ [ add. 2 – 5.] Λικίνιος οὕτως ἰδὼν ἐταράχθη, ἐσαλεύθη, καὶ τρόμος ἔλαβεν αὐτόν· γνήσιος δὲ τοῦ ἀπ᾽ ἀρχῆς ἀνθρωποκτόνου πεφηνὼς υἱὸς τὸν φόνον αὖθις ἐμελέτα τῷ μάρτυρι τοῦ Χριστοῦ· ἔδει δὲ τὴν ἀθεωρήτοις κρίμασι τὰ πάντα διευθετοῦσαν τοῦ πατρὸς [Θεοῦ 2.] σοφίαν πρὸς τὴν ἰδιαν δόξαν καὶ τῶν αὐτῆς τέκνων ἀξιόνικον στέφανον τῷ τοῦ ἐχθροῦ μιαιφόνῳ [καὶ ἀδίκω add. 2 – 5.] συγχρήσασθαι θελήματι. [Theodorus mori exoptans] Θεόδωρος μὲν οὖν θεῖος διὰ τῆς ὑπερβολῆς τῶν παθημάτων, μᾶλλον δὲ διὰ [om. 2 – 5.] τῆς ἐπισκηνωσάσης ἐπ᾽ αὐτὸν δυνάμεως τοῦ Χριστοῦ, πάντων ὑπέρτερος [ὑπερτερ //// ς 1.] τῶν ἐχθρῶν γεγονὼς καὶ τὸν διάβολον καταπεπατηκὼς [πεπατηκὼς 4.] καὶ τὸν θάνατον ἐξουδενωκὼς [(καὶ-ἐξουδ.) in marg. add. corr. rec. 3.] καὶ παρὰ τοῦ [om. 4.] Χριστοῦ λαβὼν δεξιᾶς καὶ τοῦτον ἐν μέσῳ ἐκκλησίας καὶ συναγωγῆς δοξάσας λαοῦ, οὐκέτι μεταξὺ τῶν ἁμαρτωλῶν ζῆν, οὐκέτι διαπληκτίζεσθαι μετὰ τῶν ἀσεβῶν ἡγεῖτο [ἥγειται 1, 2; ἥττηται 3.] δεῖν, ἐπιθυμίᾳ δὲ ἐπεθύμει τὴν ἀνάλυσιν· καὶ πατὴρ μὲν αὐτῷ τὰς ἀγκάλας ἄνωθεν ἀνέμενε διἳείς [(δ. ἀν.) 4, 5.] , υἱὸς δὲ τὸν ἀγαθὸν δοῦλον ἐκδέδεκτο καὶ πιστόν, παράκλητος δὲ τὴν ἀξίαν ἐν τοῖς οὐρανοῖς αὐτῷ καθίστη μονήν· οὐ μὴν αὐτῶν οὐρανῶν δυνάμεις παρημέλουν, ἀλλὰ δὴ καὶ αὐταὶ κατὰ στοίχους τινὰς ἑστῶσαι θεοπρεπεῖς ἐδεξιοῦντο [ἐδεξιοῦντο 2 – 5.] καὶ πᾶν σκῶλον καὶ πᾶν ἐμποδὼν κείμενον νοητὸν ἐξαίρουσα [ἐξαίρουσαι 2 – 5.] πρόσκομμα καθαρὰν αὐτῷ καὶ λείαν καὶ εὔπορον τὴν πρὸς τὸν οὐρανὸν καὶ τὸν πατέρα ὡδοποίουν ὁδόν. ἐχθρὸς [om. 2 – 5.] δὲ πάντα τρόπον ἡττηθεὶς καὶ καταισχυνθεὶς μόνην τῆς μιαρᾶς [μιᾶς 2.] ἀνάψυξιν ἡγεῖτο ψυχῆς, εἴ γε ἄρα τὸ πλῆθος λαθὼν [λαῶν 4.] σφόδρα τοῦ μάρτυρος περιεχόμενον ἀποτεμεῖν δυνηθείη τὴν κεφαλήν· καὶ οὐκ ἂν τοῦτο δρᾶσαι δεδύνητο, εἰ μὴ πολλαῖς ἄγαν καὶ δραστικωτάταις σοφώτατος διδαχαῖς μόλις ἴσχυσε πείσειν μὴ σφόδρα τῆς ἐν τῷ κόσμῳ τούτῳ περιέχεσθαι βιώσεως, πρὸς τὴν ἀΐδιον δὲ ζωὴν καὶ τὸν ἀρεστὸν ἐκεῖ [ἐκεῖνον 4, 5.] βίον άποσκοπεῖν, πάντα δὲ τὸν νῦν αἰῶνα καὶ τὴν ἐν αὐτῷ νομιζομένην δόξαν καὶ τὴν σωματικὴν εὐπάθειαν καὶ ἡδονὴν καὶ τρυφὴν ὡς ὀνείρατα φάσματα καὶ ὡς ἀσθενῆ τῆς ἀληθινῆς ζωῆς ἀπηχήματα παρορᾶν· καί με τοῦ προκειμένου στεφάνου μὴ κωλύειν μεγάλῃ παρηγγύα φωνῇ· &ldquogr;οὐ γάρ μοί&rdquogr; φησιν &ldquogr;κατὰ τόδε τὸ μέρος χάριν κατατίθεσθε [κατατιθέσθαι χάριν 4.] , τὴν πρὸς τὸ βραβεῖον τῆς ἄνω κλήσεως ἀποστρέφοντες [ἐπικόπτον 1.] ὁδόν, ἀλλ᾽ εἴ γε τῆς ἐμῆς ὄντως ἀντέχεσθε πίστεως καὶ τινί μοι στοργῇ φιλομάρτυρι [φιλομάρτυρες 3, 5.] συνδέδεσθε, μᾶλλον ἐᾶτε καὶ συνέχεσθε τελέως [ἐᾶτε τελεώτερον 2, 4, 5; ἐᾶτελεώτερον 3.] πρὸς τὸν ἀγαπητὸν εἰσελθεῖν. Ἐμοί τε γὰρ τοῦτο θυμηρέστατον καὶ ὑμῖν ἐπωφελέστατον· εἰσιὼν γὰρ ἀληθῶς τότε συνεῖναι δυνήσομαι ὑμῖν ἀρρήκτῳ φιλίας πνεύματος θεσμῷ, ἐντυγχάνων ὑπὲρ ὑμὡν καὶ τὴν ὑμετέραν ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ σωτηρίαν κατεργαζόμενος [συγκατεργαζόμενος 2, 4.] .” Τούτοις τοῦ πλήθους εἴξαντος τοῖς λόγοις, αὐτὸς ὥσπερ εὐῶδες θυμίαμα πρῶτον ἀνέπεμψε τῷ Κυρίῳ τὴν προσευχήν· ἔπειτα τὸν τίμιον αὐχένα κλίνας καὶ τὴν ἁγίαν διᾶ τοῦ σπεκουλάτωρος ἀποτμηθεὶς [τὴν add. 4.] κεφαλήν, [capite plectitur.] οἷα σπονδὴν ἱερὰν τὴν φιλτάτην Θεῷ συνανέπεμψε ψυχήν.

[12] Τοῦτο τὸ [om. 1.] πέρας τοῦ ἀγῶνος, αὕτη τοῦ καλλινίκου μάρτυρος τελευτή· οὗτος τῆς ἀγωνίας στέφανος, ῥαγῆναι σαρκός, συναφθῆναι τῷ πνεύματι, ἐκδημῆσαι κόσμου, ἐνδημῆσαι Θεῷ, ἀναστῆναι [ἀπαναστῆναι 2 – 6.] τῆς γῆς, ἀναπτῆναι πρὸς οὐρανὸν καὶ τῷ ὑπερουρανίῳ συνοικειωθῆναι καὶ συνοικισθῆναι. γοῦν οὕτως πρὸς τηλικοῦτον ἀποδυσάμενος ἀγῶνα καὶ τοσούτῳ μὲν ἀνταγωνιστῇ καὶ οὕτω βαρεῖ [βαρὺ 6.] καὶ οὕτω σκληρῷ συμπλακείς, τηλικούτῳ δὲ τοῦτον πτώματι καταστρεψάμενος [κατασκεψάμενος 4.] καὶ τρόπαιον οὕτω μέγα εἰς καθαίρεσιν μὲν δαιμόνων ὕψωμα [ὕψωσιν 2 – 6.] δὲ καὶ δόξαν ἀναστησάμενος τοῦ Ἰησοῦ· οὗτος τῷ [τε add. 3, 5, 6.] μεγέθει καὶ ὕψει τῆς ἀρετῆς τῇ τε τῶν ὑπὲρ Χριστοῦ βασάνων ὑπερβολῇ καὶ τῷ σταυρῷ τῶν ὅλων μαρτύρων πλέον τῷ ἐσταυρωμένῳ προσοικειούμενος [καὶ συμμορφούμενος add. 2 – 6.] καὶ διὰ τοῦτο πλείονος τῆς ἐκεῖθεν [τῆς add. 1.] χάριτος [χάριτος ἐκεῖθεν 2.] καταξιούμενος καὶ τιμῆς, εἰκότως καὶ τὰ πρεσβεῖα τῆς μαρτυρικῆς κεκλήρωται τάξεως· ἐντεῦθεν ἐσνέωται ἦρος ἀνίσχοντο καὶ τὸ ἀθλοφορικώτατον Ἡρακλείαθεν ἀφορμηθὲν σκῆνος διά τε γῆς καὶ θαλάσσης παραπεμπόμενον, ὀγδόην ἔχει ἰούνιος [Synax. Eccl. CP., p. 735; Comm. praev. n. 58.] καὶ αὐτὸ μετὰ δόξης σημείων Χριστοῦ καὶ τεράτων τὴν πατρικὴν φθάσαν ἑστίαν κατετέθη [(ἐντεῦθεν-κατετέθη) om. 2 – 6.] . [Sacri corporis translatio.] Ἀλλὰ μιμησώμεθα καὶ ἡμεῖς τῶν μακαρίων μαρτύρων [om. 4.] τὴν ὑπομονήν [(τ. ὑπ.) om. 2, 4.] , μιμησώμεθα [τὰ add. 2, 4.] κατὰ τὸ ἐφικτὸν τῆς ἐν ἡμῖν οὔσης δυνάμεως καὶ χάριτος [(καὶ ἡμεῖς-χάριτος) κατὰ τὸ ἐφικτὸν τἡς ἐν ἡμἱν οὔσης δυνάμεως καὶ χάριτος, μιμησώμεθα καὶ τῶν μακαρίων μαρτύρων τὴν ὑπομονήν 5.] , εἰδότες ὡς ἕκαστος ἡμῶν κατὰ τὸν θεῖον ἀπόστολον ἴδιον ἔχει χάρισμα ἀπὸ τοῦ Θεοῦ, ὃς μὲν οὕτως, ὃς δὲ οὕτως, ἀναλόγης δὲ τῆς χάριτος καὶ τῆς ἐντολῆς ἀπραιτούμεθα τὴν ἐργασίαν [ἐν. ποιούμεθα τὴν ἐνέργειαν 6.] · [1 Cor. 7, 7.] μὴ οὖν ὅτι τῆς τῶν μεγάλων μαρτύρων ὑπομονῆς οὐκ ἐφικνούμεθα, διὰ τοῦτο καὶ τῆς ἐνδιδομένης [ἐνδεδομένης 4, 6.] ἡμῖν παραμελῶμεν, ἀλλὰ κατὰ τὸ μέτρον τοῦ κανόνος, οὗ ἐμέρισεν ἐφ᾽ ἡμᾶς Θεὸς κατ᾽ ἀναλογίαν τῆς ἑκάστου δυνάμεως τὰ σπέρματα καταβαλόμενος [καταβαλλόμενος 6 et corr. 2.] τῆς ἀρετῆς, καὶ ἡμεῖς πολυπλασιάσαι τοῦτο σπουδάσωμεν τὸν καρπόν· ᾧ μὲν γάρ, φησὶν τοῦ Θεοῦ λόγος, παρέθεντο [om. 5; (πολὺ-παρέθεντο) om. 3.] πολύ, πολὺ καὶ ἀπαιτήσουσιν, ᾧ δὲ ὀλίγον παρέθεντο, ὀλίγον [om. 5.] ἀπαιτήσουσιν [ δὲ ὀλ. παρ. ὀλ. ἀπαιτήσουσιν in marg. 4.] αὐτόν· ἐκεῖνοι μὲν οὖν πρὸς μαχαίρας καὶ ξίφη τέμνοντα προθύμως ἐχώρησαν, ἡμεῖς πρὸς γλῶσσαν ἠκονημένην ὡς ῥομφαίαν, γλῶσσαν δολίαν ἀνενδότως καὶ σταθερῶς διατεθῶμεν, τὴν Ἰησοῦ μακροθυμίαν καὶ [τὴν add. 2 – 6.] ἐντολὴν ἐννοούμενοι καὶ μιμούμενοι [om. 6.] , μιμούμενοι καὶ τοὺς ὑπὲρ ἐκείνου τοῖς ξίφεσι κατακοπέντας καὶ ἄχρι τελείας [τελείω 4.] ἐξαναλώσεως οὐκ ἐκκακοῦντας, ὧν [om. 1.] οὐκ ἐχαύνωσε τὸν ἀθλοφορικὸν τόνον τὸ πῦρ, ἀλλ᾽ ὥσπερ ἄρνες ὀπτώμενοι [καὶ πυρούμενοι add. 2 – 6.] πολυτρόπως ὡλοκαρποῦντο τῷ [om. 3 – 6.] Θεῷ. [Luc. 12,48, Psalm. 63, 4.] Ἡμεῖς πρὸς τὴν ἔμφυτον καὶ ἐν ἡμῖν αὐτοῖς ἐνδομυχοῦσαν πυρκαἳὰν τῶν παθῶν στῶμεν, ἀνδρικῶς ἀντικαθιστάμενοι καὶ τῇ μελέτῃ τοῦ θανάτου καὶ τοῖς δάκρυσι τῆς μετανοίας καὶ πάσῃ ἀγωγῇ σώφρονι θυμὸν ἀλόγιστα [ἀλόγιστον 2.] ζέοντα καὶ πᾶσαν σαρκὸς κατασβέσωμεν ἐπιθυμίαν. Ἐκεῖνοι λιμοῖς κατετήκοντο καὶ εἱρκταῖς, ἡμεῖς τῇ τε νηστείᾳ καὶ τῇ ἀγρυπνίᾳ καὶ ταῖς προσευχαῖς ἀδιαλείπτως σχολάζοντες ἀνέλωμεν τὸ φρόνημα τῆς σαρκός, ἵνα τὸ φρόνημα τοῦ πνεύματος ἀναζήσῃ ἐν ἡμῖν ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ· ἐν παντὶ μὲν οὖν καιρῷ τῇ ἐγκρατείᾳ καὶ ὀλιγαρκείᾳ χρῆσθαι σωτήριόν τέ ἐστι [(τέ ἐστι) om. 4, 5, 6.] καὶ ὠφέλιμον· νῦν δὲ μάλιστα ταῖς ἀφωρισμέναις ταύταις καὶ ἱεραῖς τῶν νηστειῶν ἡμέραις ταπεινοῦν μὲν τὴν σάρκα τῇ ἀλιγοδείᾳ, τρέφειν δὲ τὸν νοῦν [(μὲν-νοῦν) in marg. 4.] τῇ τῶν θείων λογίων μελέτῃ καὶ [τῆ add. 2, 4 – 6.] προσευχῇ καὶ ἀμελεῖν μὲν τῶν σωματικῶν, ἐπιμελεῖσθαι δὲ πάσῃ δυνάμει τῶν πνευματικῶν· τοῦτο μιμητὰς τῶν ἀθλοφόρων ἡμᾶς καὶ κατὰ τὸ ἐνὸν [ἱερόν 4.] κοινωνοὺς τῆς αὐτῶν [αὐτῶν ///// 1; ἑαυτῶν 4.] ἀποφαίνει τελειότητος· ἀλλὰ περὶ μὲν τούτων ἀποχρώντως οἶμαι τοῖς θείοις πατράσι καὶ ὑψηλῶς πεφιλοσόφηται· ἡμεῖς δὲ μικρὰ [μικρόν 6.] τῷ μεγαλομάρτυρι προσειπόντες καὶ ᾗ θέμις αὐτὸν ἀσπασάμενοι καταπαύσωμεν τὸν λόγον.

[13] [Salutatio.] Χαῖρε τῶν ἀθλοφόρων ἀκροτάτη κορυφή, ὡς τὸν λόγον σοφώτατος, τὴν πίστιν θερμότατος καὶ δοκιμώτατος τὴν ὑπομονήν. Χαῖρε, ὅτι φρονιμώτατον ἐπιτερπέστατον [ἐπιτρεπέστατον 1.] ἐνενοήθης [ἐνενοήσας] ,ὅτι προλαβὼν καὶ τὴν τοῦ ἀγῶνος ὑπόθεσιν, τοὺς θεούς, ἐξανελὼν ἄλογον ἔτι μᾶλλον καὶ ἀθεώτατον ἀπέφηνας τὸν σὸν ἀνταγωνιστήν. Χαῖρε, ὅτι εὐλόγησέν σε [om. 6.] πατὴρ οὐράνιος καὶ τοῦ ἐγχειρήματος ἐπῄνεσεν, ἠγαλλιάσαντο δὲ καὶ τῆς ἀνδραγαθίας ἀπεδέξαντο [ἐπεδέξαντο 6.] πάντες [ἁπάντων 4.] ἀγγέλων καὶ ἁγίων χοροί· διεγέλασεν δὲ καὶ εὐφράνθη [(διεγ. δὲ κ. εὐφρ.) εὐφράνθη δὲ 4.] ἁγία Σιὼν ἐπὶ σοὶ καὶ ἐρασμιώτατον αὐτῆς υἱὸν σὲ προσήκατο. Χαῖρε, δῶρον Θεοῦ μέγα καὶ θεοπρεπές, δῶρον πρὸς τῆς ἀνθρωπότητος κάτωθεν οἷον ἀκροθίνιον ἀναγόμενον Θεῷ, μᾶλλον δὲ δῶρον Θεοῦ πρὸς Θεοῦ [Θεὸν 2.] τοῖς ἀνθρώποις εἰς οἰκοδομὴν καὶ παράκλησιν δεδομένος [δεδομένον 2, 3] καὶ παραμυθίαν [(χαῖρε - παραμυθίαν) om. 5.] . Χαῖρε, ὅτι οὐχ ὡς ἄνθρωπος ἔτι κατ᾽ οὐρανοὺς περιπολεῖς ἀλλ᾽ ὡς ἄγγελος Θεοῦ μέγας ῥοπῇ μόνῃ πᾶσαν ἐν πνεύματι Θεοῦ τὴν γῆν καθορᾷς καὶ τῶν ἐπιβοωμένων σε τὰς δεήσεις ἐπακούων καὶ ἀνάγων Χριστῷ ἐκεῖθεν αὐτῶν τὴν πλήρωσιν ἐπιβραβεύεις· καὶ γίνῃ τοῖς χειμαζομένοις λιμήν, τοῖς ἀπορουμένοις εὐπορία, τοῖς θλιβομένοις παραμυθία· γίνῃ τοῖς ἁμαρτάνουσιν ἱλασμός, τοῖς κινδυνεύουσιν ὑπερασπισμός, τοῖς κεκακωμένοις ἐπίσκεψις, τοῖς νοσοῦσιν ἴασις· καὶ πᾶσι τὶ πάντα γινόμενος διὰ πάσης θαυματουργίας καὶ ἀποκαλύψεως [(διὰ-ἀποκ.) om. 6.] , διὰ πάσης εὐεργεσίας καὶ ἀγαθουργίας τὸν δοξάζοντά σε δοξάζεσθαι παρασκευάζεις [παρασκευάσεις καὶ3.] Χριστόν. [1 Cor. 9, 22.] Χαῖρε καὶ εὐφραίνου· καὶ γὰρ ὄντως χαίρεις ὡς τῆς ἀληθινῆς φίλος πιστὸς ἀγαλλιάσεως καὶ χαρᾶς· κατευθύνοις [κατευθύνεις 6 et 4 ante corr.] δὲ καὶ ἡμᾶς καὶ πρὸς τὴν ἄνω χειραγωγήσαις [χειργωγήσας 6.] κατάπαυσιν τοῦ Θεοῦ καὶ χαράν· ἕως δ᾽ ἂν ὦμεν ἐν γῇ, μὴ ἐπιλάθῃ ὑπερασπιζόμενος, μὴ χρονίσῃς, μὴ ὑπερίδῃς [μηδὲ παρίδης 4.] ἀντιλαμβανόμενος ἡμῶν καὶ [om. 4.] καταλλάσσων καὶ ὡς δῶρον Θεῷ φίλον προσάγων καὶ προσοικειῶν [προσοκειῶν 6.] καὶ καρποφορῶν τῷ Χριστῷ · ᾧ πρέπει πᾶσα δόξα τιμὴ καὶ προσκύνησις ἅμα τῷ ἀνάρχῳ πατρὶ καὶ τῷ ζωοποιῷ πνεύματι, νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων· ἀμήν.

DE SANCTIS MARTYRIBUS EUSEBIO, MARCELLO, HIPPOLYTO, HADRIA PAULINA, NEONE, MARIA, MAXIMO, MARTANA ET VALERIA ROMAE, VIA APPIA

TEMPORE INCERTO

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Eusebius, martyr Romae (S.)
Marcellus, martyr Romae (S.)
Hippolytus, martyr Romae (S.)
Hadria, martyr Romae (S.)
Paulina, martyr Romae (S.)
Neon, martyr Romae (S.)
Maria, martyr Romae (S.)
Maximus, martyr Romae (S.)
Martana martyr Romae (S.)
Valeria martyr Romae (S.)

AUCTORE H. D.

[1] [Martyres Graeci nuncupati.] Turmam martyrum quos hoc versiculo designavit Damasus: Hic confessores sancti quos Graecia misit [Ihm, Damasi epigrammata, n. 12, v. 7.] , martyrum graecorum vocabulo nuncupare mos invaluit. Non uno die passi leguntur. Maximum enim XIII kal. decembres sepultum esse, Paulinum, Marcellum et Eusebium XIII kal. novembres, Neonem et Mariam VI kal. novembres, Hadrianum et Hippolytum V idus novembres, Martanam et Valeriam IV idus decembres, ex Passione deducimus, quae pridie kalendas decembres, in festivitate eorumdem sanctorum legebatur [BHL. 3970.] . De his se acturos esse ad diem 2 decembris, cum Martyrologio romano, polliciti sunt decessores nostri [Act. SS., Oct. t. VIII, p. 814.] . Qua ratione inductus fuerit Baronius ut eos IV nonas decembres fastis inscriberet, prorsus ignoramus, et cum hodie Hadriae et Hippolyti anniversaria dies recurrere censeatur, nulla causa est eosdem cum sociis in aliam diem referendi.

[2] [Passionis codices.] Duobus in codicibus reperta sunt Acta martyrum graecorum.

V = Codex bibliothecae Vaticanae lat. 5696, membraneus, saec. XII exaratus [Catal. Lat. Vatic., p. 135.] . Fuit olim Sanctae Mariae ad Martyres, nec alius est ab illo quem saepe adducit Baronius cum in notis ad Martyrologium romanum tum in Annalibus ecclesiasticis. Acta SS. Eusebii e sociorum leguntur fol. 90v – 95. Ope huius codicis, quem solum noverat, integre et accurate illa primus edidit I. B. De Rossi [BHL. 3970.] . Codicis V apographa sunt Constantini Caietani in codice 96 bibliothecae Alexandrinae, Antonii Gallonii in codice H. 16 bibliothecae Vallicellanae, Antonii Bosii in codice H. 25 eiusdem bibliothecae [Catal. Lat. Rom., pp. 183, 437, 445.] .

P = Codex archivi Capituli Sancti Petri in Vaticano A. 5, membraneus, saec. XI exaratus [Catal. Lat. Rom., p. 16.] . Fol. 24v – 29: Passio sanctorum Maximi, Eusebi presbyteri, Marcelli diaconi, Adrie, Ypoliti, Pauline, Neonis, Marie, Martane, Varerie. Legenda autem dicitur sub dierum idus novembris, quae lectio corrupta videtur ex sub die V idus novembris. Passio integra non est nec desunt variantes lectiones, quas ad oram paginis inferiorem reperies.

B = Baronii recensio in Annalibus ad annum 259, n. VIII. E codice V martyrum graecorum Acta editurus hisce utitur verbis: “Quae quidem hic subicere operae pretium duximus, tum quod legitima esse sciamus, tum etiam quod quasdam res gestas a Stephano papa habeant simul intextas, eademque diebus et consulibus consignata sint, quae ex manuscripto antiquo codice vetustate prope consumpto, cuius in notationibus meminimus, a temporis edacitate vindicata, et mendis compluribus, quantum licuit, emaculata, nunc primum in lucem prodeunt.” Nullum alium codicem praeter V Baronio praesto fuisse ex his satis efficitur, eiusque menda sola coniectura sustulit, quamquam iis formulis utitur quae de varia lectione ab altero teste suppeditata vulgo adhibentur, ut cum scribit Acilio AL. Lucillo, Mummium AL. Maximum; quod vero hinc inde narratio contracta est, id Baronii forficibus imputandum est. Rossio quippe assentimur opinanti recensionem Actorum quae Annalibus ecclesiasticis inserta est non alii quam ipsi Baronio deberi, Gallonii autem apographum, quod in codice Vallicellano H. 9 servatum est, ex opere Baroniano exscriptum esse [Roma Sotterranea, t. III, p. 201.] . Et quoniam eadem recensione, quae in Surianum corpus, inde a quarta editione admissa est, usi sunt scriptores quotquot ante Rossium de martyribus graecis dixerunt, praecipuas quasdam eiusdem lectiones notare haud superfluum visum est.

[3] [Temporum] Quaenam de Actis censura ferenda sit, ex temporum ratione, ex rebus narratis, ex locorum condicione, maxime ex libelli tenore diiudicandum est. Temporis nota quae Passioni praefixa est: Valeriano et Lucillo consulibus plana est, signatque annum Christi 265. Verum hoc anno neque sedebat Stephanus papa (254 – 257), neque imperabat Decius (249 – 251), neque Urbi praefectus erat Maximus (255 – 256), quemadmodum placuit hagiographo. Corruptam formulam censent, eamque variis modis sanare conati sunt qui hisce Actis non omnem fidem detrectant. Valerio et Acilio scripsit Baronius, qui consules sunt anni 256; sed minus feliciter, nam cognomine, non gentilicio consules designari solent, ita ut Maximo et Glabrione cos. annus 256 exprimatur [De Rossi, t. c., p. 210.] . Neque aptior est Pearsonii [Annal. Cyprianici, p. 57.] emendatio, qui Lucillo Lucinium substituendum esse coniecit; Lucinius enim seu Licinius Gallieno nomen est, qui consul fuit anno 257. Iam vero annum 257 non alia quam hac formula Valeriano et Gallieno cos. scriptor designare potuisset. Aliter res componi posse censuit Rossius, qui haec Acta nostra e genuinis et antiquioribus fluxisse existimabat. Principio quidem scriptum erat: Valeriano III et Gallieno II cos., quae nota est anni 255, vel: Valeriano IIII et Gallieno III cos., quae est anni 257. Qui autem saec. VII vel VIII Acta retractavit, alterius consulis nomen non agnovit, et pro Gallieno Lucilium posuit. Ut hanc sequeretur coniecturam ea potissimum ratione ductus fuit Rossius quod Maximus praefectus. Urbi erat viventibus Valeriano imperatore et Stephano papa; Decii nomen ab interpolatore inductum fuerit [De Rossi, t. c., p. 210 – 12; cf. Bullettino, 1884 – 1886, p. 119; 1887, p. 65.] .

[4] [mira confusio.]Et haec quidem acute, ut solet, evolvit Rossius, nullo tamen pacto demonstrat Actis martyrum graecorum vetustiorem et a coaevo teste exaratum libellum praeluxisse. Neque enim satis est Maximi praefecturam cum Stephani et Valeriani aetate non pugnare. Maximus enim hagiographorum usibus accommodatum nomen est, et in ipsis S. Stephani Actis Maximus quidam consul inducitur [Act. SS., Aug. t. I, p. 139.] , perperam sane; nec mirum, cum omnium consensu Passio S. Stephani aevo sequiore conscripta vel potius conficta sit [Maximi praefecti nomen ab hagiographo lectum esse non in fastis sed in titulo quoquiam crediderim, ut puta illo, qui haud longo a martyrum graecorum sepulchro repertus est: D. M. S. Fl. Balbilla vixit ann. XXVIII. menses VI. dies XII. Requievit in pace Mamertino et Nebidda coss. praef. Urb. Maximo V. Kal. feb. Apud De Rossi-Gatti, Inscript. christ. Urbis Romae, Suppl. n. 1503.] . Nec aliter de Passione martyrum graecorum sentiendum. Pertinet enim certo certius ad genus illud litterarum quod tum aliis plurimis Passionibus, tum maxime martyrum romanorum Gestis constituitur [Cf. Anal. Boll., t. XVI, p. 235 – 52; Delehaye, Les Passions des martyrs et les genres litteraires, p. 230.] . Iis enim simillima est tum rebus ipsis, tum tota narrandi ratione. Solent qui talia conscripserunt, martyrum plurimorum, qui variis temporibus passi sunt, vicinis tamen in locis sepulti iacent, gesta in unam historiam conflare, sanguinis coniunctionibus eosdem connectere, singulisque suas partes distribuere, nulla plerumque temporum habita ratione. Prolixa in hisce Passionibus tum cum magistratibus tum etiam cum suis sancti perpetuo miscent colloquia, quae in Actis genuinis frustra requiras, in recentioribus autem et de industria compositis vulgaria sunt. Quare si plurima hic permixta reperies et in unum congregata quae ad Decii, ad Valeriani, ad Diocletiani etiam persecutiones referri videntur, id non ex oscitantia eorum est qui antiquam Passionem retractarint, sed ipsius primi scriptoris opera qui id unum in mente habuit, ut legentium pietati alendae consuleret.

[5] [Sepultura] Nec quicquam auctoritatis Actis illis accedit eo quod locorum diligens census habitus fuisse videatur. Alia enim est factorum, quae praetereunt, alia locorum quae immota sunt ratio, eaque confingere hagiographi raro deprehenduntur. Porro in Passionibus duplex est secernenda locorum series: illa dico in quibus martyres vivi degere ac moveri dicuntur, et loca sepulturae. Iamvero aiud est Forum Traiani, custodiam Mamertini, insulam Lycaoniam, arenaria in via Appia recte nominari, aliud martyres nostros in iis locis vixisse vel eo deductos fuisse; hoc certe non illud in fabulatoris arbitrio est. Aliter omnino de martyrum sepultura dicendum. Romanis enim religioni erat corpus humatum quodvis, nulla instante necessitate, alio transferre; eiusdem autem sub iuris, in ecclesia quoque recepti, tutela per multa saecula sanctorum reliquiae intactae remanserunt. De prima ergo martyrum sepultura ex ipsa cottidiana fidelium veneratione constabat.

[6] [in coemeterio Callisti.] Nec mirum proinde testimoniis certissimis confirmari quae hagiographus de martyribus in coemeterio Callisti sepultis asserit. Ita Itinerarium a Gulielmo Malmesburiensi dictum: et in altera ecclesia sancta Sotheris et non longe pausant martyres Hippolytus, Adrianus, Eusebius, Maria, Martha, Paulina, Valeria, Marcellus et prope papa Marcus in sua ecclesia [De Rossi, t. I, p. 181, t. III, p. 193.] . Ad viam Appiam etiam spectant elogia metrica martyrum graecorum [De Rossi, Inscriptiones christ. Urbis Romae, t. II, p. 66 – 67, n. 25, 26.] , de quibus mox dicemus, quae in sylloge epigraphica Turonensi nuncupata servata sunt. Et in hac quidem sylloge, quae teste Rossio [T. c., p. 59.] exactissimo ordine itinerario disposita est, carmini Damasiano de S. Eusebio [Ihm, t. c., n. 18.] subnexa sunt elogia illa; crypta autem S. Eusebii pars est coemeterii Callisti. Testem tandem habemus ipsum Damasum, qui inter sanctos quorum corpora eadem in necropoli condita sunt confessores sanctos quos Graecia misit [Ihm, t. c., n. 12, v. 7.] collocat. Nec omittendus titulus quem ex hypogaeo viae Appiae Regium asportatum fuisse demonstravit Rossius [Roma Sotterranea, t. III, p. 213 – 15.] :

SECVLARIS
DEP. V IDVS SEPB
AD EPOLITV
QVI VIXIT AN
NOS DVO SEMIS

Secularis igitur non ad Hippolytum, celeberrimum viae Tiburtinae martyrem, depositus est, sed ad illum qui agmen martyrum graecorum ducit. Hos proinde in coemeterio Callisti quievisse citra dubium est, et quidem in ea regione quae tum S. Sotheris tum S. Marci papae basilicis insignis erat. Hanc autem aream inter viam Appiam et Ardeatinam extendi ad septentrionem cryptae quam dicunt Summorum Pontificum, certum est, incertum quo demum loco ponendum martyrum graecorum sepulchrum, quod nec ullo sui vestigio nec minimo litterati marmoris fragmento adhuc designatum est. Id autem coniectura assequi eo difficilius videtur quod ipsi christianae antiquitatis studiosi qui Romae versantur de situ ecclesiarum certent [De Rossi, t. c., p. 213 – 22; Wilpert, Beiträge zur christlichen Archäologie, in Römische Quartalschrift, t. XV (1901), p. 32 – 49; O. Marucchi, Nuovo Bullettino di archeologia cristiana, t. XI (1905), p. 191 – 230.] . Donec ergo perspicua e Callistiano solo indicia eruta fuerint, satis nobis erit optimis argumentis comprobari cultum martyribus graecis in coemeterio Callisti redditum, inde saltem a saeculo IV.

[7] [Carmen epigraphicum.] Priusquam ad alia progrediemur, de carmine epigraphico syllogae Turonensis dicendum, quod bipertito ita traditum est ut prior pars a versu Nata Maria simul caro cum fratre Neone exordiatur, altera autem a verbis Horum virtutes, seu melius, ut recte notat Rossius, a versu Olim sacrilegam quam misit Graecia turbam [Inscriptiones christianae Urbis Romae, t. c., p. 67, n. 25.] . Duobus ex codicibus Closterneoburgensi et Goettweihensi syllogen accuratissime reddidit Rossius [Ibid., p. 61.] . Nos titulum utrumque ex eiusdem editione proferemus, habita ratione lectionum quibus codicum scripturam emendavit. Maximi momenti inscriptio est, cum martyrum historiam paucis comprehendat, et, quod in re epigraphica perrarum est, Passionis eorumdem mentionem iniciat:

Horum virtutes quem Passio lecta docebit.

Qui tituli partes cum Rossio eo ordine legunt quo in codice collocatae sunt, tum versiculos nonnullos excidisse existimant, tum gestorum seriem enarrari ab illa quam in Passione nunc habemus paululum diversam; hinc etiam confirmari quae de fonte antiquo, non superstite, Rossius coniciebat. Verum argute observavit v. cl. L. Duchesne carminis partes, duplici, ut videtur, columna parieti inscriptas, perverso ordine a collectore exceptas esse, iisque interversis nullum hiatum nullamque a Passione discrepantiam apparere [Revue du Monde catholique, t. LII (1877), p. 325 – 28; cf. Anal. Boll., t. XVI, p. 239 – 40.] . Interim repertum est prope ecclesiam Sanctae Mariae ad Montes frustulum lapidis, quo paucae syllabae dextrae columnae, saeculi VI litteris inscriptae erant, simul cum nota temporis SVB DIE V ID. NOV. quam codex non servavit [G. Gatti in Notizie dei Scavi, 1887, p. 178; Bullettino Comunale, 1887, p. 257; De Rossi, Bullettino di archeologia cristiana, 1887, p. 60 – 65.] . Itaque nihil obstat quominus ex Actis quae supersunt, carmen fluxisse dicamus, et illam ipsam, vel saltem similem recensionem hisce verbis designari: Horum virtutes quem Passio lecta docebit.

[8] [Dies cultus] De temporum notis quae carmini, debito ordine restituto, tum praefixae tum subiectae leguntur, haec observanda sunt. Prior: V ID. NOV. quam ex solo lapide habemus, ipsa Passione confirmatur; altera: XIII KAL. IVN., quam soli exhibent codices, emendatione egere videtur, cum omnes, nullo excepto, tribus ultimis anni mensibus martyres graeci passi legantur. Illam tamen intactam relinquimus, variis ducti rationibus quas suo loco exponemus. Quaerendum enim prius est fiatne martyrum illorum commemoratio in fastis sacris. Et quidem ut a libris liturgicis omnino exulant, ita et a martyrologiis quae historica nuncupantur Bedae, Adonis, Rabani, Notkeri, Usuardi, quorum nemo unus eorum Passionem legit. De solis codicibus hieronymianis inquirendum [De Rossi, Roma Sotterranea, t. III, p. 197 – 200.] . In plenioribus nulla est annuntiatio quae ad eosdem certo referenda sit, iis saltem anniversariis diebus qui in Passione recensentur, scilicet 20 octobris, 27 octobris, 9 novembris, 19 novembris, 30 novembris, 10 decembris. In codicibus contractis, quibus identidem codicum deperditorum vestigia deprehenduntur, nomina nonnullorum ex graecis inscripta esse notavit Rossius [T. c., p. 198.] , verbi gratia in breviario Gellonensi [Cod. Parisiensis bibl. Nat. lat. 12048. Cf. Act. SS., Nov. t. II, p. [xxx].] . V id. nov., Hippolyti et Hadriae; XIII kal. dec., item Romae Maximi; IV id. dec., Martanae et Valeriae festa nuntiantur. Verum haec non antiqua martyrologii exemplaria repraesentare recte statuit Duchesne, sed e codice quopiam Passionis interposita esse [Revue du Monde catholique, t. c., p. 326; Act. SS., t. c., p. [xxx].] . Idem dicito de die XIII kal. nov., ubi solius Neonis meminit breviarium, licet in nostris codicibus Passionis Neon VI kal. nov. occubuisse dicatur.

[9] [in codicibus] Neonis et Mariae nomina inter corruptelas codicum pleniorum sibi deprehendere visus est Rossius, ad diem qui eorumdem depositionis est, VI kal. nov., ubi Romae Marciani al. Mariani, Mariniani pro Maria scriptum sit, Neon vero varias induerit formas, ut puta Noconi, Niconi, Nocomini. At lectio Marciani nequaquam corrupta est, neque ad Romam referenda est, cum ex syriaco constet Marcianum quendam Antiochiae die 26 octobris seu VI kal. nov. coli; eius autem commemoratio ex more hieronymianorum postridie iteratur, et quanquam in uno codice Augustano Sancti Udalrici [Act. SS., Iun. t. VII, part. II, p. 22. Cf. Act. SS., Oct. t. XII, p. 183.] Neonius scriptum est ubi ceteri Nocomis vel quid simile praebent, id casu factum esse crediderim.

[10] [martyrologii] Attentius consideranda sunt quae in martyrologio hieronymiano leguntur non quidem XIII kal. iunii, ut habent apographa carminis epigraphici, sed XIII kal. iulii: dempta etenim commemoratione Mediolanensi translationis sanctorum martyrum, Honorio et Evodio consulibus (an. 386) et Petri cuiusdam ceterum ignoti, remanent in codicibus W et B Hippolytus et Marcellus, in E solus Marcellus; unde oritur suspicio lapicidae vel librarii errore iun. pro iul. scriptum esse, et martyrum graecorum antesignanos die 19 iunii fastis hieronymianis inscriptos esse. Utique non noster sed alter Hippolytus est, si codex Bernensis sequendus erit, quippe qui nuntiet Romae in cemeterio Yppoliti via Tiburtina. Bernensis lectionem emendare non ausus est Rossius [Roma Sotterranea, t. III, p. 198.] , maluitque titulum ex Passione corrigere et IVN cum NOV commutare. Nobis tamen non ita displicet e codice Bernensi, qui omnium consensu ab interpolationibus immunis non est, verba illa via Tiburtina, velut ex recordatione celeberrimi cognominis inducta, expungere et ita laterculum restituere: Romae in cimiterio 〈Callisti〉 Yppoliti et Marcelli. Certam esse lectionem non contendo.

[11] [hieronymiani.] Difficultas est in laterculo XIII kal. dec.: in Cesaraea Cappadocia Maximi, uti est in codicibus plenioribus; in breviario vero Gellonensi: Romae Maximi. In Adone: Romae via Appia natalis sancti Maximi presbyteri et martyris qui persecutione Maximini passus positus est ad sanctum Sixtum. Horum primus certe romanus non est, cum in syriaco hoc ipso die inscriptus sit Μάξιμος χωρεπίσκοπος. Breviarium Gellonense Acta nostra excerpsisse iam diximus. Undenam Ado sua deprompserit non liquet. Acta exstitisse Maximi presbyteri quae aetatem non tulerint coniectura non est improbabilis. De Maximo presbitero qui martyr effectus est mentio habetur in Libro Pontificali [Duchesne, Le Liber Pontificalis, t. I, p. 65; cf. p. xcv.] ; eundem ab hagiographo inter martyres graecos cooptari et pro presbyteri commentariensis munere donari potuisse, nemo mirabitur qui sanctum Hippolytum ex presbytero militem, Nereum et Achilleum e militibus eunuchos factos in gestis martyrum romanorum recordetur. Si haec vera non sunt, fortuito utriusque Maximi commemorationem in eumdem diem incidisse dicendum erit.

[12] [Sanctorum reliquiae.] Quanto tempore reliquiae sanctorum martyrum graecorum intacta in coemeterio Callisti quieverint ignotum. Saec. XVI ineunte servabantur in ecclesia S. Agathae in Suburra, hac testante epigraphe [De Rossi, Roma Sotterranea, t. III, p. 200.] :

OSSA SANCTORVM MARTYRVM HYPPOLITI ADRIAS MARIAE NEONIS PAVLINAE DOMINANDAE DVARVMQVE SORORVM SVB LEONE IX. PONT. MAX. PER CRESCENTIVM ET GREGORIVM SARCOFAGO CONDITA.

LVD. CYPRIVS PRESB. S. AGATHAE CARD. BENEVENT. TEMPLO INSTAVRATO ARAQVE ERECTA DIGNIOREM IN LOCVM VY PAR ERAT TRANSLATA CONSTITVIT IVLIO II. PONT. MAX. M. D. IIII.

Ab hoc certe anno reliquiae in eadem ecclesia immotae remanserunt.

[13] [Carmen Damasianum.] Ex una sylloge corporis Laureshamensis titulus Damasianus habetur [Ihm, Damasi epigrammata, n. 52.] loci prorsus incerti, sed cuius sedes, iudice Rossio [Inscriptiones christianae Urbis Romae, t. c., p. 108, n. 57.] , inter viam Latinam et Appiam quaerenda est, qui duci agminis graecorum verisimiliter tribui potest. Quamquam res non admodum certa est, carminis verba exscribere iuvabit.

IAMDVDVM, QVOD FAMA REFERT, TE GRAECIA MISIT;
SANGVINE MVTASTI PATRIAM CIVEMQVE FRATREM [ita cod., ciuemque fratremque Sarazani, De Rossi; ciuem fratremque fortasse Ihm.]
FECIT AMOR LEGIS. SANCTO PRO NOMINE PASSVS,
INCOLA NVNC DOMINI, SERVAS QVI ALTARIA CHRISTI,
VT DAMASI PRECIBVS FAVEAS [Gruterus, De Rossi; foueas cod.] , PRECOR, INCLYTE MARTYR.

I. PASSIO SANCTORUM EUSEBII ET SOCIORUM MARTYRUM

Eusebius, martyr Romae (S.)
Marcellus, martyr Romae (S.)
Hippolytus, martyr Romae (S.)
Hadria, martyr Romae (S.)
Paulina, martyr Romae (S.)
Neon, martyr Romae (S.)
Maria, martyr Romae (S.)
Maximus, martyr Romae (S.)
Martana martyr Romae (S.)
Valeria martyr Romae (S.)

Edita e codicibus bibl. Vaticanae lat. 5696 (= V), Capituli Sancti Petri in Vaticano A. 5 (= P). Nonnullae Baronii (= B) lectiones notatae sunt. Cf. Comm. praev. num. 2.

Pridie kl. decembris festivitas sanctorum martyrum Eusebii presbyteri, Marcelli diaconi, Hippolyti, Hadrias, Paulinae, Neon et Mariae, Maximi, Martanae et Valeriae [incipit passio sanctorum Maximi, Eusebii presbyteri, Marcelli diaconi, Adrie, Ypoliti, Pauline, Neonis, Marie, Martane, Varerie sub dierum idus novembris P.] .

[1] [Hippolytus multos paganos] Valeriano et Lucillo consulibus [praesidentibus add. P.] , erat quidam vir nomine Hippolytus [Ypolitus P hic et deinceps; Hippolitus hinc inde V.] monachus [civis romanus christianus B.] , qui habitabat in criptis, serviens Domino in absconditis suis [om. P.] ad quem multi [multitudo P.] christianorum occurebant ad audiendam doctrinam apostolorum. Et dum frequenter ad eum universa turba concurrerent, crescebat quotidie turba christianorum, qui ex paganis convertebantur et baptizabantur, temporibus beati Stephani episcopi romani. In ipsis diebus veniens praefatus Hippolytus misit se ad pedes beati Stephani et deducebat [(crescebat - deducebat) tunc inter eos adveniunt multi ex paganis qui ad dominum conversi per doctrinam eius et ((del.) baptizati sunt. In tempore autem illo erat in urbe Roma Stephanus episcopus ad quem veniebat beatus Ypolitus nocte et deducebat (prius deducebant) P.] ad eum ex doctrina sua [(ex doctrina sua) om. P.] multos ex paganis, et baptizabantur [ab eo add. P.] . Dum haec frequenter fierent et populus Domini in fide cresceret, divulgatum est Valeriano a quodam Maximo [Mummio B.] , praefecto Urbis [De Maximo praefecto, supra Comm. praev. nn. 3, 4, annot. 3.] , qui talem suggestionem dedit Valeriano [Valeriano imperatori B, qui et om. sequentia ubi de Decio mentio est.] dicens: “Vir capacissime [pacatissime B.] et amice pacis, pervenit ad sensum conscientiae nostrae esse quemdam virum christianum qui [(esse - qui) //// quod quidam vir //// christianus //// corr. P.] seducit populum, et pene media plebs civitatis romanae [(m. plebs c. r.) media civitas romana P.] ad eum concurrit; et Capitolium deseritur [deserit corr., prius deseruit P.] , et omnis cultura templorum desolatur [corr., prius desolantur P.] .” Hoc audiens Valerianus praecurrens nuntiavit Decio Caesari. Tunc Decius repletus gaudio [(r. g.) g. r. P.] dixit: “Iubemus omnes a cultura Capitolii non recedere, et deo Iovi sacrificium offerri [corr. P.] .”

[2] [ad Stephanum papam ducit.] Hoc audiens Hippolytus monachus nuntiavit sancto Stephano episcopo. Tunc beatus Stephanus, collecta multitudine christianorum, coepit monitionibus sanctis et eruditione scripturarum omnes imbuere, et [et alios P.] gentiles, ut [om. P.] a cultura deorum suorum [idolorum add. P.] recederent [recedere ///// corr. P.] persuadebat dicens: “Filioli mei, audite me peccatorem, dum tempus habemus operemur bonum de nobis ipsis. [Galat. 6, 10.] Tamen conmoneo, ut unusquisque nostrum tollat crucem suam et sequatur dominum nostrum Iesum Christum, qui dignatus est nobis dicere: Qui amat animam suam perdet illam, qui autem perdiderit animam suam [propter me add. P.] inveniet eam in aeternum [(eam in aeternum) illam P.] . [Ioh. 12, 25.] Unde rogo omnes vos, ut si quis vestrum habet amicum aut propinquum paganum, non moretur eum ad me deducere [adducere P.] ut baptizetur.” Tunc beatus Hippolytus misit se ad pedes beati Stephani episcopi [(b. S. ep.) eius P.] dicens: “Pater bone, ego rogo te, habeo enim nepotem meum et germanam eius adhuc paganos, tamen innocentes et parvulos, quos ego nutrivi. Est autem hic parvulus annorum plus minus decem, puer nomine Neon [corr. P, prius Neonem.] , puella autem iuvencula nomine Maria [(nomine Maria) om. P.] annorum tredecim, qui me in absconditis frequenter requirunt, missi [corr. P.] a parentibus suis [om. P.] qui sunt secundum carnem fratres mei; sed mater eorum adhuc [om. P.] pagana est nomine Paulina, pater vero christianus nomine Hadrias [Adrias et ita saepe deinceps P.] , pro quorum desiderio cupio animas eorum redimi.” Dixit autem beatus Stephanus episcopus: “Frater et quare tardas?” Respondit Hippolytus: “Ut et [del. V.] matrem eorum perducam cum [om. P.] spontanea voluntate [voluntate /// P.] .” Beatus Stephanus dixit: “Ergo audi consilium meum, et fac ut quando ad te [(ad te) ////// P, prius scriptum erat autem.] missi fuerint [fuerunt corr. P.] hos [hi corr. P.] , quos tu dicis nepotes tuos, retine apud te [(retine-te) retineas corr. P.] , ut tardantes redire ad domum suam [(ad. d. suam) ad parentes suos //// P.] veniant parentes eorum ad te [me P.] , et dum venerint, nos ambo hortemur [(et dum-hortemur) et ego et tu dum eos viderimus ortabimur P.] eos ne pereant, sed vivant in aeternum.”

[3] [Hadriam, Paulinam et filios] Post biduum autem transactum mittuntur a patre suo Hadria Neon et Maria [(mittuntur-Maria) mittit //// pater suus //// Adrias //// Neonem et Mariam corr. P.] ad avunculum suum Hippolytum, ut panes ei aut aliqua deferrent [deferant corr. P.] victualia. Et venerunt in quendam locum cryptae, ubi consueverant [(ubi consueverant) in quo //// consueti erant P.] venire Neon et Maria ad Hippolytum. Tunc Hippolytus tenens amplexatus est eos [amplexus est eum P.] , et currens nuntiavit beato Stephano episcopo. Veniens autem sanctus Stephanus [episcopus add. P.] invenit parvulos; quos amplectens [amplectentes corr. P.] tenuit [tenuerunt ///// P.] simul consolans [consolantes P.] eos. Et dum eos iam triduo apud se haberent, currentes [cucurrerunt P.] parentes ad eos [eos //// et P.] invenerunt eos congregatos cum multis christianis. Quos cum vidisset beatus Stephanus gaudens amplexatus [amplexus P.] est eos dicens [et dixit corr. P.] : “Filii, recordamini diem iudicii, quia hoc temporale est quod videmus [(t. e. q. v.) q. v. t. e. P.] ; sed speramus nos redimi per aquam et Spiritum sanctum, ut aeterno regno [(aet. r.) corr. P.] fruamur. De qua re commoneo ut derelinquatis idola manufacta [falsa P.] et muta, quae vos bene [(q. v. b.) quia ut vos melius P.] nostis quia [nostis //// P.] nihil prosunt sed [nisi P.] ad perditionem facta sunt animarum.” Haec dicens beatus Stephanus abiit [(haec-abiit) om. P.] .

[4] [ut idola relinquant hortatur;] Tunc Hippolytus [(t. H.) respondit Ypolitus et P.] dixit eis [om. P.] : “Fratres mei et nepotes [parentes P.] mei, recedite a fallacia daemonum; quia vos nostis me dereliquisse [(vos-dereliquisse) ut melius nostis ego dereliqui P.] grandem facultatem parentum et epulas, et in hoc glorior quod videtis.” Respondit [sequentem dialogum inter Hippolytum, Hadriam et Paulinam om. B.] Hadrias et dixit: “Et filios [(et f.) filios enim P.] nostros quos educavimus una nobiscum, quomodo derelinquemus inopes et pauperes, ut in gladii furore simul pereamus [pereant corr. P.] ?” Respondit Hippolytus: “Hoc non perire, sed renasci credatis [cognosce P.] .” Respondit Hadrias: “Timeo ne facultatem quam de Graecia huc [corr., prius hic P.] adtulimus [detulimus P.] peregrini cum filiis nostris pariter et sanguine [sanguinem P.] amittamus.” Paulina uxor Hadriae [Adriȩ V.] , quae erat adhuc gentilis, dixit ad Hippolytum fratrem suum: “Bene nosti quia nos non venimus in hanc urbem [hanc urbem corr. P.] , nisi ut videremus templum Capitolii invicti Iovis, et immolaremus [immolemus P.] diis nostris; sufficit tibi quod [(sufficit-quod) iam quia tu P.] deseruisti vota tua; quid [et P.] nostra obscurare festinas et filios nostros morti tradere?” Tunc Hippolytus dixit ad Paulinam uxorem Hadriae: “Soror sapiens, audi me; facultates istae terrenae impedimenta sunt vitae aeternae.” Paulina respondit: “Ergo impedimentum est vivere clare, et melius est nobis [om. P.] in obscuris et abditis habitationibus cum timore et nuditate et fame vivere [quam gloriam istius vite possidere add. P.] ?” Hippolytus dixit ad eam: “Dominus Deus, qui fecit coelum et terram, mare et omnia quae in eis sunt, ipse promisit in hoc saeculo centuplum nos recipere [(n. r.) reddere P.] quod perdimus, et vitam aeternam donare.” [Act. 4, 24.] Paulina dixit: “Et quid de voto nostro erit quod nos [om. P.] in mare promisimus reddituros cum filiis nostris in Capitolio?” Hippolytus dixit: “Quare non [om. P.] consideras, quia vota, quae dicis, simul promisimus? Ego tamen quod melius vidi amplexatus [amplexus P.] sum; et non adoro lapides et sculptilia muta [om. P.] , sed cognovi Deum vivum et verum, cui me tradidi, et baptizatus sum in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, et vivo et poeniteor [(et vivo et p.) et dum vivo poeniteo //// P.] de antiqua ignorantia, quam in incredulitate [(in incredulitate) incredulus P.] mea habui [(mea habui) feci P.] .” Tunc Hadrias vir Paulinae dixit ad Hippolytum: “Unum hominem mihi ostende, qui haec asserat [(h. a.) a. h. P.] quae tu dicis: et ego tunc [om. P.] faciam quae tu hortaris me [(h. me) festinas impleri P.] .”

[5] [ita etiam Marcellus et Eusebius] Eodem [denique add. P.] die pergit Hippolytus ad beatum Stephanum [episcopum add. P.] et narravit ei omnia quae gesta fuerant. Tunc beatus Stephanus [episcopus add. P.] vocavit ad se virum doctissimum Eusebium presbyterum et Marcellum diaconum, quos direxit ad Hadriam et Paulinam. Et dum [cum P.] venissent una cum Hippolyto monacho, intraverunt in quoddam arenarium [(monacho-arenarium) invenerunt eos in quo //// dam arenario P.] et mittentes vocaverunt Mariam et Neonem cum parentibus suis [(et-suis) cum filiis suis Maria et Neone //// sedentes P.] . Introeuntes vero hii [om. P.] in arenarium invenerunt Eusebium presbyterum et Marcellum diaconum et Hippolytum monachum. Et dum vidissent eos amplexati sunt invicem cum gaudio magno et osculo sancto. Eadem hora [(invenerunt-hora) Eusebius presbyter et Marcellus diaconus et Ypolitus monachus et (del.) viderunt eos sedentes et (supra lin. corr.) amplexi sunt eos cum gaudio magno se osculantes tunc P.] beatus Eusebius presbyter dixit ad eos: “Expectat vos Christus, ut cum ipso introeatis ad [in P.] regnum coelorum.” Respondit Paulina et dixit ad Eusebium presbyterum: “Et quid est regnum coelorum? plus est regnum ipsum [caelorum P; dialogum cum Eusebio om. B.] quam tantus thesaurus et fabrica Iovis Capitolii?” Eusebius dixit: “Hoc quod videmus homines fecerunt et [quod P.] destruetur. Regnum vero coelorum non destruetur quia divinitus [(regnum-divinitus) et quod divina manu P.] est fabricatum. Ibidem vero [om. P.] aurum non deficit, argentum et lapides pretiosi perpetui sunt, ubi pavimentum aureum est sine offendiculo, ubi est visio angelorum, ubi fames nunquam dominatur. Ibi [(visio-ibi) est gaudium et laetitia ubi angeli exultant et hymnum Deo decantant ubi fames numquam nominatur ubi P.] satietas integra sine corruptione invenitur; ibi [ubi P.] gaudia cum hymnis celebrantur; ibi lux erit; quam sol et luna non illuminat [(quam-illuminat) P.] , ubi tenebrae numquam sunt. Haec [nam P.] quam videmus, Capitolii fabrica cum omnibus [(cum omnibus) omnis P.] destruetur [corr., prius destruentur P.] . Vos autem [tantum P.] credite, et omnia vobis haec, ut [quae P.] intimavimus, promitto [promittimus corr. P.] accepturos per dominum Iesum Christum et Spiritum Sanctum.” Hadrias dixit: “Et [om. P.] quae est credulitas?” Eusebius dixit: “Ut non tardetis renasci.” Respondit Paulina dicens: “Et quomodo renasci poterimus qui et filios procreavimus et iam multorum filiorum parentes fuimus, ex quibus vivunt hii duo, et alii quos [(ex-quos) vivunt enim hii duo et alios ///// P.] amisimus?” Eusebius presbyter dixit: “Fratres mei, hoc dico, ut unusquisque vestrum baptizetur, et mundetur a delictis propriis.” Et dixit Paulina: “Crastinus dies dum [cum P.] illuxerit, dabimus vobis responsum.”

[6] [qui paralyticum sanat.] In ipsa nocte adduxerunt parentes quemdam nomine Pontianum filium suum ad beatum Eusebium presbyterum, qui paralysi [paralisis P.] morbo occupatus fuerat, et iactaverunt eum ante pedes beati [om. P.] Eusebii presbyteri, rogantes eum ut baptizaretur; quia iam [(quia iam) qui etiam P.] omnia membra eius et lingua [linguam P.] morbo tenebantur [teneret prius teneretur P.] . Eadem hora beatus Eusebius flectens genua sua [et (del.) oravit add. P; haec contracta sunt in B.] ad Dominum [et add. P.] dixit: “Domine creator omnium rerum, qui es et qui eras [et add. P.] , qui nec initium nec finem habes, respice in opera manuum tuarum ut cognoscant omnes quia tu es dominus [om. P.] Deus coeli et terrae et maris, per dominum nostrum Iesum Christum filium tuum et Spiritum Sanctum, ut ore suo hic parvulus confiteatur te factorem suum, qui regnas in saecula saeculorum.” Et cum omnes respondissent amen, statim [in ipsa hora add. P.] parvulus surrexit [(p. s.) surrexit parvulus P.] , qui iacebat mutus et coepit clamare dicens: “Gloria tibi Domine qui me salvasti.” Et dicebat: “Adiuro te per Deum ne me tardes baptizare.” Et baptizavit eum in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, et sacrificium obtulit pro eo, et participati sunt corpus et sanguinem Christi. Et [(per Deum-et) beate Eusebi baptiza me in nomine patris et filii et spiritus sancti; tunc catecizavit eum in nomine sanctȩ trinitatis et sacrificium optulit Deo et participati sunt omnes P.] nuntiatum est [autem add. P.] beato Stephano episcopo; et [qui corr. supra lin. P.] gratias agens Deo, venit cum gaudio et consignavit eum.

[7] [Hadriam et suos] Mane autem facto, venit [venerunt P.] Hadrias cum Paulina et filiis suis ad arenarium. Et cum vidisset multos christianos et beatum [hic hiatus in codice P uno folio avulso.] Stephanum episcopum et puerum ibidem, quem curavit Dominus per baptismum et orationem, et dum interrogarent quid gestum fuisset enarraverunt eis omnia. Mirantes vero mirabilia Domini in sanitate pueri, miserunt se ad pedes beati Stephani episcopi Hadrias et Paulina cum filiis suis Neone et Maria petentes [supra lin. alia manu V.] ut baptizarentur. Hoc videns beatus Hippolytus gratias agens Deo dixit ad beatum Stephanum episcopum: “Domine sancte, ne tardes eos baptizare.” Beatus Stephanus episcopus dixit: “Compleantur solemnia, et interrogatio celebretur, si vere credunt; ut nulla trepidatio in corde eorum remaneat et baptizentur.” Hippolytus dixit: “Beatissime pater, interroga eos viriliter.” Dixit beatus Stephanus ad eos: [baptizat Stephanus.] “Videte filii, si ex toto corde creditis.” Respondit Paulina et dixit: “Nos credimus, et vere credimus, quia cognovimus pueri salvationem; rogamus, salva animas nostras.” Eadem die indixit eis ieiunium usque ad vesperum et catechizavit omnes, et baptizavit eos in nomine Trinitatis. Et posito signaculo Christi [vocavit puerum Neonem et puellam Mariam add. B.] , obtulit pro eis sacrificium, et participati sunt omnes. Et discessit beatus Stephanus episcopus.

[8] Coeperunt Hadrias et Paulina una cum filiis suis Neone et Maria et presbytero Eusebio atque Marcello diacono et Hippolyto monacho simul in eadem cripta habitare, et omnibus diebus ac noctibus in oratione et ieiuniis et voce psallentium permanere. Ab eadem die coeperunt Hadrias et Paulina una cum filiis suis de facultatibus propriis pauperibus erogare. Et dum multi gratias agerent de eleemosynis eorum, divulgatum est Valeriano dicentes ei: “Quia sunt Graeci in hac civitate qui seducunt populum dantes pecunias ut non offerant diis.” Hoc audiens Valerianus iussit per universam civitatem perquiri: ut quicunque eos inveniret mediam partem bonorum eorum [corr., prius meorum V.] acciperet. Et dum per multos dies inquisitio operaretur, post dies triginta sex venit quidam Maximus nomine, [Maximus commentariensis] commentariensis, ad Valerianum dicens: “Da mihi potestatem perquirendi ut, si eos invenero, mediam facultatem eorum accipiam [(dicentes eiaccipiam) om. B.] .” Tunc Maximus, accepta potestate, finxit se christianum et quasi egentem; et veniens ad aram Carbonariam [aream Carbonianam B, in margine addit al. Carbonariam.] in Coelio monte [Arae (areae?) Carbonariae, in Caelio monte, nullum est penes antiquos scriptores vestigium. Jordan, Topographie der Stadt Rom im Alterthum, t. II, p. 120; De Rossi, Roma Sotterranea p. 204.] sedens et quasi mendicans coepit eleemosynam petere. Beatus Hadrias, cum circuiret loca vel regiones, venit ad eundem locum ubi Maximus sedebat quasi christianus et mendicabat; et dum videret eos transeuntes et erogantes pecunias ad egenos, sic dixit Maximus: “Per Christum, quem credo, rogo vos ut faciatis misericordiam super egestatem meam.” Tunc videntes eum dixerunt ei: “Frater, videmus in effigie tua, quia nobilis es natus; sed si indiges, veni nobiscum.”

[9] [ad fidem convertitur] Ille autem cum sequeretur eos, venerunt ad quemdam locum; et dum introissent domum, subito Maximus arreptus a daemonio, coepit clamare dicens: “Viri Dei, ego divulgator vester fui, et ecce video super me ignem obscurissimum; orate pro me, quia crucior igne.” Eadem vero hora miserunt se omnes in oratione propter Maximum quia fortiter in terra volutabatur. Illis vero orantibus et plorantibus sanus factus est Maximus. Et dum levatus fuisset Maximus de terra, coepit clamans dicere: “Pereat Valerianus et amici eius et qui confidunt in daemoniis; unde rogo vos, beatissimi, ut baptismum percipiam.” Tunc beatus Stephanus perquirens ab eo, ob quam causam arreptus fuisset [et add. V.] , narravit ei omnia monita Valeriani. Eadem vero hora catechizavit eum in nomine Trinitatis et coepit Maximus rogare cum lacrimis ut baptizaretur. Cumque baptizatus fuisset, coepit Maximus habitare cum sancto Stephano episcopo. Post dies viginti quattuor [post multos dies B.] requiritur Maximus commentariensis. Et cum inventus non fuisset, nuntiatum est Valeriano christianum eum factum et baptizatum. Et missis aliis ex scrinio ad domum eius, invenerunt eum in oratione iacentem in terra: et levantes eum tenuerunt et adduxerunt ad Valerianum. Cui ita dixit Valerianus: “Sic caecatus es pecuniis ut promissionibus tuis me falleres?” Respondit Maximus: “Ego caecus hactenus extiti, sed nunc illuminatus sum.” Tunc dixit Valerianus: “Et quae est illuminatio?” Respondit Maximus: “Credere in dominum Iesum Christum: quia Christus, qui natus est de Spiritu Sancto ex Maria virgine, [et in aquas praecipitatur.] ipsa est lux.” Hoc dicto, iussit Valerianus per pontem eum praecipitari. Cuius corpus collegit beatus Eusebius presbyter et sepelivit in cimiterio Calixti via Appia [De epitaphio LOCVS MAXIMI, quod huius martyris esse existimabat Baronius, De Rossi, Roma Sotterranea, t. II, p. 180; t. III, p. 205.] sub die tertio decimo kalendarum decembriarum [XIII kal. februarias B. Cf. supra p. 92, n. 8.] .

[10] [Valerianus reliquos.] In ipsis autem diebus coepit summo studio requirere Valerianus Hadriam, de quo tanta audiebat facta. Et divulgatus [divulgatum P.] est ei in quodam coenaculo cum filiis et coniuge sua et Eusebio presbytero una cum Hippolyto monacho. Et dum misisset milites septuaginta tenuit eos, et adduci iussit, et mitti [(adduci - mitti) advectos iussit mitti P.] eos in custodia publica [custodiam publicam P.] . Post dies vero decem, praecepit Valerianus ut [ante se add. P.] praesentarentur [corr., prius praesentarentur et add. omnes P.] . Et praesentati omnes [sunt P.] in foro Traiani [et add. corr. supra lin. P.] , iussit sibi [ibi P.] tribunal parari. Audiens autem hoc Marcellus diaconus [et add. corr. P.] currens obtulit se in conspectu Valeriani dicens: “Quare tenentur a te [(a te) innocentes P.] veritatis amici?” Respondit quidam Secundianus togatus [(Sec. t.) togatus Sec. P.] et dixit: “Hic christianus est sicut et isti.” Iussit autem Valerianus ut singillatim [(hic - singillatim) tu autem quis es? Marcellus dixit: Christianus sum sicut et isti; dixit autem Valerianus ut singillatim (prius singulatim) P.] introirent. Et intromissus Eusebius presbyter, interrogavit eum [Valerianus add. P.] dicens: “Tu es qui conturbas civitatem? Tamen declara [nobis add. P.] nomen tuum.” Eusebius respondit: “Eusebius peccator [dicor B.] presbyter [(Eusebius - presbyter) et respondit Eusebius presbiter P.] .” Et praecepit Valerianus segregari eum et intromitti Hadriam [(et intromitti Hadriam) om. P.] . Et introductus Hadrias ante eum [corr., prius eum et P.] interrogavit eum dicens: “Dic nobis nomen tuum.” Hadrias [qui P.] respondit: “Hadrias peccator [dicor B.] .” Valerianus dixit: “Ipse es [iste est P.] quem ego requirens 〈eram [supplevi, om. V, P.] 〉; vel tardius pervenimus ad te: dic tamen [(dic tamen om. P.] ex quo iure tibi abundantia divitiarum et [aut P.] pecuniarum enormitas [corr. P.] innumerabilis [corr. P.] , ut seducas populum; declara nobis.” Respondit Hadrias: “In nomine domini mei Iesu Christi de paupertate et labore parentum meorum [hoc egimus add. P.] .” Valerianus dixit: “Ergo si parentum hereditates tibi [(parentum - tibi) hereditas tibi parentum utenda P.] derelictae [derelicta corr. P.] sunt, tu ipse [P; te ipso V.] utere [debes uti ///// P.] , quia non ad subversionem generis humani expendere debes.” Hadrias [corr., prius Hadria P.] dixit [respondit P.] : “Ego ad meam et filiorum meorum utilitatem [humilitatem P.] expendo, et integre et [om. P.] sine fraude utor.” Valerianus dixit: “Habes [et habes P.] filios vel coniugem [corr. P.] ?” Respondit Hadrias [(r. H.) H. r. P.] : “Hic sunt mecum catenati.” Valerianus dixit: “Introducantur.” Et introducta est [introducti P.] ante Valerianum [(ante Valerianum) intra velum B.] Paulina cum filiis suis Neone [corr., prius Neonem P.] et Maria [corr., prius Mariam.] ; sequebatur eos et Marcellus diaconus [(sequebatur - diaconus) sequebantur et Marcellum diaconum P.] .

[11] [adduci iubet] Valerianus dixit: “Ista est coniux tua et hii [om. P.] filii tui?” Respondit Hadrias: “Ipsi sunt.” Valerianus dixit: “Hii [hi P.] duo qui sunt?” Respondit Hadrias [(r. H.) H. r. P.] : “Hic beatus Marcellus diaconus, hic autem frater meus servus Christi singularis [om. P.] .” Valerianus dixit [(V. dixit) tunc autem dixit Valerianus P.] ad Marcellum diaconum et ad Hippolytum monachum: “Dicite ex ore vestro quo nomine vocamini [dicamini P.] .” Marcellus [diaconus add. P.] respondit [dixit P.] : “Marcellus peccator [dicor M. B.] diaconus.” Item dixit Valerianus ad Hippolytum: “Declara nobis et tu nomen tuum.” Hippolytus dixit: “Hippolytus servorum servus [servus servorum P.] Christi [De formula Servus servorum Dei et similibus breviter disseruimus in Bulićev Zbornik, p. 377 – 78.] .” Tunc Valerianus iussit Paulinam et filios eius segregari, et dixit ad Hadriam: “Divulga thesauros cum his [cum his cum corr. P.] quibus intromissus es et sacrifica diis et vivite; nam si non sacrificaveritis [(si - sacrificaveritis) P; om. V.] , citius [cito P.] exhalabitis amittendo vitam vestram.” Respondit Hippolytus: “Nos amisimus vana consilia et invenimus veritatem, quam [P; qua V.] meriti non fuimus.” Valerianus dixit: “Dicite nobis quae contentio fuit amissionis.” Responderunt omnes tres [om. P.] : “Ut proiceremus vana [vanam gloriam et corr. P.] idola et falsa et muta, et inveniremus dominum coeli et terrae et maris et abyssi Christum filium Dei [(Christum - Dei) dominum Jhesum Christum filium Dei vivi P.] quem credimus [tunc add. P.] .” Iratus Valerianus iussit omnes iterum [om. P.] in custodia [custodiam iterum P.] publica [om. P.] mancipari [sub uno add. P.] et non separari. Et ducti vincti missi sunt in custodia Mamertini [custodiam Mamertini P, prius custodia Mamertina; custodia Mamurtini V.] .

[12] [et variis tormentis affligi.] Post triduum, consilio habito cum togatis suis Secundiano et Probo [corr., prius Secundianum et Probum P.] cogitaverunt [hoc cogitaverunt P.] ut primo pecunias darent, et sic cohartarentur ad sacrificandum. Et iussit Valerianus post triduum, nocte [noctu corr. P.] in Tellude [tellure P.] [De loco dicto in Tellude, Anal. Boll., t. XVI, p. 232 – 35.] , omnia genera tormentorum praeparari. Et veniens post triduum nocte [noctu corr. P.] in Tellude [tellure P.] , cum omnibus generibus tormentorum [(cum - tormentorum) om. P.] ante templum Palladis; ibi iussit [om. P.] sibi tribunal parari et [cum P.] togatis suis: et noctu intromissi [intromissis corr. P.] omnes vincti catenis excepto [exceptis P.] Neone [corr., prius Neonem P.] et Maria infantulis. Et sedens Valerianus cum togatis suis, iussit introduci eos ante conspectum suum, et praecepit [eis add. P.] omnia genera tormentorum ostendi dicens: “Omnia haec tormenta in vobis [vos P.] exerceri praecipio si non feceritis quae iubeo.” Et dixit cum furore nimio Valerianus ad Hadriam: “Declara nobis thesauros et vive.” Respondit Hadrias cum fratribus suis [om. P.] et dixit: “Si thesauros quaeris, potes vivere [(potes vivere) minime invenis P, nonnulla hoc loco deesse patet.] .” Respondit [dicit eis P.] Valerianus: “Date ignem in aram [ara //// corr. P.] ante deam Palladem ut sacrificii tura incendant [incendantur P.] .” Omnes autem expuentes deridebant Valerianum. Respondit Secundianus togatus et dixit ad Valerianum: “Exuant [exuantur corr. P.] eos [del. corr., prius eis P.] vestimentis, et nudos affligant [afflige P.] fustibus.” Tunc in eadem nocte sunt [om. P.] extensi nudi Eusebius presbyter et Marcellus diaconus et [om. P.] Hippolytus monachus et [(monachus et) om. P.] Hadrias et Paulina, et [om. P.] in conspectu filiorum fustibus mactabantur extensi [om. P.] . Eadem hora cum caederetur beata Paulina in conspectu Valeriani [filiorum P.] emisit spiritum. [Paulinae, Eusebii et Marcelli,] Hoc videns Valerianus territus est et cum furore dixit: “Elevate eos a terra.” Et cum levati fuissent iussit Eusebium et Marcellum capitis subire sententiam [(iussit - sententiam) iussit eos ut Eusebium et Marcellum capitis subire sententiam ita prius P, sed corr. iussit ut Eusebius et Marcellus capitis subirent sententiam.] . Qui vero ducti ad Petram Sceleratam iuxta amphitheatrum, ad lacum Pastoris [De his diximus in Anal. Boll., t. XVI, p. 230 – 32.] , ibidem decollati sunt beatus Eusebius presbyter et Marcellus diaconus, sub die tertio decimo [sub die XIIIIm P.] kalendarum novembriarum. Corpora vero ipsorum derelicta sunt canibus. Corpus vero beatae Paulinae iactatum est et veniens quidam [om. P.] Hippolytus [Ippolitus V; Hippolytus qui et diaconus B.] [Hippolytus ille recurrit infra, c. 14.] noctu [nocte P.] collegit corpora eorum, et sepelivit via Appia ex praecepto sancti Stephani episcopi, milliario ab urbe Roma primo in arenario, ubi frequenter conveniebant. Beatum vero Hadriam et Hippolytum [Yppolitum V; nonnulla hoc loco resecuit B.] in custodia retrudi praecepit [(beatum - praecepit) tunc praecepit ut (del.) Ypolitum custodiȩ recludi P.] , et filios Hadriae Neonem et Mariam.

[13] [Neonis et Mariae,] Post dies septem [VIIem denique dies P.] iussit Valerianus Secundiano togato suo ut pecunias perquireret ab Hadria [corr., prius Hadriam P.] . Et iussit ut Secundiano traderentur discuti. Et traditus est Secundiano togato Hadrias et filii eius Neon et Maria cum Hippolyto. Tunc Secundianus suscepit eos in domum suam, et blandis sermonibus alloquebatur eos dicens [(ut Sec. - dicens) Secundiano ut si non sacrificarent (corr.) diis diversis poenis eos mactarent susceptis autem eis (corr.) in domo sua blandis //// (prius eos?) sermonibus loquebatur dicens P.] : “Hadria, consulite vobis [ipsis add. P.] et nolite perdere vos ipsos et flores [florem corr. P.] filiorum [vestrorum add. P.] . Date thesauros et sacrificate et vivite, et nolite perdere dies vestros.” Responderunt Hadrias et Hippolytus dicentes: “Nos aurum et argentum non habemus; quia, quod habuimus, in pauperes expendimus. [Act. 3, 6.] Tamen thesauri nostri animae nostrae sunt, quas perdere nullatenus volumus [possumus P.] ; tu fac quod tibi praeceptum est.” Secundianus dixit: “Date in conspectu eorum [eius P.] filios [filius huius P.] et extendite eos et caedite virgis.” Quibus clamabat pater: “Constantes estote, filii.” Et dum [cum P.] diu caederentur nihil aliud clamabant, nisi: “Christe adiuva nos [om. P.] .” Tunc iussit parci filiis et praecepit ut Hadrias et Hippolytus [corr., prius Ypolitum P.] mactarentur [mactarentur in conspectu filiorum P.] . Illi autem [(illi autem) qui cum diu caederentur P.] cum gaudio clamabant: “Gloria in excelsis Deo.” Tunc iussit ad latera eorum lampadas [ardentes add. P.] supponi cum flammis [cum flammis om. P.] . Hippolytus vero clamabat: “Fac quod facis [noli cessare add. P.] .” Secundianus dixit: “Sacrificate, et [aut vel P.] consensum praebete dicentes: facimus.” Illi autem vultu alacri dicebant [clamabant dicentes P.] ad filios [ad filios P, et prius etiam V, sed erasum.] : “Ecce epulas sine corruptione.” Secundianus togatus dixit: “Cito leventur a terra, et ducantur ad Petram Sceleratam [Supra, ad c. 12, p. 97. annot. 3.] Hippolytus et Hadrias, et si non consenserint in conspectu ipsorum filii eorum occidantur [(in conspectu - occidantur) filii eius (corr.) in conspectu illius occidantur P.] .” Et ducti ad Petram Sceleratam, in conspectu Hadriae et Hippolyti gladio sunt consumati Neon [corr., prius Neonem P.] et Maria. Et iactati sunt in eodem loco sexto kalendas novembris. Quorum corpora collegit noctu sanctus [beatus P.] Stephanus episcopus [quorum corpora collecta a fidelibus sepulta sunt etc. B.] , et sepelivit in ipsa via Appia milliario ab urbe Roma primo in arenario ipso ubi consueverant convenire.

[14] [Hadriae et Hippolyti supplicium.] Post dies [vero add. P.] octo nuntiavit Secundianus Valeriano omnia quae gesta fuerant, et quomodo reservassent [reservasset P.] Hadriam et Hippolytum. Et tunc praecepit ei [om. P.] Valerianus ut fortiter requireret [ab eis (prius ab eo?) add. P.] thesauros, et coartaret [corr., prius coartarent P.] eos ut sacrificent. Eodem tempore, iussit Secundianus togatus [togatus ///// P.] in circo Flamineo [flammineo P.] tribunal sibi parari, et adduci Hadriam et Hippolytum [corr., prius Hadrias et Ypolitus P.] vinctos [corr., prius vincti P.] catenis sub voce praeconia dicente [dicentes P.] : “Hii sunt, qui evertunt civitatem sacrilegi.” Et dum introducti fuissent aspectibus eius, iussit Secundianus in conspectu eorum tripodam deferri et tura. Quibus ita dixit: “Date thesauros per quos in errorem omne vulgus [corr., prius omnem vulgum P.] inducebatis.” Respondit Hadrias et Hippolytus: “Nos Christum praedicamus, qui nos de errore dignatus est liberare, non [corr. P.] ut homines occideremus, sed ut vivificaremus.” Secundianus togatus dixit: “Iam deponite pertinaciam vestram [malam P; locum suppressit B.] , et facite quod principes praecipiunt [(pr. pr.) praecipimus P.] .” Responderunt sancti [(resp. sancti) om. P.] et dixerunt: “Nos deposuimus mendacium, et sumus veri domini Iesu Christi servi [(et - servi) sumus vero domino servientes P.] .” Secundianus togatus dixit: “Et quo pacto Christo servitis, qui thesauros absconditis? Nam Christus vester [om. P.] dixit, ut thesauros et omnia renuntietis et sic servire [(renuntietis - servire) renuntiata servire P.] sibi.” Responderunt Hadrias et Hippolytus: “Nos semel renuntiavimus [corr. V; enuntiavimus P.] et servi sumus, si tamen mereamur, domini nostri Iesu Christi [corr., prius domino nostro I. Christo V; domino Iesu Christo P.] .” Eadem hora Secundianus iussit ut maxillas eorum cum plumbatis diutissime caederent, sub voce praeconia [(iussit - praeconia) dixit ministris ut maxillae eorum cum plumbatis diutissime caederentur sub voce praeconia dicentes P.] : “Sacrificate diis [om. P.] tura incendentes.” Hippolytus cruentatus sanguine clamabat: “Fac, miser, quod facis, noli cessare.” Secundianus togatus iussit caedentibus parci. Et dixit ad eos: “Iam consulite vobis ipsis; ecce parco stultitiae vestrae vel dicite vos facturos, ut tanta [aliquanta P.] tormenta relaxentur vobis.” Responderunt Hadrias et Hippolytus dicentes: “Nos parati sumus omnia sustinere tormenta, quia quod tu iubes vel princeps tuus nunquam facturi sumus.” Eadem hora [corr. P, prius add. precepit.] , ut placeret Valeriano, misit ad eum, et detulit ei quod [quid P.] gestum fuisset. Cui Valerianus hoc mandavit [dicens add. P.] : “Consume eos citius in conspectu populi.” Et praecepit eos adduci ad pontem Antonini [Pons Aurelius etiam pons Antonini dictus, nunc Ponte Sisto, a Sixto IV p. m. qui illum renovavit. Jordan, Topographie der Stadt Rom im Alterthum, t. I, 1, p. 417; t. II, p. 192.] et plumbatis caedi diutissime, usque ad consummationem eorum. Et dum diu caederentur [exalati add. P.] emiserunt spiritum. Et relicta sunt [corr. supra lin. P.] corpora in eodem loco iuxta insulam Licaoniam [Insula Tiberina iam saec. V, ut videtur, Lycaonia vulgo dicebatur. M. Besnier, L'île Tibérine dans l'Antiquité (Paris, 1902), p. 76 – 87.] . Et venit quidam Hippolytus diaconus [Romanae ecclesiae add. B.] noctu et collegit corpora eorum et [corr. supra lin. P.] sepelivit via Appia [(s. v. A.) v. A. s. P.] ex praecepto sancti Stephani [(ex pr. S. Stephani) om. B.] episcopi milliario ab urbe Roma primo, iuxta corpora sanctorum in arenario, ubi frequenter conveniebant, sub die quinto idus novembris [conveniebant ///// ///// V idus novembrii corr. P.] .

[15] [De Martana et Valeria.] Post menses vero novem, venit [corr., prius venerunt P.] Romam [om. P.] de genere eorum quaedam femina, nomine Martana [Martina P; Marta B.] , natione Graeca cum filia sua nomine Valeria christianissima [christianȩ P.] , tamen ex gentibus [gentilibus P.] Graecorum [om. P.] , requirentes eos. Et cum [dum P.] audissent et cognovissent quia omnes martyrio consummati sunt [fuissent P.] pro fide Christi, gavisae sunt et gaudio magno repletae [(pro - repletae) gaudio replete P.] venerunt ad beatum Stephanum episcopum, et miserunt se ad pedes eius ut demonstraret eis ubi sepulta erant corpora sanctorum [(venerunt - sanctorum) om. B; (sepulta - sanctorum) sepulti erant P.] . Et dum invenissent locum [omnibus add. P.] diebus vitae suae omni tempore erant ibi [(erant ibi) supra lin. V.] vigiliis et orationibus insistentes [(omni - insistentes) ibidem permanserunt (corr.) vigiliis et orationibus insistentes P.] . Et dum complerentur dies vitae eorum post [P; per V.] annos tredecim vitam aeternam adeptae sunt [(vitam - sunt) om. P.] . In eodem loco persecutio imminebat. Exierat enim edictum ut nullus auderet emere, neque vendere panem, neque haurire aquam nisi prius sacrificasset. Hoc tempore iam dicta Martana cum filia eius mortua, ibique sunt [(persecutio - sunt) et ipsae P.] sepultae [sepultae sunt ///// P; (vitam - sepultae) reddentes in pace spiritum Deo sepultae ibidem sunt B.] quarto idus decembris, in confessione [domini add. P.] laetantes in Christo Iesu domino nostro, qui [(in - qui) praesente domino nostro Ihesu Christo qui cum patre et spiritu sancto P.] vivit et regnat in saecula saeculorum. Amen.

II. CARMEN EPIGRAPHICUM

Eusebius, martyr Romae (S.)
Marcellus, martyr Romae (S.)
Hippolytus, martyr Romae (S.)
Hadria, martyr Romae (S.)
Paulina, martyr Romae (S.)
Neon, martyr Romae (S.)
Maria, martyr Romae (S.)
Maximus, martyr Romae (S.)
Martana martyr Romae (S.)
Valeria martyr Romae (S.)

E sylloge Turonensi ad normam editionis I. B. Rossii. Cf. Comm. praev. num. 7.

OLIM SACRILEGAM QVAM MISIT GRAECIA [gracia cod.; emendationes sunt Rosii.] TVRBAM
MARTYRII MERITIS NVNC DECORATA NITET
QVAE MEDIO PELAGI VOTVM MISERABILE FECIT
REDDERE FVNEREO [funerea cod.] DONA NEFANDA IOVI
HIPPOLITI SED PRIMA FIDES CAELESTIBVS ARMIS
RESPVIT INSANAM PESTIFERAMQVE LVEM [pestifera lucem cod.]
QVEM MONACHI RITV TENVIT SPELVNCA [specunca cod.] LATENTEM
CHRISTICOLIS [Christo colis cod.] GREGIBVS [legibus cod. Goettweihensis.] DVLCE CVBILE PARANS
POST HVNC ADRIAS SACRO MVNDATVR [mandatus cod.] IN AMNE
ET PAVLINA SVO CONSOCIATA VIRO
XIII K. IVN.
SVB DIE V ID. NOV. [notam temporis et/cum fratre Ni/ … /romer/ testatur lapidis fragmentum.]
NATA MARIA SIMVL CARO CVM FRATRE NIONE
GAVDENTES SACRAM PROMERVERE FIDEM
DIVITIAS PROPRIAS CHRISTI PRAECEPTA SECVTI
PAVPERIBVS LARGA DISTRIBVERE MANV
QVORVM PRAECLARIS MONITIS MVLTOQVE LABORE
ACCESSIT SVMMO SANCTA CATERVA DEO
POST ANIMAS CHRISTO TRADENTES SANGVINE FVSO
VT VITAM CAPERENT NON TIMVERE MORI
HORVM VIRTVTES QVEM [ouem cod.] PASSIO LECTA DOCEBIT
RITE SVIS FAMVLIS DISCET [disce cod.] ADESSE DEVM

DE S. ALEXANDRO MARTYRE THESSALONICAE

TEMPORE INCERTO

[Commentarius]

Alexander martyr Thessalonicae (S.)

H. D.

[1] [S. Alexandri variae commemorationes.] S. Alexandri Thessalonicensis non semel in opere nostro mentio facta est, sed obiter tantum quando ad dies 27 februarii, 13 et 14 martii huius sancti martyris memoria in hieronymianis occurebat [Act. SS., Febr. t. III, p. 676; Mart. t. II, pp. 262, 346.] . Ex tribus illis martyrologii laterculis tertius retinendus est qui S. Alexandri natalem commemorat. Etenim die 14 martii inscriptus erat martyrologio orientali, cuius reliquias servavit epitome syriaca: Ἐν Θεσσαλονίχῃ Φρόντων μάρτυς καὶ ἕτεροι τρεῖς. Tres autem socios, quorum est Alexander, enumerat martyrologium hieronymianum. Qua de causa in fastis graecorum recentioribus dies 9 novembris eidem assignata fuerit [Synax. Eccl. CP., p. 208.] nos ignorare fatemur. Re quidem vera in synaxariis ad diem 14 martii vel ad proximam 13 legitur elogium cuiusdam martyris Alexandri τοῦ ἐν Πύδνῃ [Ibid., p. 535.] , ita concinnatum ut nihil cum Thessalonicensi praeter nomen commune habuisse censeatur. Hagiographorum graecorum placita amplexi, de S. Alexandro in Pydna commentarium suo loco ediderunt nostri, additis Actis latinis [BHL. 280.] quae in codicibus Passio S. Alexandri martyris inscribuntur [Ita in codicibus Bruxellensi 207 – 208, fol. 146v; Farfensi 29, fol. 136; Eporediensi 112, fol. 66.] , locum tamen ubi passus est distincte non referunt: certatus est agonem istum in medio Macedoniae et Thessaliae [In codicibus quibus usi sunt nostri legebatur Thessalonicae.] . Passionis latinae scriptor graecum exemplar secutus est, quod periisse dolemus. Eius tamen supersunt vestigia in synaxariis, et quidem in elogiis S. Alexandri Thessalonicensis ad diem 9 novembris. Epitomen valde succinctam edidimus e codice Sirmondiano [Synax. Eccl. CP., p. 208.] . Multo maioris momenti ea est quam praebet menologium Basilii dictum. Hanc e celebri codice Vaticano graec. 1613, fol. 170, nunc damus, cum Passione latina conferendam.

[2] [Synaxarium.] Μηνὶ τῷ αὐτῷ θ᾽. Ἄθλησις τοῦ ἁγίου μάρτυρος Ἀλεξάνδρου τοῦ ἐν Θεσσαλονίχῃ.

Ἀλέξανδρος μάρτυς ὑπῆρχεν ἐπὶ Μαξιμιανοῦ τοῦ βασιλέως· καὶ κρατηθεὶς ἠναγκάσθη θῦσαι τοῖς. εἰδώλοις. δὲ μὴ πεισθεὶς ἀλλὰ μᾶλλον θείῳ ζήλῳ κινηθεὶς καὶ ἰδὼν τὴν τράπεζαν τῶν θυσιῶν ἱσταμένην, ὥρμησε καὶ τῷ ποδὶ κρούσας, ἀνέτρεψεν αὐτὴν καὶ τὰς θυσίας ἐξέχεε. Καὶ ὀργισθεὶς Μαξιμιανὸς ἔδωκε τὴν κατ᾽ αὐτοῦ ἀπόφασιν τοῦ διὰ ξίφους ἀποθανεῖν. Καὶ λαβὼν αὐτὸν σπεκουλάτωρ καὶ ἐκβαλὼν τὸ ξίφος πρὸς τὸ ἀποκεφαλίσαι, ἴστατο ἐκπεπληγμένος. Καὶ εἶπεν βασιλεὺς πρὸς αὐτόν · &ldquogr;Τί ἕστηκας καὶ οὐ πληροῖς τὸ προσταχθέν σοι;&rdquogr; δὲ ἔφη · &ldquogr;Ὀπτασίαν θεωρῶ καί εἰμι ἔντρομος.&rdquogr; Αἰτησάμενος δὲ ἅγιος ὥραν προσευχῆς καὶ λαβὼν ηὔξατο · καὶ εὐθέως ἐπλήγη ὑπὸ τοῦ σπεκουλάτορος. Εἶδε δὲ βασιλεὺς τέσσαρας ἀγγέλους ὀψικεύοντας τὴν ψυχὴν τοῦ ἁγίου. Καὶ διὰ τοῦτο δέδωκε τοῖς αἰτησαμένοις θάψαι τὸ λείψανον αὐτοῦ ἐν πόλει Θεσσαλονίκῃ.

[3] [Unus videtur Alexander Pydnensis] Tum Acta illa quae a synaxaristis compendio traduntur tum latina quae Alexandro Pydnensi assignata sunt non quidem ex eodem exemplo sed uno tandem fonte graeco fluxisse non est cur multis demonstretur. Utrimque enim eodem regnante imperatore, eamdem ob causam, similibus plane adiunctis, pari quoque supplicio interemptus est martyr eiusque corpus ab imperatore petentibus concessum, Thessalonicae conditum est. Erant ergo Acta illa latina Alexandri Thessalonicensis, non Pydnensis, si tamen alter ab altero secernendus est, quod nobis saltem non videtur. Etenim si hagiographo hac in re fides est, Alexander sepultus quidem est Thessalonicae, alio tamen loco passus. Quidni Pydnae? Esto plane diversa fuerint gesta martyris quae ad diem 14 martii excerpsit synaxarista ab iis quae 9 novembris adhibuit. Ex his enim id unum colligitur sententiam de binis Alexandris in Macedonia passis saeculo X antiquiorem esse. [et Thessalonicensis.] Unum solum fuisse, Thessalonicensium veneratione clarum, nobis probabile est.

[4] Templum erat Thessalonicae, ναὸς ἀστεῖος καὶ οὐκ ἀνάξιος λόγου, teste Eustathio episcopo [BHG. 63, n. 3.] sanctis Alphaeo, Zosimo et Alexandro dicatum. Hos autem sanctos martyres fratres fuisse asserit idem Eustathius, fabros ferrarios Calyti in Pisidia natos. Et Calytenorum quidem martyrum laudationem conscripsit quorum gesta trinis in libris se legisse asserit. Sed, quod sane mireris, in ipsa oratione nulla praeter Marci, Niconis, Neonis, Heliodori nomina profert, quae proinde sola in martyrum gestis repperisse videtur; ceteros communi appellatione Calytenos vocat; de Alexandro, Alpheo, Zosimo ne verbum quidem. Alexandro non Calyteno sed Thessalonicensi cum ceteris ecclesiam dedicatam fuisse eumdemque hanc ob causam ab Eustathio Calytenis male annumeratum non inanis coniectura est.

DE SANCTO URSINO PRIMO BITURIGENSI EPISCOPO

SAEC. III

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Ursinus episcopus Biturigensis (S.)

AUCTORE H. D.

§ 1. Gregorii Turonensis testimonium.

[1] [Gemina Gregorii testimonia] Postquam de septem viris in Gallias tempore Decii imperatoris ad fidem christianam nuntiandam missis dixerat Gregorius Turonensis in Historiae Francorum l. I, c. XXX, primordia ecclesiae Biturigensis enarrare instituit, et hisce verbis exorditur: De horum vero discipulis quidam Bituricas civitatem adgressus, salutare omnium Christum dominum populis nuntiavit. Clericos ab eodem anonymo selectos officia ecclesiastica edoctos addit, primamque ecclesiam constitutam in domo cuiusdam Galliarum senatoris, Leocadii nomine, qui de stirpe Vettii Epagathi, clarissimi Lugdunensis martyris erat [Hist. Franc., I, XXXI.] . Nomen episcopi alio loco prodit: Bituriga vero urbs primum a sancto Ursino, qui a discipulis apostolorum episcopus ordinatus in Gallias distinatus est, verbum salutis accepit, atque ecclesiam Biturigis primum instituit rexitque [In Gloria Confessorum, c. LXXIX.] . Huius sepulchrum, diu neglectum, decurrente saeculo VI, ipso sancto per visum illud ostendente, detectum est, corpusque non sine miraculo in basilica S. Symphoriani repositum. Haec multis exponit Gregorius.

[2] [de antiquitate sedis Biturigensis] Temporum notas male cohaerere manifestum est, cum ea quae saeculo III contigisse in Historia dixerat, altero in opere ad apostolicum aevum referre videatur. Alii aliter res componere tentarunt. Sunt qui existiment discipulum episcoporum anonymum non eum esse cuius cum ipso corpore et nomen revelatum est; Ursinum quidem a primis apostolorum discipulis missum, eo tamen mortuo fidem apud Biturigas mox extinctam esse, multosque post annos rursus excitatam a quodam septem episcoporum discipulo, cuius nomen Gregorius ignoravit. Addunt nonnulli hunc fuisse Senicianum, qui primus post Ursinum in catalogo episcoporum recensetur [Tillemont, Mémoires, t. IV, pp. 478, 726 – 27. Cf. Ruinart, in praefatione ad Gregorii Turonensis opera, n. 61.] . Sollertius quam verius videtur excogitata sententia, nam de instaurata potius quam primum inducta fide christiana nihil Gregorio in mentem venit. Aliis praeplacet verba a discipulis apostolorum non ita presse intellegere, iisque non tempora sed potestatis originem et fontem exprimi volunt. Porro hoc nihil aliud est nisi verba ad suos sensus trahere, ne Gregorius secum ipse dissentire videatur.

[3] Dissentit tamen, vel ut rectius loquamur, dissentiunt fontes e quibus ille hausit [G. Kurth, Études franques, t. II (Bruxelles, 1919), p. 297 – 307.] . Quae in Historia Francorum de Biturigensis ecclesiae origine exponuntur plana sunt et verisimilia, [congruentia non sunt.] neque in incertos testes refundenda. E domestica traditione a Gregorio haec accepta crediderim. Leocadius enim senator, in cuius domo prima urbis ecclesia constituta est, ex eadem qua et ipse Gregorius stirpe ortus erat [Hist. Franc., I, XXVII; Vitae Patrum, VI, 1.] , illius dico Vettii Epagathi, qui anno 177 nobile pro Christo martyrium subiit. Ex optimo igitur fonte ea manasse censemus. Non ita quae in Gloria Confessorum referuntur. Narratio enim quam dicunt revelationis reliquiarum ex earum genere est quae certis auctoribus non commendantur, et debita cum cautela legendae sunt. In hac habemus quae apud Biturigenses tunc temporis vulgo circumferebantur, in illa vero quae a maioribus tradita, a posteris religiose servata, sine intermissione ex ipsis rebus fluxisse probabile est. Qui ergo primi Biturigensium sacerdotis epocham definire voluerit, Gregorium in Historia Francorum loquentem audiat oportei, non testes illos qualescumque quos inconsiderate in Gloria Confessorum exscripsisse videtur. Quemadmodum de S. Saturnino binis in locis agens minime perspexit temporum notas nequaquam sibi constare, sanctumque ab apostolorum discipulis ordinatum [In Gloria Martyrum, XLVII.] eundemque Decio et Grato consulibus [an. 250] Tolosam advenisse scripsit [Hist. Franc. I, XXX.] , ita prorsus S. Ursinum nunc primo nunc tertio saeculo vixisse asseruit. Ut paucis complectamur quae ex Gregorio colliguntur, ipsa testimonii indoles satis ostendit veriorem esse sententiam quae sedem Biturigensem non antiquissimis temporibus sed Decii aetati vicinis conditam temporibus sed Decii aetati vicinis conditam esse censet; quam et comprobant quae ex serie episcoporum Biturigensium cum ceteris episcoporum Galliae catalogis collata concluduntur, auctore viro egregio Ludovico Duchesne, cuius argumenta iterare superfluum sane est [Duchesne, Fastes épiscopaux, 2e éd., t. I, p. 1 – 61; t. II, pp. 21 – 26, 122 – 24.] . Ex historia autem revelationis reliquiarum si certa ab incertis secernere voluerimus, haec retinenda videntur: sedente Probiano episcopo (c. 550) Augustum quendam, de domo Desiderati episcopi, postquam oratorium in honorem S. Martini aedificaverat, abbatem Sancti Symphoriani constitutum esse; in hanc autem basilicam, praesente S. Germano, episcopo Parisiensi, translatas esse reliquias, nuper in antiquo sepulchreto repertas, Ursini cuiusdam, qui primus Biturigensium antistes censebatur, a quo deinceps basilica Sancti Ursini nomen sortita est [Cf. Longnon, Géographie de la Gaule au VIe siècle, p. 464.] .

§ 2. De Vita S. Ursini.

[4] [Vita Ursini duplex] Duplicem habemus, praeter summaria, Vitam S. Ursini, A = BHL. 8412, quae antiquior habita est, et B = BHL. 8413, quas in hisce codicibus nacti sumus.

A 1 = Codex bibliothecae Nationalis Parisiensis 13220. Membraneus, miscellaneus, saec. X [Catal. Lat. Paris., t. III, p. 183.] . Fol. 13 – 19, incipit, suppresso lemmate, Vita S. Ursini, quam ex hoc ipso libro primus protulit Faillon, dein Narbey.

A 2 = Codex bibliothecae Berolinensis 120, Phillips 1683. Membraneus, saec. XI, duabus constans partibus, cuius altera tota est de sanctis Biturigensibus [V. Rose, Die Handschriften-Verzeichnisse der Königlichen Bibliothek zu Berlin, t. XII, p. 248.] . Fol. 83 – 85v: Vita S. Ursini episcopi et confessoris. — Fol. 85v – 87: Revelatio corporis S. Ursini episcopi = BHL. 8411.

A 3 = Codex bibliothecae Aurelianensis 334. Membraneus, partim saec. XI, partim XII exaratus [Catalogue général des manuscrits des bibliothèques publiques de France, Départements, t. XII, p. 179.] . Tum sanctorum Biturigensium tum aliorum Vitas continet, et pag. 110 – 22: Vita sancti et beatissimi Ursini archiepiscopi et confessoris Biturigae civitatis primi pontificis.

B 1 = Codex Londinensis Musei Britannici, Royal 13. B. XIII. Membraneus, ex duobus compactus codicibus, quorum alter, saec. XII exaratus [Warner-Gilson, Catalogue of Western Manuscripts in the Old Royal and King's Collections, t. II, p. 99.] , continet, fol. 125, Vitam S. Ursini, cui subnexa est, fol. 127v, Revelatio corporis = BHL. 8411.

B 2 = Codex Oxoniensis bibliothecae Bodleianae, Fell 3. Membraneus, foliorum 120, 0m,33 × 0,33, variis manibus saec. XII exaratus. Fol. 77 – 81: Passio S. Ursini, cum prooemio adhuc inedito. Fol. 81 – 81v sequitur, nullo praefixo lemmate, Revelatio corporis = BHL. 8411.

B 3 = Codex Capituli Baiocensis 55. Membraneus, foliorum 93, 0m,33 × 0,215, variis manibus, saec. XII – XIII exaratus [Catalogue général des manuscrits des bibliothèques de France, t. X, p. 322.] . Bedam in Canticum Canticorum sequuntur nonnullae Vitae sanctorum, et fol. 67 – 74: Vita S. Ursini. Deest prologus.

B 4 = Codex bibliothecae Nationalis Parisiensis 14364, olim Sancti Victoris. Membraneus, saec. XIII exaratus [Catal. Lat. Paris., t. III, p. 228.] . Fol. 147v – 50v: De sancto Ursino. Hoc codice, qui prologo caret et imperfectus est, usus est Labbe.

E codicibus B 1, B 2, B 3 et B 4 (e Labbeana editione) Vita S. Ursini nunc primum integra prodit.

[5] [ad unam reducitur;] Vitam A, iam bis editam, iterum proferre superfluum est. Libelli auctoritatem ultra modum extulit Faillon, fabularum quas dicunt apostolicarum propugnator, et suo etiam modo Gulielmus Arndt, qui ad c. XXX Historiae Francorum haec notabat: “Aut ex vulgi traditione Gregorius haec retulit aut Passione S. Ursini quae nuper lucem vidit [= BHL. 8412]… Sed notandum est, Vitae S. Ursini, quae unico tantum codice servata est, primum caput unde superscripta sumpta esse possunt, lacunosum mutilatumque esse [M. G., Scr. rer. merov., t. I, p. 48.] .” At vero si tum codices A tum codices B inspexisset, sententiam procul dubio mutasset. Vitam A Gregorii fontibus nequaquam annumerari posse iam intellexerat C. Chevalier [Les origines de l' Église de Tours (Tours, 1871), pp. 139, 474 sqq.] , quem secutus est Br. Krusch [M. G., t. c., p. 796.] , eiusdem anonymum scriptorem e Gregorio plurima hausisse rati; alium anonymum exscripsisse qui Gregorium adhibuit rectius dixeris. Nihil enim in Vita A narratur quod in B non reperias, mutata utique phrasi, multisque rescissis, ita ut pro epitome Vitae B habenda sit, et hac quidem inscite et indiligenter concinnata. Etenim, praeter quam quod capita I, II et partim III omissa sunt, de Iusto abrupte dicere incipit: hic namque Iustus cum beato Ursino ad urbem Biturigum, nulla eiusdem in prioribus iniecta mentione. Sunt et alia quae breviatorem certe indicant, ita ut relicta Vita A, ad solam B animus convertendus sit.

[6] [eius fontes;] Huius autem Vitae scriptor Historiam Francorum legit, eamque ad suos usus licenter accommodavit. Et primo quidem tam septem episcopos quam ipsum Ursinum a S. Clemente in Gallias missos fuisse mentitur, Ursinum vero unum fuisse ex septuaginta duobus discipulis, cuius prima gesta adhibitis evangeliis et Actibus Apostolorum describit. Ursinus videlicet, si ipsum audias, Christum docentem audivit, eius miracula suis oculis conspexit, ultimae interfuit cenae, ubi ad legendum — ita insulse fabulator ille — a Domino deputatus fuit; testis deinde passionis, resurrectionis et ascensionis Domini, in die Pentecostes cum apostolis Spiritum Sanctum accepit; sociusque S. Stephani effectus, sanguinis eius guttas collegit. Cum principe apostolorum deinde Romam petit, eoque mortuo iussu Clementis cum Iusto discipulo ingreditur Biturigum fines. Mox Iustus moritur et miliario ab urbe nono ab Ursino sepelitur. Urbem tandem ingressus, Ursinus fidem praedicat. His annectitur historia Leocadii, rursum e Gregorio, sed plurimum locis communibus amplificata. Baptizatur Leocadius cum filio Lusore, de quo alio loco Gregorius [In Gloria Confessorum, xc.] ; alter vero eiusdem filius, Coromusellus nuncupatus, gentilitatis errori involutus remanet; domus autem Leocadii, in ecclesiam conversa, S. Stephano consecratur.Senicianum tandem successorem sibi constituit Ursinus, et post annos septem et viginti in episcopatu transactis, moritur. Haec summa Vitae B, cuius scriptor anonymus. Ut rem paucis complectar, praeter ea quae ex Gregorio et libris sacris deprompsit, e memoriis ecclesiae Biturigum liturgicis nonnulla etiam mutuatus est. Cum ecclesia cathedralis S. Stephano dicata esset, eiusdem reliquias ab ipso Ursino allatas et in domo Leocadii collocatas esse finxit; Iustum etiam, qui in pago vicino nunc Saint-Just (dep. du Cher, arrondissement de Bourges) colitur, Ursini discipulum fuisse asseruit. Nullam esse talium rerum fidem, non est cur multis demonstretur, nihilque de primo Biturigensium episcopo memoria dignum superesse patet, praeter ea quae Gregorius Turonensis in Historia Francorum commemorat.

[7] [epitomae.] De Vitis brevioribus BHL. 8414, quae appendix est ad Legendam auream, BHL. 8415, quam in novem lectiones divisam ex vetustissimo breviario Biturigensi accepit Labbe [Novae bibliothecae manuscript. librorum t. II, p. 460 – 61.] , cuique addendae sunt antiphonae ad psalmos, iisdem ex fontibus concinnatae, disserere supervacaneum videtur, cum omnino a Vita B pendeant. Epitomen Vitae S. Ursini, sub nomine Nathanaelis, discipuli Christi, ex codice Ultraiectino Sancti Salvatoris, nunc bibliothecae Universitatis Ultraiectinae, dabimus [Ex apographo cod. Bruxellensis, 8936 – 38, olim Bollandiani, fol. 112 – 16. In Vita S. Phaletri BHL. 6790 S. Ursinus etiam dicitur ille qui in evangelio Nathanael vocatur et sancti Philippi frater dictus est. Labbe, t. c., p. 436.] , ne quicquam eorum quae de S. Ursino Biturigenses excogitarunt praetermisisse videamur. His tamen non immorabimur, maxime post ea quae iam alio loco dicta sunt [Act. SS., Aug. t. V, p. 14, n. 32 – 34.] , neque etiam dictis eorum qui S. Austremonii Arvernorum episcopi Vitam conscripserunt, cum eundem asserunt Biturigum pagum adiisse, populum in fide vacillantem verbo et exemplo roborasse eique Ursinum episcopum praefecisse [Act. SS., Nov. t. I, pp. 57, 66.] .

[8] [Diploma spurium.] De ecclesiis quas S. Ursinus in agro Biturigensi vel aliis locis condiderit vel consecraverit, disquisitionem instituere non vacat, cum haec certo certius inter pia figmenta amandanda sint, et ea maxime quae in ementito Dagoberti regis diplomate narrantur: Dagobertus Dei gratia Francorum rex, notum volo fieri omnibus praesentibus et futuris, quod ecclesiae beatorum martyrum Dionysii, Rustici et Eleutherii de Francia damus et concedimus nostrorum concilio optimatum et assensu domini Austaldi Pictavorum episcopi ecclesiam de Plombata, ecclesiam scilicet quam in honore beatae Mariae semper Virginis et sanctorum Angelorum beati confessores Ursinus, Martialis, Cacianus et Iulianus composuerunt, eandem vero ecclesiam ipsi Angeli Deo consecraverunt, ecclesiam dico quae est inter duas valles sita prope aquam quae dicitur Vigona supradictis martyribus liberam et ab omni servitio absolutam concedimus [Adducit Labbe, t. c., p. 463 “ex tabulario Sancti Dionysii apud Doubletum, p. 676”.] .

[9] [Scriptores recentiores.] Inter scriptores recentiores qui de S. Ursino tractarunt primus dandus est locus anonymo qui Patriarchium Bituricense [Labbe, t. c., p. 3 – 150.] confecit, quemque nonnulli suspicantur esse Benedictum Vernier levissima, ut notat Labbe, coniectura [T. c., p. 150.] . Quisquis ille est, usus est, praeter Gregorium Turonensem, Vita A, et Biturigenses traditiones adduxit, quas tamen non omnes suas fecit. Primum loci episcopum fuisse Nathanaelem evangelicum aperte negat, et cum Gregorio initia laborum eius temporibus Decii imperatoris constituit. Sed quae auctor Vitae Ursini comminiscitur minime respuit, eaque multis verbis enarrat, nova quaedam e vulgari fama accepta iis intermiscens, quorum praecipua haec sunt:

a) Ab idolorum cultoribus e civitate expulsus, subsistit Ursinus in loco cui capellae Sancti Ursini vocabulum est, ibique oranti caelestis astat nuncius, qui sanctum consolatus hortatur ut ad civitatem redeat [T. c., p. 6.] .

b) Biturigis “habebantur aulae quas barbarum vulgus Salas appellat. Quo in loco idem sanctus patriarcha Ursinus oratorium in Deiparae Virginis memoriam constituit. Qui locus adhuc retinens antiquissimum suae denominationis vocabulum, vulgo dicitur Nostra Domina de Salis [T. c., p. 8.] .”

c) “Habebat autem vir Dei corrigiam qua dominus noster Iesus Christus fuit ad columnam ligatus, quando iussu Pilati praesidis virgis caesus est; quae quidem corrigia cum casula ipsius S. Ursini ad haec usque tempora illic diligenter adservatur et annuatim die Parasceves populo devote osculanda traditur [T. c., p. 8.] .”

d) “Fertur quod aliquando, dum idem sanctus patriarcha dioecesim suam visitando rem divinam perageret, in vico cui Leproso vocabulum est, gallos seu quasdam alias aviculas importunius cantantes fritinientesque solo iussu silere fecerit; nec illae quidem aviculae illic garrire post haec visae sunt, donec multis exinde annis evolutis, S. Martinus Turonensis archiepiscopus illuc adveniens, data benedictione eas iterum cantare permisit [T. c., p. 9.] .” Hanc fabellam repperit in Vita S. Silvani, BHL. 5638. De ceteris qui ut S. Ursini memoriam scriptis illustrarent conati sunt, J. F. H. Odoul [Vie de S. Ursin, apôtre du Berri, Bourges, 1828, 185 pp.] , de Lutho [Un apôtre du Berry, Bourges, 1858.] , I. Veillat [Légende de S. Ursin patron du Berry, de S. Léocade et de S. Ludre, in Compte-rendu des travaux de la Société du Berry à Paris, t. IX (1862), p. 128 – 68.] , T. de Brimont [S. Ursin, son apostolat dans le Berry, et son culte, Bourges, 1884, 139 pp.] dixisse satis erit nullum esse qui eius Vitam critice tractavit.

§ 3. De cultu S. Ursini apud Biturigenses.

[10] [Commemorationes in martyrologiis.] Revelatio reliquiarum currente saec. VI initium venerationis S. Ursini fuit, nec eius nomen in ullo ex antiquis martyrologiis inscriptum est. Prima eius mentio est apud Adonem, hoc die: apud Bituricas S. Ursicini, qui Romae ordinatus a successoribus apostolorum, primus eidem urbi destinatur episcopus, quae, omissa ordinatione Romae habita, apud Gregorium In Gloria Confessorum leguntur. E verbo haec iterantur ab Usuardo, et Romano martyrologio, ubi tamen nomen Ursini restituitur. In martyrologio Parisiis edito anno 1537, nuntiatur die 29 decembris: apud Bituricam Aquitaniae primatiam depositio beati Ursini confessoris, primi Bituricensis archiepiscopi, a beato Clemente ad praedicandam Christi fidem illuc transmissi, quem tradunt historiae Nathanaelem fuisse appellatum et in Cena, quando Dominus pro mundi redemptione statim passurus erat, lectoris usum officio [Labbe, t. c., p. 462.] . In martyrologio seu calendario quod ex codice monasterii Sancti Sulpitii descripsit Ph. Labbe, tres sunt de S. Ursino nuntiationes. Octobris 27: Bituricas relevatio (sic) S. Ursini episcopi et confessoris; novembris 9: beati Ursini episcopi; decembris 29: Bituricas depositio sancti Ursini qui ipsius populum convertit ad Christum [Labbe, t. c., pp. 704, 705, 706.] . In calendario anni 1501 festa duo inscripta sunt: iunii 12: Translatio S. Ursini, et decembris 30: Ursini episcopi et confessoris [Montague Rhodes James, A descriptive catalogue of the Latin manuscripts in the John Rylands Library, t. I (Manchester, 1921), pp. 113, 114.] . Festum iunii, ad diem 14 ita nuntiatur a Saussayo: Apud Bituricas translatio S. Ursini huius metropolicae sedis fundatoris, viri apostolici, facta per beatum Philippum Berruier Bituricensem praesulem [Anno 1239.] , qui de veteri conditorio sacratissimos illius artus in argentea capsa reposuit; cuius rei memoria a posteris religiose observata, hodierno anniversario recolitur, quod festum Sancti Ursini Rosarum appellatur [A. du Saussay, Martyrologium gallicanum, t. II, p. 1134.] . In calendario missali Biturigensi anni 1741 praefixo binis diebus S. Ursini commemoratio reperitur: novembris 9: Ursini Biturigum apostoli et primi episcopi. Solemne maius, Cantoris [Scilicet duplex primae classis.] . Obiit 29 decembris c. med. II s. Translati per Probianum an. 558 hac die [Missale Bituricense, Avarici Biturigum, 1741.] . Die 29 decembris fiebat de octava Nativitatis Domini cum commemoratione S. Stephani, S. Ursini et S. Thomae Cantuariensis. Festum ergo decembris natalis S. Ursini dies habebatur, festum vero novembris translationis seu melius inventionis commemoratio, quae olim die 27 octobris, si fides sit calendario Sansulpitiano celebrabatur. Duplex S. Ursini festum inscriptum reperio etiam in calendario anni 1831; anno 1849 duplex remanet mentio, sed fit festiva sollemnitas S. Ursini dominica proxime sequente kalendas novembres; ita et anno 1852 [Proprium Archidioecesis Bituricensis, 1852, pars autumnalis et hiemalis.] , et festum 29 decembris ritu duplici secundae classis celebratur; ita quoque anno 1913; festum tamen decembris fit ritu duplici primae classis [Ordo divini Officii recitandi ad usum ecclesiae P. P. Biturigensis, pro anno Domini 1913.] .

[11] [Reliquiarum recognitiones.] De reliquiis S. Ursini habetur commentarius ad nostros olim missus, nunc autem in codice bibliothecae Regiae Bruxellensis 8936 – 38, fol. 148 – 156 servatus: Mémoire touchant le culte des reliques de Saint Ursin premier archevêque de Bourges, cum appendice: Procès verbal touchant les Relliques de S. Ursin, id est instrumento anno 1742 confecto. Variae corporis recognitiones et translationes hoc ordine enumerantur.

1239. Philippus Berruier archiepiscopus Biturigensis, transfert S. Ursini reliquias, qua de re huiusmodi conficit litteras: Anno gratiae MCCXXXIX, decimo calendas novembris, nos Philippus, permissione divina Bituricensis archiepiscopus, Aquitanie primas, invenimus corpus B. Ursini primi archiepiscopi Biturige civitatis in suo sarcophago retro altare, quod iam consecratum erat in honore S. Ursini in ecclesia S. Symphoriani, cum litteris plumbeis sic habentibus: Hoc est corpus Beati Ursini primi archipresulis Biturige civitatis. Et ipsum corpus transtulimus in capsam argenteam supra dictum altare anno pontificatus nostri quarto [Gallia christiana, t. II, p. 5.] . Notasse iuverit inscriptionem in lamina plumbea non ita antiquam esse ut tempore primae inventionis in sarcophago posita censenda sit. Annuam translationis commemorationem fieri iussit archiepiscopus Philippus. Ut postulationi canonicorum satisfaceret, summus pontifex Innocentius IV, die 17 aprilis 1249, commemorationem in aliam diem transtulit [Mémoire, in cod. Bruxellensi 8936 – 38, fol. 149v.] .

1242. Ex actis capitularibus constat tum caput tum brachium S. Ursini in festo translationis plebis christianae venerationi exponi consuevisse [Mémoire, t. c., fol. 148v.] . Non integrum igitur S. Ursini corpus in capsa argentea incluserat archiepiscopus Philippus.

1336. Sabbato ante festum Nativitatis Christi litterae dantur ab archiepiscopo Fulcaudo, in quibus de festo S. Ursini Rosarum agit [Mémoire, t. c., fol. 149v: “Avant cette translation [an. 1239], on célébrait la fête d'une autre aussi avec beaucoup de solennité, l'acte capitulaire en forme de statut de 1242 ordonne qu'on continuera de la célébrer avec toutes les cérémonies accoutumées. Il y a beaucoup d'apparence que cette fête est celle que l'on célèbre comme fête de chantre tous les ans le lundi dans l'octave de la fête du Saint Sacrement sous le titre de St Ursin des Roses, car il paraît par une charte de Foucault, archevêque de Bourges du vendredi avant Noël 1336 que cette fête se faisait sous ce titre. Ce ne peut être que la fête ou de la translation du corps de S. Ursin faite par l'archevêque S. Probien en 558 ou de la translation qui se fit lorsque le corps de S. Ursin fut tiré de l'endroit où S. Probien l'avait enterré pour être mis derrière l'autel consacré en son honneur.”] .

1347. Litteris 10 septembris huius anni datis, a summo pontifice Clemente VI conceduntur indulgentiae omnibus et singulis qui ad decentiorem capsam capiti S. Ursini parandam manus porrexerint adiutrices [Mémoire, t. c., fol. 149.] .

1377. Martii 4. Visitatio reliquiarum S. Ursini, de qua huiusmodi exstat instrumentum: Noverint universi quod anno Domini millesimo trecentesimo septuagesimo septimo, die Iovis quarta die mensis martii, fuerunt visitate reliquie beati Ursini in feretra argentea, et de mandato et consensu domini archiepiscopi Bituricensis [Is erat Petrus de Stagno.] fuerunt tradite certe reliquie de corpore beatissimi Ursini domino duci Biturie Ioanni fratri regis Francie et filio Iohannis quondam regis Francie, videlicet habuit unum frustum de capite et unum os de brachio et unam de costis eiusdem. Acta fuerunt hec in ecclesia S. Simphoriani in qua stat corpus beatissimi Ursini, presentibus… [Mémoire, t. c., fol. 153] .

1400. Iulii 19: Anno Domini millesimo quadringentesimo die decima nona mensis iulii, de licentia reverendissimi in Christo Patris domini Petri archiepiscopi Bituricensis de feretra seu capsa predicta fuit extractum unum parvum os de reliquiis predictis ad reponendum in quodam modico cristallo quod tenet angelus ante caput beatissimi Ursini; quod vas noviter factum est, presentibus plurimis dominis et magistris… [Memoire, t. c., fol. 153.] .

1475. Februarii 25. Exemplar litterarum Iohannis Cordis, archiepiscopi Biturigensis [Gallia christiana, t. II, instrum., p. 27.] : Anno gracie millesimo quadringentesimo septuagesimo quinto, V kalendas martii, nos Iohannes IV, permissione divina Bituricensis episcopus, Aquitanie primas et Iohannes eadem permissione Abrincensis episcopus, regis confessor, notum facimus quod ad instantiam christianissimi principis domini Ludovici XI, Francorum regis, bone memorie Caroli VII filii, qui devotionis causa, ad visitandum ecclesiam beatissimi Ursini primi Bituricensis archipraesulis venerat, capsam argenteam super antiquum sarcofagum eiusdem beatissimi Ursini positam aperuimus, in qua ipsius sacratum corpus, olim ibi, anno scilicet Domini millesimo ducentesimo trigesimo nono et decimo kalendas novembris, per sanctum Philippum Bituricensem archiepiscopum in sacculo corii albi honorifice collocatum invenimus [Vox omissa est ab editore. Supplevimus ex Labbe, t. c., p. 10.] . Interfuerunt …; et ut nullus deinceps premissorum ignorantiam pretendere valeat, nostra et dicte ecclesie sigilla hic fecimus interponi cum publici notarii subscriptione in testimonium premissorum, ut plenius continetur in litteris in dicta capsa argentea positis… Haec propter Lexovienses acta esse asserit scriptor Patriarchii Bituricensis. Quia enim eorum ecclesia cathedralis S. Ursino dicata erat (ita ille; revera S. Petrum patronum habebat) arbitrati sunt ibidem sancti praesulis corpus requiescere; Bituriges autem illud apud se retineri constanter affirmabant. Cumque res propemodum in contentionem vocaretur, rex Ludovicus cum patriarcha Biturigensi egit ut explorandae veritatis gratia ipse pontifex reseraret capsam argenteam in qua reliquiae conditae fuisse credebantur. Peracta autem recognitione Lexovienses “in poenitentiam versi sunt, et ut saltem particula reliquiarum beati patroni sibi conferretur operose impetrantes, cum iisdem reliquiis ad propria redierunt [Apud Labbe, t. c., pp. 9 – 10, 138.] .” Undenam haec didicerit scriptor non prodit. Utrum cum iis facile componantur quae Lexovienses de suis reliquiis enarrent necne, data opera exquirendum erit.

1727. Septembris 30. Visitatio reliquiarum S. Ursini, de qua instrumentum confectum est [Mémoire, t. c., fol. 155.] .

1735. Martii 30. Recognitio reliquiarum S. Ursini [Mémoire, t. c., fol. 155v.] .

1742. Ianuarii 3. Ab archiepiscopo Friderico Hieronymo de Roye de la Rochefoucauld sacrae reliquiae iterum recognitae et in nova capsa depositae fuerunt. Cuius recognitionis amplum confectum est instrumentum in quo antiquiora diplomata exscripta repperimus [Mémoire, t. c., fol. 152 – 56v. Apographum diei 18 aprilis 1742.] .

1767. Decembris 21. Georgius Philippus d'Herbaut archiepiscopus, consecrans in ecclesia cathedrali altare in honorem S. Stephani, reliquias S. Ursini in eo includit [Instrumentum ap. J. F. H. Odoul, Vie de S. Ursin, p. 83.] .

1793. Ecclesia collegiata Sancti Ursini, olim Sancti Symphoriani, in civili perturbatione exsecrata mox solo aequata est. Sacri corporis reliquiae in tanta rerum pernicie periisse videntur, nisi forte, ut est quorumdam opinio, cum aliis plurimis permixtae in ecclesia cathedrali iaceant [Odoul, t. c., p. 52.] .

[12] [S. Ursini casula.] Ex Chenutio notat Labbe “casulam qua in humanis agens idem divus utebatur, incognita nostris artificibus materia mirabilique stamine opereque contextam, quamque videmus hodie tantum sumi in missa mediae noctis Nativitatis Domini, ab eo qui celebrat in ecclesia collegiata B. Mariae de Salis, oculorum lippitudini mirabiliter prodesse, si ipsam tantummodo tetigerint [Labbe, t. c., p. 465.] .”

§ 4. De cultu S. Ursini apud Lexovienses et variis in locis.

[13] [Lexoviensis traditio de reliquiis] Narrant Lexovienses [De his lege V. Lahaye, Les reliques et les reliquaires de St Ursin à Lisieux, in Études Lexoviennes, t. II (Paris, 1919), p. 177 – 214.] episcopum Hugonem anno 1055 ecclesiae Sancti Petri fabricam, ab Herberto inchoatam consummasse; dum autem eandem sollemniter dedicare meditaretur, pestilentiam in civitatem incidisse; eum porro, auditis S. Ursini miraculis, impetrasse ut sancti reliquiae tum ad illustrandam celebrationem tum ad repellendam luem Lexovium mitterentur. Hac vero depulsa et peracta consecratione, coeperunt Biturigenses sacrum pignus reposcere. Fuerunt ergo S. Ursini reliquiae plaustro impositae, et ab episcopo et clero extra civitatem deductae. Mirum dictu: ne Biturigam versus ultra procederet vehiculum prohiberi coepit, retro vero nulla mora rotae movebantur; unde intellectum est perpetuam Lexoviensibus possessionem reliquiarum S. Ursini concedi, easque ad ecclesiam cathedralem referendas esse. Loco autem in quo constiterant Montis Sancti Ursini nomen inhaesit, ibique erecta est crux lapidea quae et Sancti Ursini dicta est. Hinc etiam usus invaluit ut quotannis feria secunda post Albas depositas (postmodum ipsa dominica in Albis) cleri et populi civitatis sollemnis supplicatio eo pergeret, ibique miraculum plebi exponeretur. Ita illi [Lahaye, t. c., p. 179 – 80, e libello J. Leprévost, Vies des saints patrons du diocèse de Lisieux (Lisieux, s. a.), p. 181 – 84.] . Nobis quidem populares illas redarum et iumentorum fabellas, quae si non litteris, picturis certe inde a saeculo XIII expressae sunt [Lahaye, t. c., p. 181: “On voyait encore, au XVIIIe siècle, à la cathédrale, l'histoire du miracle représentée sur de très anciens ornements de drap d'or à fond rouge, qui portaient des armes épiscopales, celles de Guillaume de Rupierre, évêque de Lisieux de 1193 à 1201: pallé d'or et d'azur de six pièces.” — Hardy, La cathédrale de Saint-Pierre de Lisieux, p. 238.] , omittere placet, satisque est scire in dioecesi Lexoviensi antiquam esse S. Ursini venerationem famamque sacri eius corporis Biturigensibus erepti.

[14] [saec. XIV,] Certiora de reliquiis Lexoviensibus habemus inde ab anno 1399, quo ab episcopo Gulielmo d'Estouteville recognitae fuerunt. Notum facimus, ita recognitionis instrumentum [Apud Lahaye, t. c., p. 201 – 203.] , quod nos utilitatem et honorem dictae nostrae ecclesiae pensantes et attendentes die XIIII mensis aprilis ante Pascham anno Domini MCCCXCIX [MCCXCIX in edito.] indictione VIII ab electione D. Benedicti ultimo in papam electi anno VI, videntes etiam et considerantes mutuo consensu mirae commendationis et ab omni aevo venerationis capsam ab antiquissimo tempore super altare maius repositam, cuius decor aliquatenus hic declarabitur, multis incommodis et dampnis lacessitam et deturpatam… Volentes itaque tanti iocalis deturpationem possetenus emendare, cum solemnitate qua potuimus ingentiori a suo loco cum laudibus et canticis in thesauro ecclesiae asportavimus; dehinc intrinsecum cupientes inestimabilem videre thesaurum, quod viventium quispiam minime reserari viderat, die predicta cum devotione et summa veneratione perquisivimus et invenimus in hunc modum. Et primo per nos fuit repertum in eadem capsa, prout apparebat per antiquas scripturas, potissime per quandam tabulam marmoream, in qua sic erat scriptum: Corpora sanctorum Ursini Bertivini atque Patricii confessorum, corpus beati Ursini cum magna parte capitis et [in in edito.] ossibus quam plurimis, involutum in pannis sericis et lineis, ac in quadam bursa corii cervi inclusum sub sigilli impressione in pasta, super quam bursam scriptum erat: Corpus beati Ursini cum magna parte capitis. Narrat deinde episcopus se post capsae refectionem sacras reliquias in ea reposuisse, seclusa tamen, ne tanti thesauri copia visibus nimium celaretur humanis, dicta parte capitis, maxilla et costa una, sibique, de consensu capituli costam unam cum portiuncula parva capitis reservasse. Die autem 29 iunii an. 1402 maxima pars capitis quae a capsa remota fuerat, reliquiario inclusa fuit [Instrumentum, ibid., p. 203 – 204.] .

[15] [saec. XV,] Labente saec. XV, Anglis urbem tenentibus, reliquiae ecclesiae Lexoviensis furtive ablatae sunt et in Angliam deportatae. Postea restitutae sunt, reique commemoratio quotannis celebrata, ut habetur ex processionali Lexoviensi anni 1512: Dominica proxima ante festum B. Mariae Magdalenes, fit processio ad Abbatiam, videlicet pro recuperatione reliquiarum ecclesiae Lexoviensis ab Anglis depraedatarum, et in ea defertur capsa seu caput B. Ursini per duos capellanos [Ibid., p. 185.] . Anno quoque 1512 reliquiae ecclesiae cathedralis a furibus surreptae sunt, quarum illae erant, ni fallor, quas sibi episcopus Gulielmus servaverat: tres imagines argenteas deauratas, quarum due duorum angelorum et altera in medio cuiusdam archiepiscopi tenentis alteram costarum sancti Ursini effigies habebant [Ita in litteris Leonis X p. anni 1517, ap. Lahaye, t. c., p. 186.] .

[16] [saec. XVI] Restat ut ultima Lexoviensium S. Ursini reliquiarum fata per annos digeramus.

1562. Ecclesia cathedralis ab haereticis expilata est [R. N. Sauvage, Les troubles de 1562, in Études Lexoviennes, t. I, p. 51 – 74.] et reliquiae e pretiosa capsa extractae. Rem multis persequitur episcopus Iohannes Hannonius, litteris 10 iunii anni 1564 [Apud Lahaye, t. c., p. 204 – 206.] , e quibus haec afferre sufficiat: Porro, in hac tanta rerum desperatione, divina providentia factum esse putamus, ut ingens reliquiarum maioris aedis huius urbis thesaurus, Nicolao Sainctard, fratri et sodali nostro, viro quidem certe antiqua virtute et fide, tanquam custodi fiduciario non committeretur modo, verum etiam de meliore nota commendaretur, quem pro sua fide sartum et tectum ab omni iniuria syncerum integrumque conservavit. Nam cum illum ipsum, sedata utcumque seditionis tempestate repeteremus, ille frequenti populo spectatore ita restituit ut nihil desideratum nihilque suo loco motum videri posset, salva omnia et integra reperta et ad eum prorsus modum, qui litteris reverendi pastoris Gulielmi ab Estoutevilla huius olim civitatis episcopi exprimitur, quarum exemplum infra subiiciemus, et quas una cum schedula et tabella marmorea atque divorum tutelarium sacris reliquiis in pristinum ferculum ligneum, sceleratorum sacrilegio gemmis atque argento ceterisque ornamentis spoliatum imposuimus, partem vero sacri capitis, praeterea maxillam et unam de costis sacro toreumate argenteo quidem illo et ad humani capitis effigiem elaborato seposuimus et condidimus.

[et sequentibus.]1626. Reliquiarum recognitio ab episcopo Gulielmo Alleaume, qui singulas suis locis reposuit.

1664. Reliquiarum recognitio ab episcopo Leonorio II de Matignon, eodem modo [Instrumenta, ibid., pp. 207, 208.] .

1664. Reliquiarum recognitio ab episcopo Leonorio II de Matignon, eodem modo [Instrumenta, ibid., pp. 207, 208.]

1685. Recognitio reliquiarum ab eodem episcopo et in alia capsa repositio [Instrumentum, ibid., p. 210.] .

1703. Recognitio reliquiarum a canonicis [Instrumentum, ibid., p. 211.] .

1731. Recognitio reliquiarum ab episcopo Henrico Ignatio de Brancas [Instrumentum, ibid., p. 212.] .

1792. Argenteum capitis S. Ursini reliquiarium monetariis traditum est [Lahaye, t. c., p. 197 – 98.] . Ceterorum nullum amplius vestigium remansit.

1842. Sacerdoti Petro Nicolao Sauvage a muliere ceterum ignota traditur sacculus pellicius cum ossibus S. Ursini, qui ferebatur tempore perturbationum Gallicarum incendio ereptus esse. Reposita sunt ossa in reliquiario quod recens repertum est cum hac inscriptione: ex ossibus sanctorum olim in ecclesia S. Petri Lexoviensis [Lahaye, t. c., p. 199.] .

[17] [Festa S. Ursini Lexovii.] Saeculo XV in dioecesi Lexoviensi tria S. Ursini festa agebantur. In calendario breviarii Lexoviensis, qui est codex 662 bibliothecae Capituli Baiocensis ita nuntiantur [Haec et alia plurima de festis S. Ursini in dioecesibus Lexoviensi et Baiocensi perhumaniter nobiscum communicavit R. D. L. Le Male, canonicus Baiocensis.] :

11 iunii: Sancti Ursini et sociorum eius translatio. Triplex (cum octava).

9 novembris: Revelatio sancti Ursini. Duplex.

29 decembris: Sancti Ursini episcopi. Triplex festum (cum octava) [Eadem fere in codice bibliothecae civitatis Cadomensis 41, saec. etiam XV exarato.] .

Tria quoque festa reperiuntur in missali Lexoviensi saec. XV exeunte impresso [In bibliotheca Nationali Parisiensi, Réserve B. 27923.] , et in missali anni 1571 [Ibid., Réserve vélin 809.] . Non ita in breviario anni 1704:

11 iunii: Translatio reliquiarum SS. Ursini, Patritii, Candidi et Bertivini. Duplex minus (absque octava).

9 novembris: Ursini episcopi, Lexoviensis ecclesiae patroni secundarii. Duplex maius (cum octava).

Suppressum est festum 29 decembris. In breviario autem 1750 solum supererat festum 11 iunii. Hoc vero die lectio IV in secundo nocturno ita ordiebatur: De beato Ursino pontifice sive fuerit primus Lexoviensium antistes et apostolus sicuti visum est nonnullis, sive alterius sedis episcopus, quid certi loqui possumus? Obstant imprimis iteratae Danorum incursiones qui in nostras potissimum regiones igne ferroque saevierunt. Lectio V est de reliquiis, VI vero de patrocinio: De cetero quantum valeat apud Deum beati Ursini patrocinium, experti sunt quam plurimi in languoribus suis: immo etiam et experta est olim tota civitas Lexoviensis. Hinc altaria sub ipsius invocatione passim sacrata, confraternitates erectae; hinc solemnis illa processio quae quotannis feria secunda post octavam paschae multo cum populorum concursu celebratur. Nundinarum S. Ursini hoc die principium erat, et nunc est. In Processionali Lexoviensi anni 1827 habetur oratio ad processionem ad crucem de S. Ursino dictam feria II post dominicam Quasimodo haberi solitam. Nostris diebus die 30 decembris S. Ursini festum Lexovii agitur [Ordo divini officii, 1923.] . Eodem die in dioecesi Baiocensi certe iam saeculo XIII celebrabatur, ut ex huius ecclesiae Ordinario habemus. Ita et in breviariis ann. 1628, 1665, 1738, 1771, 1799 (Londinii), 1844. Anno 1859 postulatum est ut ad diem 17 iunii transferretur; anno 1914 ad antiquam consuetudinem Baiocenses redierunt [In antiqua dioecesi Baiocensi ecclesiae S. Ursino dicatae erant in Courtisigny, Epron, Larchamps (nunc in dioecesi Sagiensi).] . Inscriptus quoque erat S. Ursinus calendariis Rotomagensi et Ebroïcensi, 30 decembris vel 9 novembris [R. Delamare, Le calendrier de l'église d'Évreux (Paris, 1919), p. 237.] ; in dioecesi Appamiensi die 14 novembris fiebat commemoratio eiusdem [Breviarium Appamiense, Lugduni, 1852.] .

[18] [Reliquiae in pago Sancti Victorii.] Ecclesia Sancti Victorii, in agro Blesensi (Chaussée Saint-Victor, Loir-et-Cher) S. Ursini quoque reliquias se a multis saeculis servare gloriatur [Identité des reliques de S. Ursin de la Chaussée Saint-Victor avec celles de S. Ursin premier évêque de Bourges et apôtre du Berry au premier siècle de l'ère chrétienne, in Semaine religieuse de la ville et du diocèse de Blois, t. VI (1877), pp. 560 – 64, 592 – 93.] . In capsa inventa est membrana cum huiusmodi inscriptione: In hac capsa requiescunt sanctae reliquiae beatissimi Ursini quae fuerant translatae per Hervaeum abbatem Beatae Mariae de Burgo Medio Blesensi anno domini MCCCLXXIX die dominica octavo kalendas maii [Ibid., p. 561.] . Anno 1562 Blesas perlatae sunt, ut haereticorum furori eriperentur, et anno 1582 sollemniter ad ecclesiam Sancti Victorii reductae [Ibid., p. 562.] . Ab episcopo Iohanne de Caumartin, anno 1737, ad totam dioecesim Blesensem S. Ursini cultus extensus fuit [Ibid., p. 563 – 64.] . De veritate tamen reliquiarum ab Hervaeo abbate allatarum frustra postulatur argumentum. Quod sane movit episcopum Alexandrum de Themines ut earumdem cultum interrumpi iuberet; qui tamen primis saec. XIX annis legitimus rursum habitus est [P. Guérin, Les Petits Bollandistes, t. XIII, p. 278.] .

I. EXCERPTA E GREGORIO TURONENSI

Ursinus episcopus Biturigensis (S.)

BHL Number: 8411

GREGORIUS TURONENSIS

Ex editione M. G., Scriptores rerum Merovingicarum, t. I, pp. 49, 796 – 98.

a) Historiae Francorum I, 31.

[De ecclesia Biturigensi] De horum vero discipulis [Dixerat in c. 30 de septem viris in Galleis ad praedicandum missis.] quidam Bituricas civitatem adgressus, salutare omnium, Christum dominum populis nuntiavit. Ex his ergo pauci quodam modo credentes, clerici ordinati, ritum psallendi suscipiunt, et qualiter ecclesiam construant vel omnipotenti Deo sollemnia caelebrare debeant, inbuuntur. Sed illis parvam adhuc aedificandi facultatem habentibus, civis cuiusdam domum, de qua ecclesiam faciant, expetunt. Senatores vero vel reliqui meliores loci fanaticis erant tunc cultibus obligati; qui vero crediderant ex pauperibus erant, iuxta illud Domini quod Iudaeis exprobrat, dicens: Quia meretrices et publicani praecedunt vos in regno Dei. [Matth. 21, 31.] Hi vero, non obtentam a quo petierant domum, Leocadium quendam et primum Galliarum senatorem, qui de stirpe Vecti Epagati fuit, quem Lugduno passum pro Christi nomine superius memoravimus [Hist. Franc., I, 29.] , repererunt. Cui cum petitionem suam et fidem pariter intimassent, ille respondit: “Si enim domus mea quam apud Bituricam urbem habeo, huic operi digna esset, praestare non abnuebam.” Illi autem audientes, pedibus eius prostrati, oblatis tricentis aureis cum disco argenteo, dicunt eam huic mysterio esse condignam. Quod ille, acceptis de his tribus aureis pro benedictione, clementer indulgens reliqua, cum adhuc esset in errore idolatriae inplicitus, christianus factus, domum suam fecit aecclesiam [Leocadius senator S. Lusorem habuit filium teste Gregorio, In Gloria Confessorum, XC. Cf. Act. SS., Nov. t. II, p. 264 – 66. Adde Lusorem saec. XVII in. e breviario Biturigensi expunctum esse. Labbe, Nova bibl. manuscripta, t. II, p. 426. Ipse Leocadius colebatur apud Biturigenses die 10 novembris (Missale Bituric., 1741); nunc autem exulat a calendario (1913).] . Haec est nunc ecclesia apud Bituricas urbem prima, miro opere composita et primi martyris Stephani reliquiis inlustrata [Biturigensis ecclesia cathedralis etiamnum S. Stephano dicata est. Longnon, Géographie de la Gaule au VIe siècle, p. 464. De protomartyris reliquiis ita Gregorius In Gloria Mart., XXXIV: Pars enim beati sanguinis sacrosancti levitae huius, sicut celebre fertur, in altari Biturigae ecclesiae continetur. Ad haec Ruinartius: “Hodieque in cathedrali Biturigum ecclesia visitur ampulla sanguine beati Stephani plena, quae, ut traditio est, ea ipsa est quam hic noster Gregorius commemorat.” Ampullam non ante saec. V Biturigas allatam esse suadent libelli de miraculis S. Stephani. BHL. 7859 – 72.] .

b) In Gloria Confessorum, 79.

[De S. Ursino Biturigum episcopo.] Bituriga vero urbs primum a sancto Ursino, qui a discipulis apostolorum [Supra, p. 101, n. 3.] episcopus ordinatus in Galliis distinatus est, verbum salutis accepit atque eclesiam Biturigis primum instituit rexitque. Qui migrans a saeculo, in campo inter reliqua sepulchra populorum sepulturae locatus est. Non enim adhuc populus ille intellegebat sacerdotes Domini venerare eisque reverentiam debitam exhibere. Unde factum est ut, increscente terra, plantata desuper vinea omnem memoriam de primo urbis sacerdote convelleret, et usque ad tempus illud quod Probianus [Adhuc presbyter interfuit anno 541 concilio Aurelianensi, episcopus concilio Parisiensi anno 552, et in vivis erat dum S. Hilarii Vitam scribebat Fortunatus, anno circiter 565. Duchesne, Fastes épiscopaux, t. II, p. 28.] episcopus urbis eius est subrogatus nullus de eo sermo haberetur. Fuit autem quidam Agustus [Colitur die 7 octobris (Act. SS., Oct. t. III, p. 922), quo annuntiatur in martyrologio hieronymiano: in Galliis Beturicas civitate Agusti presbiteri et confessoris.] nomine de domo Desiderati [Qui anno 549 interfuit concilio Aurelianensi. Duchesne, t. c., p. 28. Colitur die maii 8, Act. SS., Maii t. II, p. 303.] quondam episcopi, cuius manus ac pedes ita contraxerunt ut se non aliter nisi de geniculis atque cubitis sustentaretur si alicubi processurus vellet incedere. Hic, inspirante Deo, de elymosinis devotorum apud Brivas [Vicus Brivas, nunc in urbe Biturigensi (rue de Brives); exstat etiam, sed exsecratum sacellum sancti Martini, “Saint-Martin de Brives”. Longnon, Géographie de la Gaule au VIe siècle, p. 465.] vicum in honore sancti ac beatissimi Martini antestitis [Errare videtur Gregorius; etenim S. Martino Brivatensi martyri dicatum fuisse oratorium verisimile est.] oratorium aedificavit; cuius cum in eo reliquias detulisset, statim directis membris sanus effectus est. Deinde, collectis secum paucis monachis, sub regula monasterii degens, semper in oratione vacabat. Unde factum est ut in sequenti arcersitus ab episcopo, abba ordinaretur in basilicam sancti Simphoriani, quam memoratus pontifex fabricaverat ante conspectum muri Biturigi [De monasterio et basilica Sancti Symphoriani, Act. SS., Oct. t. III, p. 924, num. 13 – 15.] . Nec tamen monachos quos prius congregaverat relinquens, sed instituens eis praepositum, ipse utrasque cellulas gubernabat. Denique, cum apud hanc basilicam moraretur, apparuit ei sanctus Ursinus per visum noctis, dicens: “Defossa humo, inquire corpusculum meum. Ego enim sum Ursinus, huius urbis primus episcopus.” Qui ait: “Quo ibo, aut ubi quaeram sepulchrum tuum cum ignorem locum ubi sis positus?” At ille, adprehensam eius manum, duxit ad locum et ait: “Sub horum vitium radicibus corpus meum habetur.” Expergefactus abba, narravit haec sacerdoti suo; sed ille parvi pendens quae a presbitero dicebantur, nullum inquirendi studium posuit. Interea beatus Germanus Parisiacae urbis episcopus adfuit, susceptusque ab episcopo, post cenam domus eclesiasticae cum se sopori dedisset, apparuit sanctus utrique per visum, episcopo simul scilicet et abbati, duxitque eos ad locum sepulchri, deprecans ut auferrent eum a loco illo. Expergefacti simul ad vigilias conveniunt in ipsa sancti Simphoriani basilica, explicitaque officia matutina, refert episcopus abbati quae viderat, confessusque est et ipse vidisse similiter. Igitur insequenti nocte accedentes illuc cum uno tantum clerico, qui cereum ferret, venerunt ad indicatum locum. Cumque fodentes usque in profundo, sepulchrum repperiunt. Quo detecto amotoque operturio, viderunt sanctum corpus tanquam dormientis hominis nulla putredine resolutum. Quod admirantes et iterum operturium conponentes, indicarunt episcopo data die quae viderant. Tunc ille, convocatis abbatibus et clero, cum honore atque psallentio levaverunt beatum sepulchrum; et quia vectes illi quibus ferebatur valde longi erant, cum venissent ad porticum, non poterant deflecti in ingressu eius, ut ad ostium aedis sine labore accederent. Tunc beatus Germanus elevata voce ait: “Sanctae Dei sacerdos, si voluntas tua est in hac basilica ingredi, sentiamus levamen adiutorii tui.” Et statim, amisso pondere, ita in summa levitate factum est sarcofagum, ut, relictis vectibus, pauci manibus ferrent quod usque ad locum illum multi detulerant. Et sic, celebratis missis, gaudente populo, iuxta altare sepelitur, multis se deinceps virtutibus manifestans.

II. VITA S. URSINI PRIOR

Ursinus episcopus Biturigensis (S.)

BHL Number: 8413

E codicibus Musei Britannici Royal 13. B. XIII (= B 1), bibliothecae Bodleianae Fell 3 (= B 2), Capituli Baiocensis 55 (= B 3), bibl. Nationalis Parisiensis 14364 (= B 4). Cf. Comm. praev. num. 4.

Vita beati Ursini Bituricensis episcopi [Lemma manu recentiore B 1; prologum (n. 1) om. B 3, 4.] .

[1] [Prologus.] Quicunque historiis texendis sive etiam gestis scribendis operam solerti cura dare nititur, si a preceptis rethorice discipline non recedit sue genus cause diligenter considerare oportet. Cuius facultate percepta [praecepta B 1.] consequenter [consequentur B 2.] veniet ei ad notitiam qua parte exordii, quali deinde in prologo suo ratione debeat uti. Unde scripturus pauca Deo favente de gestis beatissimi Ursini, honestum narrationis mee genus consideravi. Cui generi quotiens recitatur confestim sine oratione aliqua favet auditoris animus. Fuit enim honestum quod totum deseruit seculum et uni Deo fidelem se exhibuit servum, a cuius servitio numquam in vita recessit. Quid denique honestius quam sanctis pollere virtutibus quibus ita fulgebat, utpote quem Iesu Christi prudentia summa educatum esse constiterat. Iustitia vero maxima in illo vigebat, qui religionis catholice pabulo vivebat. Scriptum est enim quod iustus ex fide vivit. [Rom. 1, 17.] Vivebat autem proculdubio fide, cuius erat armatus fervore Spiritus Paracliti infusione. Huius igitur tam sancti viri tamque Deo fidelis imitatores estote, eius legendo gesta virtutum retinete [retinere B 2.] exempla. Hic enim Nathanahel [corr., prius Nathanael B 1.] esse dicitur de quo ipsa Veritas sanctitatis testimonium perhibens dixit: “Ecce vere Israhelita [israel ita B 2; israelita B 1.] in quo dolus non est.” [Ioh. 1, 47.] Verum postea baptizatus ab apostolis Ursinus est appellatus sicut de Paulo apostolo legitur, qui ante conversionem Saulus [solus B 2.] dicebatur, et postquam adeptus vere fidei professionem fuit, Paulus est vocatus. [Act. 13, 9.] Ergo quis unquam digne poterit laudare quem Deus suo testimonio voluit approbare? Aut quid [quis B 2.] mens [mens B 2.] humana de meritis illius desperare audeat quem a [om. B 1.] totius bonitatis principe laudatum non ignorat? Itaque tante virtutis virum imitari studete, omnes christiane fidei cultores, presertim popule Bituricensis, cui verbi [corr., prius verbum B 1.] divini pabula [papula B 1, 2.] administravit et a cultura superstitionis ad vitam revocavit veritatis; in legendis eius actibus vigilanti animo desudate, et pastorem vestrum [nostrum B 2.] assiduis precibus implorate ut fidei catholice per eum perseveranter teneatis [tenentis B 2.] augmenta, a quo etiam sumpsistis primordia.

Incipit Vita S. Ursini [B 3; passio S. Ursini martyris B 1.] .

[2] [S. Ursinus vivente Christo natus,] Domino nostro Iesu Christo de [et B 1.] Maria virgine temporaliter nato ut hominem redimeret a diaboli laqueo atque celestis doctrine predicamenta populo [populis B 3.] in terris tradente, plerique qui predestinati erant ad vitam eternam libenti animo atque intentis [attentis B 4.] auribus amplectebantur. Qui vero cruciandi atrocis [atrois B 4.] gehenne flamma igneque [gehenne igneque B 4.] perpetuo erant comburendi aspernabantur atque nolentes haurire precepta vite, ultro tendebant ad mortem. Quo in tempore beatus Ursinus natus fuit in seculo, qui postea renatus aqua et Spiritu Sancto angelorum modo tripudiat adiunctus [iunctus B 4.] collegio. Hic autem audita saluberrima Domini predicatione [pred. domini B 3, 4.] dicentis: “Qui amat patrem aut matrem plus quam me non est me dignus, et qui non accipit crucem suam et sequitur [sequatur B 2.] me non est me dignus”, relicto patre et matre et quicquid in mundo videbatur habere, domini [nostri add. B 3.] Iesu Christi discipline perseveranter decrevit inherere. [Matth. 10, 37, 38.] O felicem discipulum, qui talem ac tantum meruit habere magistrum sub cuius doctrina omnis est [om. B 3.] sapientia, sicut scriptum est: Omnis sapientia a domino Deo est et cum illo fuit semper et est ante evum [eum B 4.] . [Eccli. 1, 1.] Miracula vero que Dominus noster corporaliter operatus est [corp. est operatus B 3, 4.] contemplatus et predicationis melliflue verbis sanctissimis iugiter cum beatis apostolis persuasus, fidei cepit fervore calescere [calore fervescere B 3, 4.] , adeo ut in numero septuaginta duorum discipulorum unus princeps post apostolos constitueretur. Qui etiam dominicis plenissime imbutus sacramentis, inter ipsa sacratissime [sacratissima B 3.] cene convivia ad legendum a Domino deputatus est officio; [in ultima cena lector,] atque peracta cena quemadmodum Dominus laverit pedes discipulorum non solum meruit videre verum etiam sermonem et mandata sue dilectionis, quibus eos instruere [struere B 1 ut videtur.] pius magister non cessabat, dignus est habitus audire. Intuens quoque [autem B 3.] passionis illius poenas nimio cum apostolis affectus est meroris incommodo. Verum die tercia resurrectionis divulgata immensa repletus est letitia. Et ut omni [omnium B 4.] careret [carere B 3.] erroris nebula, per dies quadraginta quibus post resurrectionem conversatus [conversans B 4.] fuit cum sanctis apostolis [apostolis sanctis B 1.] , loquens eis de regno Dei, vir sanctus cum [om. B 4.] eisdem interesse meruit. [Act. 1, 3.]

[3] Denique ascensionem illius ad celos et quemadmodum nubes susceperit eum ab eorum oculis postquam intuitus [intuens B 4.] fuit, rediens Ierosolimam cum aliis permansit, atque in die sancto Pentecostes omnibus pariter in uno loco sedentibus, sicut in Actibus apostolorum legitur, factus est repente de celo sonus tamquam advenientis spiritus vehementis et replevit totam domum [corr., prius domus B 2.] ubi erant sedentes. [Act. 1, 9, Act. 2, 1 – 4.] Tunc apparuerunt illis dispertite lingue tamquam ignis, seditque [sedit B 1.] super [supra B 3, 4.] singulos eorum. Et repletus est Spiritu Sancto cum aliis et cepit loqui variis linguis prout Spiritus Sancti gratia administrabat. O quam admirabilis vir iste, qui eruditus est cum apostolis, electus de plebe, vocatus a Salvatore, Spiritus Paracliti coroboratus pia consolatione! Igitur longum est revolvere quam plures sevos iudeos [iudeos saevos B 4.] et gentiles perfidos ad fidei catholice culturam iussus ibidem [scs Ursinius in ras. B 3.] a beato Petro apostolorum principe predicare cum Stephano prothomartyre [(pr. cum S. pr.) om. B 4.] aliisque sociis converterit. [Act. 6, 5, 7, 58.] Set et [om. B 3.] illud dignum est relatu quod in predicatione prothomartyri Stephano fidelissimus [om. B 3.] , quousque a iudeis lapidatus fuit, extitit socius. Cuius postea collegit diligenter fusi cruoris [sanguinis B 4.] guttulas et secum pro illius [illius //// B 1.] commemoratione detulit, sanctumque corpus illius cum viris timoratis sepulture tradidit. [S. Stephani sanguinem colligit.] O beatum virum gemine dilectionis ardore ferventem, qui iudeorum minis non exterritus non solum officiosissime curavit prothomartyris exequias adimplere, verum etiam collecti sanguinis reliquias cum magno tractavit honore. Scriptum enim noverat: honorandi sunt amici tui Deus. [Psalm. 138, 17.] Postea vero reversus ad [beatum add. B 3, 4.] Petrum apostolorum principem omnia que sibi acciderant et quanto dolore afficeretur pro amisso socio per ordinem narravit. Ad quem Petrus ait: “Oportet nos, frater karissime [fratres carissimi B 3, 4.] , predicationi operam assidue [om. B 3.] impendere: messis enim multa, operarii vero [autem B 4.] pauci. [Matth. 9, 37.] Ergo mecum labora et sis adiutor et particeps in tribulationibus nostris, quoniam qui plus laborat plus mercedis accipiet.” [1 Cor. 3, 8.]

[4] [Cum S. Petro] Postquam hec sibi mandata sunt, in omnibus et per omnia [omni // a B 2.] que gerebantur a beato Petro diligenter curabat quasi fidelis et prudens servus obedientiam [obȩdiendientiam B 1.] prebere. [Matth. 24, 45.] Fuit enim cum eo in resuscitatione Tabite [thabite B 3.] et in paralitici Enee curatione. [Act. 9, 40, 34, Act. 10.] Preterea [propterea B 1.] quod fuerit [corr., prius fuerat B 2.] cum eodem quando venit Cesaream ad Cornelium centurionem virum religiosum perlongum est retexere, qui meruit moneri [admoneri B 3, 4.] ab angelo manifeste ut mitteret propter Petrum qui ostenderet quid eum oporteret agere [facere B 3.] . Quid plura? Cum predicto apostolo [om. B 1.] venit usque Romam ubi et vidit quem quantumque conflictum [confluctum B 2.] cum Simone [Symone B 1, 3.] mago [magno B 2.] gesserit, [Romam venit.] et quo modo in adolescentis defuncti resuscitatione eum vicerit et volantem [a add. B 3, 4.] demonibus sustentatum ad terram prostraverit [prostravit B 1, 2.] . Cumque ob huiusmodi factum crucifigeretur beatus Petrus ex precepto Neronis imperatoris, ante crucem beatus Ursinus una cum fidelibus christianis planctum et gemitum super [om. B 3, 4.] facientibus plorans et gemens affuit. Quos blande ac [et B 4.] benigne de cruce consolatus est dicens: “Nolite flere, sed gaudete mecum, quia vado parare vobis locum. [Ioh. 14, 2, Matth. 16, 19.] Et sicut tradidit michi dominus meus [(d. m.) deus B 1.] Iesus Christus potestatem ligandi et [atque B 3.] solvendi, principemque me vobis constituit, sic et ego Clementem accepta ligandi solvendique [et (in ras.) solvendi B 1.] potestate principem vobis constituo, virum iustum, mansuetum, Deumque timentem et [om. B 2.] homines diligentem. Huius ego sanctitati ecclesiam committo regendam, ut ad plagas [placas B 4.] terrarum quibus est adhuc nomen Iesu Christi incognitum, strenuos mittat et fideles predicatores. Nam per os psalmiste Spiritus Sanctus de nobis predixit: “In omnem terram exivit sonus eorum et in fines orbis terre verba eorum.”” [Psalm. 18, 5; Rom. 10, 18.] Suscepta igitur beatus Clemens ecclesie cura [cura ecclesie B 4.] , sollicitus eorum que sibi a Petro [beato Petro apostolo B 3, 4.] fuerant commendata, ut fides catholica per orbis [omnia B 4.] esset elimata predicatione fidelium propalata, predicatores disertos et constantes in fide ex tota assumpsit [sumpsit B 3.] ecclesia beatissimum Ursinum, Dionisium [Dionysium B 2.] Atheniensem, ab apostolo Paulo conversum, Martialem, Saturninum, Trophimum, Paulum, Austremonium, ac Gatianum [uacatianum B 1, 2, 3.] et eorum discipulos [Gregorio Turonensi, Hist. Franc., I, XXX, improbe usus est. Ursinum enim hoc loco reticet Gregorius, et septem viros illos in Gallias non sub Clemente, sed Decio et Grato consulibus (251) missos esse asserit.] , quos sic allocutus est: “Oportet, inquit, fratres karissimi, doctrinam sancti evangelii nos predicare per universum mundum et annuntiare regnum Dei, ut idolorum cultura que per diabolum adinventa [aduenta B 2.] est, expellatur et fides christiana, que vera est, mentibus hominum inseratur, mundus ut omnis [ut omnis mundus B 3; ut mundus omnis B 4.] posita vana [una B 1, 2.] superstitione uni Deo serviat, a quo conditus est.” [Act. 17, 34.] [Sub Clemente] His [hiis B 3.] et huiusmodi a beato Clemente instructi documentis, atque accepto ab eo pacis [om. B 3.] osculo, ad invicem flentes [flentes ad invicem B 3, 4.] Roma [Romam B 1, 2.] egressi Christi milites invictissimi recto itinere Galliarum fines ingressi sunt. Tunc Dionisius [Dionysius B 2, 3, 4.] martyr Parisius urbem, Saturninus Tolosam [ptolosam B 3.] , Martialis etiam [vero B 3, om. B 4.] Lemovicam, Trophimus vero [om. B 3, 4.] Arelatum, Paulus Narbonam, necnon Austremonius Arvernensem [Arvernem B 3.] expetit [expetiit B 3, 4.] urbem [Omittit ex oscitantia Gatianum episcopum Turonensem.] .

[5] [cum Iusto Biturigas mittitur;] Sanctissimus vero [om. B 3.] Ursinus cum suo tantum discipulo meritis et nomine Iusto [Iustino B 3.] Bituricensium [Bithuricensium B 3.] fines, ducente Spiritu [sancto spiritu B 2, 4.] Sancto, ingressus est. Cum autem ipsius civitatis menia adire deliberasset ut predicationis evangelice semina in ea spargeret, contigit discipulum suum febre valida infirmari. Qui etiam miliario ab urbe nono in orientali plaga super Utrionis [Utironis B 3.] alveum [Utrionis amnem, vulgo l'Auron, novit etiam scriptor Vitae S. Austregiseli, BHG. 839.] ultimum claudens [cludens B 1.] diem feliciter migravit ad Christum. Cuius corpus beatus Ursinus prout potuit ibidem multum tristis sepelire curavit. Porro ab incepto itinere non desistens, solus ad eandem urbem pervenit intrepidus calore fidei armatus, et Domini munitus auxilio dicentis: “Nolite timere, ecce ego vobiscum sum omnibus diebus usque ad consummationem seculi.” [Matth. 28, 20.] Succedenti [succedente B 4.] denique aliquot dierum curriculo, divina cepit proferre dogmata, disputans de fide catholica et adhortans recedere ab idolorum cultura, que sunt ab hominibus condita, oculos habentia sine visu, aures sine auditu, nares absque odoratu, manus sine palpatu, pedes sine gressu, sicut dicit psalmista: “Simulacra [simulachra B 3.] gentium argentum et aurum opera manuum hominum [(simul.-hominum) om. B 4.] . [Psalm. 113, 6; 134, 17; 113, 4; 134, 15; 113, 5; 134, 16.] Os habent et non loquentur, oculos habent et non videbunt [etc add. B 4; et reliqua add. B 3.] .” Docebat itaque sanctissimus predicator credere in unum Deum creatorem omnium rerum, statuas et idola non deorum sed demonum aut igne cremare, aut in fluvios precipitare. Ad cuius inauditam predicationem pauperum et inopum utriusque sexus stupens ad eum [adeo B 3.] convenire primum [om. B 4.] cepit non minima multitudo. Quos ad agnitionem veri Dei pervenire cupiens magis atque magis predicatione eos [om. B 3, 4.] reficere [conficere B 2.] non cessabat. Illud enim evangelicum tacita mente revolvebat [(illud-revolvebat) om. B 4.] : “Esurientes implevit bonis et divites dimisit inanes.” [Luc. 1, 53.] Deinde [demum B 4.] etiam ipsi potentes fama predicationis illius a pauperibus cognita, ad hec eadem concurrerunt [cucurrerunt B 4.] audienda. Ad ultimum inspirante Spiritu Sancto, qui per os illius loquebatur, maioris dignitatis viri nobiles non solum convenerunt, verum etiam credere in unum Deum audita predicatione illius confessi [professi B 3, 4.] sunt. [multos baptizat;] Baptizata est ergo ab illo pauperum et potentum utriusque sexus non minima multitudo. Tunc adversarius ille diabolus christiano [christiana B 2.] nomini semper inimicus, qui primum hominem sua decepit fallacia, et a paradisi gloria sua expulit invidia, cepit huic servo Dei multimoda preparare scandala. Suscitavit enim contra eum nefandissimos idolorum cultores, qui sibi vehementi obiurgatione studuerunt esse contrarii, dicentes: “Quid facimus, quia hic homo multos ad Deum [dominum B 4.] suum convertit? si dimittimus eum sic, omnes sunt credituri sermonibus illius [om. B 1.] . [Ioh. 11, 47 – 48.] Auferamus de medio nostri hominem deos nostros blasfemantem, leges et cerimonias patrum nostrorum subvertentem.” Nec mirum si discipulum persequi conabantur, qui dominum et magistrum Iesum Christum carnaliter inter homines conversantem incessanter odiis persecuti sunt. Ipse nanque discipulis suis sic dixit: “Nolite mirari si odit vos mundus. [1 Ioh. 3, 13; Ioh. 15, 18, 20.] Scitote quia me priorem vobis odio [hodio B 3.] habuit.” Et iterum: “Si me persecuti sunt et vos persequentur.”

[6] [e civitate expellitur,] Igitur ex more pastorum super lupum oves dilaniantem canes incitantium, sic et Domini servum hominibus pia verba predicantem aggressi sunt cum canibus quasi populum devorantem. Et cedentes eum fustibus expellebant a civitate dicentes: “Recede a nobis, scientiam viarum tuarum [prius bis scriptum B 3.] nolumus.” [Iob 21, 14.] Qui cum expulsus et longe [a longe B 4.] fuisset ab urbe profectus, in dubio positus quid ageret ignorabat anxius. Verum orationi diutissime incumbens, precabatur [prebatur B 2.] Dominum dicens: “Domine Iesu Christe, qui nos elegisti de mundo et ad cognitionem tui sancti [om. B 4; nominis tui sancti B 3.] nominis pervenire fecisti, quam [quem B 3, 4.] etiam per universum mundum annuntiare iussisti, dicens: Ite, docete omnes gentes, baptizantes eos in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, tibi lacrimabiliter preces effundo, ut hic populus deceptus errore diabolico, idolorum superstitionem respuat [expuat B 3.] , teque verum Deum cognoscat [agnoscat B 4.] , qui es benedictus in secula.” [Ioh. 15, 19, Matth. 28, 19.] Completa autem oratione, repente per Spiritum Sanctum ammonitus [admonitus B 3.] est, nil timendum esse, nec civitatem derelinqueret [derelinquere B 3, 4.] quam erat possessurus et cui a Domino antequam mitteretur archiepiscopus fuerat destinatus. [Rom. 1, 25.] Itaque securus [servus B 4.] utpote Spiritus Paracliti consolatione relevatus, redire festinavit ad urbem. [mox tamen redit,] In qua predicationis sue semina constanti voce orsus est populo aperire, adeo ut audito circumquaque Christi nomine atque manifestata omnipotentie eius fama, innumera [corr. B 2.] frequentis populi caterva ad eius sacra documenta certatim concurreret [corr., prius concurret B 3.] percipienda. Et quemadmodum cervus sitibundus refici desiderat ab aquarum fontibus, sic et superne predicationis pocula haurire bibulis studebant mentibus. [Psalm. 41, 2, Marc. 16, 20.] Igitur una Deo [domino B 4.] annuente et sermonem [sermone B 1; annuente et sermone B 2 in ras.] confirmante, plebeum [plebs B 3, 4.] et proceres maxima pars Bituricensium, [et plurimos convertit.] superstitione deposita idolorum, conversi sunt ad Dominum, loti baptismi sacramento et insigniti sancte crucis signaculo. O admiranda pietas Salvatoris, qui fusis precibus per fidelem discipulum sic mollivit corda [corr. B 2.] gentilium, ut sponte convolarent ad percipiendam salutem animarum.

[7] [In Leocadii stabulo] Erat in illo tempore quidam senator romanus nobilis genere, Leochadius [Leocadius B 3.] nomine, qui licet sub [sup. lin. B 3.] gentilitatis degeret ritu, religiosus tamen erat in actibus [Cf. Hist. Franc., I, XXXI, supra p. 107.] . Audierat siquidem de domino Salvatore, ac de sancte fidei aliquid salute [salute aliquid B 4.] , sed nondum meruerat ad agnitionem fidelitatis pervenire. Hic autem sub potestate romani imperatoris constitutus, in Burgundia atque [et B 4.] Aquitania [Aquitannia B 3.] potentissime principabatur; et quia [om. B 3.] romanis erat subiectus, ideo regem se appellare non erat ausus. Huius erat Lugduni [Lugdunum B 1; Lugdū B 2.] propria primaque aule regalis sedes, secunda vero Bituris. Propter oportunitatem vero aque pabulorumve iumentorum, ad portam meridianam urbis predicte, idem senator stabulum fabricare iusserat equorum, ubi postea operante divina gratia, in honorem Ypoliti [Hippolyti B 4.] martiris ecclesia est consecrata. Supradicti ergo stabuli locum beatus Ursinus a prefati principis ministris impetravit. Et eiecta inde omni spurcitia sanguinem prothomartiris Stephani quem secum detulerat inibi collocavit, [ecclesiam constituit.] imposita custodia venerationisque honorem persolvens quantum poterat. Illic missarum sacra [om. B 3.] solennia [solempnia B 3.] ab eodem celebrabantur, vigilie ac pure orationes indesinenter Deo persolvebantur, corporaque [corporeque B 4.] credentium sacri baptismatis unda perfundebantur. Tanta denique fidei catholice fama excrevit, ut pene cuncti Bituricensium incole ad audiendum sue salvationis [salutis B 3.] verbum illuc concurrerent. Miracula non parva in eodem loco per fidelem famulum suum Dominus operabatur. Nam cecis visum et [om. B 4.] claudis gressum et infirmantibus sanitatem restituebat optatam. Sed cum iam [sup. lin. B 3.] innumera fidelium multitudo [multitudo fidelium B 3, 4.] ad eum conveniret [convenirent B 2.] , maioris loci studio motus tacita mente secum revolvebat sicubi amplioris dignitatis locus honorabilior inveniri potuisset ubi prothomartiris Stephani reliquic ponerentur, atque perpetuo a fidelibus christianis condigno [cum digno B 3, 4.] honore venerarentur [hic inserit B 3: in illo tempore dixit Iesus discipulis suis … in manibus vestris et reliqua.] .

[8] [Munera offert Leocadio,] Convenientibus autem viris ad eum etate et consilio pollentibus cogitationem sui pectoris aperuit. Illi vero calore fidei ferventes nimio ostenderunt ei premissi principis aulam hoc honore [huic honori fore B 3, 4.] congruam. Quibus ipse respondit dicens: “Quomodo tantum munus a tanto viro impetrare valebimus?” Cui dantes consilium huiusmodi, respondentes taliter dixerunt: “Si tu parva [parvula B 3.] munuscula sibi [illi B 4.] obtuleris, forte absque dilatione captare valebis.” Ipse quibus [quibus ipse B 4.] contra velut paupertatis amator nichil se habere respondit. Docuerat enim pius [piissimus B 3, 4.] magister qui hunc cum sociis septuaginta duobus dum [supra lin. B 1.] ante faciem suam in omnem civitatem et locum quo erat ipse venturus mitteret, sic [que add. supra lin. B 3.] precepit: “Nichil tuleritis in via, neque peram, neque panem [(n. p.) om. B 3, 4.] , neque in zona es, neque duas tunicas habeatis.” [Luc. 10, 1; 9, 3.] Hoc preceptum vir sanctus audiens non absurde [non absurde vir sanctus audiens B 3, 4.] nichil habere [corr. B 2.] voluit. Tunc illi persuasis plebibus trecentos aureos cum magno vase argenteo, quod vulgo affertam vocant, congregantes, Lugdunum, ubi tunc temporis sepe dictus morabatur princeps [princens B 2.] , sanctum virum hortati sunt ire. Unde favens illis [illius B 1, 2; ille B 3.] iter accelerando peregit. Quo cum venisset [pervenisset B 3, 4.] , iam dicti principis obtutibus se manifestavit; oblatoque vase cum premissis aureis, eosdem eiusdem celsitudini presentavit. At mitissimus [mitissimus autem B 3 in marg.] princeps clementer eum interrogavit [corr. B 3, prius intergavit.] dicens: “Quis, inquit, es, aut unde venisti? aut quo appellaris nomine?” Respondit se omnipotentis domini nostri Iesu Christi discipulum esse et Ursinum appellari vocabulo, et a beato Clemente [beati add. B 3.] Petri apostoli successore, ab urbe Roma cum sociis quibusdam ad Gallias directum fuisse ad predicandum nomen domini nostri Iesu Christi professus est [(prof. est) om. B 3, 4.] , se vero solum Bituricensem venisse ad urbem, Domino annuente, ubi non parvam multitudinem adquisierat, asseruit [om. B 4.] . Et ille: “Quid, inquiens [inquit B 3, 4.] , a nobis placet impetrare?” Cui beatus Ursinus respondens dixit: “Si quod expeto [expe /// to B 3.] tibi facere placuerit, aulam quam in Bituricensi possides urbe altissimo omnipotenti Deo et eius prothomartiri Stephano tribues, ubi eius reliquias digne reponere possim.” Nutu autem Domini pia voluntas principis preces suscipiens beati Ursini, ita clementer respondit: “Utinam Deo celesti placuisset ut domus mea domus orationis fieret.” Mox beatus confessor Domini Ursinus pauca celestis vite illi verba [verba illi B 4.] aperiens [apperiens B 3.] , quod catholice religionis fidem susciperet, atque sacro in fonte [in fonte sacro B 3, 4.] in Christi nomine baptizatus existeret, exhortatus [exorsus B 3, 4.] est. Prefatus princeps respondens: “Taliter, inquit [dixit B 3.] , si vite [spatium add. B 3, 4.] fuerit michi auctum spatium [summa B 1; summe 2 B; summo B 3.] quippe [om. B 3, 4.] Deo servire studebo.” Quem sanctus Ursinus blandis precibus precari orsus [precatus B 3.] est ilico, ut accepto sue oblationis [o. s. B 3.] precio, predictam domum concederet altissimo, in qua sanguis supradicti poni posset martiris. Ad quem continuo responsio [responso B 3.] personat ista [isto B 1, 2, 3, 4.] : [qui ea recusat;] “Nisi, inquit, tui contemptorem me diceres muneris [muneris //// B 3.] , ex tuo nichil sumerem, sed [ex add. B 3, 4.] meo potius concederem.” Extenta ergo manu, ex vase supra dicto tres accepit [corr., prius accipit B 2.] aureos, et hec dixit Dei famulo: “Revertere, celestis Dei [domini B 4.] cultor, revertere cum muneribus tuis subito et domum quam petisti a nobis suscipe, atque in honorem Dei tui et eius prothomartiris Stephani dedicare studeto, sicut visum fuerit. Ego autem transacto [om. B 3, 4.] parvi temporis spacio, illuc [illic B 3, 4, et ante corr. B 2.] redibo et de meis rebus quecumque placuerint [placuerit B 4.] tibi libenter accommodabo, et in Deum tuum, quoniam verus et solus est, quemadmodum oporteat [oportet B 3.] me credere docebis, et audire a te fidei christiane [Christine B 2.] regulam operam dabo.” Susceptis itaque litteris gloriosi principis sigillo munitis, Bituricensem reversus est ad urbem. [aulam ab eo concessam] Perlatis [prolatis B 3, 4.] autem [igitur B 3.] litterarum certissimis [certis B 3.] indiciis, ab ipsis [ipsius B 4.] aule conservatoribus [conuersatoribus B 1, 2; conuersationibus honorifice B 4.] ut decebat sine cunctationis [cunctationibus B 2.] dilatione susceptus est. Quod [quo B 1] ubi a christianis hoc modo esse [actum add. B 3, 4.] compertum est gaudio magno repleti ad eum iam [om. B 4.] sine gentilium terrore convenire ceperunt. Occultabantur enim metuentes idolorum cultores, antequam servus Dei [(s. D.) sanctus B 4.] venerabilis Ursinus [Ursinus venerabilis B 3, 4.] principem Leochadium [Leocadium B 3.] adiret [audiret B 2.] . At ipse velut pater pius in filios sic exultabat in fideles populos, quos ecclesie [sic add. B 4.] cottidie fontis baptismate regenerando parturiebat. Quod enim a pio didicerat magistro: nisi quis renatus fuerit [om. B 1, 2.] ex aqua et Spiritu Sancto non intrabit in regnum celorum, hoc semper et ubique tam ipso [ipse B 2, 4.] actu [in ras. B 1.] exercere quam etiam verbis [verbis etiam B 4.] explicare laborabat [laborat B 3.] . [Ioh. 3, 5.] Prefate denique aule suscepta pervasione, diligenter purgare et omni spurcitia mundare studiose satagebat. Ipsi autem rectores in quorum potestate ante posita procurabatur [proc. posita B 4.] gentilitatis superstitione per beatissimi Ursini suaviloquam predicationem omnino deposita [(o. d.) om. B 4.] ad catholice fidei culturam pervenire meruerunt. Quorum ope largiflua et opera continua [continuo B 3, 4.] in pauci temporis curriculo, aliis auxilii copiam prout facultas erat ministrantibus christianis, dudum regalis aula celestis est Dei ecclesia consummata. [ecclesiam consecrat.] Que etiam [in B 4.] ipso die kalendarum octobrium in honore summe et individue Trinitatis Patris et Filii et Spiritus Sancti et [om. B 4; et in B 3.] commemoratione prothomartiris Stephani cum christianorum non parva multitudine solenniter [solempniter B 3.] dedicata est, in qua prefati martiris sanguinis reliquias transtulit, et honorifice, sicut oportebat, in preciosissimo loculo condidit. Predictam vero ecclesiam quam ex stabulo oratorium [om. B 4.] prius construxerat, ad baptisterii usum destinavit. His ita [hiis itaque B 3.] rite peractis, beatissimus Ursinus, archiepiscopatus sui dignitate a Domino sibi concessa, tandem remota paganorum molestia, quorum multimoda fuerat vexatus iniuria, cepit uti cum fideli ecclesia [hic des. B 3, 4.] .

[9] [Doctrinam christianam] Interea prefatus princeps non immemor promissionis qua beatum virum obnixe devinxerat, Bituricas reverti secundum statutum terminum festinavit. Qui civitatis menia ingrediens, illico quid ageret vel ubi Dei summi servus Ursinus esset a fidelibus suis civibus percunctatus est. Illi autem bene interroganti veridica voce respondentes, orationibus, ieiuniis, eleemosinis vacare, ipsius denique aulam dedicasse Deo ecclesiam dixerunt. Hec eo loquente, beatus Ursinus fronte serenus, clarus aspectu, letus principis adventu, repente advenit. Quo viso, precipitem sese dedit et sanctum deinde virum per manus accipiens in hospicium ducere cepit. Habita vero super omnibus gestis eius interrogatione diuturna et rei serie cognita, ad ultimum quomodo oporteret eum catholice fidei adipisci documenta diligenter sciscitatus est. Cui affabilis pastor et dulcis predicator tale responsionis oraculum reddidit: “Crastina, inquit, die sancte ecclesie limina revises, ibique divinis sacramentis plenissime instrueris.” Sequenti igitur die illucescente, princeps magnificus cum sua familia ad ecclesiam festinanter ivit, [eidem exponit;] ibique discipulum Domini beatum Ursinum cum fidelium multitudine christianorum orationibus vacantem repperit. Qui continuo surgens ab oratione, hoc modo sermonem exorsus est: “Audi, princeps, et audiant omnes et credant quoniam Deus unus est. [Gen. 1 – 3.] Hic in principio creavit celum et terram, mare et omnia que in eis continentur; fecit autem hominem ad imaginem et similitudinem suam, masculum et feminam creavit illos. Et posuit eos in paradiso quem plantaverat a principio, ut habitarent et custodirent illum. Diabolus vero pro collata homini gloria tabescere cepit invidia et intrans serpentem venit ad Evam primi hominis sociam, cui et dixit: “Quare non comedis de fructu scientie boni et mali qui cunctis est speciosior, et ad vescendum suavior?” At illa respondens dixit: “Ex omni genere pomorum que in paradiso sunt vesci nobis est licitum, tantum de hoc nefas est pregustare, quoniam interminatus est nos Dominus ne ex illo aliquid sumamus.” Quid plura? Serpentis verbis mulier decepta dolosis, de pomo vetito manducavit et virum suum ut manducaret coegit. Hac itaque transgressione paradiso expulsi, in huius superficiem terre sunt exulati, ubi cum dolore et labore nimio operari ceperunt, et inde sibi victum et vestitum adquisierunt. Sicque qui immortales ante fuerant, mortales per peccatum sunt effecti. Habuit autem Adam ex uxore sua Eva duos filios, quorum unus in alterum invidie face succensus, quod illius opera placuissent, sua vero displicuissent, instigante eodem diabolo fratrem occidens, homicidii reus extitit. [Gen. 4, 1 – 8.] Multiplicatis denique hominibus super terram et complexione [complexionem B 1, 2.] maris et femine propagatis, prevaluit ita super eos antiquus inimicus, ut omnino Deum suum obliviscerentur et conditorem suum ignorantes simulacra adorare ceperunt, in quibus demon latens et responsa dans adorabatur. [Gen. 6 – 7.] Penituit ergo Deum se fecisse hominem et dolore cordis tactus intrinsecus, non solum hominem sed et omnia animantia in quibus vita [uite B 1.] erat per diluvium delevit, preter Noe et uxorem eius et filios et uxores filiorum eiusdem, qui salvati sunt in archa. In qua et de animantibus bina masculus et femina reservata sunt, ne omnino periret genus eorum. Post diluvium autem de semine Noe reparato humano genere, dominari iterum cepit eorum et deteriores [deteteriores B 2.] quam ante facti sunt. [Gen. 11, 1 – 9.] Voluerunt enim edificare turrim, cuius cacumen celos tangeret, ne ultra opprimerentur aquis diluvii, ad quorum superbiam destruendam sic mutate sunt lingue eorum in [supplevi, om. B 1, 2.] alienam linguam, ut inferiores penitus nescirent quid superiores dicerent. Quapropter confusi recesserunt, nec posteri eorum deinceps aliquid tale temptare [temperare B 2.] ausi sunt. [Gen. 12, 1 – 3.] Postea elegit sibi dominus Deus virum fidelem nomine Abraham, cuius progeniem adeo dilexit, quod innumerabilem ex ea prolem produxit, et ex illis patriarchas et prophetas constituit, per quos Spiritus Sanctus que ventura erant loquebatur. Novissimis vero temporibus Deus Pater humanum genus propter primi hominis peccatum perire condolens, providit sibi virginem nomine Mariam, natam ex semine Abrahe, claram ex stirpe David, de qua per cooperationem Sancti Spiritus sine virili semine natus est dominus noster Iesus Christus Dei filius, ut a potestate diaboli liberaret sua clementia quos primum fraude deceperat subdola. [Luc. 1 – 2.] Qui cum triginta [xxta B 1, 2.] esset annorum, a Iohanne baptizari voluit in flumine Iordanis. [Luc. 3, 21 – 22.] Ubi ad demonstrandum eum verum Dei filium fore, celi aperti fuerunt [in ras. st (sunt) B 1.] super ipsum, et vox Dei Patris a circunstantibus audita est: “Hic est Filius meus dilectus in quo mihi bene complacui [complacuit B 1, 2.] , ipsum audite.” [Matth. 3, 17; Luc. 3, 22.] Haut secus in eodem loco Spiritus Sanctus corporali specie sicut columba descendisse [discendisse B 1, 2.] visus est. Hoc nimirum baptismo significans homines mundari [corr., prius mundare B 1.] ab omni vitiorum contagio. Docebat illos et celos aperiri si recte et fideliter crederent in sanctam Trinitatem Patris et Filii et Spiritus Sancti, que ibidem evidentissime demonstrata est. Nichil enim proderit aqua baptismi, nisi credenti quoniam Christus filius est Dei, per humanitatem eis sumptam manifestatus hominibus, qui per divinitatem notus angelis etiam ante incarnationem fuit. Hic autem Deus de Deo Patre natus ante secula, homo fieri in fine temporum dignatus est, sicut prefatus sum, ex virgine Maria, non dimittens deitatis sue iura, ut hominibus sic celestia traderet archana, quibus relevari possent ad illa paradisi gaudia, unde ruerunt olim, dominante gula, transgredientes Domini precepta.” [eumque cum filio] His et aliis quam plurimis gloriosus princeps a beato Ursino instructus documentis, certissime in Deum credidit seque in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti baptizari poposcit. [Matth. 28, 19.] Baptizatus est ergo sine mora Leochadius in eadem ecclesia cum Lusore filio suo etate puerili splendido [corr. B 2.] qui postea virtutibus effulsit splendidior [corr. B 2.] . Germanus siquidem illius, [baptizat;] cui nomen erat Caremuselus, gentilitatis errore involutus, ad tanti splendoris non meruit pervenire decus.

[10] [varias Leocadii aulas] Postquam autem religiosus princeps secularis militie omnino curam deposuit, tanto fidei calore exarsit ut pene omnes antiquissimos Bituricensis 〈pagi vicos ubi proprias possidebat aulas, cum rebus [supplevi ex BHL. 8412.] 〉 ibidem deservientibus ac famulis, Deo ac sancto prothomartiri Christi Stephano delegasset; manibusque premissi pontificis cum testamento privilegii necnon et hominibus sancte ecclesie famulantibus perpetuo tradidisset habendos. Compleri enim illud propheticum voluit, ubi [/// ibi B 2.] ait: “Anima mea Deo vivet et semen meum ipsi serviet.” [Psalm. 21, 31.] Semen quippe bone operationis Domino serviturum in terra relinquere voluit quando ei talia munera in perpetuum habenda obtulit. Prefati namque principis aulas isdem pontifex in honore prothomartyris Stephani ecclesias postmodum dedicavit, consecratas sancti cruoris reliquiis. [in ecclesias convertit.] Ordinavit autem isdem sanctissimus Dei pontifex in ipsis ecclesiis sacerdotes et levitas et cuiusque ordinis viros, docens eos esse sobrios, pudicos, stabiles in fide, veraces in sermone, diabolo resistere fortiter et celestibus operibus constanter adherere. [Tit. 2, 2.] O virum apostolicum et fidelem domini sui servum qui talentum sibi traditum ita sedulus negotiator predicando per populum domino suo reddidit dupplicatum, ut ab illo meruisset audire illud evangelicum: Euge bone serve et fidelis, quia super [corr., prius supra B 2.] pauca fidelis fuisti, supra multa te constituam, intra in gaudium domini tui. [Matth. 25, 21, 23.] Sed cum iam Dominus tanto operi finem imponere decrevisset famulumque suum pro tanto labore voluisset remunerari, primum diem exitus sui de corpore eius quodam febris dolore designavit. At ipse dissolutionem sui imminere prenoscens, fideles discipulos advocat, seque resolvendum esse in proximo eis denuntiat. Qua de causa illos flentes ita consolatus est dicens: “Oportet vos, fratres, potius gaudere quam flere, quoniam non vos deseram sine pastore. [Senicianum] Noveritis enim Senitianum virum religiosum, bonis moribus ornatum, prudentem, docibilem in meo constitutum loco. Quem tanta condecet pollere sapientia quod non solum creditum sibi populum sufficienter doceat, verum etiam et cunctarum [cuncta B 2.] contradictiones [contraditiones B 2.] heresium possit catholica repellere ecclesia ne sua imperitia imperitos minime decipiat [dicipiat B 2.] et huiusmodi casu preventus eveniat [emat B 1, 2.] illi quod scriptum est: Si cecus ceco ducatum prebeat ambo in foveam cadunt. [Matth. 15, 14;] Hunc sancte ecclesie preesse cupio, filios habentem subditos cum omni castitate.” [1 Tim. 3, 4.] Et constituto, immo consecrato Senitiano viro religiosissimo in cathedra Bituricensis ecclesie, [successorem designat.] beatissimus Ursinus viginti septem annis predicationis sue completis, die quarto kalendarum ianuarii, vinculis carnis absolutus, angelorum psallentibus choris translatus est ad gaudia paradisi, que diligentibus se repromisit Iesus Christus dominus noster, qui cum Patre et Spiritu Sancto vivit et regnat Deus per infinita secula seculorum. Amen.

III. VITA S. URSINI ALTERA

Ursinus episcopus Biturigensis (S.)

E codice Ultraiectino Sancti Salvatoris, ad normam apographi Bruxellensis. Cf. Comm. praev. num. 7.

Vita Nathanaelis episcopi fratris Philippi apostoli qui dicitur Ursicinus.

Nathanael sanctus, frater Philippi apostoli a Bethsaïda civitate Andreae et Petri ortus est. [Ioh. 1, 44, 47.] Hic est de quo Christus ait: “Ecce verus Israelita in quo dolus non est.” Nathanaelem istum fuisse unum de numero LXXII discipulorum Christi quibusdam visum est. Et si obiiciatur quod Augustinus super Ioannem scribit: Propterea noluit eum Dominus inter discipulos ponere quia idiotas delegit ut confunderet mundum [Tract. VII, 17, P. L., t. XXXV, p. 1445 – 46.] , ad hoc potest dici quod Augustinus ibi discipulos nominat apostolos XII, de quibus praemisit ibidem quod in apostolis nec primus nec medius nec ultimus fuit. Hic Nathanael erat unus de septem discipulis quibus apparuit Christus resurgens ad mare Tiberiadis. [Ioh. 21, 2.] Hic Nathanael postea vocatus est Ursicinus et missus a beato apostolo Petro de Roma apud Bituricas. Eidem urbi primus fuit episcopus, ubi post bonorum multorum operum insignia quievit in Christo. Cuius corpus longo tempore post, scilicet circa annum Domini quingentesimum sexagesimum octavum extra Bituricas in vineis divina revelatione repertum est, et sepultum per manus sancti Germani Parisiensis episcopi in ecclesia Sancti Symphoriani martyris quae nunc beati Ursicini nomine obumbrata sancti martyris vocabulum amisit [Sequitur Catena Patrum de Nathanaele.]

DE SANCTO TIMOTHEO EPISCOPO ANTINOI IN AEGYPTO

SAEC. IV

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Timotheus episcopus Antinoi (S.)
[Col. 115A]

AUCTORE P. P.

[1] [Synaxarium Alexandrinum de S. Timotheo] Extra synaxarium arabicum ecclesiae copticae, quod hic, ut alias solent, sequuntur Habessini, vix ulla usquam servata est memoria sancti cuiusdam confessoris, nomine Timothei, qui Diocletiani et Constantini Magni aetate episcopus fuerit civitatis Antinoi in Aegypto superiore. Immo etiam in prima forma synaxarii Alexandrini, quam dimidiato circiter saeculo XIII [Vid. Fr. Cöln, Der Nomokanon Mîḫâils von Malîg, in Oriens Christianus, t. VI (1906), p. 75 – 78.] consarcinavit Michael Athribis et Maligiae episcopus, non videtur exstitisse S. Timothei elogium. Abest enim a codice bibliothecae Nationalis Parisiensis 4860 [R. Basset, Le Synaxaire arabe jacobite (rédaction copte), in Patrologia Orientalis, t. III [s. a.], p. 286; J. Forget, Synaxarium Alexandrinum, in Corpus Scriptorum christianorum Orientalium, Scr. arab., Textus, ser. 3, t. XIX (1912), pp. 312, 315.] qui ex antiquioribus est, et fortasse omnium qui in Europa innotuerunt vetustissimus, si reapse ad extremum saeculum XIV pertingit, ut indubitanter asserit Renatus Basset [Basset, op. c., Patrologia Orientalis, t. I, p. 220.] . Aut igitur a Iohanne Parali episcopo aut ab aliquo eorum qui recentiore aetate opus Michaelis retractarunt Timothei mentio addita fuerit oportet. Unde autem synaxarista hice posterior eam hauserit, coniectando assequi non possumus.

[2] [historiam refert inanem] Et re quidem vera sancti historia, qualis nobis exhibetur, rebus adeo vacua est ut ipsa sua inanitate investigationem effugiat. Sic ea paucis comprehendi potest. Timotheus, ignotis parentibus, incerto tempore et loco natus, a prima aetate monasticam vitam complexus est: in quo coenobio et quo magistro, importunus sit qui resciscere voluerit. Neque certius constat quando et cuius voluntate Antinoi episcopus factus sit. Saeviente in christianos Diocletiano imperatore, in carcerem coniectus est cum aliis plurimis fidelibus quorum pars maxima in tormentis interiit. Tribus post annis, cum Constantinus magnus pacem ecclesiae restituisset, Timotheus cum paucis confessoribus qui superstites erant e custodia emissus est, et ad ecclesiam suam redux sollemnem supplicationem instituit pro iniquo iudice a quo tanta malefacta perpessus fuerat. Quod cum ad aures praefecti pervenisset, is rei admiratione permotus, in episcopi disciplinam se tradidit, susceptoque baptismo, munere suo se abdicavit atque monachus factus est. Sanctus autem Timotheus in regendo grege suo perrexit et in pace aetatem absolvit. Haec synaxarista.

[3] [et ad pervagatum exemplum] Iamvero nugatorium foret naevos erroresque huius modi historiae singillatim exquirere, quam patet aevo sequiore, ab indocto homine nobis narratam esse, qui ne suspicabatur quidem post Christum natum tempus umquam fuisse cum in Aegypto monachi non exsisterent. In primis suspecta est eius similitudo cum narratiunculis quibusdam aperte fabulosis. Nempe in libris hagiographicis coptorum alii celebrantur confessores, seu martyres citra sanguinis effusionem, qui in Aegypto et quidem in eadem illa civitate Antinoo, post pulsum regno Diocletianum e carceribus emissi fuerint. Exemplo sit S. Poemen (Bamin) e Miniat Chasib, in finibus Hermopoleos Magnae (Asmunaïn), qui fertur Antinoi plurima tormenta perpessus esse, donec, eversa idolatria, a Constantino imperatore liberatus est [Synaxarium copticum ad d. 9 choiac; Basset, Patrologia Orientalis, t. III, p. 412 – 15; Forget, op. c., t. XVIII, p. 144 – 46; cf. synaxarium aethiopicum ad d. 9 tāḫsās; Zotenberg, Catalogue des manuscrits éthiopiens de la Bibliothèque Nationale, p. 166.] ; itidemque S. Nub vel Anub confessor [Isne cuius ecclesiam prope Hermopolim (Ašmunaïn) memorat abū Ṣāliḥ, an quis alius, incertum. Cf. B. A. Evetts, The Churches and Monasteries of Egypt and some neighbouring countries attributed to Abû Ṣâliḥ the Armenian, in Anecdota Oxoniensia, Semitic series, t. VII (1895), fol. 38a.] , qui in illius Passione vel potius synaxario memoratur, et proprium elogium habet ad diem 23 mensis payni. Dicitur is quidem cum aliis septuaginta uno e custodia emissis ab ipso Constantino imperatore honoris causa arcessitum fuisse [Synaxarium Alexandrinum, Forget, op. c., t. XIX, p. 184 – 85; cf. synaxarium aethiopicum ad diem 23 sane, ed. Ign. Guidi, Patrologia Orientalis, t. I (1907), p. 661 – 64.] . Horum simillima imago est S. Nabraha, cuius Acta coptice exstant. Qui Antinoi pariter a praeside Ariano multiplici cruciatuum varietate affectus est, usque ad Constantini edictum. Is

[Ed. H. Munier, Bulletin de l'Institut français d'archéologie orientale, t. XV, 2 (1918), p. 258.] :

edixit ut dimitterentur omnes christiani qui in carceribus inclusi erant propter nomen Christi. Quando igitur emissi sunt ii qui in metallis (μέταλλον) et custodiis (φυλακή) erant, inde ab Alexandria ad Antinoum usque, emissus est quoque beatus (μακάριος) domnus Nabraha; qui domum suam abiit… Haec prope ipsa formula est quae in Timothei nostri synaxario legitur. [pie fictam,] Unde nimis probabiliter conici potest contractum istud fuisse e coptica Passione quadam, quae rursus ad translaticium quodpiam archetypum ficta sit, puta Vitam S. Nicolai Myrensis episcopi, an cuius alius. Nihilo tamen setius a portentosa fabularum istarum insipientia seiungitur simplici quadam et sobria gravitate ad mores informandos accomodata, quae copticorum martyrum Passionibus mirum quantum aliena est. Desumptam potius hanc historiam credideris sive ex Vitis Patrum, sive ex summa quadam narrationum animae utilium, ubi inter alia virtutum exempla, laudabantur et ii qui ἀμνησικακίᾳ claruissent. Eius modi librorum olim in Aegypto prope infinita varietas fuit, neque certo argumento praeiudicatum est synaxaristam in erraticum quemdam rivulum ex isto perenni fonte permanantem casu non incidisse [De fontibus synaxarii coptici, vide quae cum egregia eruditione obiter attigit Ignatius Guidi, The Ethiopic Senkessar, in Journal of the Royal Asiatic Society, 1911, p. 739 – 41.] .

[4] [de qua aliunde nihil constat.] Ad rem quod attinet, urbs Antinoum, quae ab Hadriano imperatore condita fuit et in qua duces Thebaidis aliquando sedem habuerunt [J. Maspero et G. Wiet, Matériaux pour servir à la géographie de l'Égypte, Première série, in Mémoires publiés par les membres de l'Institut français d'archéologie orientale du Caire, t. XXXVI (1914), p. 25 – 27.] , iam tum ab ineunte saeculo IV, inter dioeceses Superioris Aegypti computabatur. Eius episcopus nomine Tyrannus Nicaeno concilio interfuit [H. Gelzer, H. Hilgenfeld et O. Cuntz. Patrum Nicaenorum nomina latine graece coptice syriace arabice armeniace (Lipsiae, 1898), pp. LX, n. 14, 8, 62, 98, 120, cet.] . Huicne praecesserit alius nomine Timotheus, aliunde incertum est [Vide Le Quien, Oriens Christianus, t. II, 593 – 594.] et ex nostro synaxario utique demonstrari non potest. Quis tamen hoc praefracte negare ausit? Martyribus aliquot illustribus Antinoum etiam claruit, etsi non videntur ea multitudine fuisse, quam iactat synaxarista [H. Delehaye, Les origines du culte des martyrs, p. 253 – 54; Les martyrs d'Égypte, in Anal. Boll., t. XL, p. 33 – 34.] . Ne multa: tota quaestio in medio relinquenda est, donec ex oblivione emerget documentum quodpiam quod eam minus incerta luce perfundat.

[5] [Editionis fontes.] Synaxarium S. Timothei arabico sermone bis editum est, a Rev. D. Iulio Forget [Op. c., t. XVIII, p. 104 – 105; latine, op. c., Versio, ser. 3, t. XVIII (1922), p. 117 – 18.] ex codice Vaticano Arab. 62 anni 1712 [Mai, Codices arabici bibliothecae Vaticanae, in Scriptorum veterum nova collectio, t. IV (1831), p. 92 – 109.] , collatis bibliothecae Nationalis Parisiensis arab. 256 et 4860 [Forget, op. c., t. XIX, p. 310.] , et a viro docto Renato Basset [Patrologia Orientalis, t. III, p. 286 – 87.] ex eodem codice Parisiensi 156, saeculi XVI. Horum aliorumque codicum [Inter hos quadantenus noti sunt duo codices Gottingenses e quibus sex priores menses synaxarii coptici germanice convertit Ferdinandus Wüstenfeld, Synaxarium das ist Heiligen-Kalender (Gotha, 1879), cf. p. 113 – 14.] quanti quisque faciendus sit, hoc loco, inquirere non vacat. Quaestio enim late serpit, neque ex uno Timothei nostri elogio diiudicari potest. In isto quidem emendatione minus videtur egere codex Vaticanus, quem praecipue secutus est I. Forget. Hunc igitur et nos praetulimus. Cumi autem in legendo cod. Parisiensi 256 clarissim editores non ubique inter se consentire viderentur, huius textum ab ipso fonte repetivimus (= P). Una cum isto plerumque ab exemplari Vaticano pauculis locis recedit codex bibliothecae Nationalis Parisiensis 4770; cuius varias lectiones ab editione I. Forget mutuati sumus (= B).

VITA S. TIMOTHEI EPISCOPI

Timotheus episcopus Antinoi (S.)

Ex codicibus synaxarii Alexandrini Vaticano Arab. 62 et bibliothecae Nationalis Parisiensis Arab. 4860 (= B) ad fidem editionis Iulii Forget; collato codice bibl. Nation. Paris. Arab. 256 (= P). Cf. Comm. praev. num. 5.

Dies decimus tertius mensis hatur.

[S. Timotheus episcopus] Hoc die requievit pater sanctus Timotheus, episcopus urbis Antinoi. Iste sanctus erat pius et innocens, qui a tenera aetate monachus factus excellentissimum in omnibus vivendi genus sectatus est. Hunc praefectus Antioni comprehendit

propterea quod Christum confiteretur huiusque fidem homines doceret. [e dira custodia] Variis eum poenis affecit neque desiit eum subinde in carcerem remittere et indidem educere per tres annos continuos eum excrucians. Erant autem cum eo in carcere sancti complures propter fidem comprehensi, ex quibus subinde praefectus [neque sanctus a carcere suo recessit, cum interea praefectus … P.] aliquos educere non intermisit, quos cruciabat et quorum purum sanguinem fundebat; donec in eius carcere non remansit nisi parva manus (captivorum) inter quos erat ille pater. Evertit [postquam autem evertit P.] autem Dominus impium Diocletianum, et regno potitus est rex Deo carus Constantinus, a quo litterae advenerunt [advenerunt eius legati cum litteris P.] ut ex omnibus universi orbis carceribus confessores educerentur. [vixdum emissus,] In numero igitur eorum qui emissi sunt emissus est et ille sanctus. Ut autem ad cellam suam pervenit, convocavit monachos suae dioeceseos atque sacerdotes, et per integram noctem validis precibus Deum obsecravit ut animam principis liberaret, qui eum excruciaverat, his verbis utens: [orat pro iudice suo] “Is est, Domine, qui beneficia plurima in me contulit, et ad te, Deus, accessum mihi dedit: fac igitur, Domine, ut ad te princeps ille accedendi copiam habeat.” Mirati sunt homines candorem animi huius patris. Cum autem rei fama ad principem pervenisset, secum ipse admirans dixit: “Equidem illum infensum mihi futurum esse existimabam, propter poenas quibus eum affeci, adeoque eum mihi male precaturum: nunc autem mihi bene precatur. Profecto in huius gentis christianae religione mysterium divinum inesse necesse est.” Proinde episcopum iussit inquiri; a quo christianorum legem discere voluit. Pater igitur eum docuit quae pertinent ad incarnationem filii Dei; quomodo de hac locuti essent omnes prophetae multis ante annis, [eumque Christo adiungit.] et quomodo eorum dicta comprobata fuissent. Evangelium ei praelegit. Credidit ille Christo, patris huius opera, a quo et baptizatus est. Deinde a praefectura se abdicavit, et monachus factus est de grege huius patris. Qui pater per reliquam aetatem perseveravit in grege suo instituendo atque custodiendo, et tandem in pace requievit. Benedictio precationis huius patris nobiscum sit. Amen.

DE SANCTO AGRIPPINO EPISCOPO NEAPOLITANO

SAEC. III?

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Agrippinus episcopus Neapolitanus (S.)

AUCTORE H. D.

[1] [Elogium S. Agrippini] S. Agrippini elogium in notissimo illo de Gestis episcoporum Neapolitanorum libello, cuius pars antiquissima medio circiter saeculo IX concinnata est, rerum inops et verbis plane communibus expressum habemus: VI. Agrippinus episcopus. Amator patrie, defensor civitatis, qui cotidie pro nobis suis famulis exorare non cesset, hic signis multis et miraculis coruscat. Plurima auxit Domino turba credentium et gremio sancte matris ecclesie collocavit, unde merito audire meruit: “Euge, serve bone, quia in modico fidelis fuisti, supra multa te constituam, intra in gaudium domini tui. [Matth. 25, 21.]” Denique in ecclesia Stephania translatus merito cum honore quiescit [B. Capasso, Monumenta ad Neapolitani ducatus historiam pertinentia, t. I (Neapoli, 1881), p. 158 – 59, cf. p. 148; G. Waitz, in M. G., Scr. rer. langob., p. 398.] .

[2] [in Gestis] Quod signis et miraculis coruscare dicitur, id ad libellum Miraculorum BHL. 174 – 77 referri minime constat; quod autem translatus in basilicam illam, a Stephano pontifice eiusdem conditore Stephaniam nuncupatam, cum iis cohaerere videtur quae Iohannes diaconus de Iohanne IV episcopo refert: Corpora quoque suorum praedecessorum de sepulchris, in quibus iacuerunt, levavit, et in ecclesia Stephania singillatim collocans, aptavit unicuique arenatum tumulum, ac desuper eorum effigies depinxit [Capasso, t. c., p. 211. Cf. p. 148.] .

[3] [et in catalogo episcoporum.] In catalogo episcoporum Neapolitanorum quem Blanchinius edidit, hunc Agrippinus laterculum habet: VI. Agrippinus episcopus sedit annis XII. Fuit temporibus Urbani, Pontiani pape et Aurelii et Alexandri imperatorum [Capasso, t. c., p. 223.] . Blanchinianum catalogum ex libello Gestorum fluxisse inter doctos nunc convenit, notas autem temporis aliunde haustas, fortassis e scriptoris ingenio [Capasso, t. c., p. 222; Waitz, t. c., p. 401.] . Aurelium intellege Elagabalum; unde sedisse dicendus esset Agrippinus annis circiter 218 – 235. His multum immorari res minime postulat. Indiculi Blanchiniani duplex cum Mazochio periodus statuatur oportet, prior episcoporum duodecim ad Severum usque, altera quae incipit ab Urso, saeculo V ineunte. Porro, si in priore successione Asprenis episcopi exordium sub Traiani principatu constituis (Traiani et Adriani imperatorum temporibus), duodecim tantum pontifices, quorum unus est Zosimus Arianus, Neapolitanae sedis invasor, per trecentos annos in cathedra sedisse consequitur. Accedit annorum summam, quae ex additis singulorum episcopatibus conficitur, 265 vix attingere [Mazochius, De sanctorum Neapolitanae ecclesiae episcoporum cultu (Neapoli, 1753), t. I, p. 38 – 40.] . Nulla ergo in annorum computo laterculorum fides, temporis autem indicia — quod in antiquis catalogis sollemne est — temere adiecta fuisse videntur. Primis Neapolitanae ecclesiae episcopis Agrippinum annumerare nemo dubitabit, ita tamen ut annos eius incertos relinquat.

[4] [Libellus Miraculorum] Praecipuum de S. Agrippino quod aetatem tulerit monumentum libellus est Miraculorum, quem typis iterum edemus, hisce adiuti subsidiis:

N = Codex bibliothecae Nationalis Neapolitanae signatus VIII. B. 1, saec. XII/XIII littera beneventana exaratus [Anal. Boll., t. XXX, p. 148.] . Fol. 28 – 43: in S. Agrippini. Tametsi mendis non caret, optimas tamen lectiones praebet, et ordinem rerum diversum ab eo qui est in editis. Ex undecim enim miraculis quibus ille liber constat, decimum nono antecedit. Codicem, quo nemo ex recentioribus usus est, nos plerumque sequemur.

C = Codex bibliothecae Corsinianae 777, littera beneventana saec. XIII scriptus. Fuit olim “Monasterii Sancti Severini de Neapoli”, deinde Cardinalis Sanctae Severinae, eoque mortuo ad Iosephum a Costa iure propinquitatis delatus. Eo usi sunt Ughellus et decessores nostri [Mazochius, t. c., p. 329.] . Fol. 122 – 130: Natale S. Agrippini Neapolitani episcopi [Catal. Lat. Roman., p. 280.] . In edendo libello, codicis Corsiniani lectionem expresserunt Mazochius, Parascandolo, Waitz, Capasso [BHL. 174 – 77.] . Postquam emendatricem manum passus est, magis recessit a codice N. Omnes eiusdem varietates annotavimus.

O = Officium S. Ianuarii episcopi una cum officio sancti Athanasii, Anelli, Aspreni, Agrippini… Neapoli, 1525. Duplex complectitur S. Agrippini officium, alterum die 9 novembris, alterum per octavam legendum. In utroque ex libello Miraculorum lectiones novem singulis diebus assignatae sunt, ita tamen ut sola capita 1 – 10 nostrae editionis adhibita sint. Quonam ex codice excerpta, non liquet; certe ad N proxime accedebat. Huius enim ordinem sequitur, lectiones, spretis Corsinianis, plerumque exhibet, et si quas habeat proprias, ab editore inductas existimaverim. Paucas easque selectas libelli O varietates adduxisse satis erat.

V = Codex bibliothecae Vallicellanae H. 9, quod est apographorum Antonii Gallonii volumen L. Fol. 140 – 147: Vita S. Agrippini episcopi et confessoris, excerpta dicitur ex Neapolitanae civitatis ecclesiasticis monumentis [Catal. Lat. Roman., p. 425.] , id est ex praedicto Officio O.

B = Codex bibliothecae Regiae Bruxellensis 8936 – 38, qui est ex Collectaneis bollandianis mensis decembris, haec continet de S. Agrippino: 1° Fol. 165 – 169v: Vita S. Agrippini episcopi et confessoris ex Neapolitanae civitatis ecclesiasticis tabulis. Descripta est ex codice V, collata cum codice Longobardico S. Severini apud D. A Costa, seu N. — 2° Fol. 170 – 177v: De S. Agrippino. Quae descripta sunt ex collect. P. Ant. Caraccioli tom. Vitae SS. Neapol., collata cum praedicto codice N.

S = Codex bibliothecae Nationalis Neapolitanae signatus VIII. AA. 7, saec. XVI exaratus, qui fuit olim ad usum refectorii SS. Severini et Sossii de Neapoli [Anal. Boll., t. XXX, p. 145.] . Officia continet sanctorum, et fol. 42 – 44v: Vita S. Agrippini episcopi et confessoris, nostro e libello excerpta.

[5] [a variis concinnatus scriptoribus.] Homiliam vocant nonnulli libellum Miraculorum S. Agrippini, nec absonum est, si tum exordium (c. 1) attendas tum clausulam oratoriam qua primum absolvebatur. Certe ita scripta est oratio ut in die festivitatis dicenda vel legenda sit. Variis ex partibus, qualis nunc est, decursu temporis coaluisse videtur. Libello auctoris incerti (c. 1 – 8) agglutinatum est Miraculum (c. 9) quod extravagans appellavit Mazochius ob stili dissimilitudinem [Op. c., p. 341.] ; huic insuper accesserunt Miracula tria (c. 10 – 12). Ultimam partem a Petro subdiacono illo, qui S. Agnelli Miracula [BHL. 150.] conscripsit et Chronicon Iohannis diaconi continuavit, additam esse laudatus Mazochius apte comprobavit ex orationis nitore, e locutionibus utrique libello communibus, e versiculis et hexametrorum hemistichiis solutae orationi ubertim inspersis, e sententiis totoque scribendi tenore [Op. c., p. 330 – 35.] . Huius autem Petri aetatem aliquatenus definiri censent [Ibid., p. 333 – 34.] eo quod anno circiter 910 interfuerit translationi S. Sosii martyris ex Misenate castello Neapolim [BHL. 4135, c. 16.] , et c. 12 enarrat, velut quae nostris temporibus gesta sunt, civitatem ab Agarenis impugnatam esse regnante Romano et Constantino imperatoribus et residente in sede beati Petri duodecimo Iohanne papa et in hac civitate Parthenopense tertio praesule Athanasio et Iohanne consule. Hasce notas in annum circiter 961 concurrere opinatus est Chioccarellus [Cf. Act. SS., Sept. t. VI, p. 791, num. 141.] , in annum potius 960 Caracciolus [De sacris ecclesiae Neapolitanae monumentis (Neapoli, 1645), p. 137.] , cui consentiunt Mazochius [Op. c., p. 334.] et Waitz [M. G., t. c., p. 464.] ; in annum vero 958 B. Capasso [Op. c., p. 112.] et F. Savio [Atti della R. Accademia di Torino, t. XXXVI, p. 305.] . Re quidem vera Romanus II imperator, [Notae temporis.] qui iam anno 945 coronatus fuerat, in instrumentis ad annum usque 959 patri consociatur, sedente interim Iohanne XII pontifice maximo (955 – 964), Athanasio episcopatum Neapolitanum (907 – c. 962) et Iohanne ducatum (928 – 968/69) regente [Capasso, t. c., p. 111 – 14.] ; neque amplectenda est Mazochii coniectura [Op. c., p. 335, n. 3.] quam timide suggerit: Romano et Basilio imperatoribus. Difficultas tamen est, maxime si cum eodem Mazochio censeas Miraculum S. Agrippini diu post rem gestam scripto traditum esse, in Petri subdiaconi, qui iam anno 910 clarus habebatur, decrepita aetate. Profecto vel binos fuisse cognomines diaconos, vel Romanum illum qui Constantini imperatoris consors fuit seniorem esse (920 – 944) dicemus. Obstat utique numerus annorum Iohannis papae. At errare potuit amanuensis qui XII pro XI scripserit, vel duodecimo pro decimo. Uterque enim Iohannes X (911 – 928) et XI (931 – 936) ambobus viventibus principibus in cathedra Petri sedit.

[6] Si haec vera sunt, Agarenorum expeditio tricesimi circiter saeculi X anni putanda est, nec multo post miraculum (c. 12) de S. Agrippini praesidio litteris consignatum fuit. Utrumvis eligitur, Miracula tria quibus libellus absolvitur, non uno tempore addita fuisse patet. Horum enim primum (c. 10), nihil additurus solita doxologia scriptor concluserat; reliqua, quorum unum priscis diebus alterum “nostris temporibus” patrata erant, postmodum accesserunt. Singulas autem libelli particulas, sive ab anonymo sive a Petro digestas, non eiusdem esse auctoritatis vix est quod moneamus. Etenim praeter illa quae ipsis cernentibus vel saltem viventibus accidisse perhibent, et multa indubia quae obiter tanguntur, nonnulla ex vulgari et laxiore fama accepta sunt, puta quae de origine Agrippini e regione Herculensi et miracula quae vivus patravit, narrantur. De his distinctius referre non vacat nec necessarium est, quia libellorum huiusmodi pretium in simplici pietatis affectu paene totum consistit.

[7] [S. Agrippini apparitio.] S. Agrippinum et simul S. Ianuarium S. Severo, episcopo Neapolitano, morienti astitisse his verbis in eius Vita narratur [BHL. 7676.] : Tunc unus ex circumstantibus, Ursus diaconus nepos eius, qui post eius transitum ipse episcopus ordinatus est, cum haec audisset, cogitans quod fratres suos, id est diaconos, quaereret, ait illi: “Ecce hic sunt fratres tui.” Cui ille respondit dicens: “Scio, fili, scio quia hic fratres mei; sed ego nunc fratres meos Ianuarium atque Agrippinum dico, qui mecum sunt (inquit) loquuti, et continuo ad me venturos se esse dixerunt [Act. SS., April. t. III, p. 769.] .” Nullam haec fidem mereri non est cur multis demonstremus, cum ex epistula Uranii de obitu S. Paulini [P. L., t. LIII, p. 861.] , ipsa phrasi servata et solis fere mutatis nominibus — Agrippinus pro Martino inducitur — excripta sint, quod Stiltingum nostrum non fugerat [Act. SS., Sept. t. VI, p. 786.] .

[8] [In coemeterio extramurano] Dimidio fere miliario ab antiquis civitatis moeniis ad occidentem, collis est in quo a priscis fidelibus coemeteria excavata sunt, quibus catacumbarum nomen recentiores indiderunt [Cf. B. Capasso, Napoli Greco-Romana (Napoli, 1895), p. 118 – 22.] .Amplis insignia sunt ambulacris, quae in sacella et basilicas, inscriptionibus olim picturisque ornatas, hinc inde dilatantur. Hisce in locis Sancti Ianuarii ecclesiae proximum fuit Sancti Agrippini oratorium, in quo sacrum eius corpus multis annis iacuisse certis testimoniis constat. Magni momenti illud est quod ex ipso Miraculorum libello (c. 10) accipimus. Dum quadam die Paulus I episcopus in ecclesia Sancti Ianuarii sacra peragit mysteria, subito a parte oratorii beati Agrippini magna cum stridoribus vox resonuit. Fit statim populi concursus; descendentes vero ad eius tumulum reperiunt hominem qui S. Agrippino ob recuperatam valetudinem, strepentes, more regionis, gratias referebat. Alio loco (c. 5) velut beatissimi Agrippini confessoris cubiculum eadem ecclesiola designatur. [ecclesia S. Agrippini;] Ad hanc igitur ex Sancti Ianuarii ecclesia aditus seu descensus patebat. Primam coemeterii ecclesiam quae ceteris angustior est, eam esse in qua S. Ianuarii corpus iacuerit, Neapolitani minime dubium putant [G. A. Galante, I nuovi scavi nelle catacombe di S. Gennaro in Napoli (Napoli, 1908), p. 9 – 19.] . Quanam vero ex parte ad cubiculum S. Agrippini accedendum esset inter eos non convenit, aliis cum Pellicia [De christianae ecclesiae politia (Bassano, 1732), t. III, 2, p. 129.] ad laevam, aliis cum Scherillo ad dextram gradus requirentibus per quos ad inferiorem cryptarum ordinem descenderetur [Le catacombe Napolitane, in Archaelogia sacra, t. I (Napoli, 1875), p. 108.] ; sunt et qui cum Parascandolo in superiore coemeterii regione oratorium collocent [Memorie storicocritiche … della chiesa di Napoli, t. I (Napoli, 1847), p. 23.] . Antiqua quae superest S. Agrippini pictura locum sacelli certo designare visa non est [Galante, I frammenti del catalogo figurato dei primi vescovi di Napoli (Napoli, 1888), p. 18 – 19.] , nec etiam verba quae leguntur in Gestis episcoporum de Victore, qui extremo saeculo V basilicam Sancti Stephani longius ab urbe ad miliarium unum ante ecclesias beati Ianuarii martyris et S. Agrippini confessoris [Chronicon episcoporum, Capasso, Monumenta, t. I, p. 174.] exstruxisse perhibetur. Saeculo currente IX, Athanasius episcopus (850 – 872) in ecclesia S. Ianuarii, foris sita, monachorum collegium sub abbatis regimine ordinavit [Ibid., p. 217.] . Ita in iisdem Gestis. Porro, in eius Vita haec ita enuntiantur: In ecclesia namque sanctissimi ac beatissimi martyris Ianuarii, que iuxta memorate urbis moenia condita, que Magna a civibus nuncupatur, ubi antea unus tantummodo sacerdos excubabat obsequio, ipse monasterium instituit sub abbatis dumtaxat tuicione illicque religiose vite virum singularem patrem ordinavit [Ibid., p. 217, in infima pagina.] . Hoc autem coenobium in instrumento anni 942 dicitur monasterium beatissimi Ianuarii sacerdotis Christi et martyris seu Agrippini confessoris Christi situm foris ad corpus [Capasso, op. c., t. II, p. 47, reg. 48.] . [monasterium SS. Ianuarii et Agrippini.] Quod saec. XVI ineunte temporum iniuria dirutum et solo aequatum, ecclesia tantum superstite, omnino cessavit [Capasso, t. II, p. 16, n. 39.] . In basilica ad corpus ad saeculum usque IX S. Agrippini reliquiae quieverunt. A Iohanne IV episcopo in Stephaniam illatae sunt una cum aliis sanctorum episcoporum corporibus [Mazochi, t. c., p. 347, n. 49.] . Postea in ecclesia cathedrali, una cum corporibus SS. Eutychetis et Acutii sub altare maiore reconditae fuisse dicuntur [D'Engenio, Napoli sacra (Napoli, 1623), p. 11.] . Anno 1744 a cardinale Iosepho Spinelli sanctarum reliquiarum recognitio facta est. Inventa autem fuerunt corpora SS. Eutychetis et Acutii, et vas marmoreum cum hac nota: Reliquiae incertae, quae putantur esse corpus divi Agrippini [L. Sabbadini d'Anfora, Il vetusto calendario Napoletano, t. XI, p. 16 – 17.] .

[9] [S. Agrippini ecclesia in civitate;] Petri subdiaconi aetate (n. 11), iam exstabat in regione Herculensi, platea Furcillensi (nunc via di Forcella), ecclesia S. Agrippino sacra, quae etiamnum superest [In instrumento anni 1132: terra sancti Agrippini de regione Furcillense, Capasso, t. II, p. 409, reg. 656. De hac ecclesia haec notat D'Engenio, Napoli Sacra, p. 376: “Ad honor di questo santo vescovo fu da nobili del Seggio di Forcella (dopo incorporato et unito con quel di Montagna) edificata e dotata come si legge nel protocollo e registro fatto ad istanza del magnifico Lomancello Carnegrassa del Seggio di Porta Nova. Le famiglie che edificarono questa chiesa furono Marogana, Tora, Carmignana, Orimina, Paizara, Hercules, Quaranta, Rossa, Bonifacia, Chiaccola, Cotogna, Musca, Falla e Muscetta, e tiensi per fermo che nel luogo ove fu fabricata questa chiesa, sia stata la propria casa del medemo santo, la qual dopo sua morte fù ridotta in chiesa e quivi fù poscia sepolto che dopo fu trasferito sotto l'altar maggiore dell' arcivescovado.”] . “Fuit olim estaurita [Estaurita dicebatur ecclesia collegialis. Cf. Capasso in Archivio storico per le Provincie Napoletane, t. XVII, p. 680.] tum nobilium tum popularium de platea Furcillae; postea fratribus ordinis S. Basilii an. 1615 concessa; nunc vero parochiae S. Mariae ad plateam sedes [Ita Capasso, t. I, p. 159, n. 2, qui affert Relatione dell' edificatione e dotatione della chiesa di S. Agrippino dal dottor Gregorio Motillo, ap. Secco, Vita di S. Agrippino, de qua inferius. Motilli (p. 387) coniectura est ecclesiam S. Agrippini anno 1015 aedificari coeptam esse. Restauratam et ornatam fuisse annis 1470, 1485, 1559 certo constat (p. 392 – 94). D'Engenio, Napoli sacra, p. 377: “Nell' anno 1615, con breve di papa Paolo quinto spedito a 20 di gennaro e con licenza di Detio Carrafa cardinal et arcivescovo di Napoli è stata conceduta alli padri dell' Ordine di S. Basilio e ne presero il possesso a 23 di febraro del medesimo anno.” Nondum recesserant an. 1753 quando scribebat Mazochius, t. c., p. 346, n. 49.] .” In Actis Visitationis archiepiscopi Caraffae anni 1557 recensetur capella S. Arpinelli posita intus fundacum de le colonne, quae diruta est. Anno 1583 profanata fuit, ut ex Actis Visitationis huius anni elicitur, titulo in ecclesiam Sancti Sebastiani monialium translato [Capasso, t. c., p. 159, n. 3.] . Fuit etiam S. Agrippini oratorium, cui monasterium adhaesit, Surrenti, de quo in Vita S. Antonii abbatis Surrentini [BHL. 582.] , [oratorium Surrenti.], qui floruit saec. IX: At ille susceptae professioni, in saeculari licet turbine, inhaerens, beatae memoriae viro abbati Bonifacio apud oratorium S. Agrippini titulo ascriptum se associavit [Act. SS., Febr. t. II, p. 789, num. 8.] . Vicus est in hodierna provincia Neapolitana cui nomen Santarpino, quique a sancto nostro nomen trahere perhibetur, eo fere loco quo antiqua fuit Atella [C. Magliola, Continuazione della difesa della terra di S. Arpino, Napoli, 1757; J. Beloch, Campanien, 2e Aufl. (Breslau, 1890), p. 379 – 82; Amati, Dizionario corografico dell' Italia, t. VII (Milano, 1878), p. 1074.] . Ibi ad nostram usque aetatem, in pago Purgatorii ad Podium Regale, S. Agrippini festum celebrari non desiit, sicut et in proximo eiusdem provinciae vico Artiano (Arzano, prov. di Napoli).

[10] [Calendariorum laterculi.] Inscriptus est S. Agrippinus ad diem 9 novembris calendario marmoreo Neapolitano, et calendario Tutiniano quod saec. XII compositum esse videtur [Mazochi, t. c., p. 318. Cf. p. 325.] . Cetera recentiora mitto; inde enim a saec. IX a fastis Neapolitanis, nomen Agrippini, qui defensor civitatis habebatur, nunquam abest. “Observandum etiam est, ita Antonius Caracciolo, ex antiquis monumentis, divos Ianuarium et Agrippinum, uti praecipuos Neapolitanae civitatis tutelares, coniunctim olim fuisse invocatos, ut in lectionario S. Gaudiosi, episcopi Salernitani, et alibi videre est. Memini praeterea vidisse me in archivo aedis archiepiscopalis Neapolitanae missalem codicem manuscriptum valde antiquum et cariosum ac lacerum, in eoque legisse eos divos, et solos e nostratibus, invocari solitos una cum ceteris sanctis quos habet romanae missae antiquus canon [De saeris ecclesiae Neapolitanae monumentis, p. 137.] .” De coniuncto utriusque sancti patronatu passim libellus Miraculorum loquitur, et, si Vitae S. Athanasii auctori fidem habes, Agrippini patrocinium Ianuarii tutela antiquius fuit, [S. Agrippinus patronus tutelaris.] cum his verbis utatur: Nam et beati illius [Cod. illo.] Agrippini aecclesia actenus demonstratur, qui quintus a supradicto Aspren episcopus ordinatus est, quique etiam patronus et defensor est istius civitatis. Beatissimum quoque Ianuarium, Christi martyrem, postea Neapolites meruerunt habere tutorem, quibus annitentibus fabentibusque prephata urbs, Deo fabente, tuta permansit manebitque in aevum; quoniam quasi duas firmissimas bases duoque candelabra splendentia gloriatur se habere supradictos patres eadem civitas, duabus fulta alis, id est, duorum sanctorum fisa precibus [BHL. 735, Waitz, p. 440. Cf. Mazochi, t. c., pp. 337, 368.] . S. Ianuarium quasi compatronum S. Agrippino postmodum accessisse nullis comprobatur documentis. Immo antiquiora ecclesiae Neapolitanae monumenta liturgica, qualia expressa sunt in evangeliario S. Cuthberti, nunc codice Musei Britannici Cotton Nero D. IV, et alio evangeliario qui nunc est codex Regius I. B. VII [De codice Cottoniano lege E. G. Millar, The Lindisfarne Gospels, London, 1923; de codice Regio, E. M. Thompson, Catalogue of Ancient Manuscripts in the British Museum, Part. II, p. 20; G. F. Warner — J. P. Gilson, Catalogue of Western Manuscripts in the old Royal and King's Collections, t. I (London, 1921), p. 10. De codice utroque dicit G. Morin, in Revue bénédictine, t. VIII, pp. 481 – 93, 529 – 37.] , festum S. Ianuarii praevio ieiunio celebrandum praecipiunt, prorsus omissa S. Agrippini mentione.

[11] [De sancti Officio] Officio S. Agrippini, quo saec. XVI Neapolitanus clerus utebatur, saeculo sequenti suffectum est alterum, quod deinceps in variis Proprii sanctorum editionibus insertum est [Officia patronorum quae recitanda sunt in civitate et dioecesi Neapolitana (Neapoli, 1791), p. 77; Officia sanctorum pro regno Neapolitano (Mechliniae, 1852), pars autumn., p. 82; Officia civitati et dioecesi Neapolitanae propria (Tornaci, s. a.) pars autumn., p. 20 F.] . Tribus secundi nocturni lectionibus comprehenditur Vita brevis S. Agrippini ad pietatis magis quam ad artioris criticae artis leges exacta. Nullo, verbi gratia, testimonio comprobari potest, S. Agrippinum, parentibus orbatum, bona pauperibus elargitum esse, paternam domum in oratorium convertisse, eo situm in loco quo postea exstructa est basilica eius nomini dedicata, ad aetatem grandem pervenisse, et saeculo post Christum secundo mortuum esse. Eundem adversus haereticos omnes nervos intendisse, et a Sotere, pontifice maximo, epistulam accepisse, qua ipse aliique Campaniae praesules admonerentur ut pervigiles caverent ne clandestina perfidiae lues in suos greges grassaretur: haec sciolus lectionum compilator deduxit ex epistula quam Campanis episcopis a Sotere missam finxit pseudo-Isidorus [Jaffé-Loewenfeld, Reg. Pontif. Rom., n. 60.] . Addidit et visionem ex Vita Severi, tum illud, Neapolitana verborum immoderatione insigne: idcirco Neapolitani cives aliique finitimi basilicas et oppida insignita Agrippini nomine aedificarunt.

[12] [decretum S. Rituum Congregationis.] Novi huiusce Officii exemplar prae oculis habemus, cui additum est decretum diei 8 februarii 1690, quo sacra Rituum Congregatio declarat, ad preces serenissimi regis catholici Officium proprium et missam, iam alias a S. Congregatione revisa et approbata sub die 17 iunii anni 1640 et omnibus regnis et dominiis eiusdem serenissimi Regis catholici sub ritu duplici secundae classis concessa, pro universali ecclesia extendi sub ritu semiduplici. Iamvero, eodem anno 1690, hoc ipsum decretum suppositicium esse Sacra Congregatio declaravit in hunc modum:

Decretum.

Cum innotuerit Sacrorum Rituum Congregationi quod a nonnullis typographis Venetiarum, Mediolani, Laudae et forsan aliarum urbium temere impressum fuerit Officium S. Agrippini cum lectionibus propriis, recitandum de praecepto ab ecclesia universali ex concessione, ut ibi falso praesupponitur, sanctissimi D. N. Alexandri papae VIII, Sacra eadem Congregatio cum approbatione Sanctitatis Suae assertam recitationem Officii dicti sancti declaravit et declarat expresse apocripham et ubique abolendam et prohibendam (excepta tamen ecclesia Neapolitana, cui ab anno 1670 concessa fuit specialiter recitatio officii eiusdem sancti tanquam unius ex suis protectoribus) prout omnibus praesulibus in suis diaecesibus penitus prohibere iubet, ipsisque praecipit ut in impressores iuxta reatus qualitatem debitis poenis animadvertant. Et ut hoc facilius pateat cunctis Christi fidelibus, qui ad horas canonicas tenentur, praesens decretum edi ac publicari mandavit. Die 16 decembris 1690.

A. Episc. Ostien. Card. Cybo.
Loco ✠ sigilli.
Ioseph Vallemanus
Sac. Rit. Congr. Secret. [Exemplum est inter collectanea Bollandiana, Cod. Bruxell. 8936 – 38, fol. 164.] .

[13] [Varia scripta.] Inter Vitas patronorum civitatis Neapolitanae a Paulo Regio, Aequensi episcopo, anno 1573 Neapoli editas legitur quarto loco Vita S. Agrippini piis auribus huius temporis non ingrata, quae tamen ad historiam nihil confert.

Paulum Regium secutus et eruditionis peregrinae subsidio usus, Antonius Secco, anno 1682 libros quattuor de Vita S. Agrippini, inani rhetorum facundia exundantes confecit, quibus quintum addidit a Gregorio Motillo de aedificatione bonisque templi S. Agrippini, ex huius ecclesiae codicibus utcumque compilatum [Vita del glorioso S. Agrippino vescovo e protettore della fedelissima città di Napoli divisa in cinque libri del R. D. Antonio Secco, arciprete della Collegiale di Picerno. Con la descrittione e fondatione della sua chiesa con alcune cose notabili del martire S. Gennaro patrone di detta città. In Napoli, 1682, (VI) – 430 pp. Librum perhumaniter nobis commodavit v. cl. Aem. Martini, bibliothecae Nationali Neapolitanae praefectus.] . Egregius S. Agrippini cultor fuit beatus Iohannes Iuvenalis Ancina, quondam episcopus Salutiarum. Inter operum eius “Miscellanea”, in codice bibliothecae Vallicellanae O. 27, fol. 28 – 29v, breve legitur eius elogium et hymni duo quorum haec sunt initia, fol. 28v: Lux Agrippini, meritis decora, fol. 29: Lauda parens Neapolis.

MIRACULA S. AGRIPPINI

Agrippinus episcopus Neapolitanus (S.)

E codicibus bibliothecae Nationalis Neapolitanae VIII. B. 1 (= N), bibl. Corsinianae 777 (= C) et Officio S. Ianuarii an. 1525 (= O). Cf. Comm. praev. num. 3.

Miracula S. Agrippini [in sancti Agrippini N, add. al. manu episcopi Neapoli; V idus novembris nat. Sci. Agrippini Neapol. episcopi C.] .

[1] [Exordium.] Fratres dilectissimi, divinis ac sanctis ammonitionibus [commonitionibus N.] prebere debemus assensum, quibus hortamur sanctorum merita, virtutesque christianorum auribus non celare, dicente Salomone: “Sapientiam sanctorum narrent populi, et laudes eorum nunciet ecclesia.” [Eccli. 44, 15.] Nam tantum puto esse culpe, sanctorum beneficia reticere, quantum premii est eorum gloriosas narrare potentias. Unde presentis me compulit festivitatis amor beati Agrippini episcopi et confessoris, patrocinia atque sanitates, que diversis licet temporibus suis contulerit famulis ad se venientibus, ad gloriam nominis Dei et eiusdem beatissimi Agrippini laudem referre, ut et fidelium devotas mentes maior ad occurendum desiderii ardor accendat, et beati Agrippini preclara merita, seu legentibus, sive longe positis audientibus [ita codd.; seu audientibus sive longe positis legentibus exspectaveris.] innotescat. [Tob. 12, 7.] Quia scriptum est: “Opera Dei revelare et confiteri honorificum est.” En ideo, karissimi, plena nos oportet letitia gratulari, et in eius triumphis ac sollemnitate gaudere; deprecantes, ut nobis Dominus, per eius venerandam intercessionem ac festivitatem, et salutem concedere dignetur et pacem. Quis enim ignorat per hunc beatissimum Agrippinum et beatum ac sanctum martyrem Ianuarium Neapolitanam urbem ab insidiis inimicorum sepissime liberatam? Que ita esse per revelationem diversorum ac relationem cognovimus, quod unus ex his sanctis ad custodiam civitatis, alius ad disperdenda [disperdendam N.] consilia hostium fraudesque vigilare, manifestissime comprobantur [De coniuncta SS. Agrippini et Ianuari tutela, supra, Comm. praev. n. 10; cf. Act. SS., Sept. t. VI, p. 831.] . Ut actenus memorata [memorat N.] civitas eorum sit munita patrociniis ac defensione protecta, recteque cognoscamus adque [aut C.] intelligamus quod scriptum est: “Nisi Dominus custodierit civitatem, in vanum vigilant qui custodiunt eam. [Psalm. 126, 1.]” Unde oportet sine intermissione eorum sancta limina frequentibus occursionibus exorare, quatenus mereamur eorum [sicut add. C.] semper protectione vallari atque custodiri. Et ut hec que dixi ita esse credatis, evidentissimis documentis vobis satisfacere non morabor.

[2] [Proditur castigatus.] Albinus [Alvinus C.] quidam in eadem civitate Neapolitana commanens, diabolico incitatus spiritu, dum pro traditione predicte civitatis ad nefandissimam Longobardorum gentem pergeret [pergere N.] , ut eisdem tempus memorati sceleris constitueret, in itinere positus, vidit beatissimum martyrem Ianuarium terribiliter comminantem sibi atque interdicentem ut ab incepto opere revocare mentem gressumque debuisset; qui statim amens effectus perdensque virtutem [virtute N.] , nec ultra progrediens, tentus a militibus ad [et N.] Neapolim perductus est [om. N.] . Hec ipsa, que retuli, ore proprio [bis scribit N.] cunctis audientibus enarravit sicut et publica monumenta [monimenta N.] testantur. Ex hoc [et ita N.] factum est, ut sepedicta civitas sanctorum Ianuarii atque Agrippini gratia divina [om. C.] operante ab imminente [iminenti C.] excidio sit erepta. De sanitatibus autem ab eis mirifica virtute factis, nulla ad referendum poterit esse lingua sufficiens; pauca [ita O, paucis N, C.] tamen ex pluribus propter festivitatis diem fastidiumque legentium [legentibus C.] , utile iudicavimus narrare, que intentis auribus et sincero corde vos audire necesse est et fidem dictis adhibere; neque me nisi experta arbitremini posuisse.

[3] [Gaudiosus paraliticus,] Gaudiosus enim quidam de partibus Abellinate [Avellin /////e C.] civitatis, dum nimiis esset oppressus egritudinibus atque miseriis ad ultimum [ut vulgo dicitur add. alia manus supra lin. C.] sideratus [Sideratus, paralysi percussus, Ducange, i. v.] factus, nusquam valebat progredi. Qui audita fama de mirabilibus beati Agrippini, eius liminibus ab aliis deportatus per quinque continuos menses adherens et orans, sanissimus redditus pedibus suis ad memorata unde venerat loca regressus est et [om. N, corr. supra lin. C.] incolumis usque ad extremum vite sue tempus permansit.

[4] [Lucius caecus,] Alius etiam [enimvero (vero corr. supra lin.) C.] , Lucius nomine, nimia vi infirmitatis cecus effectus, beati Agrippini confessionibus [Intellege, ut n. 5, confessionis cubiculum.] perseverans ibique diutius excubans, visum eius intercessione recepit, apertisque oculis, quod nox [quos nos N.] ceca clauserat, pietatis intuitu per merita beati Agrippini, Dominus perduxit ad lucem.

[5] [miles membris captus,] Nam et aliquis miles de Misenate castello adductus seminecis ac sine gressu, cui ambulandi facultas ablata fuerat, ad eiusdem beatissimi Agrippini confessionis cubiculum iactatus ilico, virtutem auctore Deo ei concedente, pristine redditus sospitati, alacer ad sua rediens, in Dei laudibus exultavit.

[6] [claudus quidam,] Nec non et claudus quidam hec audiens nimio desiderio ad eius festinabat limina sancta perduci. Qui etiam [ecclesiam edd., C.] ab aliis advectus occurrit, nam ita membrorum fragilitate torpebat et [N; ut corr. C, prius et.] nullatenus poterat [N; posset corr. C, prius poterat.] vel sursum erigi atque respicere. Hic ergo fiducialiter cepit cum lacrimis ad sepulchrum beatissimi Agrippini deflere; postulans [quod add. C.] sibi speciali medicamine subveniri. Quod et factum est. Qui [et C.] mox [mox enim corr. C.] summe sanitati eodem beato Agrippino operante redditus, pedibus suis ambulans et gaudens ac Deum benedicens, mirabatur se ab aliis adductum, propriis viribus reversum, regi celorum gratias referens, qui eum ideo pribaverat bonis, ut ostenderet servis suis quantam [quanta C.] sint sancti gloriam [gloria C.] adepti: ut neminem a se tristem, si tamen [(s. t.) om. C.] fideliter speraverit, patiantur abire, ut impleatur scriptura que dicit: “Quis speravit in Domino et confusus est, permansit in mandatis eius et derelictus est? [Eccli. 2, 11, 12.]

[7] [mulier semimortua,] His ita [ergo C.] gestis, mulier aliqua nomine Passara in supradicta civitate Neapolitana habitans regione Erculense [Regio Herculanensis (C. I. L., X, 1492), dein Herculensis dicta (ut apud S. Gregorium, Registr. III, 58, Ewald-Hartmann, t. I, p. 217), postea Furcillensis (infra, n. 11), nunc Forcella. B. Capasso, Napoli Greco-Romana (Napoli, 1905), p. 44.] , peccatis facientibus [faventibus C.] , auditum gressumque perdiderat, sed nec loqui poterat, neque cibum omnino capere. Hec namque [He //////// C.] semimortua dum a fidelibus parentibus ad beati fuisset Agrippini tumulum perducta, ibique diebus octo hebdomade [ebdomate N.] maioris sancte festivitatis Paschalis indubitanter permanens, die sancto sabbati ita est beato Agrippino miserante salvata, ut intellegamus atque credamus eam ab inferni porta in die resurrectionis domini nostri Iesu Christi revocatam. Huic vitam [vita C post corr.] de mortis confinio restitutam [restitutamque N; restituta (prius restitutam) /////// C.] mox ad civitatem sana remeans, omnibus suis affinibus atque vicinis, paschalia gaudia duplicavit.

[8] [puer infirmus,] Sed et [(sed et) cadet N.] puerulus quidam dum in memorata civitate cum parentibus suis esset, sic letalibus est oppressus infirmitatibus atque molestiis, ut nulla in eo pars membrorum sana remansisset, neque vite in eo signa aliqua viderentur. Is [his N.] ergo dum a parentibus suis ad beati Agrippini honorabilem [honorabile N.] memoriam fuisset perductus atque iactatus, ita est beati Agrippini [N et prius C qui corr. eius.] meritis sublevatus atque sanitati redditus, tamquam si nihil mali umquam habuisset, 〈ut [om. N, C.] 〉 incolumis [autem add. corr. C.] factus plures postea viveret [viveret corr. vixit C.] annos. De necibus autem passionum quos [(de — quos) quantis itaque solatio fuerit in marg. C.] quantosque curaverit [curaverit corr. curaret C.] , dinumerare quis poterit? sufficere autem credidi ista [ita C.] dixisse de multis. Ab ipsis namque [ipsis /////// C.] temporibus atque diebus [(atque diebus) del. in C.] quibus hec mirabilia acta gestave fuerunt [sunt C.] locus ipse per industriam cuiusdam servi Dei, cuius nomen Deus scit [(cuius — scit) N et prius etiam C.] , in notitiam perductus est [om. N; C supra lin.] , atque ut fuit in melius exornatus; et [om. N; C. corr.] , licet semper eius beatissimi Agrippini gloriosissima fama nota esset, tamen ex hoc populi devotio ampliata, magnum sibi conventum hominum auxit, duplicavitque devotionis fidem, atque occursionem. [Psalm. 67, 36.] Gloriosus ergo Deus in sanctis suis, mirabilis in maiestatibus, faciens prodigia, excitans perditos ad salutem et infirmos ac desperatos vite restituens; qui etiam sancti, concedente eis Domino, omnibus ad se festinantibus celesti medicina subveniunt, ut iuste illis ab universis in Dei laudibus gratiarum preconia referantur, optantes [optantibus C.] omnes [N, et ante corr. C.] maiora sibi ab eis ac pretiosa [pretiosiora corr. C.] tribui beneficia, quod et [quod et N; et prius C, que post corr.] supplicantibus sibi prestare non cessant usque in presentem diem.

[9] [Paulus coxae dolore laborans] Neque [totum c. 9 linea obducta del. C.] enim [del. C.] hoc silendum est [Miraculum illud est quod extravagans vocat Mazochius, De sanctorum Neapolitanae ecclesiae episcoporum cultu, t. I, p. 341. Comm. praev. n. 5.] , quod quidam nomine Paulus habitator civitatis Neapolitane dum fecisset muri cercitam [Τεχνικὸν est vocabulum, quod ad eos pertinet, qui circumeundo muros excubias sive vigilias agebant, qui circatores aut circitores … vocabantur. Mazochius, t. c., p. 341.] per gradus ut ad propria remearet [remeare N.] descendens, labente pede [corr. C, prius pes.] eius in torturam in nerbis [eius distortis nervis C.] cum magno tumore secessit, qui [C; et N.] in eius coxa defluxerat et dum [N, et prius C dumque corr.] seminecis in suo ospitio tolleretur, ibi etenim [ibi etenim N, del. C.] per multa spacia temporis lectulo miser reparabatur [decumbens agebatur corr. C.] doloribus, et pene iam suam † paupertulam [paupertatem O; paupertulam N; pauperculam corr. C.] spe subventionis sibi medicis prerogaverat [prerogaverat O; prorogasset N, C.] et [om. C.] quantum fuerat pauper effectus tantum eius infirmitatis flammarum nutrimenta dolorum stridita [Seu stridores, ut habetur in Officio anni 1525.] grassabantur [stridita crassabantur N; (tantum - stridita) /////// C.] † . Et dum nulla fuisset concurrendi fiducia, spes unica tandem ad venerabile [venerabilem C.] corpus beati Agrippini confessoris domini nostri Iesu Christi pene iam mortua membra a suis parentibus est perductus [deductus C.] , ibique in lacrimis et ieiuniis per multum tempus orabat. Affuit solita Dei concursio nocte [noctis C.] intempesta quadam, [opitulante S. Agripino sanantur.] dum ipse Paulus iam palpitantia membra, spiritus parvus in ipso remanserat, vocis sonitum audit: ilico prospiciens, vidit quendam iuvenem stola candida [stolam candidam C.] profulgentem in ipso introitu regie dicentem beato Agrippino: “Ecce venit frater tuus, venit frater tuus.” Et post pusillum facto silentio, denuo vox emissa est: “Ecce venit frater tuus Acutius [Acutius, socius S. Ianuarii, BHL. 4115 – 4137.] , cui beatus Agrippinus venire professus est, ecce venio.” Hoc peracto [peractum C.] sancti Dei invicem sibi occurrere conspexit, honorantes [et honorantes C; onorantes N.] se. Mox enim clamans Paulus cum lacrimis, extendens manus suas [et add. N, C.] , dixit: “Sancte Dei martyr Acuti, salvum me fac.” Cuius sanctus martyr [sanctus martyr O; sancti martir(is) N, C.] non dedignatus est [dedignavit C.] iam [in Pauli C.] cinolenta [Seu caenulenta, id est lutulenta.] membra manu sua [manu sua N; manum sanctam C.] palpare [palpasse C.] , statimque morbus qui in ipso inruerat in coxa diruptus est, et pristine salutis formam recepit. Collaudans enim et glorificans incessabiliter Deum, qui ammirabilis est in sanctis suis.

[10] [Maurus debilis] Inter [in cod. C ordo capitum 10, 11 inversus est.] cetera namque [N; et prius C, autem corr.] miraculorum magnalia que dominus noster Iesus Christus per beatum et gloriosum confessorem suum Agrippinum huius nostre civitatis Parthenopensis [Parttenopensis N.] patronum et antistitem patrare dignatus est, que vestra iam precordia spirituali iocunditate letificaverunt, et hoc ad honorem et gloriam nominis sui eiusdemque pontificis reverentiam et vestre fraternitatis gaudium, qui devote ad eius sollemnia pervenistis [sollemnitatem convenistis C.] , pandere et clarificare congruum duximus, quod suis sanctis [om. C.] meritis in quodam viro, nomine Mauro, mirabiliter operatus est. Hic namque vir temporibus beate recordationis domini Pauli primi sanctissimi et senioris nostri [huius sedis C.] episcopi [Est ille S. Paulus maior aut senior, qui statim post medium VIII saeculi sedit. Mazochius, t. c., pp. 344, 172, 273.] , sive summi pontificis protectione, ne [in add. C.] anime periculum incurreret, sicut ipse Dominus per prophetam asserit: “Ecce ego sepiam tuam viam [viam tuam C.] spinis, et sepiam eam maceria. [Ose. 2, 6.]” Et per beatum Iohannem in Apocalipsi: “Ego, quos amo, arguo et castigo. [Apoc. 3, 19.]” Seu quod amplius manifestum est, ut virtus sancti [curationis beati C.] Agrippini cura [om. C.] ostenderetur in illo, paterna illum Dominus visitatione corrigens, decidit invalitudine [in valetudinem C.] corporis, que greco [grego N.] vocabulo paralisis nominatur, adeo pregravatus [pregrabatus C.] , ut gressibus propriis moveri nullatenus posset. Nam necessitate aliqua cogente, dum pergere urgeretur, pessulos [pessulis C.] [Non est pessulus qui foribus obditur; sed est diminutivum a πεσσός (quo et latini utuntur), notione medica, quo lanam concerptam aut quid simile notat; quod qui reptabant manibus subiciebant. Mazochius, t. c., p. 345.] in manibus per terram se veluti reptile pertrahebat: erat enim visu deformis, morienti [morti C.] simillimus ac toto corpore dissipatus. Hic nimirum [corr., prius mirum C.] multis fomentis multisque [(fomentis multisque) om. C.] curatus [curatis C, prius multisque curatus.] medicaminibus deterior fiebat. Sola domini Iesu Christi spes firma remanserat. Interea dum talibus periculis ureretur et sedule Dominum exinde flagitaret, quia ut scriptum est: “Quis speravit in Domino, et confusus est, permansit in mandatis eius, et derelictus est?” accidit ut beati Ianuarii preclara solemnitas adveniret, ad cuius venerabile corpus, dum multos occurrere cerneret, illius fretus auxilio aliorum vectus manibus, illuc deportatus est. [Eccli 2, 11, 12.] Cumque ad illius sacratissimum tumulum pervenisset, cepit cum lacrimis eius exorare suffragium dicens: “Non ignoro, beate martir, quantum valeant apud Dominum [Deum C.] tua merita gloriosa. Non dubito, immo fiducialiter credo quoniam quidem tu es ille qui pro [C, om. N.] Christi amore fudisti sanguinem tuum.

Ergo beate nimis deposcens obsecro Christum
Quo mihi succurrens dissolvat [succurras dissolvas N.] vincula seva
Que me conquassant, nocteque dieque [nocte dieque N.] fatigant;
Non me diutius permittas talia ferre,
O alme Pater patrie, qui cunctis commoda prestas [prestans N.] ,
Per Dominum exoro, per celi gaudia dantem
Qui tibi concessit celorum gaudia sancta.”

[a S. Ianuario] Hec ubi dicta dedit, ante sacrum tumulum recubans [recumbans N.] sopore depressus, vidit beatissimum martirem Ianuarium clara voce se vocitantem [vociferantem C.] sibique talia proferentem:

“Cur me sic pulsas lacrimis hic nocte dieque?
Cur non ad modicum requiescis, fracte periclis?
Nescis quod dubiis non dantur [dentur N.] clara quietis?
Ne sis infidus; quod suggero, perfice constans;
Accipe consilium, si queris pergere sanus
Pone diu flere, et sume [sumens N.] solamina mentis.”

Cumque inquireret quis esset et quid ageret, ut salvus existere posset; talia illi placide prestitit [praestavit C.] monita sanctus: “Ego sum, inquit, Ianuarius; sed scito prenoscens, quod non sanaberis [sanaveris C.] istic, nec meis meritis capies hic clara quietis.

[ad tumulum S. Agrippini amandatur,] Ad tumulum pergens Agripini fratris amandi
Illic [illuc C.] percipies, quod quaeris; crede fidelis
Ille salutis opem prebebit, dante Tonante
Cui est [est cui N.] donatum a Christo tibi ferre vigorem.”

Expergefactus a somno homo ille miserrimus, martiris consilio animatus et spe fidei roboratus, sancti ac [ac sancti N.] beatissimi Agrippini [Cyrippini N.] tumulum adiit, et his cepit eum [om. C.] vocibus compellare: “O magne meritis Agrippine, o sancte sacerdos, magnus amice Dei, te queso, te postulo, tu michi per Christum sanitatis commoda prebe, qui te sacris meritis ad tantum provexit honorem. Non sum iam dubius, fidenter ista expecto, sancte. Martir enim magnus Ianuarius hec mihi leta promisit. Exurge ergo in auxilium mihi, quoniam quidem non [(quidem non) om. edd.] hinc nisi sanus exeo, donante gratia Christi per vestri meriti [meritis N.] donum.” Hec interim agebantur, cum beati Ianuarii, ut prediximus, gloriosa celebraretur sollemnitas. Tunc prefatus pontifex domnus Paulus cum omni clero atque magnatibus, cum ymnis et laudibus ad ecclesiam processit [Ecclesia extramurana in qua S. Ianuarii corpus quiescebat. Comm. praev. n. 8.] ex more sacraque misteria exultantes agere ceperunt. Dum hec agerentur, subito a parte oratorii beati Agrippini magna cum stridoribus vox resonuit, cuius [e cuius C.] vocis inopinate ammiratione magna ex parte plebis factus est concursus atque occursus. Descendentes vero ad eius tumulum, invenerunt hominem, quem ante adtractum viderant et toto corpore alligatum, solutis genibus, erectum stantem ipsumque altare amplexum [amplexu prius amplexum C.] tenentem et obosculantem [osculantem C.] magnaque cordis alacritate Dominum collaudantem et beato Agrippino grates innumeras referentem. Accedentes vero ad eum, ut quondam peractum est de illo ceco nato, [ubi et valetudinem recuperat;] quem dominus Iesus Christus illuminare dignatus est, pre ammiratione sospitatis in scrupulum titubationis inciderunt, nec ipsum qui erat credentes, ceperunt eum sciscitare dicentes:

“Tunc es ille miser religatus nexibus atris
Qui horridus, attractus iacuisti finibus istis?”

Quibus ille: “Quare ex hoc dubitatis, karissimi? Cur ebitudo mentis texit precordia vestra? Numquid me luctuantem et proclamantem in doloribus non sepius conspexistis solamenque miserie tribuistis? Latere quomodo valeo tanta diuturnitate provisus?

Sed [om. C.] miserante [enim add. corr. C.] Deo, semper qui commoda prestat

meritisque liberatoris mei domni Agrippini iam sospitate valens, iam valitudine tetra fugata, melius me vigere profiteor, quam nuper cum sanus essem.” Hec audientes omnes et potentiam [potentia N.] domini nostri [om. C.] Iesu Christi [corr. supra lin. N.] mirantes, flere pre gaudio ceperunt, dicentes:

“Gloria, Christe, tibi, famulis qui tanta ministras.
Qui tam mira facis, gloria, Christe, tibi.”

[visionem enarrat.] Igitur cum moneretur sue sospitatis referre efficaciam, cepit hilariter profiteri dicens: “Cum nimiis doloribus quassarentur viscera mea, asportari me feci ad beati martiris Ianuarii corpus, ibique precando illum, cum me monuisset ad sui sodalis Agrippini basilicam properare, parui preceptis eius et huc deportatus sum; quem sepius deprecando, quando placuit domino Iesu Christo, in hac [hanc N.] videlicet sacra [sancta C.] festivitate prelati [N, C, forsitan prefati.] martiris, non dormienti sed clare vigilanti apparuit michi veneranda claritate, et pontificali stola ornatus domnus meus Agrippinus stansque [stanque N.] super me faceta hilaritate consolationis gratiam ministrabat. Interea, cum de tali visione animatus gauderem, audivi voces interius quorundam se invicem salutantium et venerantium, e [ex C.] quibus unus eadem claritate et habitu, qua beatus Agrippinus, fulgebat adveniens, quem non dubito beatum fuisse Ianuarium et simul iuncti caritatis oscula sibi praebentes propriis se salutavere nominibus. Nec mora, unus me capite, alter pedibus apprehendentes et trahentes distendere ceperunt, sicque Deo miserante, ecce a periculo pessime valitudinis ereptus [areptus N.] glorifico dominum Iesum Christum et beato Agrippino laudes immensas refero.” Inter hec autem ut fidem effectibus astrueret, cruenta genua ostendens, nervosque discoopertos [discopertos N.] preruptis pellibus ait: “Si verbis non creditis, saltem operibus credite et videte non cicatrices sed cruenta indicia et considerate, si vidit unquam talia quisquam vel audivit similia.” Hec letabundo corde [cordem N.] referens stabat ante sacrum altarium, oleo perfusus candele que luminis claritatem beati Agrippini basilice ministrabat. Nam dum se animadverteret sospitem, pre gaudio erectus, oleum [oleum C.] super caput suum fudit, nec tamen candela quassata est. Et hoc si diligenter consideramus, non sine indicio percepte misericordie actum est. Nam grece heleos, latine misericordia nuncupatur; ut salvo eo [om. C.] quod de domino Iesu Christo dictum esse creditur, recte de illo propheta diceret: “unxit te Deus, Deus tuus, oleo exultationis pre participibus tuis. [Hebr. 1, 9.]” Sic miserante domino [Deo C.] vir ille sanitate percepta glorificando dominum Iesum Christum et beato Agrippino gratias referendo letus et alacer ad propria remeavit. Hec nos, fratres karissimi, audientes et intelligentes, non inaniter illa percipiamus, sed cum affectu pie ammirationis acquiramus utilitatem anime per effectum sancte conversationis. Nichil etenim prodest auditio cum labore, ni sit [nisi adsit C.] fructus boni operis cum Dei timore. Hic beatus apostolus anime languenti [languentis C.] prebendo [brebendo N.] medicinam, cum vidisset quosdam promptos ad audiendum et tardos ad faciendum, commonuit dicens: “Non auditores legis iusti sunt aput Deum sed factores iustificabuntur. [Rom. 2, 13, Iac. 1. 22.]” Similiter et Iacobus: “Estote factores verbi et non auditores tantum, fallentes vosmetipsos.” Proinde si iustificari cupimus, si a peccatorum nexibus liberari, cum in aliquibus infirmitatibus vel [a add. C.] tribulationibus preoccupati fuerimus, fiducialiter sanctorum patrocinia imploremus, credentes per omnia illorum nos suffragiis erui, non solum ab incommoditate corporum, sed etiam, quod melius et salubrius est, a nexibus animarum, annuente illo qui cum Patre et Spiritu Sancto vivit et regnat Deus per omnia secula seculorum. Amen.

[11] [Miraculum a S. Agrippino] Ad augmentum [ordinem capitum 10, 11 in C inversum esse monuimus.] namque [N, et prius C, quoque corr.] meritorum beati Agrippini [(b. A.) illius C.] et domini Iesu Christi gloriam, illud etiam referre condecet, quod quamvis sanctus et religiosus carnis [carius C.] tamen onere pregravatus [ante corr. honere pregatus C.] per divinam gratiam mirabiliter operari meruit. Quodam itaque tempore dum divina misteria in sancta sede [Cathedralis consueta est locutio. Mazochius, t. c., p. 342.] persolvisset, atque ad suos consanguineos visitandi gratia pergeret, in regionem videlicet Herculensem, plateam Furcillensem [Supra, p. 123, annot. 2.] , ex qua idem originem nativitatis sumpserat, in qua etiam ecclesia [ecclesiam N, C.] ad honorem nominis eius actenus perseverat [Haec hodiedum S. Agrippini nomen gerit. Comm. praev. n. 9.] , quedam paralitica ante ianuam domus sue iacebat, multis annorum curriculis fatigata, que [ante corr. que a C.] nullo medicorum solamine poterat liberari. Cumque diuturnis periculis ureretur, sollicitante illam domino Iesu Christo, qui eam per famulum suum Agrippinum sanare disponebat, hec in mente illius, sicut ipsa postea letabunda professa est, religiosa exhorta est cogitatio: “Nonne dominus noster Iesus Christus pro salute humani generis [generis humani C.] de celis adveniens, carnem assumere, crucifigi et mori, descendere ad inferos et resurgere dignatus est ac deinde in celum ascendens iterum venire ad iudicandum vivos ac mortuos et reddere sanctis suis premia sempiterna credendus [credendum N.] est? [dum vivit patratum.] Si hoc ita est et vere quia ita est, sicut sancta et universalis ecclesia confitetur et ipse promittere dignatus est dicens: “Amen dico vobis, quicquid orantes petitis, credite quia accipietis et fiet vobis;” quare diu tacens [taces C.] fatigor? [Marc. 11, 24.] quare muta sileo et non suppliciter obsecro illum, qui ut posceretur ipse consilium dedit dicens: “Invoca me in die tribulationis tue, eripiam te et magnificabis me. [Psalm. 49, 15.]” Si hoc verum est et veritas neminem fallit, deprecor illius misericordiam, ut me a [om. C.] tantis afflictionibus aut dignanter eripiat, aut certe, si digna non sum, veniam delictis tribuat, et de super terra [terram C.] auferat me.” Talia secum volvens atque in fiducia [fiduciam C.] Domini salvatoris mentem corroborans, cepit cum lacrimis invocare illum et dicere: “O domine Iesu Christe, creator animarum et corporum, infirmantium restaurator et merentium [(restaurator et merentium) om. N.] consolator, respice de celo et vide et visita me miseram ad te clamantem et de tua misericordia nimium presumentem. [Psalm. 79, 15.] De te namque tuus propheta canit, dicens: “Erigit elisos, Dominus [canit dominus erigit N.] solvit compeditos. [Psalm. 145, 7, 8.]”” Hec ubi dixit, respiciens comminus, vidit beatum Agrippinum dignum Deo pontificem venientem, cepitque illum fletibus [flentibus corr. C.] compellare ac dicere:

“Obsecro, sancte pater, per celi gaudia dantem, subsiste paulisper et gemibunde lacrimas intuere.” Attonitus ad ista beatus pontifex cepit suadere et consolationis solamina ministrare, ut quod vellet seriatim insinuaret. Tunc illa: “Diuturno,” inquiens, “languore quassata, Dominum deprecari cepi, quo me aut de presenti periculo erueret, aut morti concite traderet. Inter hec autem te dominum meum cernendo ita sum animata, quasi ipsum cernerem Salvatorem; nec etenim me interim [interim me C.] talis cogitatio fefellit; ipse nimirum dixit: “Qui vos recipit, me recipit, et qui vos spernit, me spernit.” [Matth. 10, 40.]Tu, venerande pater, per ipsum Dominum te adiuro, ne amplius me sinas in hac calamitate morari, sed per merita sancta tua invoca Dominum et libera animam meam. [Luc. 10, 16.]” Attonitus autem Christi famulus, elevans in celum oculos, tendensque ad sidera palmas, his verbis cepit exorare tonantem:

“O Deus omnipotens hominum plasmator opime,
Totius mundi clemens Salvator et auctor,
Non mea respicias delicta, sed anxia corda,
Huius contrite mulieris et annue [anime N.] munus;
Sentiat unde tuam sanctam per cuncta medelam
Quo possit semper supplex tibi reddere laudem.”

Hec cum orasset beatus pontifex, conversus ad paraliticam dixit: “Si tu me humillimum delicti pondere pressum ea [et N.] , quam dixisti, fiducia flagitasti, ille Deus omnipotens, qui te cumpuncxit talia fari, ipse tibi salutis opem conferat ad laudem et gloriam nominis sui, qui est benedictus in secula.”

Hec ubi dicta dedit, divino munere sanctus

apprehendit manum [manu C.] paralitice et dixit: “In nomine sancte et individue Trinitatis, surge.” Mira Dei potentia, mira et ineffabilis et, sicut propheta canit, magnitudinis eius non est finis. [Psalm. 144, 3.] Ad istam vocem statim sana et alacer surrexit, et quasi nichil mala perpessa fuisset, ammirantibus cunctis, laudem Deo [Deo laudem C.] dicere cepit.

[12] [Urbe a Agarenis obsessa,] His ita [ista N.] hilariter de priscis temporibus brebiter prelibatis, nunc opitulante gratia Christi ea que nostris temporibus gesta sunt prosequamur. Regnante igitur Romano et Constantino imperatoribus et residente in sede beati Petri duodecimo [prius etiam C, decimo corr.] Iohanne papa et in hac civitate Parthenopense tertio presule Athanasio et Iohanne consule ac duce [Comm. praev. n. 5.] , gens nefanda Agarenorum ex Africe partibus adveniens, hanc prefatam Parthenopensem urbem navali prelio diversisque machinis et expugnationibus [eam add. N, corr. C del.] comprehendere conabatur. Cumque plurimis diebus ac noctibus atrociter expugnaretur, etiam humanis optutibus, heu pro dolor, prope interitum esse videretur: nec aliquo consilio vel amminiculo, nisi divino uteretur auxilio, ad celeste confugerunt consilium dicentes: “Quare fatigamur, quare in vacuum laboramus? ad antiquos fugiamus patronos, ad amicos scilicet domini nostri Iesu Christi Ianuarium et Agrippinum, [ad utrumque patronum,] et illorum queramus auxilium ut, sicuti quondam a celesti ira et igne Vesubii nostram patriam mirabiliter liberarunt, ita in presentiarum ab igneis ustionibus ethnice feritatis suis sanctis meritis [meritis sanctis C.] nos redimere dignentur; quoniam quidem ille Deus, qui dixit: Invoca me, in die tribulationis tue eripiam te, et magnificabis me; prope est Dominus omnibus invocantibus eum in veritate; voluntatem [voluntate N, C.] timentium se faciet, et orationes eorum exaudiet et salvos faciet eos; custodietque [custodiat dominus C.] omnes diligentes se et omnes peccatores disperdet. [Psalm. 49, 15, Psalm. 144, 18 – 20.]” Hec ubi dicta dederunt, luctuosis vocibus ac gemitibus [luctuosis ac gemebundis vocibus C.] uterque sexus et etas illorum suffragia postulabant dicentes:

“O magni patroni, o Christi regis amici,
Nunc citius succurrite, nunc quoque poscite Christum,
Ne tantus populus manibus tradatur iniquis.
Talibus excidiis clementer ferte levamen [levantem N.] ,
Ut vos patronos placidos credamus habere
Et dominum Christum laudemus tempus in omne.”

Mira Dei virtus, miraque potentia Christi! Talibus in precibus statim affuit consolatio Dei. Et sicut scriptum est, exclamaverunt ad Dominum dum tribularentur, et de necessitatibus eorum liberavit eos. [Psalm. 106, 6.] Sanctorum precibus Christo annuente peractum est. Eadem [eodem C.] itaque nocte qua dies illucescebat, in quo opinabantur ethnici prefatam capere urbem, ecce adsunt beatissimi Ianuarius et Agrippinus [Grippinus N.] in visione cuidam viro eolico genere, qui obses inter eos detinebatur [corr. C, prius detinebantur.] et pro excidio urbis cotidie plorabat, graviter, sciscitantes et dicentes:

“Quare diu ploras, et fletu sidera quassas?”

[Ianuarium et Agrippinum, recurrunt Neapolitani.] Quibus cum ille diceret: “Quia Christicola sum, nec possum sustinere necem populi mei, neque [nec C.] tantum affuturum cernere cruorem”, mox illum sancti [sancti illum C.] hylariter consolati sunt dicentes:

“Absit ut hoc facinus permittat celsa potestas.
Credere ne dubites, vera est promissio nostra
A Christo missi portantes nuntia leta;
Scito prenoscens et porro pelle timorem [timore N.] ;
Urbs [urs N.] quoque non capitur, donante munere Christi,
Qui nostris precibus, illam de fauce nefanda
Eruit, et salvat clemens pietate paterna.”

Hoc cum audisset, letus effectus grates retulit omnipotenti Deo et sanctam pollicitationem sitibundo pectore cernere cupiebat. Igitur ut sanctorum promissio compleretur, cum aurora nocti [corr. supra lin. C, om. N.] finem daret, ecce apparatus adest pugnantium ethnicorum cum navibus terribilis et horribilis: scilicet in medio habentium excelsas turres cum sagittis et iaculis in propriis [N, C, proris conicit Mazochius.] instrumenta prominentia, in quibus loricati et galeati residentes equati muro urbem invaderent; cumque conglobati cum strepitu [strepidu N.] et ululatu prelium inirent et iam muris scalas ad pervadendum pararent et civibus cum fletu et gemitu orantibus et dicentibus: “Salvator mundi succurre, miserere celsa potestas et meritis sanctorum tuorum Ianuarii et Agrippini disperge illos in virtute tua,” [Hostes inopinato perterriti] mira Dei virtus gloriosa et veneranda, protinus una ex navibus magna et eminentior ceteris cum omnibus instrumentis et pugnatoribus in latere veniens in mari demersa est. Quo signo letifero et ammirabili adiutoris Dei omnipotentis, quod patratum [paratum C.] est ad invocationem [vocationem N.] sanctorum Ianuarii et Agrippini, omnes Christicole totaque civitas, tamquam de profundo pelagi, tamquam de fornace ignea erepti, Christo gloriam decantantes [decantes C] consolati et roborati sunt. Ethnici namque turpiter confusi devilitati sunt [(ethnici-sunt) om. N.] et quamquam [corr. prius qua quam C.] a mane usque ad septimam [horam add. corr. supra lin. C.] pugna horrida perseveraret, nullum dispendium urbi facere potuerunt. Interea opitulante gratia Christi et sanctorum suffragio, affuit et alia consolatio. Subito namque et insperate terribilis et tristior illis nuncius advenit: quod christiani [christianissimi C.] imperatores navale presidium [prelium N.] destinarent, qui eos eorumque classes igneis ustionibus traderent. Qua ex re valde exterriti et quid agerent [egerent N.] penitus ignorantes, dum se viderent in arcto sitos, timore et ebitudine [eritudine C.] perterriti, federis pactionem [pactione C.] aurum atque argentum [argentumque C.] postulare ceperunt. [foedus postulant.] Cives autem sagaciter considerantes, ut quoquo modo sese suamque urbem [sese suaque N.] redimere possent, omnia vasa aurea et argentea sacri episcopii eis protinus obtulerunt, ea videlicet pactione ut certo tempore cetera eis exenia [et senia N; xenia C.] dirigerent, predicta vasa continuo destinarent, quod et factum est. Illis autem abeuntibus et fuge presidia perquirentibus, magna tristitia exorta est civibus quod [in add. C.] festis diebus ignobiliter pro amissis vasis solemnia celebrarent. Igitur cum diutius Christi famulos Ianuarium et Agrippinum exinde flagitarent, [Vasa sacra,] apparuerunt idem sancti cuidam Parthenopensi viro nomine Iohanni, ornamentis pontificalibus [pontificali N.] induti, qui cum ab eo in visione sciscitarentur qui essent et quare sic concite properarent, responderunt dicentes: “Nos sumus Ianuarius et Agrippinus et pro tristitia Parthenopensium Siciliam pergimus, quo vasa omnia nostre sedis exinde deferamus [referamus C.] .” Qua revelatione exhilaratus idem Parthenopensis, cum seriatim civibus retulisset, mox freti sanctorum patrociniis animadvertentes, quod solita protectione illorum munirentur [munerentur N.] , mox in Siciliam apocrisiarium [apocrisarium C, N.] cum quibusdam amminiculis exeniorum [remorum C.] destinantes, mirabile dictu [dictum C.] , sed non mirabile quia divinum, quoniam quecumque vult Dominus facit [faciat N.] , omnia vasa sine aliquo impedimento atque dispendio percipere meruerunt. Quam ob rem tota civitas de merore ad gaudium convenientes, in laudem Domini proruperunt dicentes [om. C.] :

“Gloria, Christe, tibi, sanctorum gloria celsa,
Qui tam mira facis, [sanctis iuvantibus, recuperantur.] famulis qui tanta ministras,
Qui tibi perfecte famulantes ad tua celsa
Regna levans, nimium praeclaros esse dedisti,
Ut tecum semper regnantes commoda prestent,
Afflictis populis et gaudia leta ministrent.
Ecce tuo sancto solamine martir opimus
Noster obans nimium [martir C.] Ianuarius atque Agripinus
Hostes adversos mergunt ad tetra profundi,
Corda nefanda ligant [inligant N.] , valeant ne sancta tenere [tenerent N.] .
Nunc quoque sic nobis, ereptis hostibus atris,
Vasa sacrata ferunt de sinu pestis inique.”

Talibus igitur Parthenopensis populus sanctorum Ianuarii et Agrippini muneribus ditati et iocundati magis magisque eis [ei C.] suppliciter famulari ceperunt; credentes per omnia se semper et a presentibus et futuris adversitatibus illorum iuvamine [iubamine C.] tueri et gubernari, opitulante utique illo, qui eos fecit viriliter pugnare et vincere et in regno suo [et add. N.] secum sine fine gaudere,

Qui cum Patre manens [vivit C.] simul et cum Flamine Sancto
Rex [res N.] Deus immensus regnat [regnans C.] per secula cuncta.
Amen [om. N.]

DE SANCTO AURELIO EPISCOPO RIDITIONIS

ANNO 475

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Aurelius episcopus Riditionis (S.)

AUCTORE H. D.

[Praefatio]

[1] S. Aurelium, episcopum Riditionis, quae vulgo civitas Armeniae habetur, ne nomine quidem recenset ullus, quem sciam, Armeniorum hagiographus; quod nemo sane mirabitur, qui varia de eius historia monumenta et lucubrationes diligentius perspexerit. Obiit ille in urbe Mediolanensi, ibique coli coeptus est et hodiedum colitur. Saeculo autem IX, quo tot sanctorum corpora a suis sedibus (impie an religiose dixerim, nescio) amota sunt et per christianum orbem dispersa, reliquiae S. Aurelii in Alemanniam translatae feruntur, ubi condita cella S. Aurelii seu coenobio Hirsaugiensi, novus eiusdem venerationi splendor accessit. Quae fuerint in utroque loco cultus eius initia seorsim expediendum.

§ I. De cultu S. Aurelii apud Mediolanenses.

[2] [S. Aurelii titulus sepulchralis] Mediolani in ecclesia quondam Sancti Dionysii exstabat carmen S. Aurelii sepulchro incisum, nunc deperditum, cuius tria habemus apographa integra.

C = Francisci Castelli, canonici ordinarii Mediolanensis [Ph. Argelati, Bibliotheca scriptorum Mediolanensium, t. I, p. CCCIX.] , in codice bibliothecae Capituli Metropolitani E. 48, ipsius manu exarato, quemque inscripsit Quodlibet. Pag. 109: Carmina descripta in tabula lapidea sepulchri sanctorum Dionisii et Aurelii. Tituli, quem ex ipso lapide exceperat Castellus, apographum perhumaniter nobis communicavit v. d. Hugo Monneret de Villard, in Academia Mediolanensi lector. Nemo eorum qui eundem typis ediderunt [C. I. L., V, 6183a; Forcella-Seletti, Iscrizioni cristiane in Milano (Codogno, 1897), n. 160; F. Buecheler, Carmina latina epigraphica, n. 1359.] Castelli quodlibeta inspexit [Eiusdem apographum, non tamen integrum, in cod. bibliothecae Ambrosianae N. 300 Sup.] .

V = Iacobi Valerii, canonici Scalensis, in codice bibliothecae Trivultianae inscripto: Inscriptiones selectiores in locis publicis civitatis Mediolani existentes. Fol. 138: Carmina descripta in tabula lapidea sepulchri sanctorum Dionisii et Aurelii. Valerium non ex lapide sed “ex schedis nescio quibus” epigramma dedisse opinatus est Mommsen [C. I. L. V, p. 620, ad n. 7.] ; apographum genuinum ex lapide censet Rossius [Inscriptiones christianae Urbis Romae, t. II, p. 179, ad n. 7.] . Lapidem a Valerio, qui anno 1651 octogenarius obiit, videri potuisse dubium est, cum post reliquias in ecclesiam cathedralem anno 1528 translatas, anno 1549 ipsa Sancti Dionysii ecclesia destructa sit. Schedas Castellianas, aliasve simillimas, prae manibus habuisse censendus est.

A = Andreae Alciati († 1550), in codice bibliothecae Dresdensis I, fol. 152, e quo epigramma protulit Mommsen [C. I. L., V, p. 620, n. 7. Alciatum quoque secutus erat I. P. Puricelli, De SS. Martyribus Arialdo Alciato et Herlembaldo Cotta (Mediolani, 1657), p. 482.] . Haec autem annotavit Alciatus: “In subterraneo divi Dionysii sacello, quod orientalis portae suburbanum est, altare marmoreis tabulis confectum stabat, in quo arca alia antiquissima sanctorum episcoporum ossa servabat, quae proximo bello intra urbem translata fuerunt, cum Germani milites etiam in ipsam arcam saeviissent. In ea id carmen etiamnum legitur, post consulatum solius domini divi Leonis inscriptum: is fuit publicae salutis annus CCCCLXXVII.” Varia deinde notat de licentia in Dionysii nomine. Ipse autem maxima usus est licentia cum carmen ad strictioris grammaticae et metri leges redigeret, quod reapse adulteravit, ut ex varia lectione constabit.

Unde parum refert utrum, ut censuit Rossius [Ibid., cf. De Rossi, Inscriptiones, t. II, p. 176; t. I, p. 380 – 81.] , lapidem viderit an secus.

Ex C igitur titulus promendus est, ceterorum notata varia lectione.

DEPOSVIT CORPVS TVMVLO SED LAVDE PERENNIS
AVRELIVS PENETRANS REGNA BEATA POLI [Aurelius coeli regna beata petit A.]
QVI MORTEM VICIT MERITIS MVNDVMQVE RELINQVENS
IMMENSVM CHRISTI POSSIDET IMPERIVM
CVIVS VT AGNOSCAS SANCTAE PRAECONIA VITAE
CONSORTIS LECTOR RESPICE FATA VIRI [respice et acta viri A.]
AMBO PARI LVCIS CLAVSERVNT TEMPORE METAM
MEMBRAQVE DIONYSIO [membra Dionysio A.] IVNXIT AMICA PAPAE
PROMPTA SACERDOTIS LACRYMAS MENS IVVIT [invit V.] ORANTIS [sacerdotis mens ut iuvet exoranteis A.]
HANC IDEO TABVLAM OBTVLIT [detulit A.] EVSEBIA
AVRELIVS CIVITATIS RIDITIONIS EPISCOPVS
HAC [hic eo A.] DIE POSITVS QVO ETIAM PONTIFEX SANCTVS [sanctiss. A.]
CONFESSORQVE DIONYSIVS POST CONSOL(ATVM)
DOMNI N(OSTRI) DIVI [domin divi A.] LEONIS IVNIORIS

[3] [perperam intellectus.] Huius inscriptionis, cuius subobscura phrasis est, significatio satis plana videtur. Aurelius episcopus Riditionis, quae ignota sedes est, apud Mediolanenses obiit, anno 475, ipsa anniversaria S. Dionysii obitus die, et prope huius sepulchrum depositus est. Pia mulier Eusebia, memor beneficii suis precibus ab Aurelio concessi, titulum ei posuit. Rem aliter intellexerunt hagiographi Mediolanenses sequioris aetatis qui S. Dionysii gesta conscripserunt. Nota temporis plane neglecta, Aurelium cum Dionysio amicitia iunctum fuisse existimarunt, ab eoque sanctum virum exsulem in civitate sua Riditione exceptum fuisse, mortuum ad suos reductum [BHL. 2168, n. 25, 26.] . Sunt et qui ambo Mediolani uno die tumulatos fuisse putent: Factus est denique eius et exsequiarum socius virtute venerabilis Aurelius episcopus, ut qui fuerat eius exilii et passionis consors, fieret eius itineris socius ad Dominum [BHL. 2169.] . Nulla haec indigent confutatione, et epistulam S. Basilii de reditu reliquiarum S. Dionysii [Epist. 197, P. G., t. XXXII, p. 709 – 713.] afferre necesse non est, cum tempora inter se aperte pugnent. Simul evanescit quaestio, quae multorum ingenia vexavit, de sede episcopali quam in Armenia S. Aurelius occupavit, quae quaestio ex primo hagiographorum errore nata est. Etenim cum S. Dionysium in Cappadociam seu Armeniam Minorem relegatum esse scirent, Riditionem in Armenia sitam esse consequenter asseruerunt. Nec mirum inter armenias civitates illam reperiri non potuisse, et frustra Papebrochium, qui titulum non viderat et in suis codicibus Arrecium pro Riditione legebat, de Ararathia cogitasse [Act. SS., Maii t. VI, p. 41, num. 11.] , consentiente Lequien aliisque [Oriens christianus, t. I, p. 452; Chastelain, Martyrologe Universel, p. 570: “S. Aurèle évêque d'Ariarathe aux confins d'Armenie et de Cappadoce.”] . Nec felicius Savio [Gli antichi vescovi d'Italia, t. II, p. 122.] , cui Reschdouni (quam civitatem existimavit Magnae Armeniae, reapse autem pagus est) praeplacuit. Qui quidem omnes et singuli diligentissime enodare sategerunt quod inenodabile est. Solo enim nomine Aurelii sedes nota est, et quo itinere quave de causa Riditione Mediolanum pervenerit prorsus ignoramus.

[4] [Mediolanensium hagiographorum scripta.] De S. Aurelio audiendus nobis est celebratus Liber notitiae sanctorum Mediolani, qui tum de ipso Aurelio tum de Dionysio agens non pauca utilia collegit. Et quidem pro more incipit a numerandis ecclesiis sancto dicatis [M. Magistretti - U. Monneret de Villard, Liber notitiae sanctorum Mediolani (Milano, 1917), p. 42. Cf. Anal. Boll., t. XXXIX, p. 164.] .

Memoria ecclesiarum sancti Aurilii. De sancto Aurelio confessore et episcopo urbis Reicium est festum in altare monasterii sancti Dionisii cum quo iacet.

Item habet ecclesiam ubi dicitur sanctum sepulcrum apud Bribiam.

Item habet ecclesiam in burgo Stationa.

Tum sequitur:

Memoria sancti Aurilii.

Beatus Aurelius fuit sozius sancti Dionixii praedicantes Capadotiam et Armeniam. Cum sanctus Dionixius esset defunctus in quodam reclusorio Capadotie ductum est corpus eius per sanctum Aurelium beato Ambroxio et dictus beatus Ambrosius sepelivit eum in loco Casiano Abdue [Al. Cassianum Adue, ibid., p. 102. Scilicet Cassano d'Adda, in provincia hodierna Mediolanensi, ab hac civitate 26 km. distans.] cum omni reverentia. Tunc beatus Aurelius venit Mediolanum ubi vixit 〈ad〉 ecclesiam Salvatoris et Prophetarum que dedicata fuit die sexto marciarum. Deus et dominus noster volens tantum et tam magnificum Aurelium pontificem velut emeritum militem multum in militia domini sui triumphante(m) et subdantem multis premiis multisque honoribus inephabili remuneratione honorificare et magnificare, de ergastulo carnis, nono die novembris ad eternam gloriam angelicis choris stipatus exire precepit. Hic sanctus Aurelius pontificali humilitate et sacerdotali caritate sancti Dionixii 〈in〉 exequis sotius virtute venerabilis, ut qui fuerat eius exulii et praedicationis consor(s), fieret eius itineris ad dominum sozius [Supra, num. 3. ex BHL. 2169.] . Vere digno est conlaudandus praeconio et attollendus, magnificandus et praedicandus comertio. Hic ex quo ad Christum perrexit tanta cottidie miracula per eum Dominus facit, ut nulla carnis suffitiat promere lingua. Ergo beati Aurelii vitam admirandam multiples signo〈rum〉 numerus commendat, regnante domino nostro.

De sancto Dionysio agens, haec de Aurelio addit [Liber notitiae sanctorum Mediol., p. 102.] :

Dionixius Armeniam in civitatem Reitium exilio destinatus est … Postea reliquie corporis eius per sanctum Aurelium Reitium (sic) episcopum receptas beatus Ambroxius ad Cassianum Adue cum digno honore condidit. Tunc pax ecclesie redita est. Beatus Aurelius aput Mediolanenses obiit sepultus in ecclesia Salvatoris quam ad honorem sanctorum Veteris Testamenti hedificavit beatus Ambroxius. Item anno domini MXXIII venerabilis Mediolanensis archiepiscopus Heribertus fecit monasterium sancti Dionixii, ubi transtulit eius corpus, una cum sancto Aurelio die octavo ante kalendas martii in altari superiori; inferius est altare prophetarum.

In his tumultuose congesta sunt vera et falsa, ita tamen ut quaecumque de S. Aurelio saec. XIII a Mediolanensibus tradebantur ibi reperias. Quod dicunt S. Dionysium Cassani Adduae sepultum esse [Act. SS., Maii t. VI, p. 42 – 43. Cassanensium traditiones “reverenter indulgenterque” susceperat Papebrochius noster.] , ad fabulas procul dubio ablegandum est, et sacras reliquias statim Mediolanum recta via translatas fuisse [I. A. Saxius, Archiepiscoporum Mediolanensium series historico-chronologica, t. I (Mediolani, 1755), p. 69.] , eodemque loco saeculo sequenti corpus S. Aurelii depositum esse in dubium revocari nequit. Translationis autem sub Heriberto nullum est vestigium. Monasterium enim constituit ad antiquam ecclesiam in qua sanctorum corpora quiescebant.

[5] [Venerationis S. Aurelii initia.] E solo titulo vix effeceris S. Aurelium Mediolani non a sola Eusebia, sed publice ut sanctum cultum fuisse. Quare de initiis eius cultus nihil traditum est. Itinerarium Salisburgense inter sanctos illum recenset: Est et in alio loco iuxta Mediolanensem urbem… in una ecclesia dextera parte ibi pausat Baleria mater sanctorum Gerbasi et Protasi sanctus Diunius mart. sanctus Aurelius mart. [De Rossi, Roma Sotterranea, t. I, p. 140.] . Martyrem credidit, sive incaute nominavit; non alium Aurelium sed nostrum hunc esse e S. Dionysii societate palam fit. Titulum a scriptore visum esse probabile est, quod satis illi esse potuit ut Aurelium sanctum existimaret. Certe saec. XI pari cum Dionysio honore Aurelius habebatur. Anno enim 1023, ut habent Annales Mediolanenses minores, Heribertus, archiepiscopus Mediolani, construxit monasterium sancti Dionysii [M. G., Scr., t. XVIII, p. 393.] , cuius fundationem diplomate firmat in hunc modum: Ego Aribertus infinita omnipotentis Dei misericordia Ambrosianae ecclesiae archiepiscopus, pro salute animae meae necnon magni H(enrici) imperatoris augusti atque totius urbis vivorum ac defunctorum fidelium, ecclesiam, in qua beatissimorum confessorum Dionisii et Aurelii sacra corpora requiescunt, cum omnibus quae nunc habet vel habebit, apostolica beatorum apostolorum Petri et Pauli auctoritate inregulare et ordinare disposui monasterium… clericos autem, qui nunc in eadem ecclesia obedientiam habent quietos esse volo [I. P. Puricelli, De sanctis martyribus Arialdo Alciato et Herlembaldo Cotta (Mediolani, 1657), p. 485.] . Testamento autem quod anno 1034 condidit, legavit ad abbatem et monachos de monasterio sanctorum confessorum Dionysii et Aurelii quod ego noviter pro remedio animae meae aedificavi solidos triginta [Puricelli, Ambrosiane Mediolani basilicae ac monasterii monumenta (Mediolani, 1645), p. 370.] .

[6] [Translationes Mediolanenses] Eo igitur tempore S. Aurelii corpus in ecclesia Sancti Dionysii etiam tum quiescere censebatur, nec ulla memoria erat translationis reliquiarum in Germaniam opere Nottingi, episcopi Vercellensis, anno circiter 830. De qua translatione, a nonnullis immerito in dubium revocata, mox agendum erit. Certe saec. XVI ineunte, cum ecclesia Sancti Dionysii temporum calamitate esset deserta, translatae sunt tum S. Dionysii tum S. Aurelii reliquiae in ecclesiam cathedralem, cuius rei testimonium reliquit Franciscus Castellus. MDXXXVIII, [anno 1538] die veneris primo martii, nota quod die suprascripto reposita fuerunt corpora sancti Dionysii archiepiscopi Mediolani et Aurelii episcopi in partibus Armeniae, post altare maius ecclesiae Mediolanensis, prope tumulum sancti Galdini, videlicet versus meridionalem sacristiam, praesentibus Rev. domino Ioanne Maria Tonso, vicario archiepiscopali [Hippolyti II Estensis archiepiscopi Mediolanensis.] et toto capitulo et officialibus ecclesiae magnaque populi Mediolanensis multitudine: de qua rogatum fuit instrumentum per spect. dominum Ioannem Georgium Castanum, Ioannem Petrum Bernadigium Ioannem Iacobum Moltenum et Hieronymum Seregnium, Mediolani notarios publicos, anno et die suprascriptis. Et ita ego Franciscus Castellus Mediolanensis ecclesiae ordinarius, qui praedictis omnibus interfui, ad futuram rei memoriam scripsi [I. A. Saxius, Archiepiscoporum Mediolanensium series historico-chronologica, t. I (Mediolani, 1755), p. 72.] .

[7] [et anno 1575.] Cum easdem reliquias et alias complures variis locis in cathedrali non satis decenter reconditas esse iudicaret S. Carolus Borromaeus, eas recondidit in altare ecclesiae subterraneae, anno 1575 [G. P. Giussano, Vita di S. Carlo Borromeo (Roma, 1610), p. 325.] . Aderat Carolus a Basilica Petri, postmodum episcopus Novariensis, qui de translatione corporis in Germaniam Trithemium legerat eiusque narrationem exscribit. Cui subicit: Quod reliquias sancti Aurelii Mediolano translatas dicit de omnibus non est accipiendum, sed tantum de earum parte; Mediolani enim pars remansit in ecclesia maiori, ubi nos caput et quasdam alias reliquias vidimus [Historiae eccl. Mediolanen. Caroli episcopi Novarien (Novariae, 1615), p. 79.] . Quonam iure crediderit S. Aurelii esse reliquias quas se vidisse testatur, vir egregius non aperit. In uno vase porphyretico corpus S. Dionysii simul cum corpore S. Aurelii olim conditum fuisse, quod deinde aquae baptismali basilicae metropolitanae servandae deputatum fuerit, ex fide Francisci Castelli tradit Puricelli [Apud P. P. Bosca, Martyrologium Mediolanensis ecclesiae (Mediolani, 1695), p. 134.] .

[8] [Commemoratio.] Non deest S. Aurelii nomen in calendario ambrosiano canonicae Vallis Travaliae V idus novembris [M. Magistretti, Manuale Ambrosianum, t. I (Mediolani, 1905), p. 194.] , neque in Beroldo: S. Aurelii episcopi ad S. Dionysium [Id., Beroldus sive ecclesiae Ambrosianae kalendarium et ordines (Mediolani, 1904), p. 13.] , neque in litaniis [Id., Manuale Ambrosianum, t. c., p. 159.] . Officium tamen nullum habuisse videtur ante tempora S. Caroli Borromaei (1588), qui fieri iussit de communi pontificum. In breviario ambrosiano anni 1635 lectionem tertiam propriam habet. Eius commemoratio adhuc inscripta est calendario ambrosiano.

§ II. De cultu S. Aurelii apud Hirsaugienses.

[9] [Vitae S. Aurelii,] Temporibus Ludovici imperatoris corpus S. Aurelii ab episcopo Vercellensi Nottingo in Alamanniam delatum atque eius nomine in Hirsaugiae conditum fuisse ecclesia, varia testantur monumenta. Et primo quidem loco recensendae sunt Vitae S. Aurelii, quorum prima anonyma est, et ceteris antiquitate praestat [BHL. 819.] . Alteram conscripsit Willirammus abbas Ebersbergensis [BHL. 820.] , ex qua tertiam multo breviorem confecit abbas Trithemius [BHL. 821.] .

[tum anonyma prior,] Vitam anonymam edimus e quattuor codicibus. S = Codex bibliothecae Stuttgartensis (Landesbibliothek) HB. XIV. 13, olim Weingartensis, membraneus, saec. X ineunte exaratus. Passionale sanctorum a kalendis ianuarii ad kalendas iulii, cui addita est, fol. 237v – 242: Vita S. Aurelii confessoris ex authentico renovata et narratio de exaltatione S. Crucis, quae eodem die, id est XVIII kal. octobris, legebatur. Vitae praemissus est prologus. Codicem diligenter excussit et Vitam Aurelii cum editione nostra principe contulit P. E. Munding [Das Verzeichnis des St. Galler Heiligenleben und ihrer Handschriften in codex Sangall. n° 566 (Beuron, 1918), pp. 68 – 75, 162 – 66.] . Codex optimus non est, et hinc inde emendatione eget.

H = Codex bibliothecae abbatiae Sancrucensis (Heiligenkreuz) 13, membraneus, saec. XII exaratus [Anal. Boll., t. XVII, p. 28.] . Pars est magni legendarii Austriaci, complectens menses iulium, augustum, septembrem. Fol. 226 – 227: Vita S. Aurelii, die 14 septembris legenda.

L = Codex bibliothecae abbatiae Campililiensis (Lilienfeld) 60, membraneus, saec. XIII exaratus [Anal. Boll., t. XVII, p. 29.] . Pars eiusdem legendarii, eosdem menses complectens, et fol. 233 – 234, Vitam Aurelii.

M = Codex bibliothecae Abbatiae Mellicensis (Melk) M. 7, membraneus, saec. XV exaratus [Anal. Boll., t. XVII, p. 34.] . Eiusdem legendarii septembrem et octobrem continet, et fol. 72 – 74: S. Aurelii Vitam.

H, L, M prologo carent, et suas habent lectiones quas in infima pagina notamus, ubi codicem S non manifeste emendant. Iisdem in codicibus omissus est locus, c. 12, ubi scriptor se ad narranda S. Aurelii miracula accingit, nullum tamen affert.

Vitam antiquiorem, quae interiit, se emendaturum pollicetur anonymus. A Mediolanensibus forsitan illa accepta est; nam si locos communes de adulescentia exceperis, totus fere est hagiographus noster in enarranda Vita S. Dionysii et Ariana perturbatione, adhibita hinc inde Rufini Historia ecclesiastica. Quae de corpore S. Dionysii ab Aurelio in Italiam relato et ipsius Aurelii morte et depositione affert, ex Mediolanensi traditione procul dubio manant. Addit brevem historiam de translatione in Alamanniam, cui adiungere cogitabat miracula, quod nunquam praestitisse videtur.

[10] [tum altera a Willirammo,] Vita altera quae Willirammo debetur, quaeque praeter prologum et clausulam inedita est, in hisce codicibus reperitur.

B = Codex Monasteriensis bibliothecae Universitatis 23, olim Bodecensis, membraneus, saec. XV exaratus [Anal. Boll., t. XXVII, p. 318.] . Magni legendarii Bodecensis mensis september. Fol. 83 – 85v: Vita S. Aurelii episcopi, ad diem 14. Contulit nobis P. Henricus Prümm S. I. Ex eodem codice habemus apographum bollandianum, a P. Iohanne Gamans submissum, in codice bibliothecae Regiae Bruxellensis 8936 – 38, fol. 92, solius tamen prooemii.

Z = Codex bibliothecae Stuttgartensis Fol. 58, olim Zwifaltensis, membraneus, saec. XII exaratus [G. Waitz, in Archiv für ältere deutsche Geschichtskunde, t. XI, p. 269; W. Levison, in M.G., Scr. rer. Merov., p. 682.] . Fol. 36 – 38v: Vita S. Aurelii episcopi et confessoris, quae prologo destituta est. Contulit iam laudatus P. Henricus Prümm.

T = Codex Treverensis, bibliothecae civitatis 454, olim Sancti Maximini, membraneus, saec. XIII exaratus [B. Krusch, in Neues Archiv, t. XVIII, p. 622.] . Pars est Magni legendarii Treverensis, continens mensem maium. Fol. 94 – 96: Vita S. Aurelii episcopi, omisso prologo. Contulit nobis P. B. Van Acken S. I. Ex hoc codice habemus apographum bollandianum in codice Bruxellensi 8936 – 38, fol. 94 – 97v.

Willirammus († 1085) post “nenias” suas in Cantica Canticorum [W. Scherer, Leben Willirams Abtes von Ebersberg in Baiern, in Sitzungsberichte der philos.-hist. Classe der k. Akademie, Wien, t. LIII (1867), p. 197 – 303.] , rogatu Wilhelmi, qui fuit abbas Hirsaugiensis ab anno 1069, Vitam S. Aurelii parvissimo breviloquio comprehensam in modum libelli extendere aggressus est. Anonymo certe prolixior est, ille tamen non ita brevis ut tamquam parvissima eius opella designari queat. Haec si non sunt rhetorice dicta, Willirammus usus est Vita ex anonymo contracta, quae praecipua eiusdem facta eodem ordine referebat. Ea omnia vel ex locis communibus vel ex ecclesiastica historia, variisque libellis, ut est laudatio S. Eusebii Vercellensis [P. L., t. XVII, p. 720.] , additis contionibus seu homiliis, extendit. Translationis narratio brevissima est.

[11] [necnon tertia a Trithemio conscripta] Trithemius tandem vetere S. Aurelii historia se usum esse fatetur, qui Willirammi libellus est, ea ratione ut “verborum quidem plurimum, sententiarum vero aut nihil aut parum” immutaret [Annales Hirsaugienses, t. I (1690), p. 7.] . Crediderit ille se moderate cum Willirammo egisse; revera licenter admodum narrata contraxit, ampliavit, interpolavit, more suo. Aurelium, quem armenium dixerat Willirammus, in Germania natum esse asseruit; ab eodem simul cum Dionysio utramque Armeniam maiorem ac minorem ad fidem catholicam adductam esse; Aurelium a S. Dionysio de instante morte praemonitum fuisse; triennio post ipsum, VIII kal. iunii, anno dominicae nativitatis CCCLXXXIII indictione Romanorum XI obiisse; in eius exsequiis S. Ambrosium homiliam ad populum dixisse, cuius exordium fuit: “Amisimus fratrem et pastorem dulcissimum, immo praemisimus pium advocatum” haec et alia minora addidit. Doctrinae quoque specimen praebere non omittit, ut cum civitatem Riditionem seu Rhedicianam asserit nunc Orsam vocari, et sententiam eorum qui scripserunt S. Dionysii reliquias e Cappadocia a S. Basilio missas cum sua conciliare studet: Notandum ergo quod Cappadocia Minori Armeniae, in qua Rhediciana civitas habetur, omnino est contigua, et saepe una scribitur pro alia. Sanctus autem Basilius Caesariensis in Cappadocia episcopus, ut magis notus, litteras commendaticias Aurelio potuit dedisse ad Ambrosium et propterea visus sit a populo corpus B. Dionysii presulis misisse Mediolanum [Ibid., p. 9.] . Clausula est: Miraculis apud Mediolanum simul et Vercellas innumeris claruit, quae nimia intercapedo temporis tetra oblivione sepelivit. Post eius translationem in Hirsaugiam infinita fere miracula ad illius reliquias facta sunt, quae partim scripta habentur partim in oblivionem hominum transierunt [Ibid., p. 10.] . Miraculorum quae scripto tradita fuerint nullum superest vestigium.

[12] [duabus constant partibus.] Commentationum omnium quae in Alamannia de S. Aurelio scriptae sunt duae sunt partes: altera de ipsius vita, altera de reliquiarum ex Italia evectione. Et prior quidem tota pendet a carmine epigraphico perperam intellecto. Quae ex historiis ecclesiasticis afferuntur, ad Dionysii gesta pertinent, nequaquam ad Aurelium, qui saeculo plus quam integro post Dionysium vixit; cetera plane commenticia sunt. Restat ut de parte posteriore, seu translatione disquisitio instituatur.

[13] [De translatione in Sueviam.] Praemittenda sunt quae litteris 9 octobris 1075 ab Henrico IV datis referuntur de Hirsaugia, a sancto nostro eo loci delato, Sancti Aurelii Cella nuncupata. Omnium sanctae Dei aecclesiae fidelium, presentium scilicet et futurorum, cognoscat industria, quod in regno nostro regulare quoddam monasterium situm est in provincia scilicet quae dicitur Theutonica Francia, in episcopatu Nemetensi, in pago Wiringowa [Würmgau.] dicto, in comitatu Ingirisheim [Ingersheim.] , in silva quae dicitur Nigra, iuxta fluvium qui dicitur Nagaltha [Nagold.] quod Hirsaugia, sive Sancti Aurelii Cella nuncupatum est, ubi et idem sanctus corpore requiescit. Quod tempore Ludovici pii regis in honore sancti Petri et sancti Petri et sancti Aurelii episcopi constructum honorifice et Deo dicatum est ab Erlefredo quodam nobili senatore et religioso et a Notingo filio eius, reverentissimo Uercellensi episcopo aliisque parentibus Adalberti, comitis de Castello Chalawa, set deinceps a posteris eorum dissipatum est [Wirttembergisches Urkundenbuch, t. I (Stuttgart, 1849), p. 276.] .

[14] [Codex Hirsaugiensis.] In codice Hirsaugiensi dicto, qui nunc in tabulario Stuttgartensi asservatur [Edidit E. Schneider, in Württembergische Geschichtsquellen, t. I, Stuttgart, 1887. Cf. M. G., Scr., t. XIV, p. 254.] , binis in locis coenobii fundatio enarratur, et primo quidem in libri principio, fol. 2 – 3v: quo tempore corpus S. Aurelii de Italia sit translatum. Hanc commentationem, BHL. 822, qua saec. XII usus esse videtur Annalista Saxo [M. G., Scr., t. III, p. 45.] , infra dabimus. Fol. 25 – 25v eiusdem codicis, similia proferuntur, et Erlefredi praecipuae donationes enumerantur. Meminit et qui haec scripsit Leonis papae, Adalberti comitis de Kalwa avunculi, qui sibi privilegium monasterii presentari fecit lectisque litteris et cognita veritate eidem nepoti suo sub interminatione divine ultionis precepit ut absque dilatione monasticam religionem reformare studeret [Schneider, t. c., p. 25.] . Haec esse vera Hirsaugiensis coenobii exordia nonnulli negarunt [Unus pro ceteris adducatur A. Helmsdörfer, Forschungen zur Geschichte des Abtes Wilhelm von Hirschau (Göttingen, 1874), p. 106 – 115, cui consentit G. Waitz in M. G., Scr., t. XIV, p. 254.] ; totam translati corporis historiam sequioribus annis confictam esse, nullum denique Nottingum Vercellensem episcopum unquam vixisse contenderunt, nec saeculo IX sed XI mediante, quando venit Leo p. IX (an. 1049), prima monasterii fundamenta iacta esse. Haec facile refelluntur [P. Weizsäcker, Urgeschichte des Klosters Hirsau, in Württembergische Vierteljahrshefte, t. XXIII (1914), p. 229 – 41. Cf. et E. Dümmler, Geschichte des Ostfränkischen Reiches, 2e Aufl., t. III, p. 655.] : nam Aurelius iam inscriptus est calendario Augiensi saec. IX ad diem 14 septembris [Act. SS., Nov. t. II., p. [120]; cf. p. [XXXIV].] , et Vita antiquior saec. IX scripta est, ut ex ipsa primarii codicis aetate constat; ceterum a Notkero videtur lecta fuisse [Canisius-Basnage, Thesaurus monumentorum, t. II, 3, p. 132: “in eodem cum S. Dionysio monumento, sicut in vita condixerant (fuit) tumulatus.”] . Illius autem ecclesiae spatiosae quidem sed sine columnarum sustentaculo constructae nuper vestigia detecta sunt [Weizsäcker, t. c., p. 239; A. Mettler, Die beiden romanischen Münster in Hirsau und verwandte Kirchenbauten in Württemberg, in Württembergische Vierteljahrshefte, t. XXIV (1915), p. 67.] . Neque de Nottingo episcopo Vercellensi ulla ratio est dubitandi. In litteris enim quas die 16 martii anni 882 ab imperatore Carolo III datas asserunt, ecclesiae Vercellensi confirmatur possessio pontis quem Nottingus episcopus eiusdem Vercellensis ecclesiae mirabiliter super eum equitando per legem recepit [Böhmer-Mühlbacher, Die Regesten des Kaiserreichs unter den Karolingern, 2e Aufl., n. 1635.] . Adulteratas illas esse peritorum opinio est. At quoniam in gratiam Vercellensis ecclesiae id factum est, certum est nomen episcopi non extra Vercellensium seriem, quae satis nota erat, depromptum esse. Si autem morum huius aetatis recordabimur, et tot corporum sanctorum consentientibus vel invitis episcopis per orbem christianum transvectorum, non mirabimur Mediolanensem archiepiscopum ossa S. Aurelii, insciis civibus, Nottingo tradere potuisse. Et integrum quidem corpus S. Aurelii se habere Hirsaugiensibus persuasum erat. Etenim quando, die 7 martii 1557, suppresso in Hirsaugia cultu catholico, reliquiae in Castrum Zimmern delatae sunt, comes Wilhelmus Wernherus se recepisse scribit: der gantz leyb sancti Aurelij des Hayligen Bischofs [Ap. F. J. Mone, Quellensammlung der badischen Landesgeschichte, t. II, p. 136.] . Scio equidem Mediolanenses multo post ablatas reliquias eas denuo repperisse [C. D. Christmann, Geschichte des Klosters Hirschau (Tübingen, 1782), p. 11 – 14. Cf. supra, p. 130, num. 6, 7.] . Quae si vere S. Aurelii sunt, Nottingum deceptum fuisse et alterius ossa sustulisse necesse est.

[15] [Trithemius.] Monasterii Hirsaugiensis fundationem etiam enarravit Trithemius, nullis aliis, quod suspicari liceat, usus documentis [Ann. Hirsaug., t. I (S. Galli, 1690), p. 1 – 3.] . Rem totam more hagiographorum exornat, additque miracula de quibus in fontibus nullum est vestigium, v. gr. duplicem S. Aurelii visionem, et miraculum caeci illuminati. Populum Vercellensem ab episcopo deceptum fuisse apud solum Trithemium legitur. Hic quoque in Annalibus de reliquiarum S. Aurelii historia plurima notavit, quae non sine cautela accipienda sunt [Quae de Hirsaugia fabulatur Gotifredus Viterbiensis, M. G., Scr., t. XXII, p. 247, a nostro instituto aliena sunt. Cf. H. Bresslau, Jahrbücher des deutschen Reichs unter Konrad II, t. II, p. 523.] .

Anno 891: “Herderadus abbas audiens vires resumpsisse Normannos, metuensque futurum eorum ad partes Rheni, sicut postea contigit, adventum, et timens ne locum S. quoque Aurelii Hirsaugiensem destruerent, quod cum multis aliis coenobiis antea fecerunt, sapienti fratrum usus consilio, testudinem in ecclesia subterraneam fecit, in qua corpus sanctissimi praesulis Aurelii cum tabula inscriptionem nominis et dignitatis eius continente, tanta subtilitate abscondit, ut considerari penitus a nullo mortalium posset in eo loco quicquam esse repositum [Trithemius, p. 42.] .”

Anno 1050, immo 1049: Leo IX pontifex maximus reliquias olim absconditas requiri iubet; eo praesente invenerunt “sanctissimi praesulis Aurelii ossa pannis sericis involuta et in modum humani corporis ordinatim disposita et ad caput plumbeam tabulam ita continentem: Corpus S. Aurelii episcopi tempore Arnolphi regis hic repositum sub Harderado abbate [Ibid., p. 189.] .”

Anno 1091 consecratur basilica SS. Petri et Pauli [Ibid., p. 292.] . Ex codice Hirsaugiensi, qui notat in altare maiore depositas esse reliquias tum aliorum sanctorum tum S. Aurelii [Schneider, t. c., pp. 21, 23; M. G., t. XIV, p. 261.] . In altare S. Nicolai anno 1448, in altare oratorii Sanctorum Omnium anno 1487 eiusdem inclusas esse reliquias [Schneider, t. c., pp. 23, 24.] Trithemius omisit.

Anno 1488, 31 iulii, Blasius abbas “sacra eius ossa de tumulo levans, ne humiditate nimia computrescerent, loco sicciore ac decentiore summa pietate locavit [Ann. Hirsaug., t. II, p. 523.] .”

Anno 1498, 31 iulii, Blasius abbas “tumbam S. Aurelii pontificis aperuit, ossa eius cum magna reverentia extraxit et conspicienda fratribus ostendit; deinde (missa)… celebrata reposuit sacra busta in cryptam retro summum altare, ubi prius iacuerat, loco mundato pulchriusque ornato [Ibid., p. 572.] .” Eandem recognitionem reliquiarum a Trithemio duobus locis commemorari suspicor.

1502, consecratum est a Conrado episcopo Nicopolitano, episcopi Metensis vicario in pontificalibus, altare in honorem S. Aurelii [Ibid., p. 594.] .

[16] [Translatio anno 1557.] Medio circiter saec. XVI, mutata in Wirtemberga religione, sacrum corpus Hirsaugia remotum est. Anno 1557, die 7 martii, translatum est in Castrum Herrenzimmern [Supra, p. 132, num. 14.] , anno vero 1594 in Hechingam [A. Sulger, Annales imperialis monasterii Zwifaltensis, t. II (Augustae Vindelicorum, 1698), p. 348.] , hinc, 1° die aprilis anni 1690 in monasterium Zwifaltense [Ibid., p. 345.] . “Fuit mox a primis huius sancti a nobis obtenti diebus,” ita Annalista Zwifaltensis, “multorum capite aut cerebro laborantium ad eum accursus, qui liturgias de eo sibi legi et sacras reliquias imponi postulabant. Et merito; nam divum Aurelium contra eiusmodi infirmitates vel olim iam auxiliatricem afferre manum consuesse ex tabella antiqui characteris et operis semilaceri, quae una cum divi sacris ossibus ad nos perlata est, et quondam Hirsaugiae fuit exarata, didicimus, utpote cui inscripta erat vernaculo sermone antiphona cum oratione ad Deum pro avertendis intuitu huius sancti pontificis infirmitatibus capitis, corporis et animae; quaeque adeo pia supplicatio ad fidelium usum et divi Aurelii augendum cultum typis impressa et in populum evulgata fuit. Quin ex ipsa sacrae calvariae fronte quae reliquis cranii partibus apparet detritior, deprehendere est id caput primum Hirsaugiae publicae venerationi a corpore seiunctim expositum, crebris opem petentium osculis, attactibus et rosariorum affrictu fuisse delibatum et haud dubie infirmis supplicantium capitibus imponi solitum [Ibid., p. 345 – 46.] .” Iampridem tamen Zwifaltenses reliquias sancti episcopi acceperant, nam inter sacra cimelia quae anno 1656 eis remissa sunt numeratur os brachiale divi Aurelii episcopi, a principe Eitelio Friderico Zollerae et Hechingae domino olim acceptum. Hodie in ecclesia Zwifaltensi altare habetur S. Aurelio sacrum, in quo eiusdem caput asservari censetur [O. Hafner, in Studien und Mitteilungen aus dem Benedictiner- und Cistercienser-Orden, t. XVI (1895), p. 430, num. 3.] . In catalogis reliquiarum Scaphusiensium et Sangallensium S. Aurelii nomen inscriptum est [Quod nobis rescripsit v. cl. E. A. Stückelberg.] .

I. S. AURELII VITA PRIOR

Aurelius episcopus Riditionis (S.)

E codicibus bibliothecae Stuttgartensis HB. XIV. 13 (= S), bibl. Sancrucensis 13 (= H), bibl. Campililiensis 60 (= L), bibl. Mellicensis (= M). Cf. Comm. praev. num. 7.

Vita S. Aurelii confessoris ex authentico renovata [Vita S. Aurelii episcopi M; eodem die Aur. ep. H; lemma om. L.] .

[1] [Prologus.] Gloriam [prologum om. H, L, M.] sanctitatis miraculorumque virtutes quas Christus in sanctis suis ad laudem gloriamque nominis sui ostentare dignatus est universus paene resonat orbis, totaque catholica inde exultat mater ecclesia. Quorum [quarum S.] quaedam laboribus catholicorum patrum stilo digesta utilitati legentium per innumera inconcussa inlibataque saecula permanent reservata; quaedam vero et ut ita dicam innumera vel penitus silentio oppressa sunt, aut si forte stilo prolata, ita rusticano usu sunt edita, ut fastidium magis quam ullam efficaciam curioso conferant lectori. Quorum [quarum S.] etiam quia quam plurima scriptorum sunt vitio depravata, si perspicacium virorum sagax industria fuisset adhibita, ratione veraci vigilanti cura perspecta, ad lineam recti tramitis ita potuissent Christo propitio dirivari, ut non satis a vero directoque exorbitarent calle. Haec idcirco protuli, quia nuper a fratribus quibusdam rogatus sum ut vitam sanct. Aurelii confessoris Christi, quae etiam tali aliquo modo, quo praediximus, non solum verborum compositione verum etiam sensuum dilacerata atque corrupta est, adhibita diligentia emendare inciperem; quam oboedientiam libenti animo, Dei omnipotentis misericordia fretus, amplexus sum, quia Christi domini nostri gratia praecedente confessorisque sui suffragantibus meritis, verba quae in gestis illius discrepantia casibus vel etiam recto loquendi [corr. prius loquendo S.] genere dissona reperimus ita corrigere studemus, ut nullo modo nodum mendositatis crimenque fallacie incurramus.

[2] [S. Aurelius Armenius.] Igitur [hic inc. H, L, M.] beatus Aurelius provincia Armeniae ortus atque nutritus fuit [Titulum Mediolanensem male interpretati sunt qui haec excogitaverunt. Comm. praev. n. 3, 4.] . Nam nutrimenta adulescentiae illius, quae ad tam felicem calcem pervenerunt, optima fore indubitanter credimus. Sed [quae H, L, M.] quia memoriae nostrae aliquo scripturae indicio inserta non fuerant, silentio praeterimus, ea tantummodo recolentes, quae de apice episcopatus ipsius [ep. ipsius apice H, L, M.] vel de contentione, quam contra perversissimam [partim supra lin. corr. S.] sectam arrianae haereseos illum egisse cum reliquis, qui tunc [qui prius quid, tunc supra lin. corr. S.] temporis praeliatores Christi invicti noscuntur, experti [prius invicti modo nec, corr.: invicti experti sumus S.] sumus, nec eiusdem sancti viri gesta ceterorumque eodem in tempore pro fide Christi [Christi fide H, L, M.] acta certamina ad purum digerere possumus, nisi eiusdem haereseos aliqua indicia sagacitati lectoris enodare temptemus, pauca [ideoque H, L, M.] de eiusdem haereseos initio, necnon de ferventissima ipsius persecutione memoriae mandare curabimus.

[3] [Ariana haeresis] Temporibus siquidem [itaque H, L, M.] Constantini christianissimi imperatoris, presbyter quidam Alexandriae exstitit Arrius nomine, qui [om. S.] prava quaedam de fide Christi [Christi fide H, L, M.] proferre, et [om. H, L, M.] quae nunquam antea in quaestionem venerant, coepit; abscidere scilicet [om. S.] ac separare ab illa aeterna et ineffabili deitatis substantia vel natura Filium conabatur. Quae res plurimos in ecclesia [in ecclesia plurimos H, L, M.] conturbabat. Sed cum Alexander eiusdem urbis episcopus plurimis ammonitionibus a pravo incepto illum cuperet revocare, et res ei nullo modo ex sententia cederet, plurimosque iam [etiam H, L, M.] ab illo corruptos non solum ibidem, verum etiam per alias urbes comperisset, perniciosum fore credens, si dissimularet a talibus, plurimis consacerdotibus [et sacerdotibus H, L, M.] rem indicat [indicare H, L, M.] ; dumque quaestio latius innotescit [innotesceret M.] , sermo usque ad aures religiosi principis pervenit. Tum [tunc H, L, M.] ille ex sententia sacerdotum apud urbem Nicaeam [Nixam H, L.] episcopale concilium convocat; ibi Arrium [(ibi Arrium) om. L.] , trecentis decem et octo episcopis residentibus, adesse iubet, ac de eius propositionibus quaestionibusque [que add. corr. L.] iudicari. [sub Constantino;] Cumque diutino tractatu assertiones eius discuterentur et, quid adversus illas [om. L.] teneri deberet aut statui, summa cum libratione quaereretur, post assiduum creberrimumque tractatum, placet omnibus [add. sup. lin. L.] ac velut uno cunctorum ore et corde decernitur omousion [omoysion L, M.] scribi debere, id est eiusdem cum Patre substantiae Filium confiteri, id firmissima omnium sententia roboratur. Defertur sacerdotalis concilii sententia ad Constantinum. Ille tanquam a Deo prolatam veneratur. Cui si qui temptassent obniti, in exsilium [exilio S.] protinus se protestatur acturum. Sex ergo tantummodo cum Arrio se patiuntur expelli; sicque usque ad exitum vitae paene Constantini fides catholica inconcussa permansit. Postea vero diabolicis fraudibus surripientibus, per quendam presbyterum partibus Arrii faventem eadem haeresis [(eadem haer.) om. S.] acriter pullulare [pululare S.] coepit. Quod quia longum est in tam brevi opusculo [corr., prius oposculo S.] replicari, omittimus atque ad id, propter quod rationem ipsam enarrare coepimus, redire conamur. Si [corr., prius sed S.] quis tamen de hoc aliquid [om. H, L, M.] plenius nosse desiderat, decimum ecclesiasticae historiae librum percurrere satagat [De his et sequentibus, lege Rufini Hist. eccles., X; Sulpicii Severi Chronic. II, 39.]

[4] [post Constantinum.] Igitur post excessum Constantini Augusti, cum filiis ipsius rerum summa [summam H, L.] traderetur [tradider ///nt H; tradider L.] , secta turpissima, quam [quod L, et supra lin. add. ut.] supra nominavimus, semine vipereo quasi de inferis caput extollens, faciem ecclesiae foeda colluvie [conluuiae S; colluvione H, L, M.] maculavit. Cumque post multa, quae replicari perlongum est, Arrius de exsilio revocatus apud Constantinopolim turpissima morte spiritum exhalaret, nihilominus iniqua cottidie convalescente [invalescente L.] secta, multi sanctorum exsilio trusi sunt. Quo tempore etiam Liberius papa urbis Romae, quamvis mature iussu principum revocatus, tamen exsilio est traditus. Et quia isdem [idem H, L, M.] vir apostolicus, Deo propitio, in fidei firmitate stabilissimo [stabillimo S; stabilissima H.] constitit fundamento, sententiam, quam Petro apostolo Christus promiserat, in illo credimus roboratam: Ecce satanas expetivit vos, ut cribraret sicut [quasi L, M.] triticum. [Luc. 22, 31.] Ego autem rogavi pro te [pro te rogavi H, L, M.] ut non deficiat fides tua; et tu aliquando conversus confirma fratres tuos.

[5] [Concilium Mediolanense.] Ea igitur [om. L.] tempestate, qua diabolicus turbo tam foeda contagione maculabat [maculavit H, L, M.] ecclesiam, iussu principis [principum H, L, M.] etiam occidentales [corr., prius occidentalis S.] episcopi ad consensionem Arrianae [om. S.] haereseos fatigari coeperunt atque propter hoc apud Mediolanium [Mediolanum H, L, M.] episcoporum concilium congregatur, pluresque eadem perfidia decepti sunt. Dionisius vero [om. H, L, M.] , Eusebius, Paulinus, Rhodanus et [om. L.] Lucifer, dolum esse in negotio proclamantes, in exsilium trusi sunt. His etiam iunctus est Hilarius. E quibus Dionisius [Dionysius H, L, M et ita porro.] Mediolanensis episcopus nimiis admodum fatigatus iniuriis, lictorum demum manibus traditus, in provinciam Armeniam [Armoeniam S; est add. H, L, M.] deductus, ibique in civitate quadam, quae Reditio nuncupatur [Civitatem Riditionem in Armenia sitam esse imperite ex Aurelii epitaphio deduxerunt hagiographi. Comm. praev. n. 3.] , [S. Dionysius exsul] relegatus [religatus S.] est. Contigit vero ad magnam Christi gloriam eodem in tempore beatum Aurelium episcopatus officio eandem ecclesiam strenue gubernasse, quo beatum Dionisium ob defensionem catholicae fidei firmiter consistentem vis fervida propriis e sedibus iussu pepulit principum finibusque Armeniae [Armoenie S.] provinciae civibus oppidi praefati relegatum [religatum S.] copulavit.

[6] [ab Aurelio excipitur.] Denique ubi [corr., prius vir L.] felicissimus sacerdos Christi [Dei L.] Aurelius adventum Dei famuli illuc [om. L.] adventantis audivit, mox ad illum gratia visitandi summa alacritate properavit. Cumque se invicem athletae Christi dulcissimis vitae conloquiis salutare coepissent, inter amplexus mutuos prae gaudio fletum continere nequiverunt [nequiverant S.] . Erat enim idem vir Aurelius scientia divinarum scripturarum ita integerrime, Christi concedente gratia, repletus, scutoque fidei christianae galeaque spei tam forti tectus munimine, ut nullum omnino aditum [de add. L.] lupis insidiantibus Christique ovile praedare cupientibus praeberet accessum, quamvis tunc vel maxime [maxima H, L, M.] Arrianorum ferveret insana crudelitas. Sed nihil in sancto viro praevaluit perversi [perverse S.] dogmatis fortitudo [tortitudo S.] , quia fidem [om. S.] , quam [sancti add. H, L, M.] patres catholici in religiosissimo sanxerunt Nicaeno concilio [con. Nic. H, L, M.] , inviolabilem purissimo conservabat in pectore, omnesque [que om. M.] , quos repperit sanae doctrinae aliquo [ullo H, L, M.] modo contrarios exsistere, assertione veritatis firmissima auctoritateque eloquiorum divinorum utriusque testamenti paginis sumpta plenissima ratione vincere [vel vincere H, L, M.] studuit; poenam [plenam L et H ante corr.] nihilominus gehennae atrocissimam secuturam in tam [(in tam) vitam L.] prava obstinatione persistentibus crudeli comminatione promiserat. O mira atque ineffabilis dispensatio [dispositio L.] supernae pietatis, quae ad convincendam superandamque pravitatem perversorum unanimem semper in fide atque [et H, L, M.] dilectione concordiam diam connectit [conectit S.] mentibus electorum. Tali namque tamque [om. L.] inenodabili vinculo caritatis sacerdotes Christi beatissimus Aurelius atque Dionisius in amore copulati sunt Salvatoris, ut in Dei laudibus ymnisque caelestibus diebus noctibusque infatigabili cursu persistentes, Christum in eorum pectoribus habitare [facerent add. al. man. in H.] habitaculumque illos sancti Spiritus [Sp. sancti H, L, M.] exstitisse nullus fidelium dubitaret.

[7] [Miraculis uterque coruscat.] Iamque adeo fama virtutis beatorum praesulum enituit, ut in virtute domini nostri Iesu Christi plurimis infirmis variisque detentis languoribus medelam [medellam S.] pristinae conferrent sanitatis. Et quicumque sacri corporis sanguinisque Christi illorum manibus consecrati communicatores exstiterant, omni deinceps, quam pridem sibi [sibimet H, L, M.] inesse sentiebant, infirmitate carebant. Denique, per aliquanta annorum curricula tam miris tamque praeclaris [denique tam miris tq. pr. per al. ann. curricula H, L, M.] fulsere miraculis, ut omnes circumquaque provinciae concurrere festinarent atque in laudibus Salvatoris plurimorum ora prorumperent, quia tam perfectos tamque mirificos medicinae caelestis artifices Armeniae provinciae destinasset.

[8] [Communem sepulturam optant.] Fertur inter cetera id temporis a servis Christi peracta miracula conventio quaedam inter commilitones Christi fore mirifica, quatenus [quatinus H, L, M.] ubicumque, divina disponente providentia, spiritum caelo praemitterent [premittente L.] , illic [illuc S.] etiam eorum [illorum H, L, M.] corpora pariter terra contegeret, ut, quorum corda in superno amore indivisibili caritate iugiter flagrabant, eorum etiam ossa mortua nullo modo secernerentur in tumulo [S. Aurelium eo loco depositum fuisse ubi S. Dionysius a saeculo plus quam integro iam quiescere dictum est. Comm. praev. n. 3.] . Contigit vero inter haec, inruente languore, beatum Dionisium obitum suum per spiritum appropinquare sensisse [sentisse H, L, M.] finemque cursus sui atque certaminis fuisse completum; quod [om. S.] felicissimo [felicissimum H, L, M (cf. n. 10 felicissimus confessor); et add. L, M, et ante corr. H.] consacerdoti [sacerdotem H, L, M.] non celat. At beatus Aurelius tali se sentiens solacio caruisse, ingenti maerore [corr. S.] luctuque perculsus, rivis lacrimarum ubertim faciem inrigasse perhibetur. Beatus vero Dionisius, non inmemor pristinae sedis, civiumque, propter quos tanta pertulerat, recordatus, petiit a beatissimo viro Aurelio quatenus, si fieri potuisset, [S. Dionysii corpus] corpusculum [ipsius add. S.] Mediolani sepulturae traderetur. Beatus vero Aurelius petitioni illius nil obiciens [eius nihil obiciebat H, L, M.] , excepto quod tempus exspectabat opportunum [expectabat oportunum S.] , quando absque ullo maris [pelagique add. S.] periculo tam pretiosum thesaurum partibus [add. supra lin. L.] Italiae reportaret.

[9] [ab Aurelio] Interim vero dum prosperum eventum itineris praestolatur [praestulatur S.] , annis aliquantis intercurrentibus, tam magna tamque mirifica miracula [om. H, L, M.] per servum suum Aurelium Christus ostendere dignatus est, ut die noctuque populorum concurrentium suosque [que om. L, eras. in H.] aegros vel daemoniis obsessos deferentium turba confluere nullo modo cessaret. Nam quia medicinam caelestis solacii tam in corporum valitudine quam etiam in recuperatione mentium in viro sanctissimo omnes undique adventantes agnoverant, quasi ad sinum matris parvuli, ita ad illum cotidie populi caterva concurrere [conc. p. caterva H, L, M.] festinabat. Sed vir Deo plenus, quamvis tam sanctis occupationibus indesinenter obstrictus exsisteret [obsisteret L.] , [Mediolanum deducitur.] tamen petitionem sanctissimi consacerdotis sui oblivioni nullo modo tradebat. Nam tandem, superna dispensatione [dispositione H, L, M.] moderante, aptum tempus itineris explorans, data nautis mercede, quam illi naulum nuncupant, sacroque corpusculo linteis involuto navique imposito [sacrumque corpusculum linteis involutum S.] , cursu [que add. L.] prosperrimo, Christo duce, aequore peragrato, litus attigit italicum, atque exinde calle rectissimo pervenit Mediolanium [Mediolanum H, L, M.] . Quo audito, cives urbis illius cum ingenti gaudio occurrere festinarunt, laudum Christo [om. H, L, M.] praeconia referentes, quod proprio non fuissent privati patrono, sumptoque beatissimi sacerdotis corpusculo, summa cum reverentia [diligentia S.] sarcofago [sarcophagum H, L, M.] collocarunt.

[10] [Rogante S. Ambrosio] Quo tempore beatus Ambrosius, defuncto Auxentio [Auxientio S.] haereticorum episcopo, pontificatus [episcopatus L.] officio functus eandem strenue gubernabat ecclesiam. Cumque beatissimus sacerdos Christi Aurelius post commendationem beati Dionisii ad patriam reverti voluisset, supra memoratus pontifex beatus Ambrosius non praebebat assensum; quin potius, ut erat vir disertissimus omnique scientiarum flore adornatus, blandis monitis suavibusque [suavisque S.] conloquiis, ut secum remaneret, exortabatur. “Ne nos,” inquit, “frater, deseras neque derelinquas. In promptu est [enim add. H, L, M.] ut perficias quod dudum spoponderas, ut qui inter tot discrimina contrariorum [tot adversariorum discrimina H, L, M.] dogmatum varietatemque diversorum [diversarum S.] scismatum unam eandemque inconcussam catholicae fidei [fidei catholicae H, L, M.] regulam [gloriam L.] pari sensu servavimus, [Aurelius Mediolani commoratur;] pariter etiam, quoad usque Christus iusserit, vitae caelestis praeconia perennisque regni melle dulciora mutua [mutuo H, L, M.] conserere [conferre L, vel conserere add. sup. lin.] in laude Creatoris festinemus eloquia.” At felicissimus confessor Christi Aurelius, ammonitionem beatissimi Ambrosii quasi Christi ore prolatam ardenter amplectens, parvum quod supererat [superest L.] spatium huius instabilis vitae ymnis Dei laudibusque continuis diebus noctibusque caelo praemissis, orationibus creberrimis [orationes creberrimas H.] cum beato transegit Ambrosio [Ambrosium anno 397 obiisse, Aurelium vero anno 475 non perspexit hagiographus.] .

[11] Mira igitur [om. H, L, M.] omnipotentis Dei [Dei omn. H, L, M.] dispensatione atque ineffabili providentia rerum contigit eventus, ut, quod sancti Dei praesules de suorum commendatione corporum finibus Armeniae commanentes olim condixerant, hoc ex improviso [inprovisu S.] partibus Italiae compleretur. [eius corpus] Nam eodem, quo illuc advenerat [venerat H, L, M.] , anni cursus circuitu revoluto, cum anniversarii [anniversarius H, L, M.] depositionisque [depositionis H, L, M.] dies sancti Dionisii confessoris Christi [c. Christi D. H, L, M.] immineret, eodem ipso die dormitio atque ad regnum Christi [om. H, L, M.] perpetuum evocatio sancti Aurelii contingebat. Tuncque [que om. H, L, M.] omnis ambiguitas circumquaque [circum H, L, M.] manentium abscissa [abscisa S.] est omnisque credulitas roborata credentium [om. H, L, M.] , ut nullatenus illorum dubitarent coniungi [iungi H, L, M.] corpuscula, [prope S. Dionysium deponitur;] quorum Christus ad suum regnum et gloriam animas uno eodemque in tempore convocare dignatus est. Uno igitur aggere unoque gremio telluris, duobus tamen mausoleis [mausuleis S.] , sanctorum confessorum Christi corpora cum ingenti gloria condebantur. O meritum sublime sanctorum, quos ita Christi gratia coronavit, qui pari fruerentur fide [fide fr. H, L, M.] , communique in saeculo atque infatigabili se invicem caritate foverent, quin [parili H, M; pariter L.] etiam caelesti in [in cael. H, L, M.] sede coniuncti gaudio, perenni perfruantur angelorum consortio [om. S.] , omnibusque [que om. H, L, M.] integra fide poscentibus per eorum patrocinia hactenus [actenus S.] largiuntur beneficia, praestante domino nostro Iesu Christo, qui cum aeterno Patre et Spiritu sancto vivit [om. S.] et regnat in saecula saeculorum. Amen [(qui - amen) om. H.] .

Translatio eiusdem.

[12] Neque hoc de sancto Aurelio reticendum puto, quod nuper [om. H, L, M.] de translatione corporis ipsius temporibus Hludouuici [Ludewici L, M; Luduwici H.] christianissimi imperatoris agnovimus [De his, Comm. praev. n. 14.] . [a Nottingo episcopo Vercellensi] Quidam etenim [enim H, L, M.] Vercellensis episcopus Notingus [De Nottingo, cf. F. Savio, Gli antichi vescovi d' Italia, t. I, p. 443; supra, Comm. praev. n. 14. Sunt qui Nottingum Constantiensem (920 – 935) pro Vercellensi scribendum putent. Satis infeliciter; nec iis assentitur A. Hauck, Kirchengeschichte Deutschlands, t. II, dritte und vierte Aufl., p. 822, qui tamen in antiqua Hirsaugiensis coenobii historia dubius haeret.] nomine ab archiepiscopo Mediolanensi corpus sancti Aurelii magnis precibus impetravit atque ad suum episcopatum Vercellis [om. L.] primitus convexit [vexit L.] . Et quia idem praefatus episcopus partibus Germaniae ducatu Alamanniae non ignobili stirpe ortus atque nutritus est, in quodam secessu cuiusdam saltus territorii sui amoenissimum locum explorans, dignissimum habitaculum tantoque mansore capacem studuit praeparare mansionem. Cum consensu igitur praedicti imperatoris christianissimi [christiani S.] populi zelo fidei Christique amore perculsi e [et H, L, M.] partibus Germaniae conglobati, una cum praefato episcopo Vercellis devenerunt, ibique sanctissimi confessoris Aurelii sumpto corpusculo feretroque [que om. H, L, M.] imposito, [in Germaniam defertur.] magno psallentium choro iuga Alpium pervolarunt laetissimoque cursu ad praefatum locum 〈in [supplevi.] 〉 finibus Germaniae cum ingenti gaudio detulerunt. Quanta vero signa quantaque miracula eodem in loco, postquam sacratissimum corpus ipsius ibidem conlatum 〈est [supplevi.] 〉, per ipsius merita creator instauratorque omnium dignaretur ostendere, pro rei magnitudine humana lingua non sufficit enarrare. Ne tamen penitus praetermittantur intacta, pauca e pluribus narratione fidelium comperta opusculo huic succincta narratione cupimus inserere [(quanta vero - inserere) om. H, L, M.] . Depositio [deposito S.] vero beati Aurelii, qua terram terrae reddidit spiritumque coetibus angelicis copulavit, evenit XVIII kal. octobris.

II. VITA S. AURELII A. WILLIRAMMO

Aurelius episcopus Riditionis (S.)

BHL Number: 0820

A. WILLIRAMMO

E codicibus bibliothecae Monasteriensis 23 (= B), bibl. Stuttgartensis Fol. 58 (= Z), bibl. Treverensis 454 (= T). Cf. Comm. praev. num. 8.

Prologus in vitam sancti Aurelii episcopi, cuius festum est XVIII kalendas octobris.

[1] [Prologus.] Fratri [Prologum om. T, Z.] dilectissimo et in divinarum scripturarum 〈interpretatione [suppl., om. B.] 〉 acutissimo abbati Willihelmo vermis et non homo Eberesbergensis Wilram [De Wilhelmo Hirsaugiensi abbati († 1091) et Willirammo Ebersbergensi († 1085), Comm. praev. n. 10; A. Hauck, Kirchengeschichte Deutschlands, t. III, pp. 860 – 63; 968 – 69.] ad omnia fraternae iussionis munia libentissimam conivenciam. Scio, frater et dilectissime domine, quia sapienciam tuam, quam in divinis melodiis et computi subtilitate sine ficcione didicisti, absque invidencia communicas et ideo, ut sapientem decet, alios in suae artis professione tibi non impares existimas. Unde et a me ydiota, qui tantum casus et tempora in divinis libris pro utilitate legencium studeo emendare, quasi a doctissimo scriba vis impetrare, ut nenias meas, quas in Cantica canticorum lusi [Edidit J. Seemüller, Willirams deutsche Paraphrase des hohen Liedes, in Quellen und Forschungen zur Sprach- und Culturgeschichte der germanischen Völker, t. XXVIII, Strassburg, 1878.] , emendatas debeam transmittere, et Vitam sancti Aurelii a finibus terrae caliginosa fama compertam et parvissimo breviloquio comprehensam in modum libelli extendere. Sapienti quidem possibile iudico multas ambages verborum producere, veluti de parvissimo argenti vel auri pondere longas et latas lamminas cudere; indocto vero non dico omnino impossibile, sed valde difficile. Sed quod impossibile est arti, possibile est caritati. Praecipienti ergo tibi, quem medullitus diligo, libens parebo, et ad cudendam sacrae historiae materiam, non quidem doctam, sed tamen promptam dexteram scripturus adhibebo.

Explicit prologus. Incipit vita [vita S. Aurelii episcopi et confessoris Z.] .

[2] [Aurelius Armenius.] Igitur beatus Aurelius nobilibus et religiosis parentibus in provincia Armenia natus, postquam domi deliciosis blandimentis ut infantilis [infantulis T.] exigit aetas, est educatus, litterarum studiis imbuendus a parentibus committitur magistris grammaticae artis [om. T; artis gram. Z.] et paulatim per incrementa temporis et munere divino et naturali ingenio in cunctis perfectus redditur studiis philosophiae. Coepit interim docibilis [docilis Z.] adolescens inter duos cleros, id est inter duo testamenta vetus et novum, dulci sompno requiescere, et a mundanarum rerum strepitu in meditatione divinae legis delitescere. Revelatis enim oculis considerans mirabilia de lege Domini non lector obliviosus, sed factor operis munda et immaculata religione semetipsum aliis praebebat sanctitatis exemplum [exemplum sanct. T, Z.] . [Iac. 1, 25.] Regnabat quippe in mente eius mater et custos omnium virtutum humilitas, quam decentes pedissequae comitabantur pax, patientia, longanimitas, bonitas, benignitas, mansuetudo, largitas, continentia, castitas. Per omnes ergo ecclesiastici ordinis gradus ex praecepto seniorum ascendens, dignus sacerdotio ab omnibus iudicatur. Postremo ipse quidem totis viribus renitens, sed tamen consensu populi victus et decretis antiquorum pontificum oboediens in Rediciana [Reditiana Z.] civitate pontifex [praesul T, Z.] ordinatur. Post susceptam autem [om. Z.] pastoralis curae sollicitudinem prioris conversationis nullo modo amittens consuetudinem, [episcopus Redicianus consecratur.] nulli se praeferebat, nisi qui forte divinis legibus contrarius erat, et exemplo summi pontificis Iesu Christi, quae faciebat haec et docebat. Lucebat in vultu eius sapientia omnium motuum interioris hominis [int. hom. mot. T, Z.] moderatrix prudentissima nec alius gestus erat corporis, quam quem ratio magistra intus composuisset [comp. intus Z.] in archano pectoris, Petri apostoli monitis parens, non dominans in clero sed forma factus gregi dominico irreprehensibilem se in omnibus exhibebat, et occulta dedecoris abdicans, nec humanis laudibus inhians, soli cordis inspectori placere cupiebat ad exteriora subiectis providenda cum Martha frequenti ministerio satagebat congruis item temporibus ad pedes Domini auditurus verbum illius cum Maria residebat. [1 Petr. 5, 3, Luc. 10, 40.] Dioecesim autem [om. B.] suam secundum patrum consuetudinem et canonum [canonicam T, Z.] exactionem perlustrans, et iniquorum detestanda et christianae religioni crimina perscrutans contraria [contr. crim. perscrutans T, Z.] , in auditorum cordibus vitia eradicabat, virtutes plantabat; quia sermo eius ita erat sapientiae sale [ita sapientie sale fuerat T, Z.] conditus, ut omni sexui, omni aetati, omni professioni videretur contemperatus.

[3] [Ariana haeresis.] Per idem tempus Arriana haeresis, quae a detestando Arrio auctore [auctore Arrio Z.] initium sumens Filium Patre minorem asserebat, in tantum praevaluerat ut imperatores Constantinus iunior, Constantius et Constans et ceteri optimates regni iniquae parti faverent et catholicos sacerdotes ceterosque [et ceteros T, Z.] verae fidei sectatores minis, terroribus et proscriptionibus ad consensum malignitatis urgerent, nec solum in Italia sed fere in omnibus mundi partibus veri christiani contemptui et derisui habebantur; quod corde credebant ore loqui non audebant, digitum ori prae timore imperatorum imponebant, nisi soli qui rerum amissiones, exilia et ipsius vitae dispendia pro fide catholica parvi pendebant. Verumtamen sancta romana ecclesia cui tunc praeerat papa Liberius, vir per omnia doctrina et opere apostolico inconcussus [apostolicus inconcussu codd.] , perstitit in hoc articulo dirae [om. T, Z.] persecutionis, utpote fundatus [fundata, T, Z.] super petram apostolicae confessionis, cui etiam portae inferi nunquam praevalebunt iuxta firmitatem dominicae promissionis. [Matth. 16, 18.] Nam per Dei providentiam procella nequissimi erroris sedata et verae fidei serenitate patefacta, sub eodem papa Liberio post aliquantum temporis spatium universo mundo facta est catholicae et apostolicae fidei reconciliatio [reconliciatio Z.] . Ex praecepto igitur imperatorum collecto concilio in urbe Mediolanensi [Mediolanensium Z.] , cogebantur catholici episcopi per cyrographa, ut in synodalibus decretis fieri solet [fieri s. decr. Z.] , Arrianis assentiri [Supra, p. 135, annot. 1.] .

[4] [Dionysii subscriptionem Eusebius Vercellensis] Inter eos autem qui, vi coacti ne proscriptiones et exilia paterentur ab imperatoribus, assensum Arrianis praebuerunt suis subscriptionibus, etiam ipse Mediolanensis episcopus Dionisius per cyrographum assensum praebuit, quamvis invitus. Adveniens autem venerabilis senex Eusebius Vercellensis episcopus, qui nondum ibi erat, cum cognovisset quia Dionisius Arrianis consenserat, coepit ruinae eius compati, et si quod esset ereptionis remedium subtiliter praemeditari. Cum ergo in synodo quaestiones exorirentur de fide sanctae Trinitatis, ventum est ad locum in quem capitaliter nitebatur arrianae falsitatis assertio [ass. arrianae falsit. T, Z.] , ubi Dominus in evangelio ait: “Pater maior me est,” non quidem loquens [om. B.] de divinitate, sed de assumpta humanitate. [Ioh. 14, 28.] Hic Eusebius arrepta [accepta T.] occasione: “Cum vos,” inquit, “o Arriani proceres, maiorem Filio Patrem asseratis, cur non et apud homines hoc observatis? Cur mihi in assentiendi cyrographo filium meum Dionisium praetulistis? Canos multi temporis precor ne spernatis. Delete eius cyrographum, ut ego pro reverentia aetatis subscriptionis teneam prioratum, iste vero qui iunior [minor qui minor B.] est tempore, posterior etiam subsequatur in subscriptione.” Cumque hoc Arriani pro suae partis favore dictum putarent, [per dolum deleri curat.] mox cyrographum Dionisii gratulantes deleverunt, et ab Eusebio [eo T, Z.] ut prior ipse [ipse prior T, Z.] subscriberet quasi cum reverentia exegerunt. Tunc ille seria fronte: “Nec ipse,” inquit, “errori vestro communico, nec vobis filium meum Dionisium [filium m. D. vobis T, Z.] communicare permitto.” Videntes autem Arriani perfidiam suam delusam, felle amaritudinis commoti, manus continere non potuerunt, sed resupinum venerandum senem Eusebium pedibus a summo scalarum usque ad imum, item ab imo usque ad summum, novem vicibus traxerunt, canina eum rabie [rabie eum T, Z.] lacerantes et, si eis consentire vellet, sciscitantes [Haec et narrantur tum in homilia pseudo-Ambrosiana de S. Eusebio, n. 5 – 6, P. L., t. XI, p. 720, tum in Vita S. Eusebii, BHL. 2748, Ughelli, 2a ed., p. 755 – 56.] . Quem cum tot iniuriosis affectionibus ad consentiendum emollire non potuissent, in ergastulo eum recludentes, et nullum de suis ei ministrare permittentes, septem diebus pane tribulationis et aqua angustiae illum sustentaverunt [sustentarunt T, Z.] , deinde per mandata imperatorum in Aegiptum [Egiptum B; Egyptum T, Z.] exilio eum [om. T, Z.] destinarunt, [Dionysio in Armeniam relegato] Dionisium vero Mediolanensium episcopum, quem Eusebius arte divina ab eorum segregavit perfidia, omni circumvenientes astutia, postquam item [idem T.] ad consensum nullo modo pertrahere potuerunt, in civitatem Armeniae Redicianam, cuius praesul erat [sanctus add. T, Z.] Aurelius, per lictores publicos exilio relegaverunt [relegerunt, T; rel. exilio T, Z.] [Supra, p. 135, annot. 2.] . [3. Reg. 22, 27.]

[5] [Aurelius occurrit;] Cuius adventum et causam adventus cum praesul idem agnovisset, quasi vir catholicus catholico confessori gratulabundus occurrit, et cum se [ex T.] ulnarum strinxissent amplexibus, largis ora rigaverunt fletibus. Itaque duo doctissimi viri ad [om. T, Z.] alterutrum conferentes subtilitatem legis Dei [om. T, Z.] , prophetiae videlicet [om. T, Z.] et evangelii, ad praecavendum Arrianae haeresis virus, divinis undique fultam testimoniis exhortationem luculentam scriptis composuere, quam beatus Aurelius per proprietatem Armeniae linguae convocata populi multitudine decentissime edidit [edidit decent. T, Z.] .

[6] [fidem catholicam exponit.] Erectis igitur omnium auribus ad audiendum [ad aud. aur. T, Z.] : “Audistis,” inquit, “fratres carissimi, ex lectione evangelica bono semini quod seminavit pater familias ab inimico homine, dum dormirent homines, superseminata zizania, et in bono semine filios lucis, in zizaniis filios tenebrarum cognovistis [agnovistis T, Z.] ex interpretatione divina. [Matt. 13, 26.] Ecce, ut veritas dixit [predixit T, Z.] , florentem per totum mundum christianae fidei segetem, Arrianae haereseos zizania maculant, quia prava eorum dogmata, quibus minorem Patre Filium Dei [om. Z.] asseverant, ex pessima radice orta passim male pullulant. Sed nolite timere, quia et manipulis tritici quod de bono semine natum est, parata sunt horrea dominicae salvationis, et fasciculis zizaniorum paratus est caminus divinae ultionis. Radicem tamen iniquitatis eorum considerate. Quia enim diabolus male interpretatur scripturas, filii etiam eius ad dampnationis suae cumulum [cum. s. T.] pervertere non metuunt evangelii sententias apertas et puras [puras et ap. Z.] . Domino namque [iam add. T, Z.] in ipso passionis articulo ad discipulos dicente: “Si diligeretis me, gauderetis utique, quia ad Patrem vado, quia Pater maior me est. [Ioh. 14, 28.]” Ipsi hanc minorationem [immorationem T.] eum affirmant retulisse ad illam, in qua Patri est semper aequalis, divinitatem; quam utique omnibus verae fidei filiis luce clarius constat [constat l. cl. Z.] pertinere ad assumptam humanitatem. Sed quia nemo fit haereticus nisi contentione, propter pertinaciam suam non merentur penetrare duas in Christo naturas divinitatis et humanitatis. Nos autem qui fideles sumus, duas in Christo naturas confitemur, aequalem illum Patri credentes in divinitate, minorem in humanitate. Nam de divinitatis aequalitate primus sacrorum librorum scriptor Moyses testatur: “In principio,” inquiens, “fecit Deus coelum et terrram. [Gen. 1, 1.]” Principium itaque [utique T, Z.] appellans Filium Dei, secundum probabile testimonium evangelii quia Iesus, cum quis esset interrogaretur a turbis, respondit: “Principium, qui et loquor vobis. [Ioh. 8, 25.]” Ipsa etiam [autem Z.] Dei sapientia in libro Salomonis aequalem Patri profitetur substantiam suam: “Ego,” inquiens, “sapientia ex ore Altissimi prodivi primogenita ante omnem creaturam. [Eccli. 24, 5, Ioh. 1, 1.]” Iohannes item in initio evangelii sui [ev. s. init. Z.] : “In principio”, inquit, “erat Verbum etc. [usque add. T, Z.] omnia per ipsum facta sunt,” discretas utique personas genitoris et geniti, sed unam utriusque testificans substantiam, iuxta quod idem Filius Dei in eiusdem evangelii loquitur sequentibus: “Ego et Pater unum sumus. [Ioh. 10, 30.]” Cum autem Paulus verissime protestetur Christum Dei virtutem et Dei sapientiam, quis non Arrianorum minorem Patre Filium blasphemantium detestetur [detestatur T.] et abhominetur impudentiam?[1 Cor. 1, 24] Quis potentum huius saeculi aequanimiter ferre credatur, si quis ipsum quidem illutrem, fortem et prudentem protestans, sapientiam illius ipso [ipsius illo T, Z.] minorem profiteatur? Et ut visibili utamur exemplo, quis intendens rotam solis si splendorem eius minorem ipso sole fateatur, insanus ab omnibus non dicatur, cum utique nec [om. T, Z.] videri nec agnosci possit rota solis nisi per lumen splendoris. Igitur cum ipsa veritas, et omnes eiusdem veritatis testes, aequalem in divinitate substantiam confirment Patris et Filii, vos, charissimi, Arrianam haeresim, et omnes haereses quae detrahunt Verbo veritatis fugite [et add. T.] , abhorrete et detestamini, memorantes apostoli [apostolicam T, Z.] Pauli sententiam: “Quia oportet haereses esse, ut et his [om. T, Z.] qui probati sunt, manifesti fiant. [1 Cor. 11, 19]” Et si araneae telas suas texuerunt, et si verba impiorum ad tempus [ad t. v. imp. T, Z.] praevaluerunt, stante in apostolicae confessionis petra sancta Romana Ecclesia, publicae confusionis et divinae ultionis poenas cito sustinebunt. Quodsi [etiamsi T, Z.] proscriptiones, exilia et tormenta pati contigerit catholicae fidei sectatores [cath. f. sect. T, Z.] , omnis tamen qui perseveraverit usque in finem hic salvus erit, quia et dominus Iesus Christus Dei Filius non praesentis sed futurae vitae gaudia promisit suis fidelibus. [Matth. 10, 22.]

[7] [Aurelii et Dionysii miracula.] Postquam [ergo add. T, Z.] talibus doctrinae caelestis exhortationibus, adversus diabolicae deceptionis argumenta, a beato Aurelio premunita est sancta [om. T.] orientalis ecclesia, fere omnes in eadem regione [reg. ead. T.] verae fidei cultores ad ipsum et ad [om. T, Z.] sanctum Dionisium confluebant, spiritibus immundis vexatos et omnis generis infirmos ob spem sanitatis ad eos deferentes [offerebant T; afferebant Z.] . Nec eos spes sua fefellit; nam quibus ob vitae merita Christi affluebat gratia, eos nimirum etiam [om. Z.] signorum comitabatur efficacia. Laetabatur omnis Armenia in eorum doctrina et medecina: utpote per quos orientales populi veluti per duo magna luminaria verae fidei lumine illustrabantur, et ab omni infirmitate, invocato Christi nomine, curabantur [igitur add. T, Z.] . Quamvis autem [om. T, Z.] in custodia publica detineretur beatus Dionisius, cottidie tamen eius colloquio fruebatur sanctus Aurelius, et quia testante Salomone: ferrum ferro acuitur, et homo exacuit faciem amici sui [et add. B, T.] ex [om. T.] alternae praesentiae venusto et iocundo aspectu magno uterque et quasi de die in diem renovato virtutum pollebat aspectu. [Prov. 27, 17.] Ex processu itaque [igitur Z.] temporis et sanctae affabilitatis frequentia, tanta coaluit inter eos [i. e. c. Z; i. e. caluit T.] amicitia, ut praesentis vitae spatia simul in Christo ducere optarent, post dissolutionem etiam [vero T.] corporum indivisam sibi sepulturam fore [om. T, Z.] deliberarent. Aliquantis itaque [autem Z, om. T.] annis exactis in concordia persanctae [sancte T, Z.] dilectionis [dilectionis ////// Z.] , cum imminere coepisset beato Dionisio [cum iam b. D. immineret T, Z.] hora suae [om. T, Z.] vocationis, [Dionysius sepeliri cupit Mediolani,] contigit eum valido febrium ardore detineri, et languorem de die in diem augeri in tantum [in tantum aug. T, Z.] ut dissolutionis suae [om. B.] articulum iamiam [iam T.] sibi testaretur adventurum. His auditis egregius [om. T, Z.] praesul Aurelius, statim totus resolutus in lacrimas, maestas ex intimo cordis affectu profudit [effudit T, Z.] quaerimonias quod tanti viri destituendus esset solatio, in quo nullius deesset virtutis [v. d. Z; esset v. deesset T.] perfectio. Beatus vero Dionisius iam in ultimo spiritu constitutus quia largiente Dei gratia futurorum erat praescius, a carissimo sibi [(quia — sibi) non mobilitate ingenii sponsionis oblitus sed futurorum prescius a beato T, Z.] Aurelio petiit, ut ultimae petitioni suae annueret et corpus eius licet [om. T, Z.] exanime, cum superni regis adiutorio [(cum — adiutorio) domino favente T, Z.] Mediolanum, ubi praesul extiterat, revehere curaret [(e. r. c.) extitit reverteret T, Z.] . Huic beati viri supplicationi sanctus Aurelius annuit propter fraternam caritatem, licet maximam obsistere navigationis et itineris non ignoraret difficultatem [(huic — diff.) sciebat quidem (om. T) vir sanctus ad explendam amici petitionem multum obsistere navigationis et itineris difficultatem sed de Dei misericordia etiam in mari longo (longe T) confisus annuit propter fraternam caritatem T, Z.] . Igitur exanime corpus amici, post psalmodias et missarum oblationes, aromatibus fecit condiri, exspectans donec per verni temporis clementiam et ventorum lenitatem Dominus annuisset navigandi prosperitatem [(dominus — prosperitatem) om. B.] .

[8] [quo eius corpus deducit Aurelius;] Erat interim ad beatum Aurelium [(int.- Aurelium) interea ingens ad eum T, Z.] ingens concursus populorum propter curationem infirmorum; nam quibuscumque manus imponebat [i. m. T, Z.] vel [ut B.] signum crucis imprimebat, sani fiebant a quacumque detinebantur infirmitate; spiritus etiam immundos ab obsessis corporibus fugabat [in add. T, Z.] divini nominis potestate. [Ioh. 5, 4.] Ad concursionem ergo [igitur T, om. Z.] populorum compescendam, vanamque gloriam, quae ex miraculorum frequentia subrepere potuisset subterfugiendum et praecipue ad tanti amici petitionem explendam, navim [navem T, Z.] onerariam [honerariam Z.] quae in Italiam tenderet exquisivit, invenit, naulum dedit, impositoque venerabiliter sacro corpusculo, navim [navem T, Z.] ascendit, et mansuefactis [mansuetis T, Z.] per Christi gratiam ventis, prospero cursu in Italiae portum pervenit, deinde [et hinc T; dehinc Z.] recto itinere Mediolanum contendit [tendit T, Z.] . Praecesserat [precedente T, Z.] autem fama tanti adventus; omnis de civitate et de suburbibus [suburbanis T, Z.] obviam ruit aetas et sexus; ipse etiam sanctus [beatus T, Z.] Ambrosius eiusdem civitatis tunc episcopus cum omni clero obviam processit festinus, omnibus una voce Filium Dei collaudantibus, qui et confessorem suum Dionisium vivum in verae fidei soliditate confirmavit et defunctum civitati et populo quibus praesul extiterat redonavit.

[9] [hic ibidem commoratur,] Post cuius [om. T, Z.] venerabilem exequiarum celebrationem et sanctissimi corporis in marmoreo sarcofago compositionem beatus Aurelius cum familiaribus suis maturandi reditus consilium iniit; sed ei supra memoratus pontifex Ambrosius talibus divinae auctoritatis argumentis resistit [restitit T, Z.] : “Oportet,” inquit [o add. Z.] , “frater Aureli, ut nos confessores catholicae fidei terrarum ab invicem non dividat spatium qui Arrianae perfidiae [perfidei T; fidei B.] temporibus constanter coaequalem Patri asseruimus filium Dei [(D. f.) T, Z.] . Ecce quam bonum et quam iocundum habitare fratres in unum, ut viventes in Christo conversatio iungat non dissimilis sed una, mortuos autem in Domino nec ipsa dividat sepultura. [Psalm. 132, 1.]” Tanto ergo pontifici, cuius studio et doctrina post arrianam perfidiam ad catholicam fidem conversa est omnis Italia, suadenti, immo Christo per os eius sibi loquenti beatus Aurelius assensum praebuit, quia de verbis oris eius [eius oris T.] nil cadere in terram certum habuit. Ab illo die et deinceps a beato Ambrosio, qui eum in [om. T, Z.] omnibus humanitatis fovit officiis, non procul recessit; sed die noctuque psalmis, ymnis et orationibus vacans ad Patrem misericordiarum et Deum totius consolationis supplex genua flexit; ut quemadmodum in vita condixere sibi, fideli amico, quem exulem pro Christi nomine sustentavit cuiusque corpusculum per tot maris et terrarum spatia ad sedem propriam reportavit [(cuiusque — reportavit) om. Z.] , mereretur consepeliri. Quae fidelis eius oratio quia de caritatis fonte manavit, effectum etiam voti annuente divina gratia [clementia T, Z.] impetravit [nam add. T, Z.] . Post revolutum siquidem [om. T, Z.] anni circulum, [et prope Dionysium deponitur;] appropinquante beati Dionisii depositionis die, sanctum Aurelium febris invasit, et eadem die post acceptam eucharistiam et commendationem spiritus sui in manus beati [sancti Z.] antistitis [om. T, Z.] Ambrosii feliciter ad Christum migravit. Quo moriente [morienti Z.] praesul idem in lacrimas proruens post deportatum honorifice corpus in ecclesiam missas cum frequentia cleri et populi celebravit, et [om. B, Z.] de [om. T.] amborum meritis tam aperto sermone [(a. s.) aperte Z.] relationem veritatis [(rel. verit.) om. T, Z.] insinuavit, ut nulla dubietas remaneret cordibus audientium, aequalis meriti fuisse apud Dominum quos in caritate non ficta elegerit [elegerat Z.] ; quibus unum diem vocationis et indivisam sepulturam, ut ipsi viventes sibi condixerant [si condixerunt T.] indulserit. Geminis quidem collocati sunt mausoleis [corr. Z.] in uno loco, sed ad utriusque tumulum, omnibus ex toto corde quaerentibus praestita [sunt add. T.] beneficia pari modo. Tantaque fuit beneficiorum et miraculorum multitudo, ut etiam plerisque ex ulterioribus civitatibus et provinciis annuatim visitandi sanctorum confessorum sepulchra solempnis fieret consuetudo.

Translatio eiusdem [(tr. e.) om. Z.] .

[10] [a Nottingo in Germaniam deportatur] Temporibus [vero add. T, Z.] Ludovici christiani [christianissimi T, Z.] imperatoris cum quidam clericus nomine Notingus ex Germania haut ignobiliter genitus [Supra, p. 137, annot. 2.] , Vercellis esset factus episcopus magnis et multis precibus a Mediolanensi archiepiscopo corpus S. Aurelii impetravit, et in episcopatu suo aliquamdiu venerabiliter reservavit. Post haec collecta non modica [non mod. coll. T.] clericorum et familiarum turba, sacratissimi corporis [(s. c.) sacratissimas T.] reliquias clitellis [clittellis Z.] imposuit, et trans Alpium iuga honorifice in domum saltus, quam in Nigra Silva Germaniae hereditario iure possederat, detulit. Ubi oratorium tanto mansore dignum venustissime fabricans, et per seipsum dedicans, praediis, codicibus, campanis et ceteris ecclesiasticis utensilibus pro sua possibilitate ditavit, et ibi pretiosum thesaurum corporis sanctissimi [s. c. T, Z.] pontificis Aurelii [(p. A.) om. T, Z.] ad salutem praesentium et praesidium futurorum [f. pr. T, Z.] collocavit.

III. DE TRANSLATIONE S. AURELII HIRSAUGIAM

Aurelius episcopus Riditionis (S.)

BHL Number: 0822

E codice Hirsaugiensi. Cf. Comm. praev. num. 12.

Quo tempore corpus sancti Aurelii de Italia sit translatum, vel quando Hirsaugia sit fundata.

[Reliquiae a Nottingo allatae] Anno dominice incarnationis octingentesimo tricesimo, anno autem Ludovici pii, imperatoris Karoli Magni filii, decimo septimo, corpus sancti Aurelii episcopi et confessoris de Italia translatum est et Hirsaugia primum fundata [De his, Comm. praev. n. 14.] . Nothingus namque, Erlafridi comitis filius, Vercellensi cathedra sublimatus, tribuente Mediolanensi archiepiscopo, venerandi confessoris ossa, que in ecclesia sancti Dionisii eiusdem civitatis episcopi recondita erant, cuius sepulchrum usque nunc ibidem honorifice recolitur, civibus ignorantibus accepit ac paterno fundo, ubi postmodum Hirsaugia fundata est, invexit, ubi tunc eiusdem comitis domus saltus fuit. Sacre vero reliquie primum deposite sunt in ecclesiola, que in honore sancti Nazarii martiris consecrata erat, sita in vertice prominentis collis, quousque ad ipsius collis radicem condigno decore ecclesia construeretur, unde et collis idem nunc usque de nomine sancti Nazarii nominatur. Ecclesia constructa ac variis ornamentis decore adornata in honorem sancti Petri apostolorum principis consecratur, [in ecclesia S. Petri collocantur.] ac sacra ossa in eadem sunt collocata, ad quam omnem circumiacentis silve latitudinem a fluvio, qui dicitur Deinaha [Teinach.] , usque in fluvium inferiorem, Richinbach, et alia non pauca predia dedit ac cenobialis vite religionem ibidem esse instituit; que et per multa tempora sub constitutis patribus in eodem loco effloruit, sed peccatis hominum exigentibus, que regnum in regnum transferri faciunt et urbes opulentas inhabitabiles reddunt, ad tantam diminutionem spiritalis devenit, ut deficientibus monachis in eorum locum clerici substituerentur, quia, ut scriptum est, non propter locum homines, sed propter homines Deus elegit locum, seu, quod magis estimari potest, quod per divinam providenciam ex hac diminutione ad maioris spiritualis discipline ubertatem idem locus sublimari disponeretur. Quod et postea patuit. Sub hac ergo immutatione aliquantis annis devolutis possessiones ecclesie ab iniquis invasoribus distracte sunt, manuscripta quoque, que ab antiquis principibus pro loci stabilitate facta fuerant, disrupta, nec non castellum Kalwa nuncupatum in ipso ecclesie fundo est constructum. Hec iniusta hereditas ad iniquos heredes per successiones devolvitur, quousque ad Adalbertum comitem seniorem quasi hereditario iure ipsius loci pervenit providencia, qui avaritie frenis laxatis, que ceteri parcendo intacta reliquerant, hic absque timoris Dei respectu, quamplura contraxit. Sed cum diu hac male parta hereditate potiretur, contigit beatum Leonem nonum eiusdem nominis papam, avunculum videlicet predicti Adalberti, ad invisendum regnum Theutonicorum de Italia progressum ad eundem ob consanguinitatis causam divertisse. [Earundem recognitio.] Qui de fama sancti Aurelii audiens, pro certo scire cupiebat, si ipsius sancti viri reliquie, ut fama tulit, in eodem loco reservarentur. Ex ipsius comitisque precepto, accersitis artificibus non modica difficultate quesitum est ac desperatis rebus cassato labore cessatum. Sed diligentia cuiusdam peritissimi artificis adhibita, qui ex Venecie partibus cum filiis advenerat, qui etiam postmodum multa beneficia eidem loco arte sua administraverat, subtercavatum locum ex malleorum repercussione advertit, nec sine magno labore tandem subterlatentem parvam cameram invenit, in qua adornatum sarcofagum cum ossibus venerandi confessoris Christi, apostolico omnibusque una gaudentibus, reperit. Recognitis igitur ab apostolico causis, de quibus ad tantam defectionem spiritualis vite hic sacer locus pervenerit, sub comminatione tremendi iudicii Dei prefatum comitem admonuit, ut iniuste possessa relinqueret et sacre regule observatores in eodem loco restituere satageret. Qua commonitione perterritus, vetere ecclesia destructa, que quidem spatiosa sed in modum veterum ecclesiarum sine columnarum sustentaculo constructa fuerat, [Nova construitur ecclesia.] novum monasterium, quod ad nostra usque tempora permansit, construi precepit. Anno ab incarnatione Domini millesimo quinquagesimo nono incepta est edificari ecclesia sancti Aurelii, anno vero millesimo septuagesimo primo consummata est et pridie nonas septembres a Heinrico Spirensi episcopo [Sedit Henricus v. Scharfenberg ann. 1067 – 1073.] dedicata. Missis etiam legatis ad monasterium Solitariorum, quod vulgariter Einsidelen dicitur, abbatem cum quibusdam fratribus impetravit.

DE S. ASCANAFRO PRINCIPE ROMANO

TEMPORE INCERTO

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Ascanafer princeps Romanus (S.)

P. P.

[1] [S. Ascanafri unde ductum nomen.] Solis Aethiopibus notus est S. Ascanafer (Ascanāfer), qui ad hunc diem in eorum synaxariis commemoratur cum latronibus tredecim, quos ad fidem perduxerat. Ipsum eius nomen, quod apud eos satis constanter expressum videtur fuisse, in aliis linguis inauditum est. Subdubitavit olim Iob Ludolfus [Commentarius ad historiam aethiopicam (Francofurti ad Moenum, 1691), p. 393, annot. c.] num fortassis librariorum errore id staret pro Onesiphoro, cuius mentio in Graecorum calendariis hodie occurrit. Verum in synaxario aethiopico, ad diem 19 magabit, sive martii 15, rursus totidem litteris scriptum legitur nomen alterius S. Ascanafri [H. Zotenberg, Catalogue des manuscrits éthiopiens de la bibliothèque Nationale (Paris, 1877), p. 180; cf. F. A. Dillmann, Lexicon linguae aethiopicae (Lipsiae, 1865), p. 1417.] , qui certo est S. Xenophon coniux sanctae Mariae idemque pater SS. Iohannis et Arcadii [BHG. 1878 – 1879; BHO. 1246 – 1247; cf. Synax. Eccl. CP., ad dies ianuarii 26 et 30, pp. 423, 432.] . Reapse S. Ascanafro pro nomine fuisse significantem aliquam appellationem ductam a ξένῳ confirmat ipsa historiuncula quae de illo refertur. At posticae parti eius nominis, mira nec fortuita quidem consonantia respondet vocabulum Abunafer, (Abunāfer) [BHO. 820.] , alias (Abunafer) [Synaxarium aethiopicum ad d. 16 sane (iunii 10) ed. I. Guidi, Patrologia Orientalis, t. I, p. 613 et seq. Forma Abānafer, quae ibidem occurrit, ducta est ex alio casu nominis arabici.] , quod aethiopicum est pro Ὀνουφρίῳ, Onuphrio, Collato utroque nomine, videtur S. Ascanafer graece primum dictus fuisse Ξενόφρων, i. e. “de hospitibus sollicitus”, vel “hospitum curator”. Xenophron autem sive arabici, sive aethiopici, sive utriusque interpretis arte propria quadam in Ascanafrum facile mutari potuit. Neque sine specie veri conieceris hoc nomen Ascanafrum exemplum fuisse ad cuius similitudinem sanctus quoque Xenophon Ascanafer [In codice qui translucet in calendario Ludolfi (op. c., p. 411), ad diem 19 magabit, deest Ascanafer (Xenophon), et ad diem insequentem ascriptus est asqārān, utique pro asqāfān Xenophontis corruptela est.] appellatus sit. Et de nomine quidem hactenus.

[2] [Fabulosa eius historia] De homine autem ipso eiusque historia nihil certi novimus. Utique manifestum est synaxarii habessini narratiunculam per canalem quempiam in graecum fontem refundendam esse. Is autem alius esse non potuit quam liber aliquis doctrinae spiritalis, in quo inter specimina variarum virtutum ad laudem hospitalitatis adductus fuerat noster S. Xenophron sive mavis Ascanafer. Et re quidem vera, paucis ante diebus quam haec prelo mandata sunt, cum v. d. Robertus P. Blake Hierosolymis redux confectum a se codicum hibericorum bibliothecae Patriarchalis catalogum officiosissime, ut solet, nobis utendum obtulisset, in codice 140 (saec. XIII vel XIV), fol. 171 – 185, necopinata nobis occurrit , Vita (sive historia) Xenophori optimatum filii. Exorditur autem historia his verbis: , Narravit nobis magnus quidam e senioribus …: quae propria translaticiaque formula est qua inducuntur Apophthegmata patrum. [e dictis Seniorum repetenda.] Huius narratiunculae apographum, si nancisci poterimus, in Analectis Bollandianis edemus. Impraesentiarum autem quidquam de illa resciscere temporis angustia non sivit. Attamen nullus est ambigendi locus quominus in codice illo hiberico lateat propria forma qua primum fictus est Ascanafer. Fictus, inquam: nemo enim in hoc litterarum genere non plane peregrinus operose sibi anquirendum existimabit, qua aetate et in qua urbe romani, id est graeci, imperii princeps exstiterit, in quem quadret historia nostri S. Ascanafri. Scilicet haec pia fabella est et nihil amplius. Neque extra Aethiopiam ea videtur usquam sibi tantam fidem conciliasse ut commenticius ille Ascanafer in sanctorum numero haberetur.

[3] Mensis chedar synaxarii aethiopici in Patrologia Orientali iamdudum forsitan editus esset, nisi huic etiam operi temporum iniquitas moram intulisset: quae utinam in multos annos ne trahatur. Interim vero S. Ascanafri elogium e codice bibliothecae Nationalis Parisiensis Aethiop. 126 deprompsimus. Alios codices in re tam exili conferre superfluum duximus.

VITA S. ASCANAFRI
E synaxario aethiopico (13 chedar) ad fidem codicis 126 bibliothecae Nationalis Parisiensis.

Ascanafer princeps Romanus (S.)

[Ascanafer] Hoc item die requievit sanctus pater Ascanafer, vir locupletissimus et tredecim [duodecim codex; sed e sequentibus constat legendum esse tredecim.] latrones, qui eius fide christiani facti sunt. Iste quidem Ascanafer unus erat e Romae [Intellege, more arabico: Graeci imperii.] principibus, solebatque stipem erogare advenis, egentibus et monachis. In diebus autem illis, [latrones eius vitae insidiantes] latrones tredecim erant, qui in homines irruere consueverant quos in viis repperissent. Hi cum inaudiissent de moribus Ascanafri, quomodo monachos hospitio exciperet, ad eum adierunt ut eum dolo interficerent eiusque res diriperent. Itaque monasticis vestibus induti ad fores eius ostii constiterunt. Qui cum eos vidisset, existimavit eos esse apostolos, unumque ex illis esse dominum nostrum Iesum Christum. [eximiae caritatis prodigio] Eos igitur adoravit, in domum suam introduxit [Codex: introduxerunt.] , mensam iis apparavit. Tum aquam sumpsit qua pedes eorum laverat eaque [Codex: dein pedes eorum eorum lavit eaque.] filium suum aspersit paralyticum, qui per annos triginta quinque aegrotaverat, isque extemplo convaluit. Quod cum vidissent latrones illi, obstupuerunt. Ait illis Ascanafer: “Dicite mihi, patres: quis ex vobis est Christus? Eum

mihi ostendite, ut eum adorem.” Cum autem cives urbis audiissent convaluisse filium principis, ad illos venerunt, eos adorarunt iisque dixerunt: “O sancti Dei, benedicite nobis, morbosque nostros curate.” Postquam illi discesserunt, latrones sicam suam eduxerunt atque principi obtulerunt, [ad Christum convertit.] ediem dicentes: “Accipe hanc sicam, qua nos interficias, sicut te interficere volebamus.” Ait illis Ascanafer: “Scilicet haec dixistis ut vosmet ipsos deprimeretis!” Dixerunt ei: “Profecto nos Deus perditurus erat, nisi tuo precatu nobis indulsisset.” Quae cum ei dixissent, eum osculati sunt. Unusquisque ex illis aliquantulum lentium assumpsit in mensura, et profecti sunt itinere viginti quinque dierum. Lentes illas severunt in harena; et occidente sole, cum esurirent, tres lentes comedere solebant. In quo vitae genere triginta dies perseverarunt. Deinde infideles supervenerunt eosque occiderunt.

DE S. CYNON
CONFESSORE IN CAMBRIA

[Commentarius]

Cynon confessor in Cambria (S.)

SAEC. V

[1] [S. Cynon, alias Knonkel,] Refert R. Challoner [A Supplement … to the British Martyrology (London, s. a.), p. 30.] auctore Browneo Willis [A Survey of the Cathedral Church of Bangor (London, 1721), p. 360.] hodie fieri in vico Tregynnan (Montgomeryshire) festum S. Knonkel [Scribit Knonkel, Challoner; Knonkell, Browne Willis, l. c., et John Bacon, Liber Regis vel Thesaurus Rerum Ecclesiasticarum (Londinii, 1786), p. 1047; Knomkell, Lewis Morris, Celtic Remains, ed. D. S. Evans (London, 1878), p. 412.] confessoris. Hoc nomen neque Baring-Gould et Fisher [The Lives of the British Saints, t. II (London, 1908), p. 273.] , neque alius quispiam, quem noverimus, usquam invenit inter sanctos; ceterum constat ex ipso vocabulo vicum Tregynnan (rectius Tregynon) patronum habere S. Cynon. Quam ob rem accedimus eorum sententiae qui putant Knonkel eundem esse ac Cynon [Nomen alii aliter scripserunt: Cynon, Cynan, Kenon, Kynan, Kynon inter recentiores; refert parum. In Libro Landavensi (ed. J. G. Evans et J. Rhys), p. 150, invenitur quidam Cinan rex, et, p. 276, Cinon sacerdos; hae antiquissimae videntur esse vocabuli formae.] .

[2] [acta e recentioribus scriptis.] Neuter memorari videtur in calendariis, neuter in antiquis genealogiis. At si recentioribus scriptis fides habenda est, ortus est S. Cynon praeclaro genere Emyr Llydaw [E codice Thomae Hopcin, conscripto circiter annum 1670, ap. Edw. Williams (Iolo Morganwg), Iolo Manuscripts, ed. Taliesin Williams Ab Iolo (Llandovery, 1848), p. 111 – 12; e libro longo Thomae Truman, quem exscripserat Edw. Williams anno 1783, ibid., p. 131 – 33.] . Unus fuit e multis illis sanctis qui post medium saeculum quintum ex Armorica in Cambriam transmiserunt, duce et magistro S. Cadfan, “ut fidem baptismumque instaurarent” [I adnewyddu Cred a Bedydd, ex eodem codice, l. c., p. 111. Eandem peregrinationem referunt alii plurimi, quorum ut recentiores omittamus, exempli loco sint cod. Peniarth 16 (saec. XIII in.) apud Baring-Gould and Fisher, op. c., t. IV (London, 1913), p. 371, col. 1, et cod. Peniarth 45 (saec. XIII extr.), l. c., col. 2.] . Longum est exscribere collectanea viri clari Iolo Morganwg de S. Cynon, quae res easdem referunt vix immutatis verbis [Iolo Manuscripts, p. 103, n. 56; p. 112, n. 7; p. 133. Cf. O. Jones, Edw. Williams and W. O. Pughe, The Myvyrian Archaiology of Wales, ed. 2 (Denbigh, 1870), p. 421, col. 1; p. 422, col. 1; et W. J. Rees, Lives of the Cambro British Saints (Llandovery, 1840), p. 266, n. 24.] . Ut omnia paucis complectamur, socius fuisse fertur sancti Cadfan, consanguinei sui, primum in Bangor Illtyd, dein in Bangor Catwg; tandem, cum sanctus Cadfan fundasset Bangor Enlli (latine collegium, seu monasterium, insulae Enlli, quam Angli Bardsey vocant, in sinu Cardiganensi), ibi cancellarius eius fuisse fertur, quicquid hoc munus fuit [Cymrice cynghellawr. Cancellarii officium, quinto post Christum saec., quid fuerit, non satis perspicuum habemus. Forsitan recentiore vocabulo usus est scriptor ut antiquum munus significaret oeconomi, de quo vide C. Plummer, Vitae Sanctorum Hiberniae (Oxonii, 1910), t. I, p. CXVII – CXVIII; nisi forte cum audisset de cancellario sancti David, J. W. Willis Bund, The Celtic Church of Weles (London, 1897), p. 396, voluit et sancto Cadfan fuisse cancellarium.] .

[3] [Proverbium ei ascriptum.] Inter dicteria cymrica, quorum silva carmine est collecta, hoc de S. Cynon est:

A glywaist ti chwedl Cynon
Yn ymochel rhag meddwon?
“Cwrw da yw allwed calon.” [Iolo Manuscripts, p. 654, n. 33. Quae lectio anteponenda videtur illi, quam exhibet The Myvyrian Archaiology, p. 129, col. 1 – 2: A glyweisti a gant Kynon | Yn ymoglut rac meduon? | “Curw yw alluyd Calon.” Latine: Audistine quod cantat Kynon, dum ebrios fugit? “Sicera clavis est cordis.”]

Latine: Audistine dictum Cynon, cum ebrios fugeret? “Bona cerevisia clavis est cordis.” Ceterum Cambrensibus hominibus hoc est in proverbio: Allwedd calon cwrwv da [The Myvyrian Archaiology, p. 839, col. 2.] , “clavis cordis cerevisia bona”.

[4] [Ecclesiae dicatae in Cambria,] Nemine auctore, sed ideo tantum quod nulli alii sancto commode ascribi posse videbantur, existimatum est hunc S. Cynon patronum esse ecclesiae Tregynon (in comitatu qui Cambrensibus est Trefaldwyn, Anglis Montgomery), et ecclesiae Capel Cynon, quae subiecta est parochiae Llandyssilio Gogo (in comitatu Aberteifi, seu Cardigan). Ceterum, haud procul a vico Llanbister (in comitatu Maesyfed, seu Radnor) sita est antiqua domus nuncupata Croes Cynon (id est Crux Cynon); sancti Cynon crucem vel oratorium ibi esse erectum, illi potui fuisse aquas de Nant Cynon (id est Vallis Cynon), illius nomine esse insignitam cellam ibidem in rupe excisam, annotat scriptor rerum Radnorensium [Jonathan Williams, History of Radnorshire, in Archaeologia Cambrensis, Third Series, Suppl. to vol. IV, December 1858, p. 502.] : quae tamen vocabula quid re vera significent, utrum ibi vixerit S. Cynon an tantum incolarum pietate cultus sit, non decrevit. Nobis quidem illa potius, quam haec sententia veri similis esse videtur; at eundem illum esse Cynon eremitam ac socium sancti Cadfan, quod minime dubium iudicavit Rev. Jonathan Williams, nobis non constat.

[5] [in Brittania minore,] Tandem forsitan alius non est a nostro sanctus cuius nomen latet in his locorum vocabulis: Saint-Conan, trève de Saint-Gilles-Pligeaux (Côtes-du-Nord); Loconan en Trebrivan (Côtes-du-Nord); Saint-Conan haud procul a Plesidy (Côtes-du-Nord); Saint-Gonnant en Caro (Morbihan) [J. Loth, Les noms des saints bretons, in Revue Celtique, t. XXIX (1908), p. 246.] . [in Cornugallia.] Tandem et in Cornubia sacellum est cuiusdam S. Conan, prope Pencarrow [Id., ibid.] . Haec tamen cur huic potissimum sancto tribuenda essent, a nemine umquam satis perspicue evictum fuisse meminimus.

DE SANCTO BENIGNO EPISCOPO ARDMACHANO

ANNO 467

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Benignus episcopus Ardmachanus (S.)

§ I. De fontibus historiae S. Benigni.

[1] [Vitae Benigni recentiores ambae.] S. Benigni, quem puerum sibi carissimum habuit prae ceteris discipulis S. Patricius et, postquam gubernacula Ardmachanae ecclesiae dimiserat, in suum locum ipse sibi subrogavit, una tantum Vita servata est, gadelice concepta, eaque posterioris aetatis. Accedit narratio dubiae, seu potius nullius omnino fidei, quae in Anglia ficta et conscripta est latine (BHL. 1151). At non pauca invenire est, cum alibi, tum maxime inter res gestas apostoli Hibernorum passim dispersa, quae nemo adhuc, quem quidem sciamus, collegit perpenditque [Excipe quae breviter attigerunt, praeter eos quorum sententias modo relaturi sumus, viri eruditi James Stuart, Historical Memoirs of the City of Armagh (Newry, 1819), p. 90; A. P. F[orbes] in Wm. Smith and H. Wace, Dictionary of Christian Biography, t. I (London, 1877), p. 392; D. P. Conyngham, Lives of the Irish Saints and Martyrs (New York, [1885]), p. 112 – 114; John Healy, The Life and Writings of St. Patrick (Dublin, 1905), p. 576 – 78; N. J. D. White, St. Patrick. His Writings and Life (London, 1920), p. 129. Omni utilitate caret W. H. Grattan-Flood in The Catholic Encyclopedia, t. II (New York, s. a. [1907]), p. 479, col. 2, qui in auctoribus recensendis adeo incautus fuit ut afferret “O'Hanlon, Lives of Irish Saints (9 November) XI,” cum tamen pium scriptorem mense octobri nondum absoluto obiisse constet.] . Nam neque Iohanni Colgano, neque ante aliquot annos Iohanni canonico O' Hanlon contigit ad mensem novembrem sua scripta perducere. Crebro tamen Colganus in Triade illa Thaumaturga egit de hoc Benigno, idemque confecit indicem locorum omnium ubi, in Vitis S. Patricii quas vulgaverat ipse, mentio erat S. Benigni [Triadis Thaumaturgae… Acta… studio R. P. F. Ioannis Colgani (Lovanii, 1647), p. 265, col. 2 et p. 680, col. 2.] ; idem etiam grandem partem Vitae (quam nunc primum gadelice edimus) latinam fecit typisque mandavit [Id., ibid., p. 203 – 205.] . Et qui martyrologium Dungallense congesserunt, summarium eiusdem Vitae gadelice tradiderunt ad d. 9 nov. [Vid. infra, p. 149, annot. 7.] . At scriptores qui nostris temporibus de primordiis Hibernicae ecclesiae adeo fuse eruditeque disputarunt, sic in unum Patricium oculos arrexerunt, ut eius decessorem vix umquam et quasi per transennam memorarent. [Eius historia e Patricianis documentis eruenda.] Ideo ex antiquis documentis scriptisque recentiorum eruenda nobis erunt acta S. Benigni. Si quid diligentiam nostram fugerit, id excusare liceat quod ante trecentos annos advertebat vir simplex et comis Galfridus Keating: “Scire oportere qui legerent, se ex praecipuis quibusdam antiquissimisque historiis comperisse, sexaginta quattuor Vitas Patricii fuisse conscriptas [Aliter Tripartita Vita apud Colganum, op. c., p. 167, cap. 99: “Scripti enim sunt de actis huius Thaumaturgi Occidentis Apostoli libri sexaginta sex, iique omnes ab authoribus gravissimis et pervetustis.” Huic consentit Vita Tertia, n. 87, apud J. B. Bury, A Life of St. Patrick, in Transactions of the Royal Irish Academy, t. XXXII, C, p. 258.] ; quarum singulae a ceteris essent dissimiles, singulis nempe scriptoribus nova quaedam afferentibus quae apud reliquos desiderarentur [Seathrun Ceitinn (Geoffrey Keating), Foras Feasa ar Eirinn. The History of Ireland, lib. II, cap. III, eo P. S. Dinneen, t. III (London, 1908), p. 30 (= Irish Texts Society, vol. IX).] .”

[2] [Benignus Ardmachanus distinguendus a cognominibus.] Sed priusquam de S. Benigno Ardmachano dicemus, advertendum est fuisse plures in utraque Scotia tempore eodem eiusdem nominis viros virtute illustres.

Lesmahago Benigni Presbyteri festum diem observari V Idus Augustas scribit Dempsterus [Thomas Dempsterus, Menologium Scotorum (Bononiae, 1622), in calendario ad diem. Quod opus recudit A. P. Forbes, Kalendars of Scottish Saints (Edinburgh, 1872), p. 175 – 229. Lesmahago parochia est in comitatu Lanark, in Scotia minore.] , antestatus Gilberti Bruni Collectanea, quae iam pridem interiere [“On the authority of the long-lost Collectanea of Gilbert Brown, abbot of Sweetheart.” A. P. Forbes, op. c., p. 278, col. 2. Verum, unde hauserit idem vir eruditus, in Dictionary of Christian Biography, l. c., col. 1, n. 1, annum emortualem huius Benigni fuisse 436, nondum sumus assecuti; nisi forte id sibi legere visus est in Dempstero. Neminem enim alium praetendit auctorem.] , scripta Henrici Sinclari, cet. Hic Benignus presbyter quis fuisset, doceri cupiebant decessores nostri [Act. SS., Aug. t. II, p. 399, inter Praetermissos.]

Binean (alias latina forma Bineanus) filius Lugni [Vid. infra, num. 65.] filius filiae Lugaith Maicc Netach scriba, sacerdos, anchorita, legitur in Libro Ardmachano, fol. 17 a 2, inter ea quae Tirechani Collectaneis sunt addita (BHL. 6499), ecclesiam condidisse Deo consecratam Patricioque immolatam; et sanctus Patricius signavit locum sibi suo baculo, et ipse primus corpus et sanguinem Christi obtulit post quam gradum accepit Bineanus ab eo; et benedixit eum et reliquit eum post se in suo loco.

Benignus frater Cethiaci de genere Ailello, alius profecto a Benigno Ardmachano. Uterque enim in comitatu divi Patricii ascendit ad culmina Selcae, utriusque nomen Patricii manu lapidi est inscriptum, quem se suis oculis conspexisse testatur Tirechanus in Libro Ardmachano, fol. 12 b 2. De hoc Benigno non semel agemus, cum pro viribus discernemus quid ille egerit, quid Benignus Ardmachanus.

Benignus quidam sanctus (alias Beona) in Glastoniensi monasterio quiescere fertur. Num idem ille fuerit Ardmachanus, videndum erit [Infra, num. 83 – 86. Tandem ne quid omittere videamur, in recenti Vita hispanica S. Patricii legimus Benignum quemdam praefuisse monachis quos S. Patricius ex itinere invisit, postquam ruptis vinculis ex Hibernia aufugerat: “D'après Montalvan, le supérieur de cette communauté de moines était un certain Benigno qui portait le même nom que le successeur de Patrice à Armagh.” Joseph Dunn, La Vie de Saint Patrice. Mystère breton en trois actes (Paris, 1909), p. XVIII. Titulus operi hispanico hic praescriptus est: Vida y Purgatorio del glorioso S. Patricio… por el Doctor Juan Perez de Montalvan. Hic vero Benignus quis fuerit, immo vero num usquam fuerit nisi in feraci Hispani cuiusdam ingenio, prorsus incertum est.] .

[3] S. Benigni cuius festum d. 9 novembris indictum est in Festilogio Mariani O' Gorman [Wh. Stokes, Félire húi Gormáin. The Martyrology of Gorman (London, 1895), p. 214 (= Henry Bradshaw Society, vol. IX).] et in martyrologio Dungallensi [[Michel O'Clery], The Martyrology of Donegal, ed. J. O'Donovan, J. H. Todd and W. Reeves (Dublin, 1864), p. 300 (Irish Archaeological and Celtic Society).] , Vitae fontes qui essent iam iam obiter indicavimus. De Glastoniensibus figmentis alius erit aptior dicendi locus. Res nobis nunc fusius explicanda est.

[4] [Vitae Gadelicae apographon unicum;] Vitam Gadelicam, seu potius Homiliam de S. Benigno, hactenus ineditam descripsit Michael O' Clery O. S. F. Hoc est unicum apographon quod cum aliis scriptis indefessi librarii nunc asservatur in Regia bibliotheca Bruxellensi, cod. signato 4190 – 4200, fol. 210r – 219r (olim fol. 203r – 212r), chartaceo, lineis plenis exarato [De hoc codice vid. V. Tourneur, ap. J. Van den Gheyn, Catalogue des manuscrits de la Bibliothèque Royale de Belgique, t. V (Bruxelles, 1905), p. 381 – 84; C. Plummer, Bethada Náem nÉrenn. Lives of Irish Saints (Oxford, 1922), t. I, p. XI – XII.] . Ipsa Vita S. Benigni quo tempore et ex quo codice sit descripta, significat hic colophon fol. 223r (olim 216r), ipsius manu Michaelis O' Clery: As leabhar meammruim fuarus on tsaccart Nioclas ó Cathasaigh ar íasacht do sccriobus Betha Fhindéin 7 Beineoin 7 gach a bfuil ina ndiaigh [diaidh corr.] i nAth Cliath .i. i ttigh na mbráthar [.i.-bráthar sup. lin.] an céid fhecht 7 ro scriobhus in ath uair annso na neithe céttna i ttigh na mbrathar ag Drobhaois .7. marta 1629. Aois Criost an trath ro sccriobh Giolla Glas ua Huiginn an seinleabar. m. cccc. lxxi. Latine: E codice membraneo quem mutuatus sum a Nicolao ó Cathasaigh sacerdote descripsi Vitam Finniani et Benigni, et cetera quae Vitas proxime sequuntur ad hunc usque locum, Dublini primum in conventu fratrum; eadem in hunc codicem transcripsi in conventu fratrum de Drobhaois, die 7 martii 1629. Antiquum autem codicem (membraneum videlicet quo usus sum) descripsit Giolla Glas úa Huiginn anno 1471.

[5] Adverte tantae diligentiae in describendo fuisse praeclarum antiquarium [Summam illam curam Michaelis O' Clery nuper perspicuo argumento evicit C. Plummer, t. c., p. XIII – XIV.] ut ne in compendiis quidem scripturae ab exemplari deflecteret; nobis igitur apographon perinde utendum est ac si codex esset anno 1471 exaratus. Postea tamen non paucis in locis est emendatum alio atramento aliaque manu. Correctorem fuisse putamus hibernum hagiographum Iohannem Colganum, eiusdem Franciscani ordinis alumnum. Constat enim codicem fuisse in collegio Lovaniensi Sancti Antonii, ubi Colganus cum suis aliquamdiu laboravit; idem etiam codex esse videtur quo usus est vir eruditus ut latinam interpretationem conficeret, quam typis mandavit [Trias Thaumaturga (Lovanii, 1647), p. 203 – 205. Hi sunt loci quos e Vita Gadelica S. Benigni adductos esse a Colgano repperimus: cap. 2, 3, 7 – 18, Trias Thaumaturga, p. 203 – 205; pars cap. 20, Acta Sanctorum Hiberniae, p. 307, col. 2; cap. 12 et 13, ibid., p. 308; initium cap. 10, ibid., p. 788, col. 1.] .

[6] Gadelicam Vitam nunc primum edimus, summa qua per typographicam artem licuit diligentia; scripturae compendia quae resolvimus italicis litteris expressimus semper, quod in edendis antiquis gadelicis scriptis est solitum; quaecumque a correctore adiecta sunt, ne apicibus quidem neglectis, in infima paginae ora sedulo notavimus. Singulis capitibus codicis respondet nova interpretatio latina [In nominibus propriis, tum in hoc commentario, tum in latina interpretatione, non unam scribendi rationem adhibuimus: adeo varie sunt expressa in ipsis gadelicae linguae monumentis, maxime vero in scriptis quae tanto inter se temporum intervallo sunt disiuncta. Curabimus ut index nominum varietates, quantum poterit fieri, omnes complectatur. Quod in hac re peccavimus, is tantum nobis vitio dabit, qui huius modi negotiis manum numquam admoverit. Ubi latinam terminationem gadelicis nominibus addidimus, pro re nata hanc lineola interducta distinximus, hoc modo: Brendán-i, Brendán-o.] . In quibus parandis plurimum nos iuvit perhumana benevolentia praeclaraque eruditio dd. vv. Caroli Plummer, hagiographicorum Hiberniae fastorum peritissimi, et Iohannis Fraser, in collegio Iesu Oxoniensi linguarum litterarumque celticarum professoris: quos hic et honoris causa et grati animi ergo nominamus.

[7] [eius fontes.] Iam veniendum est ad fontes Vitae Gadelicae breviter indicandos. Primum ultimumque capitulum locis communibus fere constat; quibus tamen scriptor ignoratus nec tamen indiligens pauca de S. Benigno hic illic admiscuit, de festo die, de monasteriis ecclesiisque ab eodem conditis, de prosapia S. Iarlaithei [Vid. annot. ad cap. 20.] . Alterum capitulum exhibet originem familiae S. Benigni et paternae et maternae, non sine gravibus mendis [Vid. infra, num. 14 – 15.] ; hoc ab aliquo genealogo scriptor videtur esse mutuatus. Cetera plurima duxerunt originem ex antiquis scriptis Patricianis, praesertim e Tripartita Vita (BHL. 6509). Usus esse videtur scriptor apographo a codice Egerton 93 non absimili [Vid. infra, num. 28 – 29.] . Tandem, capitula 10 et 11 deprompta sunt ex aliqua Vita latina, S. Patricii an S. Benigni incertum. Propensius tamen crediderim S. Patricii Vitam expilatam esse; nam et S. Patricius primas partes agit et, si antiquam Vitam latinam S. Benigni habuisset scriptor prae manibus, profecto interpretis munere contentus abstinuisset a farragine illa quam legimus. Utcumque se res habet, mirae plane est diligentiae huius latini fragmenti scriptor in nominibus locorum suo ordine recensendis, quae in ceteris Patricianis documentis omnino desiderantur; adeo ut hic fausta fortuna videatur esse servata particula operis cuiusdam deperditi de rebus a S. Patricio gestis in partibus occidentalibus Connaciae, vel saltem hic esse litteris mandata quae in iis regionibus vulgo tradebantur et credebantur. Carmina aliquot interspersa sunt, quod in hibernicis scriptis pedestri oratione conceptis fieri solet. Horum auctoritas quae fuerit, satis inane videtur inquirere: adeo parum sententiae inest futtilibus istis versibus. Forsitam tamen aliquot saltem ex illis carminibus non ab eo composita sunt qui Vitam Gadelicam litteris mandavit, nam plerumque pro testimonio ab illo adducuntur.

[8] [Vitae latinae] Vitam latinam (BHL. 1151) ante medium saeculi XIV composuit Iohannes Tinmuthensis e Glastoniensibus monumentis, de quibus infra dicturi sumus [Vid. infra num. 83 – 86.] . Adiecta sunt miracula duo. Vitam servarunt codices quattuor.

[codices] 1 = Codex Musei Brittanici Cotton. Tiberius E. I, membraneus, binis columnis saec. XIV med. exaratus. Complectitur opus Tinmuthense, in quo legitur De sancto Benigno episcopo et confessore, fol. olim signato 131 [Typothetae, ut videtur, errore habet T. D. Hardy, Descriptive Catalogue of Materials relating to the History of Great Britain, t. I, part I (London, 1862), p. 89 (= Rolls Series, No. 26): “f. 271” legendum esse arbitramur: fol. vel pag. 261.] ; quod volumen, post exitiale incendium anni 1731, in quo nonnihil corruptum et pessumdatum est, in duos tomos est dispertitum et diligenter religatum; nunc legitur Vita S. Benigni fol. 98 – 98v alterius tomi. Testem hunc optimum secuti sumus, codicis 2 et libri a Winando de Worde editi varia lectione ad oram paginae reiecta.

2 = Codex Oxoniensis bibliothecae Bodleianae Tanner 15, membraneus, binis columnis anno 1499 exaratus [A. Hackman, Catalogi codicum manuscriptorum bibliothecae Bodleianae Pars quarta (Oxonii, 1860), col. 18.] , complectens Novam Legendam Angliae, in qua legitur Vita S. Benigni, fol. 61. Contulit v. d. T. R. Gambier Parry, e bibliothecariis Bodleianis.

3 = Codex Musei Brittanici Cotton. Otho D .IX, ante saec. XV med. exaratus; incendio adeo laesus et a ceteris tam parum diversus, ut omnino noluerimus in tantulum opus operam tantam impendere.

4 = Codex Eboracensis bibliothecae ecclesiae cathedralis XVI. G. 23 [Perperam, ut videtur, habet C. Horstman, Nova Legenda Anglie (Oxford, 1901), t. I, p. XV, hunc codicem esse signatum XVI. C. 1.] , binis columnis saec. XV ineunte exaratus [Alb. Poncelet, Le Légendier de Pierre Calo, in Anal. Boll., t. XXIX, p. 47 – 48.] . Quem ut in nostram gratiam cum ceteris conferret frustra conatus est idem v. d. T. R. Gambier Parry.

[9] [et editiones.] Legitur eadem Vita S. Benigni (BHL. 1151) in Nova Legenda Anglie typis impressa a Winando de Worde Londinii anno 1516, fol. 36; in nova editione C. Horstman, t. I, p. 112 – 14, collato codice 1. Denique anglica interpretatio Vitae latinae nonnihil contracta prodiit eodem anno 1516 in opere qui incipit Here begynneth the Kalendre of the newe Legende of Englande, typis mandato ab R. Pynson, London, 1516 [Horstman, t. c., p. XXI.] .

[10] [Vitae anglicae] Vitam latinam S. Benigni etiam in usus suos convertit Nicolaus Roscarrock Anglus; huius opus legitur in codice chartaceo ipsius manu scripto inter annos 1608 – 1617, qui non ita pridem repertus in loco dicto Brent Eleigh, nunc asservatur in bibliotheca Universitatis Cantabrigiensis, Addit. 3041 [Horstman, p. IX – X, annot. 1.] , pag. 89 (num fol. 89r?). Haec nobis veniat nomine Vitae Anglicae. Inscripta est: Of Sainct Benignus Bishopp and Confessor and Triumpher ouer Deuill. 3 Nouemb. anno 460: anno 500. Incipit: Sainct Benignus [was baptizesed by St Patrick, saith Joceline ch: 41 and add. sup. lin.] having 〈bene〉 manie yeres a Bishopp in Ireland [and St Patricks scoller and successor in his sea (sic) add. sup. lin.; vox and prior postea del.] and governing well there, was advised by his owne good Angell or some other to leave his countrie and to live in some Desert.

[11] [fontes multi,] In extremis paginae versibus ipse Nicolaus auctores quos in scribendo secutus sit legentibus commendat his verbis: whose (Benignus') Bodie being translated in the yere of our lord .1091. to Glastenbury, manye Miracles were then wrought, as ye maie reede in Capgraue, out of whom I haue collected this Sanctilogi Britania fol: 262. cap: 1 [Inde conici potest Nicolaum Roscarrock usum esse codice qui nunc est Cotton. Tiberius E. I (vid. supra num. 8); in hoc enim legitur Vita latina S. Benigni folio qui tunc erat 131; paginas igitur si computas, fit folium 131v pagina 262.] . William Malmesbury abut the year 1140 wrote his life. And lib: 2. pontif: maketh him amongst others to be buried at Glastenburie fol: 148 and Molanus in Vsuard Nouembris 3. The Tables of the Church of Glastenbury doe make mention that Saint Benignus, the schollar of Saint Patrick and third successor of his Bishoprick came vnto him being at Glastenbury, anno 460. and of his [and that his cod.] procuring the water of fferramere by his prayer, and that [of cod. postea del.] his Staff turned to a Tree, and of his Translation anno 1091. being famous for Miracles in the time of William Rufus.

[12] In margine autem testes nominantur et Iocelinus et Iohannes Tinmuthensis in Vita S. Patricii; amandantur etiam qui plura voluerint ad Acta quae scripturus erat Nicolaus cum ad S. Patricium perveniret. [auctoritas nulla.] Haec legentes comperimus, quod minime suspicabamur, in codice Cantabrigiensi non latere praeclarum documentum quod imprudenti fama venditabatur [Horstman, l. c. Cf. W. C. Borlase, The Age of the Saints (Truro, 1893), p. 186, annot. 1.] , sed anglicam epitomen Vitae latinae, indignam prorsus quae typis mandaretur. Hanc memorasse sufficiat.

De aliis fontibus historiae S. Benigni progrediente hoc commentario singillatim dicetur.

§ II. De S. Benigni prosapia et aetate.

[13] [De paterno stemmate Benigni] Prosapiam S. Benigni alii aliunde deduxerunt auctores; quibus tam candide credidit Galfridus Keating ut, inita ratione, Benignum octogesima septima ab Adamo generatione creatum pronuntiaret [Cf. Vitae Gadelicae cap. 2 et Seathrún Céitinn (Geoffrey Keating), Foras Feasa ar Éirinn. The History of Ireland, ed. cit., t. IV, p. 17.] . Non tanta nobis fides; at collectis quotquot potuimus testimoniis, non infitiamur multa in iis monumentis sincere tradita videri [Eoin MacNeill, Celtic Ireland (Dublin, 1921), p. 43 – 63.] . Quod ad S. Benignum pertinet, non facile in dubium revocandum est paternam eius stirpem duxisse originem a Cian-o filio regis Ailill-i Ólom (aure mulcati); patris autem ipsius nomen scriptum fuisse Sescnanum in ipso exemplari Libri Ardmachani, nostra coniectura est [Patriciana, in Anal. Boll., t. XLIII.] . Sed genealogos citemus, et primo quidem antiquum illum auctorem, cuius lucubrationes in Libro Lageniensi (c. an. 1150) servatae sunt:

Benian, salmchetlaid Patric, mac Sescniain, do Chiannacht Glinni Gaimin do sil Taidc meic Cein do [The Book of Leinster, (facsimile) published by the Royal Irish Academy, with Introduction… by R. Atkinson (Dublin, 1880), p. 351, col. 2.] . Latine: Benignus, psalmista Patricii, filius Sescniani, e tribu dicta Cíanachta Glinne Gaimen, de semine Tadgi filii Ciani.

[14] Huic dum plerique testes satis apte consentiunt [Leabhar Breac. The Speckled Book, (facsimile) published from the original manuscript in the Library of the Royal Irish Academy [Preface by Samuel Ferguson] (Dublin, 1872 – 1876), p. 19, col. 1: Beneoin .i. salmcedlaid Patraic (.i.-Patraic sup. lin.) mac Sescnen do shil Taidg meic Cein a Cianachtu Glinde Geimin do. Latine: Benignus, psalmista Patricii, filius Sescneni, e semine Tadgi filii Ciani, e tribu dicta Cianachta Glinde Geimin. Ibid., p. 220, col. 2: Benen, mac Sescnén, salmcetlaid Patraic, do Chianachta Glinde Gaimen, do síl Taidg meic Cein ó Chaissil dó. J. O'Donovan, Leabhar na g-Ceart or The Book of Rights (Dublin, 1847), p. 50 (Celtic Society): … tecusca Benén, meic Sescnéan, sailm-cheatlaigh Pédraic; 7 do Chiandacta Gleanda Gemhin, do shil Taidhc meic Céna Mumhain máir dó. Adisis ibidem quae advertit O'Donovan de postumis fortunis praeclarae stirpis quae dicitur Cíanachta Gleanna Geimhin. Genealogiae Regum et Sanctorum Hiberniae by the Four Masters, ed. Paul Walsh in Archivium Hibernicum et postea separatim (Maynooth and Dublin, 1918), p. 122: Cap. XXXVI. Do Sliocht Cen meic Oilella Oluim… Benen, sailmcetlaidh Patraig, easpacc 7 priomhaidh iaramh, mac Sescnen. Latine: Benignus, psalmista Patricii, posthac episcopus et primas, filius Sescneni. [Michel O'Clery], The Martyrology of Donegal, ed. cit., p. 300: Benen, mac Seiscnein, … do shliocht Cein mic Oiliolla Oluim dó. Sodhelbh, inghen Cathaoir mic Feidhlimidh Fir Urglais, do Laighnibh, a mhathair.] una refragatur genealogia servata in codice Oxoniensi Laudiano 610, [auctores inter se disputant.] cuius non est parva in huius modi rebus auctoritas: multa enim mutuatus esse videtur ab antiquissimo illo genuinoque Psalterio Casselensi [Vid. J. MacNeill, Notes on the Laud Genealogies, in Zeitschrift für celtische Philologie, t. VIII (1911), p. 411 – 18; etsi aliam codicis partem tractat J. MacNeill, aliam nos adducimus.] . Hic traditur S. Benignus ortus esse ar slicht Aengusa mic 〈Nadfraich〉, “semine Oengus-i mac Nadfraich” [Fol. 38 c. Qua de re certiores nos fecit pro sua humanitate v. cl. C. Plummer.] . Quod non ita accipiendum est ac si Benigni stirps originem duxisset ex illo Oengus qui ipso tempore S. Patricii in Momoniae partibus imperitabat. Immo vero aliunde certum est et S. Benignum et Oengusum regem cum tribu dicta Eoghanachta artissime esse coniunctos. S. Benigni paternam prosapiam sic restitui posse credidit vir earum rerum peritissimus I. F. Shearman: Oilill Olum, Cian, Taidg, Cormac Galeng, Lui (alias Laoi), Sescnan, Benen [Loca Patriciana (Dublin, 1879); Table facing p. 394. Paulo aliter Iohannes O'Donovan, Leabhar na g-Ceart, p. III, annot. a: “According to the Genealogies of the Saints collected by the O'Clerighs, Benean, bishop and primate, was the son of Sesgnean, son of Laei, son of Tadhg, son of Cian, son of Oilioll Olum.” Sed haec perperam, ut videtur; etenim locum attulimus ex illis Genealogiis a Quattuor Magistris collectis, supra p. 148, annot. 9, qui non eadem sonat.] . Itaque videtur Gadelicus noster [Cap. 2.] , stemmate deceptus quod apud plerosque auctores invenitur, imprudens fecisse ut Benignum diceret filium filii Ciani, qui, si Hibernis historicis fidendum est, in Bregiensium finibus anno 226 auspicia regni cepit et anno 241 fata obiit, ducentis fere annis antequam natus est Benignus [Vid. quae annotavit W. Reeves in Michel O'Clery, The Martyrology of Donegal, ed. cit., p. 300 – 301, annot., 1 et 2.] . Et de paterna quidem huius stirpe hactenus.

[15] [In stirpe materna] Matris autem eius nomen fuisse Sodhelbh (alias Sodelb, Soidhealbh, latine “pulchra forma”), plures auctores tradiderunt. Eorum antiquissimus est genealogus ille in Libro Lageniensi quem superius attulimus [The Book of Leinster, p. 347, col. 5. Idem fere Quattuor Magistri in suis genealogiis, Genealogiae Regum et Sanctorum Hiberniae, ed. cit., p. 62.] ; hunc videtur secutus esse Michael O'Clery in martyrologio Dungallensi, antequam Vitam Gadelicam ex oblivione eripuit [Vid. criticam editionem martyrologii Dungallensis ad hunc diem in sylloge de Sanctis qui in utraque Scotia coluntur, infra. Cf. Michel O'Clery, The Martyrology of Donegal, ed. cit., p. 300.] . In ista quidem non semel memoratur S. Benigni mater, praesertim in capite 10, ubi pro testimonio adducitur tetrastichon, quod videtur excerptum e carmine aliquo de matribus sanctorum Hiberniae. Harum enim exstat catalogus [V. g. in cod. Musei Brittanici Addit. 30. 512, fol. 52b; cuius apographon est in codice Collegii Trinitatis Dublinensis H. 1. 11, fol. 165. T. K. Abbott and E. J. Gwynn, Catalogue of the Irish Manuscripts in the Library of Trinity College, Dublin (Dublin, 1921), p. 34. Etiam in The Book of Ballymote, p. 212 – 14 et The Book of Leinster, p. 372 – 73.] , quod documentorum genus hibernicae musae versificandi semper gratissimum argumentum fuit. Adverte matrem S. Benigni inter sanctas recenseri in Libro Lageniensi et alibi; duplex etiam eius nomen traditur, alterum Dari (alias Daire), alterum Sodelb, quasi ei hoc cognomen fuisset. Huius nominis sancta culta est d. 26 octobris, nec defuere qui hanc matrem S. Benigni fuisse crederent [Genealogiae Regum et Sanctorum Hiberniae, ed. cit., p. 62.] . Verum in stemmate matris S. Benigni iterum crassam suam ignorantiam patefecit scriptor Vitae Gadelicae [Cap. 2 et 10.] , dum Cathaoir avum maternum S. Benigni tradit fuisse ipsum illum Cathaoir Mór (magnum) regem qui, si domesticis Hibernorum Annalibus fides habenda est, caesus est anno a Christo nato 122 [Annals of the Four Masters, ed. cit., t. I, p. 102.] . Accedit quod aliud omnino traditur alius stemma a genealogis; nam Cathaoiri Mór stirpem sic plerique restituunt [Qui stemmatis interpretationem voluerit adeat caput alterum Vitae Gadelicae in versione nostra. Hic notandum est duo nomina ὁμοιοτέλευτα (Con Cuirb et Modha Cuirb) praetermissa esse a scriptore Vitae Gadelicae, qui ut hoc apographon suum esse ostenderet, non paucis mendis aspersit.] : Cathaoir Mor mac Fedlimidh Firurglais mic Corbmaic Gealta Gaoth mic Niadha Cuirb mic Con Cuirb mic Modha Cuirb mic Concobair Abhradruaid mic Finn Filedh mic Rosa Ruaid mic Ferghosa Fairrge mic Nuadat Necht mic Sedna Siothbaic mic Luigdech Loichfinn mic Breasail Bric [Genealogiae Regum et Sanctorum Hiberniae, ed. cit., pp. 25, 27.] .[erravit Vita Gadelica.] Cathaoir vero pater S. Soidhealbhae fertur mac Luighdeach mic Sedna mic Amhalgadha mic Fiachrach mic Eathach Moighmedhóin [Op. c., p. 62.] , id est filius Lughaidh-i filii Séadna-i filii Amhalgaidh-i filii Fiachra-i filii Eochaidh-i Moighmedhón. Et illo tetrasticho quod ipse affert scriptor Vitae Gadelicae suum errorem dedoceri debuerat; ibi enim distincte significatur cognomen Cathaoiri patris S. Soidhealbhae non Mór (magni), sed Cenrudrach seu Ceannrudrach (capite plano).

[16] Edmundus Hogan [Documenta de S. Patricio, in Anal. Boll., t. II, p. 218, annot. a.] , dum locum perplexum Libri Ardmachani expedire vult, conicit S. Benignum filium Sescnani eundem esse ac Benignum filium Lugni; hoc enim non patris, sed matris fuisse nomen. Nos aliter sentimus [Vid. annot. ad caput 10 Vitae Gadelicae.] ; sed harum omnium rerum posteris esto iudicium, quos istas genealogias commode editas et plenissimis indicibus instructas aliquando habituros esse speramus. Tandem, duos SS. Benignos, Ardmachanum nempe et fratrem Cethiaci, ortos esse e semine Ciani coniectura est Colgani non improbabilis [Trias Thaumaturga, p. 177 – 78, annot. 109.] . Huic, uti exspectaveris, consentiunt Genealogiae a Quattuor Magistris collectae [L. c.] .

[17] [Benignum, natum anno 426,] Auctores omnes qui S. Patricii res gestas rettulerunt pariter narrant Benignum puerum iam Patricio adfuisse cum is anno 433, die 26 martii, primum paschalia festa in Hibernia celebraret. Non tamen ad eum multo pridem se applicare potuerat, nam Hiberniae appulit Patricius anno 432 [B. Mac Carthy, Annals of Ulster, t. IV (Dublin, 1901), p. CVI – CIX; cui in omnibus assentit J. B. Bury, The Life of St. Patrick, p. 283. Antiquissimum omnium testimonium haberi in Historia Brittonum, ed. Mommsen, M. G., Auct. ant., t. XIII (Berolini, 1898), p. 158, num. 16, perspicue ostendit A. Anscombe, The Exordium of the Annales Cambriae, in Ériu, t. III (1907), p. 126, annot. 2.] Ferunt, et quidem satis probabiliter, Benignum tunc annos circiter septem natum fuisse [Vid. infra, p. 154, annot. 5.] .

[18] [obiisse anno 467, tradunt Annales.] S. Benigni emortualem annum 467 statuunt Annales Ultonienses [Annals of Ulster, t. I, ed. W. M. Hennessy (Dublin, 1887), p. 22. Paulo post scriptum est “ Sic in libro Cuanach inveni” unde colligit T. Ó Máille, The Language of the Annals of Ulster (Manchester, 1910), p. 8 (= Publications of the University of Manchester, Celtic Series, No. II), sententiam illam de S. Benigni obitu forsitan exceptam esse ex antiquo documento dicto Libro Cuanu-i; sed, ut ipse Ó Máille advertit, veri similius est haec referri,non ad S. Benigni obitum, sed ad ferias Temorienses de quibus proxime in Annalibus agitur.] , quos sequuntur Annales Quattuor Magistrorum [Annals of the Four Masters, ed. cit., t. I, p. 146.] . Annales qui Tigernachi dicuntur hoc loco mutili sunt [Cf. J. B. Bury, The Life of St. Patrick, p. 280. De illis Annalibus vide tractatum E. MacNeill in Ériu, l. c.] . Annus 465, qui in Chronico Scotorum indicatur [Ed. W. M. Hennessy (London, 1866), p. 26 (= Rolls Series No. 46).] ,non e fonte quodam vel traditione sumptus est. Nempe in eodem Chronico primus annus regni Aililli Molt est 461, qui apud Ultonienses est 463, et verius quidem. Tota igitur annorum series biennio anteposita videtur. Neque antiquitatis vestigium quoddam referre censendi sunt Annales Cambriae qui Benigni obitum memorant ad annum 468 [Annales primum editi minus diligenter ab J. Williams ab Ithel (London, 1860), p. 3 (= Rolls Series, No. 20), dein summa cura ab E. Phillimore in Y Cymmrodor, t. IX (1888),p. 141 sqq. Usi sumus excerptis quae affert ex hac editione J. B. Bury, The Life of St. Patrick, p. 284.] : in his enim annorum numeros alibi aliter computatos fuisse ostendit J. B. Bury [Tírechán's Memoir of St. Patrick, in English Historical Review, t. XVII (1902), p. 247, annot. 49.] . Idem annus 468 legitur in Annalibus de Clonmacnoise [The Annals of Clonmacnoise … translated into English A. D. 1627 … edited by Denis Murphy (Dublin), p. 72 (= Extra Volume of the Royal Society of Antiquaries of Ireland for 1893 – 1895).] ; e quo demendus est annus qui passim in toto hoc loco additus videtur [Id patebit conferenti Annales Ultonienses cum Annalibus de Clonmacnoise sub ann. 469 et 482. Quid autem sibi velit ille “ Brandon Bushopp of Ardmagh”, quem inserunt Annales de Clonmacnoise inter Benignum et Earlahy (Iarlaithe), minime assequimur. Nullum enim Brendanum tunc temporis ad gubernacula Ardmachanae ecclesiae sedisse usquam repperimus.] , ut fiat 467. Annales Buellanos non novimus nisi ex interpretatione Iohannis D'Alton [The History of Ireland from the Earliest Period to the year 1245 when the Annals of Boyle which are adopted and embodied as the running Text Authority terminate, t. II (Dublin, 1845), p. 62.] ; hic fultus infirma auctoritate Caroli O'Conor [Annales Buellani ex codice Cottoniano Titus A. XXV, in C. O'Connor, Rerum Hibernicarum Scriptores Veteres, t. II (Buckinghamiae, 1825).] , cui nec fidere nec refragari possumus, Benignum successorem S. Patricii quievisse refert anno 475; sed hic, ut in Chronico Scotorum, initium regni Aililli Molt postpositum est, non duobus quidem sed octo annis.

[19] Mirari se scribit v. cl. I. Lanigan [An Ecclesiastical History of Ireland, t. I, ed. 2 (Dublin, 1829), p. 377.] quo pacto irrepserit fabula de S. Benigno Romae mortuo in Annales Inisfallenses, qui huc adducendi non essent si reapse demonstrasset v. d. I. O'Donovan [Leabhar na g-Ceart, p. V, annot. d.] eam non esse nisi farraginem anno 1760 Lutetiae Parisiorum a duobus Hibernis, e poetarum codicibus et eruditorum libris utcumque concoctam [Hi sic a Lanigan citantur: “Annals of Innisfallen among Harris' Manuscripts in the Library of the Royal Dublin Society.” Lanigan, t. c., p. 363, annot. 134.] . Sed huius argumenta labefactavit Wareus [The Whole Works of Sir James Ware concerning Ireland. Revised and improved [by W. Harris], t. I (Dublin, 17..?), p. 35.] qui hunc ipsum locum attulerat multo ante annum 1760. Non constat igitur horum Annalium scriptorem alicubi non legisse quae de S. Benigno refert. Collato enim cum editione Caroli O'Conor [Rerum Hibernicarum Scriptores Veteres, t. II, Annales Innisfallenses ex codice Bodleiano, p. 3.] codice Oxoniensi [Rawlinson B. 503, fol. 9v – 10. Qua in re, sicut in aliis multis, usi sumus humanitate et diligentia eruditi viri T. R. Gambier Parry, e praefectis inclutae bibliothecae.] , haec sumus assecuti: An. cccc lx ix Kl. Quies Benigni Epis. in Roma moritur. Ita codex; verum in claudicanti sententia non satis perspicitur, ipsene Benignus noster Romae mortuus dicatur, an alius quispiam cuius nomen post episcopi exciderit. Accedit quod in Annalium hibernicorum stilo clerici non moriuntur, sed quiescunt; solos laicos mors abripit. Tandem de anno, qui est 469, idem advertendum est quod de Chronico Scotorum diximus, biennii errorem hic irrepsisse. Sed in tanta annorum rerumque perplexitate, quam Inisfallenses cum ceteris collati exhibent, vix quicquam definire audemus.

[20] In Chronico hibernico Do Fhlaithesaib 7 Amseraib hErenn iar creitim, quod circa an. 1160 in Libro Lageniensi insertum fuit, inter annos 463 – 483 [Reapse regnavit Ailill. Molt an. 463 – 482, J. B. Bury, Tírechán's Memoir of St. Patrick, in English Historical Review, t. XVII (1902), p. 240.] , regnante Ailillo Molt, memoratur: Quies Benigni fi episcopi [Legunt sancti J. H. Todd, l. c. et Wh. Stokes, l. c.; J. B. Bury, l. c., suggessit secundi, sed potius timide; legit secundi H. D'Arbois de Jubainville, l. c. Hoc legendum esse censemus; sed fusius ubi agemus de catalogo successorum S. Patricii, infra, num. 77 – 82.] … Quies Iarlaithei tertii episcopi [In The Book of Leinster, p. 24, col. 1 – 2. Tractatus primum editus a J. H. Todd, St. Patrick (Dublin, 1864), p. 184 – 88; partim iterum ab H. D'Arbois de Jubainville, Saint Patrice et Sen Patrice, in Revue Celtique, t. IX (1888), p. 116 – 17; deinde totus a Wh. Stokes, The Tripartite Life, t. II, p. 512 – 29; tandem partim ab I. B. Bury, Supplementary Notes on Tírechán's Memoir of St. Patrick, in English Historical Review, t. XVII (1902), p. 700 – 702. Hunc fere sumus secuti, quippe qui codicem iterum scrutatus esset, lithographica imagine non contentus. Inde S. Benignum mortem oppetiisse regnante Ailillo Molt, accepit Seathrún Céitinn (Geoffrey Keating), Foras Feasa ar Éirinn. The History of Ireland, t. III, ed. cit., p. 44.] .

[21] De fallaci ratione qua in Annalibus Ultoniensibus pro anno 467 annum 468 rescribendum esse sibi non semel persuaserunt eruditi, mox aliquid dicemus [Infra, p. 151, annot. 15.] . Hoc errore decepti sunt viri summi Iohannes O'Donovan, J. Lanigan, A. P. Forbes, Wh. Stokes, J. H. Bernard et R. Atkinson [J. O' Donovan, Leabhar na g-Ceart, p. v; J. Lanigan, An Ecclesiastical History of Ireland, t. I, pp. 358, 362, 374; A. P. Forbes in Dictionary of Christian Biography, t. I, p. 312, col. 1; Wh. Stokes, Félire húi Gormáin, p. 335; J. H. Bernard and R. Atkinson, The Irish Liber Hymnorum, t. II (London, 1898), p. 247 (= Henry Bradshaw Society, Vol. XIV).] .

[22] [Eius commemoratio die 9 novembris.] S. Benigni diem emortualem summo consensu V idus novembres indicant hibernica monumenta. Ultro igitur et sine causa Colganus, qui, ut ex aliis locis patet, Vitam S. Benigni eo die edere et illustrare proposuerat, semel legentes remisit ad Vitam Benigni “ad 2. martii” [Trias Thaumaturga, p. 265, col. 2.] . Quod autem scripsit natalem S. Benigni secundum domestica passim festilogia coli 1 novembris, nescimus unde hauserit [Op. c., p. 20, col. 2.] . Glastoniae autem S. Benigni festum observatum esse videtur d. 3 novembres [Idem ille dies Glastoniensis festi est quo memoria S. Benigni indicitur in collectaneis de sanctis Hiberniae quae Dublinii apud Franciscanos asservantur. Haec collectanea eo consilio congesta sunt ut Colgani Acta Sanctorum Hiberniae aliquando possent perfici. Dies 9 nov. vacat. De his rebus perhumaniter certiores nos fecit v. cl. C. Plummer. Alias pluribus de Glastoniensibus illis figmentis, infra, num. 83 – 86.] .

[23] [In Patricii sedem] S. Benignus in sede Ardmachana ipsi S. Patricio successisse legitur in Vita S. Mochtei (BHL. 5976), his verbis:

Summus [Sumus cod.] pontifex Patricius cepit [add. in marg. prima manu.] aliquando prope monasterium eius habitare. Coloquentibus vero die quadam ambobus, missus est ad eos angelus epistolam afferens. Qua Patricius perlecta Mocteo ait: “Hic ego non habitabo. Per te enim huius terrae incolas Deus [add. in marg. corr.] visitavit. In tui fonte luminis videbunt lumen et vitam consequentur eternam. Apte namque ex eorum persona tibi loquitur David, quoniam apud te est fons vite et in lumine tuo videbimus lumen.” Mocteus ait: “Si hoc Deo placet ut ab invicem separati serviamus ei, ego discedam.” Patricius respondit: “Verbum Domini non potest mutari.” Tunc Mocteus ait: “Si ante te de hac luce emigravero, familiam meam tibi committo.” At Patricius ait: “Et ego tibi meam commendo, si te ad Dominum precessero.” Et factum est ita. Rexitque post ipsum sedem Mocteus aliquot diebus et Benignum illius discipulum pro se intronizavit [Haec e Salmanticensi codice, fol. 214v, denuo descripta; locus iam editus opera Caroli De Smedt et Iosephi De Backer, Acta Sanctorum Hiberniae ex codice Salmanticensi (Edinburgi, Londinii cet., 1888), col. 907.] .

Haec quamquam iusto mitius iudicavit Colganus [Acta Sanctorum Hiberniae, p. 731, annot. 10.] et eo auctore Pinius noster [Act. SS., Aug. t. III, p. 737 – 38.] , inter hagiographorum figmenta prorsus releganda sunt. S. Mochteus, qui in catalogis comitum S. Patricii sacerdos eius appellatur [Cf. infra, num. 62.] , Ardmachanus episcopus numquam fuit. Non negamus tamen ei commissum fuisse a S. Patricio ut sibi mortuo successorem sufficiendum curaret.

[24] Vita Tripartita Colganensis: Benignus … omnium iudicio dignus habitus… ut magistro suo S. Patricio in archiepiscopatu Ardmachano et primatu Hiberniae succederet, quod munus felicissime annis multis obiit [Trias Thaumaturga, p. 124, col. 1.] . Hoc testimonio nonnulli sibi persuaserunt S. Benignum in Ardmachana sede multos annos egisse. Verum si quid e parallelis locis colligendum est, haec ipsius Colgani parum vera interpretatio fuit [Cf. infra, num. 82.] ; quae nihilo tamen secius inter antiquissima documenta computata fuit quibus Ardmachanae sedis primatialis auctoritas in Hiberniam universam niteretur [Jus Primatiale Armacanum in Omnes Archiepiscopos, Episcopos, et Universum Clerum totius Regni Hiberniae. Assertum per H. A. M. T. H. P. (is est Hugo Armacanus Macmahon Totius Hiberniae Primas), s. l. [1728], p. 120.] .

[25] [Benignus successit.] Ceterum, non statim ab Ardmacha fundata, ut nonnulli voluerunt, sedem obtinuisse Benignum, perspicuum habemus indicium in narratiuncula de S. Ercnata virgine [Infram, num. 45 – 48.] , ubi refertur S. Benignus etiam tum adulescens fuisse et psalmista, quicquid hoc munus fuit, cum Patricius Ardmachanam ecclesiam administraret [Cf. J. O'Hanlon, Lives of the Irish Saints, t. III (Dublin, London, New York, s. a.), p. 747.] . Neque videtur superstite Patricio S. Benignus in sedem Ardmachanam evectus fuisse. Etenim in praescriptione canonum qui paulo ante annum 461 a synodo episcoporum Hiberniae sciti sunt, S. Benigni nomen nondum legitur [J. Lanigan, An Ecclesiastical History of Ireland, t. I, p. 332. Cf. J. B. Bury, The Life of St. Patrick, p. 234.] ; norunt autem recentiores S. Patricium obiisse anno 461, die 17 martii [Plurimis maximeque perspicuis argumentis id evicit I. B. Bury, quem adi. De die: op. c., p. 227, annot. 1, et p. 319; de anno: Tírechán's Memoir of St. Patrick, in English Historical Review, t. XVII (1902), p. 239 – 48; The Life of St. Patrick, pp. 331 – 34, 382 – 84. Huic assenserunt, ut alios omittamus, J. Gwynn, Liber Ardmachanus (Dublin, 1913), p. XLVII; E. MacNeill, The Authorship and Structure of the Annals of Tigernach, in Ériu, t. VII (1913), p. 82; Id., Phases of Irish History (Dublin, 1920), p. 222 – 24; N. J. D. White, St. Patrick. His Writings and Life, p. 1. Adde H. J. Lawlor and R. I. Best, The Ancient List of the Coarbs of Patrick, in Proceedings of the Royal Irish Academy, t. XXXV, C, p. 338; isti quidem ubique scribunt 462, quod falso arbitrati sunt, ut annum Domini invenires, unum annum esse addendum numero 461 quem tradunt Annales Ultonienses. Id autem ante annum 486 fieri non debuit. Qua de re B. Mac Carthy, Annals of Ulster, t. IV, p. XCVI – XCIX.] . Existimant quidem nonnulli eum Patricii coadiutorem fuisse in administranda ecclesia Ardmachana [An Ecclesiastical History of Ireland, t. I, p. 318, annot. 146; pp. 323 – 31, 332, 357 – 61, 362, 374 – 77.] . Neque alia sententia iis patebat qui S. Benignum multis annis ante S. Patricium obiisse credunt; postquam enim Patricii aetati annos addiderunt in quibus alios Ardmachanos episcopos vixisse constabat, quid supererat nisi ut hos episcopos Patricii coadiutores dicerent? Alii, qui Patricium anno 461 ad caelum migrasse noverant, eodem devenerunt ut decem illos annos, qui in catalogo successorum S. Patricii inscripti sunt, S. Benigno tribuerent [N. J. D. White, St. Patrick. His Writings and Life, p. 129.] . Alii tandem copiam Patricio facere voluerunt Glastoniam pergendi, ubi eum obiisse credunt, et ne Hibernica ecclesia tamdiu pastore careret, Benignum illi suffecerunt. Haec aliaque his similia commenti sunt auctores, quae singillatim persequi non vacat [Colgan, Trias Thaumaturga, p. 29, col. 2, annot. 1; p. 293, col. 1, sub ann. 467; Id., Acta Sanctorum Hiberniae, p. 731, annot. 10; Rodericus O'Flaherty in annotatione manu inscripta exemplari Triadis Thaumaturgae, quam typis mandavit I. Lanigan, t. c., p. 318, annot. 146; Usserius, Britannicarum Ecclesiarum Antiquitates, ed. 2 (London, 1687), p. 454 – 55, p. 520 (an. 455), p. 522 (an. 468); The Whole Works of Sir James Ware concerning Ireland, ed. W. Harris, t. I, p. 34 – 35; J. O'Donovan, Leabhar na g-Ceart, p. v; A. P. Forbes, Dictionary of Christian Biography, t. I, p. 312; J. F. Shearman, Loca Patriciana, p. 474 – 75; J. O'Hanlon, Lives of the Irish Saints, t. III (Dublin, London, New York, s. a.), p. 747.] .

§ III. De rebus a S. Benigno in pueritia et adulescentia gestis.

[26] [Benignum socium Patricio] Veterum monumentorum testimonia de vocatione S. Benigni et de festis paschalibus quae Patricius episcopus in Hibernia primum celebraverit adeo confusa sunt, ut qui omnium diligentissime ea expendit v. d. I. B. Bury rem desperatam agere sibi visus sit [The Life of St. Patrick, pp. 81 – 82, 87 – 90, 111. Cf. J. Gwynn, Liber Ardmachanus, p. XXIX.] . Nobis quidem non ita blandimur ut nos difficultatis exitum repperisse credamus qui tantum magistrum fugerit, neque, dum testimonia illa utcumque explicandi et inter se componendi viam tentamus, iusto fidentiores nostrae coniecturae videantur, quod non iterum et iterum incertas eas esse dictitamus. Iam inde ab initio quando fidem Christi in Hibernia annuntiare ceperat D. Patricius cum illis sociis quos secum e partibus transmarinis adduxerat, sensit quanti interesset Hibernorum Hibernos clericos, presbyteros, episcopos habere. Quamobrem pueros qui his muneribus apti essent conquirere educareque coepit [J. B. Bury, op. c., p. 173 – 74.] . Horum primus videtur fuisse Benignus noster, qui condiscipulos suos et virtutis merito et rerum gestarum gloria superavit. De eius vocatione antiquissimum auctorem habemus Tirechanum, BHL. 6496 (circiter an. 670), haec narrantem: Venit… Patricius cum Gallis ad insolas Maccuchor et insola orientali quae dicitur Insola Patricii, et secum fuit multitudo episcoporum sanctorum et prespiterorum et diaconorum ac exorcistarum, hostiariorum lectorumque, necnon filiorum quos ordinavit. Ascendit autem de mari ad campum Breg sole orto cum benedictione Dei… Primo vero venit ad vallem Sescnani [Coniecimus legendum esse: “venit ad vallem Sescnani patris Benigni et aedificavit” cet. Vid. Patriciana, in Anal. Boll., t. XLIII.] et aedificavit ibi aeclessiam primam et portavit filium, Sesceneum nomine, episcopum secum, et reliquit ibi duos pueros perigrinos. Vespere vero venit ad hostium Ailbine ad quendam virum bonum et babtitzavit illum. Et invenit cum illo filium placitum sibi, et dedit illi nomen Benignum, quia collegebat pedes Patricii inter manus suas et pectus; et noluit dormire apud patrem et matrem, sed flevit nisi cum Patricio dormiret. Mane autem facto, cum surgerent, conpleta benedictione super patrem Benigni, Patricius currum conscendit, et pedes illius diverso alter in curru et alter super terram erat, et Benignus puer pedem Patricii tenuit duobus manibus strictis et clamavit: “Sinite me apud Patricium patrem proprium mihi.” Et dixit Patricius: “Babtitzate eum et elevate eum in currum, quia heres regni mei est.” Ipse est Benignus episcopus, successor Patricii in aeclessia Machae [Lib. Ardm., fol. 9 a 2 — 9 b 1.] .

[27] Tirechanum pauculis mutatis sequitur Vita Tertia S. Patricii (BHL. 6506 – 6507), conscripta fortasse saeculo IX: Elevata igitur navi super mare, navigavit a finibus Uloth usque ad campum Breg, et ibi tenuerunt portum. Ascenditque de navi et venit vespere ad quendam virum bonum et baptizavit eum cet. [Vitam Tertiam (BHL. 6506 – 6507) e quattuor codicibus inter se collatis edidit v. d. I. B. Bury, A Life of St. Patrick, in Proceedings of the Royal Irish Academy, t. XXXII, C, p. 225 – 62. A quo haec mutuati sumus.] . Vitam Tertiam contraxit Iohannes Tinmuthensis saec. XIV in Sanctilogio anglicano, BHL 6515 [Bury, op. c., p. 223 – 24. Videsis locum in Nova Legenda Anglie, ed. C. Horstman, t. II, p. 281 – 82.] . Iocelinus autem, BHL. 6513, saec. XII, suo more historiam auget inanibus verbis [Colgan, Trias Thaumaturga, p. 73 – 74.] ; neque maioris momenti sunt duae Vitae gadelicae recentiores, quarum alteram, saeculo XI, ut videtur, conscriptam [Tomás Ó Máille, Contributions to the History of the Verbs of Existence in Irish, in Ériu, t. VI (1912), p. 1.] , servavit codex qui hibernice nuncupatur Leabhar Breac (saec. XIV ex.), alteram Liber Lismoriensis (saec. XIV). Vix discrepat hoc loco Vita Patricii Lismoriensis a Tirechano, nisi ipso initio et fine. Haec igitur rettulisse sufficiat: Focerd a luing iarsin sech Eirinn soir co hInis Patraic. Luid i tir. Aroet araili fer for aighidecht i suide 7 creitis do. Luidh Patraic cum a luingi d'acallam Laeghairi co Temhraig. Roimir assidhe co hInnber na mBarc, 7 dogni aoighidhecht a tigh fhir maith annsin, Sescnech a ainm. Pritchaid Patraic breithir nDe dho, 7 creidid do Dia 7 do Patraic. Baister he iarum. Bai mac bec aigi… Co nebert Patraic iardain: “Bidh comarba damsa in mac sin.” Et dobreth Patraic ainm fair, Benignus .i. Benén [Whitley Stokes, Lives of Saints from the Book of Lismore (Oxford, 1890), p. 8 (= Anecdota Oxoniensia, Medieval and Modern Series, Part V). Advertit Stokesius hibernicam formam Binén ortam esse videri e latina Benegno pro Benigno, Félire húi Gormáin, p. 335, et Zeitschrift für celtische Philologie, t. I (1897), p. 69. Assentit J. Loth, Les noms des saints bretons, in Revue Celtique, t. XXX (1909), pp. 318, 403.] . Latine: Postea praeternavigavit Patricius oram Hiberniae ad orientem, in Insulam Patricii. Ad quam cum appulisset, hospitio exceptus est a quodam viro qui in eum credidit. Tum navem conscendit iterum Patricius ut tenderet Temoriam ad Laegaireum. Inde profectus est ad Inbher na mBarc, ubi hospitio domoque receptus est a viro quodam bono, Sescnech nomine. Is, cum a Patricio verbum Dei audisset, in Deum Patriciumque credidit et baptizatus est. Erat eidem viro filius parvus… Desinit autem: “Erit, ait Patricius, hic puer successor meus.” Indiditque ei nomen Benignum, id est Benén. Paulo aliter Leabhar Breac: Celebrais Patraic do Díchoin 7 triallaid do acallaim Loegaire co Témraig iar fhairgi co Mag mBreg. 7 fuair failte moir isin inad sin oc aroli fir uasal. 7 ro chreit cona muntir dó, 7 ro baitsed, conid acca foracaib a churach. Mac becc boi isin tig dorat seircc do Patraic, 7 gebis a chois oc dul dó isin carpat, 7 dilsigit a múnter do Patraic he, 7 nosbeir Patraic leis, conid hesin Binén gilla Patraic [Leabhar Breac, p. 26. Ed. Stokes, Three Middle-Irish HomilieEine Homilie (von griech.„ὁμιλεῖν”, „vertraut miteinander reden”) ist eine Art von Predigt. Während eine Predigt die Großtaten Gottes preist (lat. „praedicare”, „preisen”) und Menschen für den Glauben begeistern will, hat die Homilie lehrhaften Charakter. s (Calcutta, 1877), p. 20. Id., The Tripartite Life, t. II, p. 452 – 54.] . Latine: Patricius cum Dichu-o valedixisset, navigando tetendit Temoriam ad Laegaireum in campum Bregiensium, ubi hospitio liberali exceptus est a quodam viro nobili. Is cum suis credidit in Patricium; quamobrem navigium (ibi) reliquit Patricius et illius curae commisit. Erat domi puerulus qui Patricii amore pedem eius apprehendit dum is conscendit currum. Is, cum a suis Patricio permissus esset, ab eo secum abductus est. Is est Binen gilla Patraic (Benignus servus Patricii).

[28] [iam accessisse] A Tirechano eiusque pedissequis late recedit Vita Gadelica S. Benigni quam edimus, capite 3. Hic enim fertur Benignus puer avunculo Tadhgo commissus fuisse; a quo et educatus fuit, donec annum septimum explevit. Deinde ab avunculo perductus est in Insulam quae dicitur Patricii, ut litteris se daret et a S. Patricio, qui tum illic consederat, sacro chrismate ungeretur. Ibi quondam dormienti sancto episcopo pulchellus lepidusque puer collectos a se flores attulit et in illius sinum sparsit. Quem cum astantes corriperent, quod pontificis somnum turbaret, subridens Patricius ait: “Sinite illum; nempe puerulus iste, qui tanto me studio prosequitur, erit successor meus.” Unum tantum auctorem novimus qui eadem omnino referat, Tripartiti operis scriptorem apud Stokesium. Locus in codice Rawlinson B. 512 desideratur; e codice Egerton 93 exceptus sic sonat: Is annsin tanic Benen ina munteras. Contuil íaromtraic iter a muin〈tir〉, ocus an fogebed in gilla di scothaib (i. boladh-má-raib [boloadh máraib ? cod.] ), dobered inulbroic in cleirich. Adubratar muinter Patraic fri Benen: “Nadena [dadena cod.] sen,” arséat, “ar na roduiscid Pátraic.” Dixit Pátricius: “Heres regni méi erit [Stokes, The Tripartite Life, t. I, p. 36.] .”

Latine: Tunc venit Benignus in eius (Patricii) comitatum. Obdormivit Patricius in suorum comitatu, puerulus autem quidquid de floribus (nempe suavis odoris) invenire poterat, solebat ferre in sinum Patricii. Dixerunt Benigno qui cum Patricio erant: “Cave ne feceris, ne excitetur a somno Patricius.” Dixit Patricius: “Heres regni mei erit.”

[29] Operae pretium est partem Vitae Gadelicae gadelice hic proferre; adeo enim accurate respondet loco e Vita Tripartita quem attulimus: Is ann' san inis sin tainic Benén ar tús i muinterus Patraicc. Ro cottail Patraicc iarumh eter a muintir 7 an fogheibedh an gille do sccothaibh boladhmaráibh do bheiredh i mbrollach an chlerich. Atrubhratar munter Patraicc fri Benén: “Na déine sin,” ar iett, “arna ro duisce in clerech.” Is ann sin atrubhart Patraicc: “Na tairmisg imme in ní dogni. In mac assa erbaid,” ar Patraicc, “bidh comharba damhsa,” amhail ro comhalladh iartain. Seacht mbliadhna immorro roptar slana do Bhenen an tan sin. Videtur itaque Gadelicus noster usus esse recensione Tripartitae haud multum diversa a Stokesiana. Verba verbis respondent; quaedam immutata in sermone, quo minus antiquitatem redoleret (v.g. ro cottail pro contuil; i mbrollach pro inulbroic). Pauca tantum addidit inter verba quae Patricio in ore sunt posita, et Benigni aetatem definivit. Hoc demum: legit do sccothaibh boladhmáraibh, “de floribus suavis odoris”, ubi habet Tripartita di scothaib cum glossa (.i. boladhmáraib), “de floribus (nempe suavis odoris).”

[30] Tripartitam quoque vulgaverat Colganus latino sermone “ex tribus pervetustis MS. Hibernicis inter se collatis [Trias Thaumaturga, p. 169, col. 1.] in hac autem videntur ambae narrationes de vocatione Benigni pueri in unum congestae atque conflatae: Declinavit ibi S. Patricius ad domum cuiusdam viri nobilis, cui nomen Seschnenus, qui cum uxore et familia ad S. Patricii praedicationem fidem amplexus et baptizatus est. Habuit is filium tenellum quem sanctus salutari fonte abluit, nomenque ei ex moribus imponens Benignum vocavit. [a prima aetate,] Fuit enim moribus et vita longe benignus et tanta praeditus benignitate, ut ab ipsa pueritia nihil dulcius et suavius ei esse potuerit quam caelestis sapientiae fluenta ex ore sui spiritualis patris audire et ex moribus imbibere; ita ut, relictis carnalibus parentibus, ei continuo adhaeserit et nulla arte ab eo avelli potuerit. Statim ac ab eo sacro fonte regeneratus fuit, dum vir sanctus somni quiete lassos reficeret artus, puer gratiosus et officiosus herbis odoriferis et manipulis florum nares eius et faciem perfundebat, dormientis pedes ad pectus astringens osculis amplexibusque excipiebat. Et cum ob tam amorosa obsequia a sociis viri Dei obiurgatus amoveretur ne dormientem excitaret, meruit vigilantem Patricium audire eius officia approbantem et ore praesago dicentem: “Sinite, hic heres regni mei erit,” hoc est, erit post me supremus Ecclesiae Hibernicae moderator. Et oraculum probavit eventus, nam puer ille postea ita doctrina et miraculis claruit, ut omnium iudicio dignus habitus sit qui magistro suo S. Patricio in Archiepiscopatu Ardmachano et Primatu Hiberniae succederet; quod munus felicissime annis multis obiit [Op. c., p. 124, col. 1.] .

[31] Haec Tripartita apud Colganum, mixturam exhibens nimis ficticiam. Nempe docet Vita Gadelica Benignum infantem non a parentibus educatum esse, sed nutricio patri traditum, Tadhgo filio Ciani, Benigni patruo. De huius nomine, quod hic temere additum videtur, diximus num. 14. Quidquid id est, in more horum temporum non erat ut pueruli nobilium hibernorum in domo paterna alerentur. Ideo ad veri similitudinem propius accedit Vita Gadelica quam Tirechanus eiusque sequaces, qui Benignum ferunt a Patricio domi inventum. Immo vero ipsum Tirechanum, si recte eum intellegas, a Gadelico nostro hic recedere non putamus. Utique Tirechanus diserte memorat patrem et matrem Benigni; sed enim alia verba ei praesto non erant, quae cum scoticis mutaret quibus nutricii parentes designantur [Sexies in Tirechani Collectaneis repperimus vocem “nutrire” ea significatione (vid. J. Gwynn, Liber Ardmachanus, p. 402, col. 2, i. v. “nutrio”); at nusquam inter Patriciana scripta Libri Ardmachani verba “nutrix”, “nutricius”. Semel verborum inopia librarius Ardmachanus compulsus est ut scriberet “alumnum” pro “patre nutricio” (Lib. Ardm., fol. 19 a 2; vid. J. Gwynn, op. c., p. 463, annot. 7).] . Certum est enim Tirechanum, et plerumque et hoc loco praesertim, hibernicos fontes adhibuisse [Cf. op. c., p. LI.] . Quod autem scripserit: invenit cum illo (viro bono) filium placitum sibi, non necessario ostendit puerum e bono illo viro fuisse genitum; “filium” enim latine reponere solent Hiberni pro mac, quod promiscue filium et puerum seu adulescentem significat.

[32] Nostra quidem sententia, ea quae de vocatione Benigni pueri narrantur sic intellegenda sunt. S. Patricius aliquamdiu commoratus est in Insula Patricii. Nam praeter alias rationes quae Tripartitam legenti ultro occurrunt, parum probabile videtur hanc insulam Patricii nomen servaturam fuisse si sanctus per eam tantum pertransisset. E Tripartita docemur Patricium advenasque clericos cibariorum penuria pressos per varia litoris loca frustra cursitasse. [alii auctores] Interea rumores certe captaverunt ex incolis eius regionis, neque forte factum est ut ad Sescnanum primum tenderent in eo itinere quo ad Laegaireum regem perrexerunt, iam iam imminentibus festis Resurrectionis Domini [Cf. J. B. Bury, The Life of St. Patrick, pp. 81 – 82, 87 – 90. Etsi erudito viro non est assentiendum, dum scribit, pp. 122 – 123, 334 – 36, S. Patricium adulescentem servisse in occidentali Hibernia; qua de re nuperrime vicit antiqua sententia in Academia Regia Hibernica, Eoin MacNeill, Silva Focluti, in Proceedings of the Royal Irish Academy, t. XXXVI, C, n. 14 (1923), p. 249 – 55.] . Quippe certior erat factus Patricius quam bona indole esset Sescnanus [Haec omnia et reliqua de vocatione Benigni quae proponimus vix obtinent, nisi legendum est, ut coniecimus, “venit ad vallem Sescnani patris Benigni”. Vid, Patriciana, in Anal. Boll., t. XLIII.] . Quod autem duos pueros perigrinos reliquerit Patricius in ecclesia quam in valle Sescnani condiderat, unum autem tantum filium patrisfamilias secum ab eo deduxerit, Sescneum nomine, qui episcopus erat futurus, haud scio an inde colligendum sit, convenisse Patricium cum Sescnano de Benigno puero secum deducendo; hic enim tunc temporis apud patruum Tadhgum, ut fertur, educabatur. Sed non extemplo deducendus fuerat puer, qui id aetatis nondum erat quo ad studia esset applicandus [Moris erat ut post annum septimum expletum magistro traderentur pueri, Plummer, Vitae Sanctorum Hiberniae, t. I, p. CXV.] . Quae si res ita se habuerint, Sescneum conicere licet maiorem natu fuisse iamque adulescentem, quippe qui domi paternae maneret, ita ut non esset exspectandum dum Patricio committeretur. Ideo, arbitramur, S. Patricius portavit filium Sesceneum nomine episcopum secum et reliquit ibi duos pueros perigrinos. Forsitan duos reliquerit e iuvenibus clericis quos secum e Gallia deduxerat, ut singulos haberet in domestica ecclesia Sescnanus pro singulis liberis quos Patricio commisisset; hoc si factum est, non ex Hibernorum more videtur esse factum, sed e quadam humanitate et benignitate D. Patricii. At labimur longius, dum coniecturam coniecturae studemus superimponere; ad summam enim argumenti nostri refert parum utrum se res ita habuerit ut suspicamur, an aliter. Hoc quidem e Tirechano certum est, Patricium vespere advenisse ad ostium Ailbine (nunc dicitur locus Gormanstown, [aliter narrant.] in comitatu Meath) ad quendam virum bonum, quem Tadhgum Benigni patruum et campi Bregiensium regulum fuisse perperam tradunt. Cetera require e Tirechano. Igitur profectus est puer cum Patricio Temoriam (haec erat regia monarchae Hibernorum), ubi quid acciderit mox videbimus. At nusquam legimus exinde mansisse Benignum puerum cum S. Patricio in perpetuum; immo vero expresse monet Tripartita Stokesiana, quam Gadelica Vita sequitur, tum primum venisse Benignum in comitatum Patricii cum illud accidit, quod supra rettulimus, de gratiosa puerilique diligentia qua gremium et caput magistri quiescentis odoriferis flosculis conspersit. Addit Vita Gadelica tunc ad Patricium ductum esse Benignum a patruo eodemque nutricio patre. Inde licet colligere remissum fuisse puerum ad suos post illa Paschalia festa, donec tempus advenerit quo ad studia esset applicandus; et tandem, ut promisso fieret satis, deductum fuisse a nutricio ad magistrum. Vix enim exspectes res omnes tam apte inter se quadrasse, ut Benignus puer aetatem qua ad studia erat mittendus eo ipso tempore complevisset, cum Patricius ad eius domum advenit. Attamen Tirechanus (adeo saepe solet huic narratiunculae Benigni patrem et matrem immiscere) haud scio an putandus sit ipse intellexisse, Benignum domi paternae fuisse, minime vero apud nutricium. Et quidem potuit fieri. Quae si res ita se habuerit, erravit (quisquis ille fuerit, seu scriptor, seu glossator, seu librarius) qui in margine post voces ad vallem Sescnani adiecit patris Benigni. Verum etiam potuit Sescnanus dux itineris S. Patricio fuisse donec advenerunt ad domum fratris sui, ibique noctem remansisse. Sed hoc vix nodum resolverit. Ceterum, per nos licet, sentiat quod quisque velit.

[33] [Quo nomine primum vocatus.] Idem Tirechanus refert a Patricio puerum appellatum fuisse Benignum; unde colligitur iam aliud nomen illi fuisse idque gadelicum [Benignum vocatum esse et Stephanum, errore tradit Probus, Vita Quinta, lib. II, cap. 1. Qua de re mox agemus, n. 50.] . Huius forsitan vestigium servatum est. Memorat enim Tirechanus Mathonam sororem Benigni successoris Patricii [Lib. Ardm., fol. 11 b 2.] . Id nonnullis visum est errore esse factum; Mathona quippe Patricio occurrit per montem filiorum Ailello iter facienti; unde veri simile est eam fuisse e genere Aililli. Sed animadverte inter Patricii comites fuisse aliquando Benignum quendam alium ab Ardmachano, fratrem Cethiaci de genere Ailello [Memoratur eadem Mathona a Tirechano iterum, Lib. Ardm., fol. 13 b 1, et in notulis hibernicis, fol. 18 b 2.] . Huius sororem fuisse Mathonam censet I. B. Bury [Tripartita autem Stokesiana, p. 98, nominat Mathona siur Binen, “Mathonam Benigni sororem”, non adiectis verbis “successoris Patricii”; idem inter fragmenta Tripartitae quae edidit E. Hogan e cod. Egerton 97, The Latin Lives of the Saints (Dublin, 1894), p. 25 (= Royal Irish Academy, Todd Lecture Series, t. V).] [The Life of St. Patrick, p. 306; cf. Colgan, Trias Thaumaturga, p. 176, annot. 84.] ; nos totum illud negotium ideo nolumus dirimere quod uterque Benignus ex eodem sanguine ortus traditur [Vid. supra, num. 16.] . Hoc I. B. Bury videtur parvi fecisse. In alio loco Tirechani satis perplexo forsitan legendum est: et ad Mathoum et ad Patricium verba dura dixit [Lib. Ardm., fol. 12 b 1.] ; ubi pro Mathoo nonnull legere maluerunt Mathonum, adducto exemplo, de quo iam dictum est, Mathonae sororis Benigni [Cf. J. Gwynn, Liber Ardmachanus, p. 454, annot. ad lin. 6, et p. 491, col. 1, i. v. Mathous.] , et Mathoum suspicantes esse Benignum. Neque displicet coniectura. Reperiuntur enim in inscriptionibus nomina Matona et Matonius, in quibus latere videtur radix celtica mǎ-to-, id est “bonus” [Alfred Holder, Alt-celtischer Sprachschatz, t. II (Leipzig, 1904), col. 462, i. v. mǎ-to-, et col. 463, i. vv. Matona et Matonius.] ; Benignum latine idem sonat atque celtice Matho〈n〉us. Fieri igitur potuit ut id hibernicum nomen Benigni esset.

[34] [Vocatio Benigni] Benignum a S. Patricio iam evocatum fuisse ante Pascha quod is primum in Hibernia celebravit, documenta omnia summo consensu referunt. At de tempore quo haec acta sint mirum in modum dissentiunt auctores; quos qui componere velit operam frustra consumat. Nostris igitur conclusiunculis parum fidentes, Tirechanum praecipue secuti sumus. Hactenus de vocatione S. Benigni, quam Tirechanus fuse persecutus est cum alia multa de gestis Patricii praetermitteret, quasi legentibus iam perspecta essent [Vid. J. Gwynn, Liber Ardmachanus, p. L-LI.] . Numquid igitur nota non erant quae ad Benignum pertinent? Scilicet non apud omnes pariter increbruerant atque in partibus Ardmachanis. Profecto huius sedis dignitatem augere voluit Tirechanus, cum Patricii vaticinium illud referens: [ab Ardmachanis ornatius narrata.] Heres regni mei erit, ultro adiecit: Ipse est Benignus episcopus successor Patricii in aecclessia Machae. Tanti intererat Patricio eum successisse quem primum fere ex Hibernis pueris sacro baptismate lavisset atque in suum comitatum recepisset. Non tamen idcirco non assentimur iis qui Ardmachanam sedem ab ipso S. Patricio et fundatam et primatu totius Hiberniae insignitam esse contendunt; sed sive haec narratiuncula vera est, sive ficta, ad primatum Ardmachanum vindicandum semel in iudicio producta fuit [Jus Primatiale Armacanum, p. 120, n. 199.] .

[35] [Socii S. Patricii] Huc etiam ex temporum ordine referenda est narratiuncula alia quam docti prudentesque viri fide vix dignam existimant [J. H. Todd, St. Patrick (Dublin, 1864), p. 417; J. B. Bury, The Life of St. Patrick, pp. 81 – 82, 87 – 90, 111; J. Gwynn, Liber Ardmachanus, p. XXIX. Sunt tamen qui ea omnia vindicare velint; quos inter eminet Dr Iohannes Healy, Archiepiscopus Tuamensis, The Life and Writings of St. Patrick, p. 153 – 54. Asserit quidem R. A. S. Macalister, Temair Breg. A Study of the Remains and Traditions of Tara, in Proceedings of the Royal Irish Academy, t. XXXIV, C, p. 367 – 69, multa in his narrationibus reperiri quae vera sint et fide digna. Utique genuina videntur quae pertinent ad paganorum ritus et caeremonias; non tamen ideo credendus est S. Patricius ea egisse quae feruntur.] . Fertur enim Patricius pridie Resurrectionis Domini, 25 aprilis an. 433, pyram accendisse, quod cum lege tunc vetitum esset, rex Hiberniae eiusque harioli sive druidae indigne tulerunt. Pergit Muirchu: Et postquam separaverunt ad (ab cod. B) invicem, paululum gradiens vocavit rex sanctum Patricium simulato verbo volens interficere eum quo modo. Sciens autem Patricius cogitationes regis pessimi, benedictis in nomine Iesu Christi sociis suis octo viris cum puero (suo add. B), venit ad regem. Enumerat eos rex venientes, statimque nusquam comparuerunt ab oculis regis (dempti add. B); sed viderunt gentiles .uiii. (octo B) tantum cervos cum hynulo euntes quasi ad dissertum. Et rex Loiguire mestus, timidus et ignominiossus cum paucis evadentibus ad Temoriam 〈re〉versus est deluculo [Lib. Ardm., fol. 4 b 1 – 2. Pauca ex iis quae Bruxellensis codex 64, fol. 302, aliter habet, uncinis inclusimus et signavimus littera B.] .

[36] Tirechanus de ea re tacet. Haec Tripartita Stokesiana: Nír bú cían iarsin ró choggair in rí leis Pétraic for leith; ocus ised ro imraid, a marbad; ocusní forchoemnacair. Forfhoilsig Día do Pátraic inní sin. [in cervos mutati,] Adrubairt Láogairi fri Pétraic: “Tair am díaig si, a chleirig, do Temraig co rochreitiur duit ar bélaibh fer nEirenn.” Ocus ro suidig som calleic etarnaig cech belaig o Fherta Fer Féic co Temraig ar chiunn Pátraic dia mharbad. Acht ní rocomarleic Día dó. Dodhechuid Patraic ochtor maccléirech ocus Benén do gillu léu, ocus rosbendach Pátraic ré dúidecht. Dodechuid dícheltair tairsiu conárárdraig fer dib. Atchoncatar immorro na gentligi batar isna intledaib ocht naige altaige do techt secu fón sliab, ocus iarndóe innadegaid ocus gaile for a gúalaind: Patraic a ochtar ocus Benen inandegaidh ocus a fholaire for a muin. Dochuaid iarsin Lóegaire on dedoil dochum Temrach co mbrón ocus co mbebuil cosna huaitib nóernatis leis [Wh. Stokes, The Tripartite Life, t. I, pp. 46 et 52, e codice Egerton 93 (desideratur enim locus in altero codice qui Tripartitam exhibet, Rawlinson B. 512); E. Hogan, The Latin Lives of the Saints, pp. 6 et 8.] . Latine: Non multo post vocavit rex ad se seorsim Patricium, quem interficere volebat. Neque tamen cogitata sua perfecit, quae Deus Patricio manifestavit. Dixit Laegaire Patricio: “Veni ad me, clerice, Temoriam, ut tibi credam coram Hibernis.” In omnibus autem viis a loco dicto Ferta Fer Feicc ad Temoriam usque insidias struxerat adversus Patricium ut eum perimeret; quae tamen regis consilia Deus ad exitum perduci non sivit. Profecturus enim Patricius cum septem clericis et Benigno puero, [Benignus] sociis benedixit qui tenebris quibusdam et caligine obvoluti sunt ita ut nemo eorum iam compareret. Attamen gentiles in insidiis subsistentes conspexerunt octo cervos silvestres praetereuntes sub colle, quos sequebatur hinnulus unus, sarcina quadam in umeris onustus; illi erant Patricius cum septem comitibus et Benignus puer sequens, qui Patricii pugillares collo umeroque gestabat. Postea tetendit Laegaireus diluculo Temoriam, tristis et pudore confusus, paucis viris comitantibus qui secum effugerant. Eadem fere latine Colganus, qui subdit: Tunc vir sanctus composuit illum hymnum patrio idiomate conscriptum, qui vulgo Feth-fiadha, et ab aliis Lorica Patricii appellatur; et in summo abinde inter Hibernos habetur pretio, quia creditur, et multa experientia probatur, pie recitantes ab imminentibus animae et corporis praeservare periculis [Lib. II, cap. 60, Trias Thaumaturga, p. 126, col. 2.] .

[37] Non valde diversa habet Liber Hymnorum, cuius antiquissimum apographon habemus saec. XI, in praefatione Loricae S. Patricii, his verbis: Patraicc dorone inn immum sa. I naimseir Loegaire meic Néil dorigned. Fád a dénma immorro, dia diden cona manchaib ar náimdib in báis ro bátar i netarnid arna cleircheib… Patraic ro chan so intan do rata na hetarnaidi ar a chinn ó Loegaire, na digsed do silad chreitme co Temraig, conid annsin atchessa fiad lucht na netarnade comtis aige alta ocus iarróe ina ndíaid .i. Benen; ocus Fáeth Fiada a hainm [J. H. Bernard and R. Atkinson, The Irish Liber Hymnorum, t. I, p. 133; Wh. Stokes et J. Strachan, Thesaurus Palaeohibernicus, t. II (Cambridge, 1903), p. 354. Illas Praefationes saec. X compositas esse opinantur Bernard and Atkinson, op. c., t. II, p. 95.] . Latine: Hunc hymnum composuit Patricius, tempore Laegairei filii Nialli, ut se suosque monachos tueretur a capitalibus inimicis qui clericis insidiabantur… Eum (hymnum) cecinit Patricius cum insidiae positae sunt a Laegaireo, [in hinnulum.] ne Temoriam iret fidei seminum spargendorum causa; interea insidiatoribus visi sunt tamquam cervi silvestres octo, quos unus hinnulus insequebatur (hic Benignus erat). Eius (hymni) nomen est Fáeth Fiada.

[38] Num reapse hymnus ille seu Lorica a Patricio compositus sit, periti iudices addubitandum non putarunt, immo aperte affirmarunt [George Petrie, On the History and Antiquities of Tara Hill, in Transactions of the Royal Irish Academy, t. XVIII (1837), pp. 55 – 56, 68 – 69; J. H. Todd, St. Patrick, pp. 425 – 26, 429 – 32; E. Windish, Irische Texte, t. I (Leipzig, 1880), p. 52 – 53; Wh. Stokes, The Tripartite Life, t. I, p. CI; R. Atkinson, in J. H. Bernard and R. Atkinson, The Irish Liber Hymnorum, t. II, pp. LVIII, 209 – 210, 211, annot. in lin. 9; Wh. Stokes and J. Strachan, Thesaurus Palaeohibernicus, t. II, p. XL; J. B. Bury, St. Patrick, p. 246; G. Dottin, Les Livres de S. Patrice (Paris, 1909), p. 54; L. Gougaud, Étude sur les Loricae celtiques, in Bulletin d'ancienne littérature et d'archéologie chrétiennes, t. I (1911), p. 271 – 72; N. J. D. White, St. Patrick. His Writings and Life, p. 62 – 63. Attamen formam qua Lorica servata est saeculo VIII non antiquiorem esse censet K. Meyer, Selections from Ancient Irish Poetry (London, 1911), p. 112. Optimam Loricae interpretationem edidit N. J. D. White, op. c., p. 64 – 67, operam conferente v. cl. E. J. Gwynn.] . Indicio est sententia una ex iis quae Tirechani Collectanea proxime sequuntur in Libro Ardmachano: Patricius sanctus episcopus honorem quaternam (sic) … debet habere, id est … .iiii. Canticum eius scotticum semper canere [Lib. Ardm., fol. 16 a 1. Cf. J. Gwynn, Liber Ardmachanus, p. CCLXXXVII, annot. ad p. 31 a, lin. 26, et p. 483, col. 1, i. v. canere.] . At etiamsi hymnus a D. Patricio compositus sit, advertendum est non ideo eandem esse auctoritatem et antiquitatem praefationis illius in Libro Hymnorum [De aetate qua Praefationes illae conscriptae esse putentur, vid. supra annot. 2.] , quam suspicatur Stokesius e Tripartita originem duxisse [The Tripartite Life, t. I, p. CI.] . De vi vocum Fáeth Fiada certant grammatici. Nos illorum potius sententiae favemus qui putant totam narratiunculam fictam esse ad illustrandum hymni nomen Fáeth Fiada sive Fóid Fiada [Stokes and Strachan, l. c.] , alias Feth Fiadha, Feth Fia, quod intellectum est “Cervi Clamor”. Videntur autem ea verba primo significasse carmen quoddam seu fascinum quo druidae poetaeque utebantur ut omnium aspectus effugerent [Auctores et exempla adi quos afferunt Bernard and Atkinson, op. c., t. II, p. 209 et Plummer, Vitae Sanctorum Hiberniae, t. I, CLXXIX. Adde eodem sensu voces illas et hodie usurpari in Scotia minore, W. Mackenzie, Gaelic Incantations, Charms and Blessings of the Hebrides, in Transactions of the Gaelic Society of Inverness, t. XVII (1891 – 1892), p. 97 sq.; Eleanor Hull, The Ancient Hymn-Charms of Ireland, in Folk-Lore, t. XXI (1910), p. 442 – 43. Notatu dignum est (quod nemo adhuc advertit praeter W. M. Hennessy ap. M. F. Cusack, The Life of Saint Patrick (London, Dublin etc., 1870), p. 387, annot. 5) et vocem dicheltair qua Tripartita Stokesiana utitur, reddi anglice “a place of concealment, an enclosure, a deer-park” ab Edw. O'Reilly, An Irish-English Dictionary, New Edition, p. 184, col. 2; cuius tamen auctoritati parum est fidei, praesertim cum nihil simile habeat vir eruditus Holger Pedersen, Vergleichende Grammatik der keltischen Sprachen, t. II (Göttingen, 1913), p. 483, qui di-cel- vertit “verhehlen, verbergen” et de dicheltair cervisque tacet.] .

[39] Homilia saec. XI quam servavit codex dictus Leabhar Breac eadem fere exhibet quae Tripartita Stokesiana. Haec quae diversa: … hirricht ocht noige nalltai ocus enloeg allaid inandiaid, ocus en find fora gualaind .i. Binen sin ocus polire Patraic fora muin [Wh. Stokes, Three Middle-Irish HomilieEine Homilie (von griech.„ὁμιλεῖν”, „vertraut miteinander reden”) ist eine Art von Predigt. Während eine Predigt die Großtaten Gottes preist (lat. „praedicare”, „preisen”) und Menschen für den Glauben begeistern will, hat die Homilie lehrhaften Charakter. s, p. 24; Id., The Tripartite Life, t. II, p. 458.] . Latine: In specie octo cervorum silvestrium, quos sequebatur unus hinnulus in umero portans volucrem albam. Erat autem hic Benignus qui Patricii pugillares collo umeroque gestabat. Ceteri qui S. Patricii gesta narrant aut Muirchu totidem fere verbis referunt [Vita Secunda, c. 37, in Trias Thaumaturga, p. 15, col. 2; Vita Quinta, lib. I, c. 40, op. c., p. 51, col. 1; Iocelinus, c. 44, op. c., p. 74, col. 2.] , aut parum dissentiunt. Vita Tertia de illo in aliam formam transitu silet; at, inter positas circumquaque insidias, Patricium recta Temoriam venisse perhibet [C. 40, op. c., p. 24, col. 2, et J. B. Bury, A Life of St. Patrick, in Transactions of the Royal Irish Academy, t. XXXII, C (1903), p. 236.] . Idem fere Vita Quarta: Sciens autem S. Patricius cogitationes regis, cum comitantibus eum octo viris et uno puero ad quemdam locum transierunt [C. 43, Trias Thaumaturga, p. 40, col. 2.] , et Iohannes Tinmuthensis [Nova Legenda Anglie, ed. Horstman, t. II, p. 282.] . In codice Lismoriensi duo folia exciderunt hoc loco; ideo quid ea recensio habuerit, ignoratur [Wh. Stokes, Lives of Saints from the Book of Lismore, p. 10.] .

[40] Et in antiquis scriptis hibernicis memoratur magicus quidam cervus quocum commercium habebat monarcha Temoriensis [Cf. A. B. Cook, The European Sky – God, in Folk – Lore, t. XVII (1906), p. 162; R. A. S. Macalister, Temair Breg, in Proceedings of the Royal Irish Academy, t. XXXIV, C (Dublin, 1919), p. 364 – 65.] ; et in Vita Gadelica, quam infra typis mandamus, cap. 10, narratur quo modo Benignus Echenum regem in hinnulum mutaverit. Neque de numero sociorum quos secum Patricius tunc habuerit consentiunt scriptores. Alii septem, alii octo monachos seu clericos comites sancto fuisse tradunt, praeter Benignum puerum. At cum omnes uno ore ferant octo cervos cum uno hinnulo visos esse gentilibus, credimus errorem esse ortum ex hibernico idiomate Patraic a ochtur, quod significat “ Patricius cum aliis septem”, sed facili lapsu intellectum esse videtur “ Patricius et alii octo” [Pedersen, t. c., p. 75: a triur, “ in ihrer Dreiheit, alle drei”. Codex ineditus Vitae Secundae olim signatus Phillips 4705, nunc Bibl. Regiae Bruxellensis II. 1124, habet septem, fol. 163v.] .

[41] [Ordalia S. Benigni] Pergit Tirechanus: Contra〈i〉 verunt illi tres magi, fratres ex uno viro, nominibus et genere Cruth Loch Lethlanu de genere Runtir, qui fecerunt conflictionem magnam contra Patricium et Benignum. Cassula autem magi inflammata est circa Benignum et in cinerem finita erat. Sanctus quoque filius sanus effectus est firma fide Dei in conspectu regis et hominum et magorum. Cassula hautem Benigni filii Patricii infixa est circa magum et inflammatus est magus in eo et consumptus est. Et dixit Patricius: “ In hac hora consumpta est gentilitas Hiberniae tota [Lib. Ardm., fol. 10 a 1.] .”

[42] Aliter Muirchu: His autem omnibus (gestis add. B) in conspectu regis inter magum Patriciumque, ait rex ad illos: “ Libros vestros in aquam mittite, et illum cuius libri inlessi evasserunt ( — rint B) adorabimus.” Respondit Patricius: “Faciam ego.” Et dixit magus: “ Nolo ego ad iudicium aquae venire cum isto; aquam enim deum habet.” Certe audivit baptisma per aquam a Patricio datum. Et respondens rex ait: “ Praemitte (leg. permitte) per ignem (mittite in ignem B).” Et ait Patricius: “ Prumptus sum.” At magus nolens dixit: “ Hic homo versa vice in alternos annos nunc aquam, nunc ignem deum veneratur.” Et ait sanctus: “ Non sic. Sed tu ipse ibis et unus ex meis pueris ibi (sic; ibit B) tecum in separatam et conclaussam domum, et meum erga te et tuum erga me erit vestimentum, et sic simul incendemini (adde et in conspectu Altissimi iudicabimini, vel potius ut in c. A. iudicemini) [Haec aut similia excidisse et in Lib. Ardm. et in cod. Bruxellensi, eleganter coniecit J. B. Bury e parallelis locis, quos mox recensimus, The Tradition of Muirchu's Text, in Hermathena, t. XXVIII (1902), p. 193, n. 11.] .” Et hoc consilium insedit, et aedificata est eis domus cuius dimedium ex materia viridi et alterum alterum dimedium ex arida facta est. [alii aliter] Et missus est magus in illam domum in partem eius viridem, et unus ex pueris sancti Patricii, Bineus (Binems B) nomine, cum veste magica in partem domus 〈aridam〉 (in parte domus aridae B). Conclussa itaque exstrinsecus domus coram omni turba incensa est. Et factum est in illa hora, orante Patricio, ut consumeret flamma ignis magum cum demedia domu viridi, permanente cassula sancti Patricii tantum intacta, quam ignis non tetigit. Felix hautem Benineus (Binemus B) e contrario cum demedia domu arida, secundum quod de tribus pueris dictum est, non tetigit eum ignis, neque contristatus est, nec quicquam molesti (molestiae B) intulit; cassula tantum magi, quae erga eum fuerat, non sine Dei nutu exusta (est add. B) [Haec descripta sunt e Lib. Ardm., fol. 5 a 2 – 5 b 1. Perpauca, quae aut excidisse e Lib. Ardm. perspicuum erat, aut quae Bruxellensis codex 64, fol. 302, aliter habebat, uncinis inclusimus et signavimus littera B.] . [Dan. 3, 50.] Quae sequuntur ad S. Benignum non pertinent.

[43] Ceteri Patricianarum rerum scriptores Muirchu referunt totidem fere verbis [Sunt autem sequentes: Vita Secunda, cap. 40, ap. Colgan, Trias Thaumaturga, p. 16, col. 1; Vita Tertia, cap. 42, ibid., p. 24, col. 2, et in critica editione apud J. B. Bury, A Life of St. Patrick, in Transactions of the Royal Irish Academy, t. c., p. 238; Vita Quarta, cap. 48, ap. Colgan, op. c., p. 41, col. 2; Probus, Vita Quinta, lib. I, cap. 45, ibid. p. 51, col. 2; Iocelinus, Vita Sexta, cap. 48, ibid., p. 75, col. 1 – 2. Tandem notandum est Vitam Patricii Gadelicam in cod. Lismoriensi hoc loco esse mutilam, ut tantum conicere liceat narrationem in pleno exemplo non defuisse, Stokes, Lives of Saints from the Book of Lismore, p. 10. E Vita Tertia excepta est narratiuncula et in summarium redacta a Iohanne Tinmuthensi, Nova Legenda Anglie, ed. Horstman, t. II, p. 283.] . In homilia tamen de S. Patricio in Leabhar Breac [P. 27, col. 2; edidit bis Wh. Stokes, primum in Three Middle – Irish HomilieEine Homilie (von griech.„ὁμιλεῖν”, „vertraut miteinander reden”) ist eine Art von Predigt. Während eine Predigt die Großtaten Gottes preist (lat. „praedicare”, „preisen”) und Menschen für den Glauben begeistern will, hat die Homilie lehrhaften Charakter. s, pp. 26, 28; dein in The Tripartite Life, t. II, pp. 460, 462.] et in Tripartita [In recensione Colganensi, lib. I, cap. 55, Trias Thaumaturga, p. 127; Stokesianae recensionis alter codex (Rawlinson B. 512) additamentum exhibet, in altero (Egerton 93) desideratur; vid. Stokes, The Tripartite Life, t. I, p. 58.] haec adduntur de callido regis consilio: Is and sin tancatar co Patraic na tri macaim bátar hi ngiallnai ic Lóigairi. Cíit fri Patraic. Immcomairc Pátraic: “ Cid annsin? ” “ Fír flatha, ” ol síat, “ do brisiud hi primcathraig na nGoedel .i. a tech gnither etir in druí 7 do gillae 〈 is amlaid gníther .i. leth de úr, 7 leth crín; .i. in leth úr don drai, 7 in crín dot gilla sa〉”. Dobeir Patraic a mér for gruaid nhdeiss cech meic dib 7 dobeir a anáil fóithib, co ndernai teora gema díb. Sloiccsit in maic na gemai. “ Genfit, ” ol Patraic, “ teora gemai airechdai huadib” .i. Colombcille 7 Comgall 7 Finnía [Haec Tripartita Stokesiana, l. c. Verba aliquot, quae ex homoioteleuto exciderant, supplevimus ex Homilia in Leabhar Breac, l. c. ; hoc enim loco Tripartita ab Homilia non differt nisi quod stilus retractatus fuit.] . Latine: Venerunt ad Patricium pueri tres qui obsides erant apud Laegaire. Lacrimas coram Patricio fundunt. Interrogat Patricius: “ Quid hoc? ” “ Principis, ” aiunt, “ fides in urbe Gadelorum prima laesa est. Domus enim quae paratur druidae et puero tuo 〈 ea ratione paratur, ut altera medietas sit e materia recenti, altera de materia sicca; illa quidem druidae, haec puero tuo〉”. Patricius digitum ponit in dextera gena singulorum puerorum, unamque lacrimam e gena uniuscuiusque in laeva manus palma deponit, et leniter inspirans lacrimas in totidem gemmas immutat. Pueri gemmas absorbuere. “ Tres praeclarae gemmae, ” ait Patricius, “ e vobis nascentur,” qui fuere Columba Cille, Comgall-us, Finnia-us.

[44] [narrant.] Nomen druidae illi qui vivus combustus est fuisse Lucetmael tradit Muirchu, ipso initio narrationis, paulo ante eum locum quem exscripsimus; aliter quidem Tirechanus, at cum haec druidarum nomina e lapidibus quibusdam orta esse videantur [R. A. S. Macalister, Temair Breg, p. 332 – 33.] et certe non esse eorum qui saeculo quinto viverent, totum negotium silentio praeteribimus. Genus autem Runtir, seu Moccu Runtir, e quo illos fuisse scribit Tirechanus, videtur consedisse in iis partibus quae nunc sunt in Co. Louth, alias Dál Runtir et Dál Runtar [E. Hogan, Onomasticon Goedelicum (Dublin, 1910), p. 335, col. 2.] . Tota haec narratiuncula ordaliorum quandam similitudinem refert. Num reapse octum duxerit e pagano ritu aliquo qui vere novo agi solitus sit, iis explorandum relinquimus qui vulgi traditiones dedita opera colligunt [Nonnulla habet J. B. Bury, The Life of St. Patrick, p. 302 – 304. At nuper eadem egregie et luculenter disseruit v. d. R. A. S. Macalister, op. c., p. 367 – 72.] . Sed tamen huius narrationis imago non absimilis habetur in antiqua fabula cymrica, quae inter Mabinogion recensetur [Mabinogi Branwen Verch Llyr, The White Book Mabinogion, ed. J. Gwenogvryn Evans (Pwllheli, 1907), col. 45 – 47. Editio Mabinogion e Libro Rubro quam paravere J. Rhys et J. Gwenogvryn Evans nobis praesto non est; at legimus gallice, interprete J. Loth, Les Mabinogion, edit. altera (Paris, 1913), t. I, p. 129 – 32. Idem J. Loth advertit in Revue Celtique, t. XI (1890), p. 345 – 48, simillimam narrationem et hibernice inveniri apud W. M. Hennessy, Mesca Ulad (Dublin, 1889), p. 42 – 46 (= Royal Irish Academy, Todd Lecture Series, t. I, Part I).] ; accedit quod etiam apud cymricum scriptorem domus comburenda non in Cambria sed in Hibernia exstructa esse fertur, et quidem iubente Hiberniae rege. Aliud tamen erat aedificantium consilium, nempe ut homines tres corpore valentissimos dolo morti traderent. Tandem, de illo idiomate “domo ignea”, gadelice tech tenedh [Haud scio an huc referenda sint ea quae breviter perstringuntur de “ apro ignis” (hibernice torc tenedh) in antiqua narratione Togail Bruidne Dá Dergá, ed. Whitley Stokes, in Revue Celtique, t. XXII (1901), p. 169, num. 69. Hic aper ignis videtur fuisse compages quaedam lignorum, quae summisso igne incenderetur, Macalister, op. c., p. 370 – 71. Facile intellegitur quantum intersit inter eius modi rogum e recenti materia compactum et alium e siccis lignis.] , memento “domos” nuncupari apud Hibernos aediculas parvas constantes uno cubiculo ; tugurium vel casulam melius diceres. Ceterum non est quod miremur, subitaria aedificia eo die exstructa eiusmodi fuisse, ut nullum vestigium superesset quod nostrae aetatis antiquarii effoderent [George Petrie, On the History and Antiquities of Tara Hill, in Transactions of the Royal Irish Academy, t. XVIII (1837), p. 25 – 232; Macalister, op. c., p. 231 – 399.] .

[45] [S. Ercnatam] In S. Benigni iuventutem, ut Colganus advertit [Acta Sanctorum Hiberniae, p. 42, col. 2, annot. 8.] , incidere debuit, nisi totum id fictitium est, facinus quoddam, quod auctores antiqui satis ingenue referunt; at tamen non ante annum 444 quo conditam sedem Ardmachanam tradunt Annales Ultonienses [Et quidem, ut videtur, recte. Annals of Ulster, ed. W. M. Hennessy, t. I, p. 10.] , nam haec Ardmachae acta esse feruntur. Erat tum Benignus adulescens nondum octo et decem annorum; ea tamen quae narrantur fieri potuere posthac. Vita Quarta S. Patricii (BHL. 6503), in qua nonnulla servantur derivata e fontibus hibernicis saec. VII antiquioribus [J. B. Bury, in Hermathena t. XXVIII (1902), p. 186 – 207; Id., The Life of St. Patrick, p. 268 – 69.] , haec habet: In illo tempore filia Dairi, discipulum sancti viri, nomine Benignum, nimio amore dilexit; et inde aegrotavit ac defuncta est. Benignus autem aquam benedictam a sancto suscipiens, perrexit ad locum in quo puella erat mortua, quam aqua aspergens illico incolumis surrexit; et postea spiritualiter dilexit eum. Ipsa est Ercnata sancta [Haec est S. Ercnata virgo de qua Colganus, Acta Sanctorum Hiberniae, ad d. 8 ianuarii, p. 41 – 42.] , filia Dairi, quae est in Tamlachta-bo [Vita Quarta, cap. 97, apud Colganum, Trias Thaumaturga, p. 46, col. 2. Ecclesiam de Tamhlacht Bó in Ultonia esse sitam habet Colganus, op. c., p. 717, col. 2. Dubitat Hogan, Onomasticon Goedelicum, p. 620, col. 2, an idem sit locus qui an. 1302 – 1306 scriptus invenitur Taulagda, in dioecesi Ardmachana.] . Inter priscas illas notulas (BHL. 6499) quae latine partim, partim gadelice in Librum Ardmachanum illatae sunt, legitur fol. 19 a 1, lin. 28 : erc. ingena rig long. reliquiae. ymnus. Latine: Erc. Filiae regis Langobardorum. Reliquiae. Hymnus. E locis parallelis Tripartitae manifestum est nomen Erc ideo electum esse ut in memoriam revocaret narratiunculam quam fuse exposuimus; Ercnat enim est hypocoristicon nominis Erc [Cf. Erc ingen Daire, “ Erc filia Dairei”, in cod. Egerton 93, fol. 18 b 2 (ap. Stokes, The Tripartite Life, t. I, p. 266), et in The Book of Leinster (facsimile, p. 353, col. d) ap. eundem.] . Unde patet rem pernotam esse iam a longinqua antiquitate. [in S. Benignum] Subdubitavit tamen Iohannes Gwynn num verbum reliquiae errore loco translatum esset (quippe quod ad eandem de Ercnata narratiunculam pertineat), ut legendum esset: Erc. Reliquiae. Filiae regis L. Hymnus. Sed veremur ne nimium fisus sit interpretationi Stokesii, qui pro hibernico cretra (in parallelo loco Tripartitae) anglice reposuit “relics” [T. c., p. 233. Etsi Stokesius ipse a sententia nonnihil postea recesserat, op. c., t. II, p. 645, col. 1, in indice, i. v. cretra.] . Antiquiores, nostro quidem iudicio verius, cretra intellexerunt “ aquam lustralem” vel aliquid eius modi. Quod si ita est, “reliquiae” significant “ the relics brought by Patrick from Rome to Armagh, ” neque est opus ut quicquam loco translatum censeas [Vid. de universo hoc negotio J. Gwynn, Liber Ardmachanus, p. 462.] .

[46] Eadem refert et Vita Tripartita, BHL. 6509, conscripta circiter saec. IX e fontibus antiquioribus. Haec Stokesiana recensio, e codice Rawlinsoniano B. 512: Carais ingen Dáre indní Benen. Robu bind lee a guth iccond erlégund [ocunderlegunn cod. Egerton 93.] . Dorala galar fuirri combu marb de. Bert Benén cretra dí o Patraic, et surrexit confestim viva, et postea spiritualiter dilexit eum. Ipsa est Ergnat [Ercnat Egerton.] ingen Dáre fil a Tamlachtau [i Tamlachtu Egerton.] [Wh. Stokes, The Tripartite Life, t. I, p. 232, e cod. Rawlinson B. 512; lectiones cod. Egerton 97 adiecimus ex annotationibus Stokesii ad locum, collatis cum editione huius loci ap. E. Hogan, The Latin Lives of the Saints, p. 57 – 58: melior enim est codex Egerton, et mox advertemus propius huic accedere Vita Gadelica. Ceterum adverte perperam vertisse Stokesium “Benén took relics to her from Patrick.” (Stokesium sequitur J. Gwynn, Liber Ardmachanus, p. 462.) Iam pridem enim intellexerunt viri linguae priscae hibernicae peritissimi Iohannes Colganus et Michael O'Clery verbo gadelico cretra significari “aquam consecratam seu lustralem” (vid. quae mox afferemus e Triade Thaumaturga, ex Actis Sanctorum Hiberniae, e martyrologio Dungallensi). Immo vero latiore sensu, ut advertit Hogan, The Latin Lives of the Saints, p. 48 (cum annot. 9), p. 58 et p. 121, valet “aquam benedictam (et mel benedictum) quae ad morborum sanitatem servatur”; cf. v.g. ap. Stokes, The Tripartite Life, t. I, p. 14, lin. 17, et t. II, p. 436, lin. 5. Haud scio an Stokesius perperam intellexerit illud Michaelis O'Clery “creatar .i. coisreachta”, dum arbitratur coisreachta significare “consecrated elements” (nisi forte intellexit his anglicis verbis “naturale quidpiam sacris usibus devotum”, minime vero “oblata a sacerdote, in re divina faciunda, consecrata”). Ipse enim Michael O'Clery in martyrologio Dungallensi ad d. 9 nov. scribit uiscce coiserctha, “aquam consecratam”, pro cretra. Non tamen excludenda est interpretatio Stokesii; nam et Iocelinus simile quidpiam perspexisse videtur in illa voce, uti mox notabimus. Mirum quam similis haec vox hodiernae voci criathar, criathair, in plurali numero créithre, “cribrum”; criathar mheala, “favus mellis”.] . Vix opus est interpretatione latina; idem enim refert quod Vita Quarta, adiecta tantum illius amoris causa: Suavis illi (Ercnatae) videbatur eius (Benigni) vox legentis (vel psallentis). [amore captam] Haud scio an eadem fuerit causa cur Benignus dictus sit Benen bind, “Benignus canorus” in Libro Ballymotae [The Book of Ballymote, (facsimile) published … by the Royal Irish Academy. With Introduction … by R. Atkinson (Dublin, 1887), p. 232 b, ad calcem.] . Colganus in sua illa conflata Tripartita eadem fere scribit, sed fusius; satis tamen ei fuit virgini ipsam pene vitam ademisse [Trias Thaumaturga, p. 162 – 63, et idem omnino verbis iisdem in Actis Sanctorum Hiberniae, p. 41 – 42; etsi hoc loco potest quis in errorem induci, insertis, sub ipsis initiis narratiunculae, verbis “ ut in vita eius habetur”, ut putet hanc non e Tripartita proferri sed e Vita Benigni Gadelica; intellege Colgani hanc fuisse sententiam, eandem fere narrationem et in Vita eius haberi.] . Crudius at plenius gadelice Stokesiana recensio: co mbu marb de, “interiit”.

[47] Iocelinus (BHL. 6513) suo more eadem exornavit et verbis auxit. Adverte ab eo intellegi cretra “sacrae communionis salutare viaticum”. Ceterum narrat sanctimonialem, cuius nomen tacet, morbum simulare ut ultima morientium solacia sibi praebeantur a S. Benigno. Hunc sacerdotio iam tum initiatum fingit scriptor, nemine auctore; neque veri simile est adulescentem, qui psalmista liquido dicatur, presbyterum fuisse. Scilicet Iocelino non placuit virginem occidere et ab inferis revocare; sed signo crucis et mirifica quadam apparitione, quam accurate describit, daemones fugatos, igniculos concupiscentiae in sempiternum restinctos, virginem paenitentia tactam narravit [Apud Colganum, Trias Thaumaturga, p. 87 – 88, et idem omnino verbis iisdem in Actis Sanctorum Hiberniae, p. 42.] . A Tripartita fluxit nostra Vita Gadelica (cap. 4) et quidem a recensione Stokesiana parum dissimili, [auctores ingenue referunt.] et, si quid perspicimus, codici Egerton propinquiore quam Rawlinsoniano. Ad summam rerum quod pertinet, adiecta est tantum prosapia regis Dairei. Narratiuncula tandem in martyrologio Dungallensi ad diem 9 novembris relata est a Michaele O'Clery, non e codicibus, ut videtur, sed memoria [Vid. infra criticam martyrologii editionem in sylloge de sanctis qui in utraque Scotia coluntur.] . Gadelicam fecit Michael sententiam quae et in Tripartita latine legitur: et postea spiritualiter dilexit eum. Hoc autem addit quod nusquam alibi legisse meminimus: Ocus do choidh si iaramh co Patraicc ocus ro adaimh a huile peachta do. Latine: Tunc perrexit illa ad Patricium, cui confessa est omnia peccata sua.

[48] Daireus autem iste, pater S. Ercnatae, qui hoc loco in Gadelica nobis occurrit, persona est ex historia S. Patricii, ubi legitur ad vitam revocatus fuisse dum aspergitur aqua a S. Patricio benedicta [Muirchu, lib. I, cap. 25 (in Lib. Ardm., fol. 6 b 2 – 7 a 1); quem unum auctorem afferre satis erit.] . Idem etiam Daire (seu Dáre) mac Findchada Patricio largitus est illam altitudinem terrae quae nominatur Dorsum Salicis … et illa est civitas quae nunc Ardd Machae [Id., ibid.] .

[49] [Benignus] Notus est et apud omnes pervulgatus mos Celtarum sanctorum, preces fundendi dum aquis gelidis sunt immersi [Cf. Patriciana, in Anal. Boll., t. XLIII, et quos ibi afferimus auctores.] . Narrat Muirchu in Vita S. Patricii antiquissima quo modo ea opportunitate usus fuerit sanctus episcopus ut virtutem animumque exploraret Benigni, carissimi sibi pueri.

Deo eo quod sanctus Patricius vidit caelum apertum et Filium Dei et anguelos eius [Titulum praescripsimus ex antiquo indice Vitae huius S. Patricii in Lib. Ardm., fol. 20 a 2; hoc tamen caput in Lib. Ardm. desideratur.] .

Dominici et apostolici Patricii cuius mentionem facimus quoddam miraculum mirifice gestum in carne adhuc stantem [intellege quod ei adhuc stanti.] quod ei et Stephano poene totum [lege tantum.] contigisse legitur, brevi retexam relatu. Quodam ante [Hogan legit: “autem vel itaque vel namque”; forsitan recte scriptum fuerit ante, ut sensus sit hoc, quod mox narrabitur, antecessisse ea quae iam dicta sunt. Autem tamen veri similius.] tempore, cum orationis causa ad locum solitum per nocturna spacia procideret [intellege procederet.] , consueta caeli vidit miracula; suumque carissimum ac fidelem probare volens sanctum puerum, dixit: “ O fili mi, dic michi, quaeso si sentis ea [ea sup. lin.] quae ego sentio.” Tunc parvulus, nomine Benignus, incunctanter dixit: “ Iam michi cognita ea quae sentis. Nam video caelum apertum et Filium Dei et angelos eius.” Tunc Patricius dixit: “ Iam te meum successorem dignum esse sentio.” Nec mora, gradum consito [lege gradu concito.] , ad suetum locum orationis pervenire [lege pervenere.] . His orationibus [His oîb codex. Recte profecto legerunt his orationibus Hogan, l. c., et Gwynn, Liber Ardmachanus, p. 449, col. 2: nam et paulo ante habes oîs locum, et percurrentibus nobis codicem nusquam obvium fuit compendium oîb; scriptum pro omnibus, at constanter oms, omib;, omiû cet. Textum emendare voluit Hogan e verbis Probi (quae mox adducemus) in hunc modum: His 〈ergo in〉 orationibus i. m. f. a. 〈constitutis〉, Anal. Boll., t. I, p. 571. Idem fere Stokes, The Tripartite Life, t. II, p. 497. Nihil emendavit Gwynn, Liber Ardmachanus, p. 451, ratus, ut videtur, haec per se satis esse perspicua, praesertim cum simile quoddam idioma hibernicae linguae sit proprium, ut verba quaedam, in ipso tenore orationis, instar lemmatis inserantur. Si tamen latinum facere omnino velis, lege His orantibus.] in medio fluminis alveo, parvulus dixit: “Iam algorem aquaticum sustinere non possum.” Nam ei aqua nimis erat frigida. Tunc dixit ei Patricius ut de superiori [intellege loco.] ad inferiorem descenderet. Nichilominus ibi duo [lege diu.] perstare potuit. Nam se aquam calidam sensisse testabatur. Tunc ille non sustinens in eo loco diu stare, terram ascendit [Locum denuo scripsimus e cod. Regiae bibl. Bruxellensis 64, fol. 302. Emendavimus, ut plurimum, e sententia Edm. Hogan, in Anal. Boll., t. I, p. 576 – 77 et Wh. Stokes, The Tripartite Life, t. II, p. 497 – 98.]

[50] Hoc miraculum in aliis Patricii Vitis non legitur, praeterquam apud Probum, in Vita Quinta (BHL. 6508)haec narrantem: Domini et apostolici viri Patris nostri Patricii, cuius laborum et itinerum mentionem fecimus in priori libello, nunc miraculorum et transitus eius seriem prout possumus enarrare proponentes, opusculum parvum Deo adiuvante aggredimur contexere; in cuius initio quoddam miraculum, quod ei et Stephano puero contigisse legitur, brevi relatu retexam. Quodam tempore cum orationis causa ad locum solitum per nocturna spatia, comite praedicto puero, pergeret, vidit magnum in caelo miraculum, suumque carissimum ac fidelem probare volens sanctum puerum dixit: “Fili mi dilectissime, dic mihi, quaeso, [dolore probatus.] si sentis et vides ea quae ego sentio et video.” Tunc praedictus puer Stephanus, qui et Benignus, incunctanter dixit: “Iam, pater carissime, de tuis meritis praesumenti ex Domini gratia cognita sunt mihi ea quae sentis et vides; nam video caelum apertum et filium Dei in maiestate residentem et angelos eius coram eo.” Tunc S. Patricius dixit: “Iam te, fili, meum successorem dignum esse sentio futurum.” Nec mora, gradu concito ad consuetum locum orationis pervenerunt. His ergo in oratione in medio fluminis alveo constitutis, puer dixit: “Pater, adiuva me; iam algorem aquaticum sustinere non possum.” Erat enim illa aqua nimis frigida. Dicit ei Patricius: “Descende, fili carissime, de superiori loco ad inferiorem.” Et nihilominus ille ibi diu perstare non potuit, nam aquam nimis calidam se sentire testabatur. Tunc ille non sustinens in eo loco diu stare puerum, exivit de aqua cum eo super terra [Probus, Vita Quinta, lib. II, cap. 1 – 2, ap. Colganum, Trias Thaumaturga, p. 52, col. 1.] . Haec qui contulerit cum Muirchu verbis, perspiciet locum ortum esse ex aliquo exemplari eiusdem vitae, sed, ut videtur, meliore Bruxellensi. Perspicua est Muirchu sententia, ipso initio, id S. Patricio tantum et S. Stephano protomartyri contigisse ut viderent “caelos apertos et Filium hominis stantem a dextris Dei” (Act. 7, 55). Quod cum perverse intellexisset Probus scripsit Stephanum aliud esse nomen Benigni illius qui Patricii comes erat. Ceterum arbitramur D. Patricium duplici modo probare voluisse carissimum sibi puerum: et primum quidem dum quaerit an eadem sentiat quae ipse sentit; dein illo experimento, quo et alii Hibernorum sancti usi esse feruntur, ut primum frigidis aquis discipuli constantiam et doloris patientiam explorarent, mox, calefactis mirifice undis, egredi discipulum cogerent [Hae sunt aliquot e similibus narrationibus, quae etsi aliter in aliis locis, quos afferemus, habentur, tamen ostendunt quae rei series esse solita sit: Vita S. Comgalli abbatis de Bennchor (BHL. 1910), cap. 46, ap. Plummer, Vitae Sanctorum Hiberniae, t. II (Oxonii, 1910), p. 17, quae narratio quam pervulgata fuerit patet e locis allatis ibidem n. 8 (cf. op. c., t. I, p. LIX); Vita S. Fechini abbatis de Favoria (BHL. 2845), cap. 17, ap. Plummer, t. II, p. 82 et Colganum, Acta Sanctorum Hiberniae, p. 132, col. 1; hibernica recensione ap. Stokes, in Revue Celtique, t. XII (1891), p. 332, § 22. Simile aliquid de S. Kiarano de Saigir, ap. Plummer, Bethada Náem nÉrenn, t. I, p. 122, § 62, et locis quos affert Id., ibid. annot. 3.] . Aut igitur in codice Bruxellensi excidit particula non, quam habet Probus post verba ibi diu perstare, aut arbitratus est scriptor, elegans scilicet et latinus, vocem nichilominus vim negandi per se habere. Tandem ille, qui non sustinens in eo diu stare, terram ascendit, Benignus fuisse putandus est, minime Patricius, ut e parallelis locis patet. Recte scripserat Muirchu, perperam intellexit Probus.

§ IV. De aliis gestis S. Benigni.

[51] [Benigno Cruimtheris virginis cura committitur.] In Vitis S. Patricii saepe inducitur Benignus noster eius discipulus, familiaris, administer. Ex huius modi mentionibus hae videntur memoratu digniores. Unam autem ex his (virginibus filiis regis Langobardorum) Crumtherim appellatam, mirae virtutis virginem, ab aliis (Patricius) segregavit et in cella sive lapideo inclusorio in monte vulgo Kenngobha vocato, Ardmache versus orientem vicino, inclusit; curamque tradidit S. Benigno, ut singulis diebus ad vesperum de caenula ei curaret provideri. Sic Tripartita Vita apud Colganum [Trias Thaumaturga, p. 163, col. 1.] ; brevius Stokesiana versio: Dodeochaid Cruimtheris iarsuidiu corogaib i cCengobu, ocus nobered Benen a cnabad di cech naidche o Patraic [The Tripartite Life, t. I, p. 232. Verterat Stokes, ibid., p. 233, “to carry her ration to her”, perperam; at suum ipse mendum correxit, t. II, p. 672, ubi legi iubet “a ration”.] . Latine: Inde postea Cruimtheris profecta resedit in Cengoba, solebatque Benignus diurnum victum ad eam noctu afferre a Patricio.

[52] [Benigno visum caelitus ostenditur,] Iocelinus, e fonte nobis ignorato, nisi totum hunc locum ipse finxit ad exemplum Vitae Quintae, lib. I, cap. 1 [Locum attulimus supra, num. 50.] : Quadam igitur vice visitans S. Patricius illam plagam Ultorum, quae Dalnardia dicitur, per locum quemdam Mucoomuir [Muccomuir (alias Muccomer, Mugcomuir) monasterium esse in Ultonia, tradit Colgan, op. c., p. 716, col. 1; forsitan idem quod alias Connerense, op. c., p. 113, col. 1, annot. 106. Locus alioquin ignotus, E. Hogan, Onomasticon Goedelicum, p. 544, col. 1.] vocatum transiens progrediebatur, discipulusque illius nomine Benignus, superius memoratus, gradum figens, in caelestibus aliquod mirum contemplabatur. Vidit enim lucifluos angelorum choros locum illum claritate caelica circumfundere, audivitque ipsos cum inaestimabili melodia laudes Creatori canere. Stans horum mirabilium devotus contemplator, dulcedinis intimae replebatur tripudio; nec tamen intellegebat quid praetenderet angelicae praesentiae, lucis coruscae, hymnodiae caelicae in illo loco exhibita apparitio. Post modicum vero temporis intervallum admirabilis visio illa ab oculis Benigni tota disparuit, illeque praecedentis patris Patricii vestigia sequendo, ut ad ipsum perveniret gressus acceleravit. Sancto vero sciscitanti causam retardationis eius, rettulit visionem ostensam sibi caelitus. Sanctus vero pontifex divinitus edoctus, quid innueret aut indicaret perfusio luminis et cantus angelicus exponens, dixit coram praesentibus: “Scitote, filioli carissimi, quod in illo loco, quidam filius vitae, nomine Colmanellus [Incertum uter Colman hic intellegendus sit, Colman abbas de Land Elo an Colman Drummorensis, Colgan, l. c. Ceterum Colmani amplius ducenti recensentur in antiquis catalogis sanctorum Hiberniae homonymorum, quos edidit Denis T. Brosnan, in Archivium Hibernicum, t. I (Maynooth and Dublin, 1912), p. 318 – 326. Inter tot cognomines peracutus sit qui suum hominem ilico agnoscat.] , ecclesiam aedificabit, multosque filios lucis ac concives angelorum futuros ibidem adunabit [Iocelinus, cap. 96; ap. Colgan, Trias Thaumaturga, p. 87.] .”

[53] [alterum Patricio.] Haec in Tripartita apud Stokesium leguntur: Diamboi Patraic oc Duma Graid ic ordned int shluaig moir, foatbi. “Cid insin?” ol Binen. “Ni anse,” ol Patraic, “Bron ocus Manach Olcan tecait modocum iar Tracht Eothaili, ocus mo dalta sa macc Ercai léu. Dorat tonn in tuli tres mor ocus fubthad don macc dia breith.” Faithsine insen [Stokes, The Tripartite Life, t. I, p. 98.] . Latine: Patricius aliquando, cum esset ad Duma Graid ingentemque populi multitudinem ordinaret, subrisit. “Quid hoc?” ait Benignus. “Facile dictu,” inquit Patricius, “veniunt ad me Brónus et monachus Olcánus secundum litus Eothaile, una cum alumno meo Mac Erca; subito autem, fluctu quodam exundante vehementer, territus est puer ne forte ablueretur.” Hoc fatidice erat dictum. Aliter Colganus: Dum esset die quodam in loco Dumhacha-gridh dicto et ingens populi multitudo sacrae doctrinae fluenta haustura et salutaribus undis abluenda ad eum accurreret, vir sanctus in quadam alta mentis cogitatione positus mox alteratae mentis edidit signa. Et dum S. Benignus causam inassuetae illius alterationis scire percuperet, respondit attonitus: “Bronius et Olcanus monachus per aestuarium Traigh-Eothuile appellatum cum meo discipulo Macerca ad nos venientes in itinere sunt. Et appropinquans marinus aestus ventis et procellis agitatus, eos ex suo ingenti fragore deterret.” Sic mirandus Dei propheta res absentes et longe remotas non secus ac praesentes velut in speculo contuebatur, paternaque sollicitudine discipulos meruit a periculo liberare [Trias Thaumaturga, p. 135, col. 1. Dumha-Graidh locum esse in Connacia scribit Colgan, op. c., p. 709, col. 2; forsitan in County Roscommon, Hogan, Onomasticon Goedelicum, p. 374, col. 2. De reliquis nominibus inquirere non vacat, quae ad Benignum non pertinent.] . Iterum Iocelinus [Cap. 110, ap. Colgan, Trias Thaumaturga, p. 90, col. 1 et 2.] , fecundus scriptor, rem ita auxit ut efficeretur prodigium ingens: hic enim S. Patricius prece effusa arcet mare iam iam circumcludens perterritos discipulos; et hoc quidem loco de S. Benigno tacet. At in superiore capitulo, (ubi narratur alterum eiusmodi prodigium in eorundem discipulorum gratiam; sed adeo simile ut putandum sit alterum, ut ita dicam, eiusdem exempli apographon), haec praemittuntur [Cap. 109, ibid., col. 1.] : Praedicabat quadam vice S. Patricius gentilibus, ipsosque instruendo et baptizando illo in loco demorabatur diutius. Benignus autem sancti discipulus aliquantulum ferebat moleste moram illam tantam illis in partibus. Sanctus autem dixit se nolle de locis illis egredi, antequam ad se venirent de remotis partibus discipuli sui et alumni.

[54] [Benignus in Patricii epistula subindicatus,] Ipse tandem S. Patricius scribit ad milites Corotici: Postera die … misi epistolam cum sancto presbytero quem ego ex infantia docui, cum clericis, ut nobis aliquid indulgerent de praeda vel de captivis baptizatis quos ceperunt. Cachinnos fecerunt de illis [N. J. D. White, Libri Sancti Patricii (London, 1918), p. 27 (= Texts for Students, No. 4); quam editionem contulimus cum N. J. D. White, Libri Sancti Patricii, in Proceedings of the Royal Irish Academy, t. XXV, C (Dublin, 1905), p. 254.] . Illum presbyterum fuisse Benignum nostrum coniecit Wareus [Vid. White, op. c., p. 297, annot.; Id., St. Patrick. His Writings and Life, p. 119.] , nec sine specie veri. Attamen advertendum est hunc, quisquis fuit, presbyterum expresse vocari, non episcopum. Porro epistula videtur esse scripta iam senescente S. Patricio, forsitan anno 459 [J. B. Bury, The Life of St. Patrick, pp. 195, 303.] . Haec si ita se habuerunt, Benignus (qui vita functus esse fertur anno 467) non diu est insignitus episcopali dignitate. Quod veri simile est; erat enim Benignus, anno 459, nondum 33 annorum [Hic presbyter si Benignus fuit, res maxime quadrat cum iis quae advertimus de eius aetate et de tempore quo in Ardmachanam sedem est evectus, num. 17 et 79.] .

[55] [memoratur in carmine quod fertur S. Cuiminei,] S. Cuimineum Connerensem seu, ut alii volunt, Naendruimensem, qui vita functus est anno 659, contexuisse versibus hibernicis opusculum de singularibus praecipuorum sanctorum Hiberniae virtutibus, in quo de singulis unam singularem virtutem vel heroicum factum per modum specialis elogii referret, scribit Colganus [Acta Sanctorum Hiberniae, p. 5, col. 1 – 2.] . Carmen inter hibernica ψευδεπίγραφα amandandum, neque saeculo XI vel etiam XII anterius esse ostendit luculenter, qui id edidit, vir indefessus Wh. Stokes [Cuimmín's Poem on the Saints of Ireland, in Zeitschrift für celtische Philologie, t. I (1897), p. 59 – 73. Iam typis erat mandatum, sed parum diligenter, a Matthew Kelly, D. D., Calendar of Irish Saints (Dublin, [1857]), p. 160 – 171.] . Hoce tetrastichon quod ad Benignum pertinet:

Carais Benignus amhra
      an tsaoi úasal ba hiomlán
eadh risa ngebad a paider
      ni biodh gan laiden d'iomradh [Stokes, l. c., p. 66, vv. 137 – 40.] .

Illa quid sibi velint, fatemur non satis perspicere; latine tamen, fultis interpretatione anglica Stokesii, sic fere vertere licet [Haec latino carmine decessoribus nostris olim interpretatus est Philippus O'Sullivan Bear; cf. Kelly, op. c., p. 160 – 61, annot. Num hoc opusculum servatum fuerit, nescimus; a nobis utique e Collectaneis Bollandianis hactenus erui non potuit.] : Amabat Benignus praeclarus, | nobilis absolutusque sapiens (hoc agere:) | quoties dominicam orationem dicebat | de latino sermone solitus erat cogitare [Hac opportunitate notandum est nonnumquam latinas litteras apud Hibernos significare quascumque litterarum humanarum divinarumque doctrinas.] .

[56] [in librorum serie promiscua,] S. Benignus inter socios S. Patricii nominatur etiam in gadelica Vita S. Berachi abbatis de Cluain Coirpthe [Cap. 2, § 8 – 10, ed. C. Plummer, Bethada Náem nÉrenn, t. I, p. 24 – 25 (gadelice), t. II, p. 23 – 24 (anglica interpretatione); locus in Vita latina S. Berachi (BHL. 1168) desideratur. C. Plummer, Vitae Sanctorum Hiberniae, t. I, p. 75 – 76.] . In miro illo colloquio, quod fertur, S. Patricii cum veteribus Hiberniae heroibus, inscripto Acallamh na Senórach, non semel Benignus cum magistro suo inducitur [Ed. S. H. O' Grady, Silva Gadelica (London, 1892), t. I, p. 94 – 233 (gadelice), t. II, p. 101 – 265 (venusta interpretatione anglica); ed. Wh. Stokes in Wh. Stokes und E. Windisch, Irische Texte, vierte Serie, 1. Heft (Leipzig, 1900). Hi sunt loci ubi S. Benignus memoratur, e Stokesiana editione allati: lin. 1088, 1091, 1328, 3498, 3501, 5393 (hic dicitur Beneoin mac Aeda, id est Benignus filius Aedh-i, nescimus quam ob causam), 5395, 5399, 6640, 6642, 6648. Cur in indice Stokesius eum vocaverit B. Mór mac Aeda, id est Benignus Magnus filius Aedh-i, non perspicimus; Benignum enim vocabulo Mór (magno), neque in Acallamh na Senórach, neque alibi cognominatum usquam legimus.] . In calendario metrico Félire Óengusso [Vid. infra syllogen de sanctis qui in utraque Scotia hodie coluntur, ubi fusius disputabimus de tetrastichis quae in eo opere habentur V id. nov.] , [in gadelicis heortologiis.] quod scriptum putatur inter an. 797 – 808, non nominatus est S. Benignus, quamquam plane certum est eius famam tunc late sparsam fuisse. Mael Maire autem húa Gormáin (seu Marianus Gormani nepos), saec. XII, in suo calendario metrico Benignum honesto loco memorat. [Vid. infra, ibid.] .

[57] [A Tirechano inter socios S. Patricii] Invenitur nomen S. Benigni in duobus catalogis a Tirechano prolatis; et primus quidem insignis est pretii [De quo iam strictim egimus supra, num. 2.] . Haec enim Tirechanus: Venit vero Patricius ad Selcam, in quo erant aulae filiorum Briuin, cum multitudine episcoporum sanctorum. Castrametati sunt in cacuminibus Selcae et posuerunt sibi stratum et sedem inter lapides in quibus scripsit manus sua literas quas hodie conspeximus oculis nostris. Et cum illo fuerunt: Bronus episcopus, Sachelus, Bronachus prespiter, Rodanus, Cassanus, Brocidius, Lommanus frater eius, Benignus heres Patricii et Benignus frater Cethiaci et ceteri quorum nomina non est opus ut exscribamus [Lib. Ardm., fol. 12 b 2; quo loco alii alia legerunt: nos praeclaram editionem Iohannis Gwynn secuti sumus (pp. 24, 454). Idem S. Patricii iter ad culmina Selcae refert eandemque inscriptionem exprimit et Tripartita (ap. Colganum, Trias Thaumaturga, p. 136, col. 2; ap. Stokes, The Tripartite Life, t. I, pp. 106, 108), attamen non iisdem omnino verbis ac Tirechanus. Unde conicit I. B. Bury, The Life of St. Patrick, p. 272, non Tirechanum fuisse Tripartiti operis in hac re auctorem, sed separatum afferri a Tripartita testimonium.] . Hoc certissimo monumento docemur S. Benignum Patricii comitem fuisse. Verba autem heres Patricii non esse excepta ex inscriptione, sed perspicuitatis causa a Tirechano adiecta, probabiliter existimat I. B. Bury [Supplementary Notes on Tírechán's Memoir of St. Patrick, in English Historical Review, 1902, p. 702 – 703.] . Idem etiam summa sollertia et ingenii acumine discrevit tres fuisse lapides a D. Patricio incisos: primum, suo solius nomine; alterum: Bronvs episcopvs, Sachellvs; tertium: Bronachvs prespiter, Rodanvs, Cassanvs, Brocidivs, Lommanvs, Benignvs, Benignvs, cetera. Unde colligendum est Benignum sacro sacerdotio iam tum esse initiatum, nondum tamen episcopum consecratum. Neque enim obstat, quod dicitur Patricius ibi fuisse cum multitudine episcoporum sanctorum: saepe enim apud Tirechanum ii episcopi dicuntur qui postea episcopi fuere. Haec tamen de S. Benigni presbyteratu, quamvis similis veri, coniectura tamen. Id unum certum est, S. Benignum in eo loco fuisse cum S. Patricio [Qui plura voluerit, adeat J. B. Bury, l. c.] . Annus vero quo cacumina Selcae D. Patricius cum suis viserit, incertus; nisi forte quid colligendum est ex eo quod videtur Benignus nondum fuisse episcopus, cum synodus a S. Patricio coacta est (si tamen synodus ea umquam fuerit) cui adfuerunt Auxilius et Secundinus. Hic autem e vita excessit anno 447 quo tempore Benignus nondum erat 24 annorum [J. B. Bury, The Life of St. Patrick, pp. 292, 371.] . Tandem, quae sint ea cacumina Selcae, nondum, credo, cuiquam satis perspicuum est [J. Gwynn, Liber Ardmachanus, p. LVI.] ; scimus tantum e Tirechano, fuisse locum in Connacia, in regione nepotum Briani (Úi Briúin).

[58] [et episcopos ab eo consecratos nominatur.] Ipso fere operis sui initio, occasione oblata e nominibus Sescenei et Benigni, qui ambo episcopi futuri erant, scribit Tirechanus De episcoporum numero quos ordinavit (Patricius) in Hibernia: .ccccl. Sequitur catalogus aliquot nominum, quorum primus inter episcopos est Benignus, profecto hic Ardmachanus [Lib. Ardm., fol. 9 b.] . In hoc catalogo describendo quis auctor Tirechano fuerit, incertum.

[59] [Psalmista appellatur] In nonnullis codicibus, vetustis legitur catalogus comitum D. Patricii, seu clericorum qui familiam eius constituebant, ministrorum officialiumque domesticorum. Habetur autem catalogus oratione tum ligata tum soluta. Soluta oratione, antiquissimus codex eum exhibet Liber Lageniensis [The Book of Leinster, p. 353, col. d. Catalogum inde exscripsit et edidit Stokes, The Tripartite Life, t. I, p. 266, annot. 1.] circiter an. 1160 exaratus. Est autem talis, omissis quae ad rem non pertinent: Is iat so in cethrur ar fhichet batar i nurd la Patric .i. … Benen a shalmchetlaid. Latine: Hi sunt qui cum Patricio erant “in ordine”, viginti quattuor numero:… Benignus eius psalmista. Hibernice dicuntur esse in ordine qui sacris ordinibus sunt initiati, qua de re mox fusius. Ceteri codices a Libro Lageniensi parum discrepant [Sunt autem hi: The Book of Ballymote (saec. XIV), fol. 119 a, col. 2, lin. 42; The Yellow Book of Lecan (saec. XIV) fol. 44 b, col. 3, lin. 36; Leabhar Breac (saec. XV), p. 220, col. 2, lin. 52: unde catalogus a Stokes editus est, op. c., t. II, p. 574; codex Musei Brittanici Egerton 93, fol. 18 b 2 (exaratus an. 1477): unde exscriptus a Stokes, op. c., pp. 264, 266; tandem codex Regiae Academiae Hibernicae 23. D. 9, p. 6, si credendum est Iohanni O'Hanlon, Lives of the Irish Saints, t. III, p. 760, annot. 123.] . Mox dicemus de uno apographo ubi S. Benignus omissus est.

[60] [in catalogis comitum Patricii,] Carmen ascriptum Flanno scholae Monasterboicensis quondam lumini (gadelice Mainistir Buithe, nunc in Co. Louth) [Hibernice nomen poetae est Flann Mainistreach, “Flann a Monasterio”.] , qui vita functus est an. 1056 [J. O'Donovan, Annals of the Four Masters, t. II, p. 870 et annot. k.] , hosce versiculos continet:

Muinnter Phadruig na patter
      accá raibhe ro Laitten
Meabhra lim — ni cuirt cranna —
      a nuirt is a nanmanna.
[…]
Benen a shailmcheatlaidh saer . . . [O'Donovan, t. I., pp. 134, 136. Proprie carmen “Muinnter Phadruig na patter” est altera pars carminis “Padruig ab Eireann uile”; huic enim in codice autographo Quattuor Magistrorum, cuius specimina edidit O'Donovan, p. 131 – 32, annot. h, praescriptum fuerat: “Flann Mainistrech cecinit” (ibid., p. 130). Qua in re deceptus est vir eruditus R. I. Best, qui carmen “Muinnter Phadruig na patter” exhibet tamquam “scriptoris incerti” in praeclaro illo suo opere: National Library of Ireland. Bibliography of Irish Philology and of Printed Irish Literature (Dublin, 1913), p. 161.] .

Quae verbum e verbo sic sonant: Comitatus Patricii precationum, cui sermo erat bene latinus … memini — non debilis comitatus — ordinem eorum et nomina… Benignus eius psalmista. Ea humano sermone intellegenda sunt: Eorum qui in fortissimo D. Patricii comitatu aderant nomina novi, et quod cuique fuerit munus sive officium ecclesiasticum… Hoc verbum pro quo reddimus officium vel munus ecclesiasticum in gadelico sermone deductum est a latina voce ordo, ita ut sententia esse possit novi cuius quisque ordinis esset clericus, quis nempe episcopus, quis presbyter et sic porro. Hoc forsitan minus veri simile esse videtur. Idem carmen Muinnter Phadruig na patter habetur et in Libro de Lecan [The Yellow Book of Lecan, fol. 44 b, col. 4, lin. 12. Idem inveniri et in codice Regiae Academiae Hibernicae signato 23. E. 26, p. 240, refert O'Hanlon, t. c., p. 760, annot. 125.] (saec. XIV) cuius ope fultus O'Donovan emendavit codices suos Annalium.

[61] [non tamen omnibus.] In catalogo quodam comitatus Patricii pedestri oratione, quem typis mandavit Colganus, S. Benigni nomen non legitur [Trias Thaumaturga, p. 167, col. 1. In altero codice recensionis Stokesianae (Rawlinson B. 512) excidit totus catalogus; in altero (Egerton 93) omnia recte se haberi iam advertimus, supra, annot. 1.] . Sed una cum Benigno abest S. MacCaeirthinn episcopus, S. Patricii satelles et baculus senectutis ipsius, qui eum in umeris gestabat [Ita Tripartitum opus ap. Colganum, Trias Thaumaturga, p. 149, col. 2.] . Hic autem in aliis apographis quae supra recensuimus Benignum proxime antecedit. Itaque videntur ambo haec nomina apud Colganum errore quodam sive librarii, sive typothetae intercidisse.

[62] [Psalmistae quod munus?] Restat inquirendum quid psalmistae nomine veniat. E catalogi titulo et ipso carmine (v. 4) clarum est eos omnes clericos fuisse, sive, ut hibernicus habet, in ordine. Intellege eos omnes ad ecclesiae ministerium quoquo modo pertinuisse; etenim post episcopum et sacerdotem, nominatur iudex, “athleta”, psalmista, cubicularius, campanarius, coquus, cerevisiarius, sacellanus, hospitum ministri, auriga, focarius lignorumque provisor, armentarius, fabri ferrarii et aerarii sacrae supellectilis aurifices, quin etiam tres sanctimoniales textrices et sacrorum linteorum confectrices. Attamen e loco qui psalmistae officio in hoc catalogo assignatur, vix dubitare licet quin hoc munus ecclesiasticum fuerit. Praeterea in narratiuncula de S. Benigno et S. Ercnata [Vid. supra, n. 45 – 48.] obvium habes D. Benignum psalmistam ocund urlegunn id est “praelegentem seu recitantem ” [Vid. Holger Pedersen, Vergleichende Grammatik der keltischen Sprachen, t. II, p. 561, § 757, i. v. air-leg-.] ; quod verbum in priscis glossis hibernicis maxime adhibetur de publice legendo in sacris christianorum coetibus [Adisis locos quos affert Pedersen, ibid. Hi perspicue agunt de praelectione in ecclesia: Wb. 9 b 3, 18 a 24, 25 c 30, 27 d 13 (bis), 27 d 14. Ceterum reddit idem verbum air-leg- latinas voces “legendi” Sg. 213 b 9, “perlegendi” Sg. 24 a 14, “recitandi” Sg. 211 b 13. (Wb siglum est codicis Wirceburgensis hibernice glossati, Sg codicis Sangallensis: utriusque editionem adivimus in Stokes and Strachan, Thesaurus Palaeohibernicus, t. I et II. Ideo Stokesius, qui pro ocund urlegunn reddiderat chanting, The Tripartite Life, t. I, p. 233, postea maluit reading aloud, op. c., t. II, p. 672. Ceterum ab anagnosta qui praelegit (id enim est air-leg-) parum distat cantor qui aequabili nec modulato vocis tenore canticum recitat, ut in ecclesiastico officio passim fieri solet.] . Quibus e rebus, colligi potest psalmistae munus et officium idem fere esse atque cantoris; hoc autem et minoribus ordinibus aliquando annumeratum esse, nemo ignorat.

[Episcoporum Hiberniae catalogus.] Tandem in catalogo non adeo antiquo episcoporum Hibernensium memoratur Benignus honorificentissimo loco proxime post SS. Patricios et S. Secundinum [The Book of Leinster, p. 365, col. 4.] .

[63] [Ecclesia de Drumlease] In Libro Ardmachano tria monasteria seu ecclesiae ab aliquo S. Benigno conditae esse traduntur: cellola Benigni a S. Benigno fratre Cethiaci [Fol. 12 b 2.] ; ecclesia Deo consecrata Patricioque immolata a Bineano filio Lugni [Fol. 17 a 2.] , alio certe a Benigno Ardmachano [Vid. infra p. 177, annot. 5 et p. 178, annot. 9.] ; denique monasterium in Drumlease, de quo inter ea quae Tirechani Collectaneis adiecta sunt (BHL. 6499) in Libro Ardmachano [Fol. 17 a 1 – 2.] , haec hibernice traduntur: Conggab Patricc iarnaidpuirt i nDruim Daro, .i. Druim Lias. Facab Patricc a daltae nand, Benignus a ainm, et fuit inse xuii annis. Gabais caille la Patricc Lassar ingen Anfolmithe dicheniul Caichain. Baiade and taresi mBenigni trifichtea bliadne. Id est: Condidit Patricius (ecclesiam) in Druimm Daro, id est Druim Lias [Druim(m) Leas, postea Druim(m) Lias, nunc Drumlease sive Drumleese, Barony Dromahaire, Co. Leitrim.] , postquam oblatus fuerat illi (is locus). Reliquit Patricius suum alumnum inibi, nomine Benignum, et fuit inse decem et septem annis [“Et fuit inse xuii annis.” Illud inse nescimus quid sibi velit; nam seu latinum esse intellexeris, seu hibernicum, neutrum iuvat. Inse hibernice significare in eo, inibi, hic vult E. Hogan, Vita Sancti Patricii (alias Documenta de Sancto Patricio), parte altera (Bruxellis, 1889), p. 181, col. 2, in glossario, i. v. inse, et in Outlines of the Grammar of Old-Irish (Dublin, 1900), p. 115. At eum secutus est, quem quidem noverimus, nemo recentiorum.] . Sumpsit pallium [Sumpsit pallium, seu velum virginum Christo sacrarum.] apud Patricium Lassar [Tot sunt virginis huius cognomines, vel in uno martyrologio Dungallensi, ut aenigma vix solvi possit.] filia Anfolmithe [Anfolmithe mulieris nomen esse videtur, Stokes and Strachan, Thesaurus Palaeohibernicus, t. II, p. 238, annot. h.] de genere Caichan-i. Fuit haec inibi post Benignum (vel pro Benigno, aut in loco Benigni) ter vicenos annos.

[64] [a Benigno condita,] Tripartita eadem sic refert apud Stokesium: Rogab Pattraic iarsin forsindebdairt i nDruim Dara, Druimm Lias indiu .i. do sostaib Patraic and ocus dina liasaib rosainmiged. Foracaib Patraic Benen and a dalta inapdaine fri re fichet bliadan [The Tripartite Life, t. I, p. 144.] . Latine: Postea condidit Patricius (ecclesiam) in loco qui sibi fuerat oblatus in Druim Dara. (Nomen) hodie est Druim Lias, deductum nempe e stationibus Patricii et eius casulis (seu aediculis, hibernice liasa). Reliquit Patricius Benignum inibi, alumnum suum, in abbatia, viginti annos. Idem Colganus in Tripartita [Lib. II, cap. 103, Trias Thaumaturga, p. 143.] , qui locum nominat Druimdaire et casulas illas aediculasque intellegit a Patricio et discipulis ibi commorantibus exstructas, dubius “an hic sit S. Benignus filius Sescheni, successor Patricii … an vero S. Benignus frater S. Cethechi; cum uterque fuerit Patricii discipulus et vixerit hoc tempore in Connacia [Id., ibid., p. 180, col. 2, annot. 150 – 151.] .”

[65] [Ardmachano] Iohanni Gwynn [Liber Ardmachanus, p. LXIX. Cur adduxerit I. Gwynn, op. c., p. LXVIII, lin. ult., locum e “Vita Septima” (recte, e Vita Gadelica S. Benigni), Trias Thaumaturga, p. 204, nondum perspeximus; nisi hereditate accepit errorem Edmundi Hogan, in Anal. Boll., t. II, p. 218, annot. a.] parum veri simile videtur eundem hunc fuisse qui et Binean filius Lugni [Vid. supra, num. 2 et 16; et infra p. 177, annot. 5.] . Filius enim Lugni traditur obtulisse Deo et Patricio fundum quem hereditario iure a genere matris suae acceperat, ubi ecclesia conderetur cui ipse est a S. Patricio praefectus. At in Druim Daro ecclesia exstructa est in terris quas largiti erant filius Cairthin et Caichan. Accedit quod expresse dicitur Benignus dalta (id est alumnus) Patricii; ideo facile crediderimus eum fuisse celebrem illum Patricii discipulum, Benignum Ardmachanum, quamquam et Benignus frater Cethiaci et Binean filius Lugni fuerunt Patricii comites, et discipuli seu alumni quodam modo dici potuerunt [Contrariam sententiam tuetur I. Lanigan, An Ecclesiastical History of Ireland, t. I, p. 257 – 58.] . Tandem, nihil est cur censeamus Bineanum filium Lugni pluribus ecclesiis praefuisse in variis regionibus longo inter se intervallo separatis; certum est autem Bineani ecclesiam conditam esse in loco qui nunc est Kilbannon [Vid. infra p. 178, annot. 8.] .

[66] [an alio,] Alteri nomini Benignus quod exscripserat e lapide in cacuminibus Selcae [Vid. supra, num. 57.] haec adiecit Tirechanus: Benignus frater Cethiaci de genere Ailello, qui tenuit cellolam Benigni in aNorto a Patricio et Cethiaco [Lib. Ardm., fol. 12 b 2. Vid. in editione J. Gwynn, p. 454, col. 2. Locus habetur et in Tripartita, Stokes, The Tripartite Life, pp. 106, 108; Colgan, Trias Thaumaturga, p. 136 – 37; sed hic nihilestquod ad rem quam tractamus conferre possit.] . Forsitan in aNorto (locus est in codice valde indistinctus) latitat “hortus S. Patricii in Connacia”, lubgort Patraicc i Connachtu, de quo Vita Gadelica S. Benigni, cap. 16. Sed adeo diversa est ab hac Tirechani notula narratio quam refert de condito horto Patricii Vita Gadelica [Cap. 16, infra, p. 182.] , ut neque nobis nostra coniectura satis placeat. Ceterum, quicquid in hac veri fuerit, alius profecto est ille Benignus qui praefuit abbatiae de Druim Leas a Benigno fratre Cethiaci qui tenuit cellolam Benigni (nusquam enim repperimus abbatiam de Druim Leas vocari Cellolam seu Cellam Benigni), nisi hic idem utrumque locum successive occuparit; hoc tamen parum est veri simile, nam eodem fere tempore condita esse videntur illa monasteria, neque facile credendus est Patricius abbates mutasse, ipsis praesertim initiis. Restat igitur ex iis Benignis quos novimus solus Ardmachanus qui potuerit esse abbas de Druim Leas. Hoc unum fortasse obiecerit quispiam: si decem et septem annos in Druim Leas mansit Benignus Ardmachanus qui ipsi Patricio in Hiberniae primatu successit ineunte anno 461 [De chronologia vid. num. 17 – 25, 82.] , nondum erat decem et septem annos natus cum monasterio de Druim Leas praefectus est an. 444, ipso anno quo primum accidere potuerunt ea quae narrantur de S. Ercnata virgine [Vid. num. 45.] .

[67] [incertum.] Huic tamen sententiae favere videtur saec. XVII Dubhaltach Mac Fir Bhisigh (Duald Mac Firbis), vir hibernicarum rerum peritissimus idemque ultimus vetustorum antiquariorum, in opusculo suo De quibusdam episcopis [Ed. D. H. Kelly (operam conferente W. M. Hennessy) in Proceedings of the Royal Irish Academy, Irish MSS. Series, t. I, Part I (Dublin, 1870), p. 108.] , dum scribit Benignum de Druim Leas coli d. 9 novembris, quo die Ardmachanus colitur. At errore potuit fieri, praesertim cum aliorum Benignorum Hibernorum quis festus dies fuerit prorsus ignoretur. En tamen locus: Druim Lias: Benen in abdaine i nDruim lias Nov. 9. Latine: Druim Lias: Benignus in abbatia in Druim Lias, Nov. 9.

[68] [Patricio in Tirerrill num Benignus dux itineris fuerit.] Ut advertit Iohannes Gwynn [Liber Ardmachanus, p. LXI – LXII.] , videtur non prorsus ignotam fuisse D. Patricio regionem gentemque nepotum Aililli cum in eas partes devenerit prope quas exstructum est Drumlease; etenim obviam ei venerunt, ut videtur, Cethiacus cum Benigno et Mucneo fratribus et Mathona sorore, simul et Felartus cum sororibus. Forsitan hoc modo Patricius gentem illam cognoverat, quod Benignus noster Ardmachanus e nepotibus Aililli et ipse ortus esse fertur; nec adeo improbabilis est coniectura, nam etsi non semel tetendit S. Patricius in Connaciam, tum primum videtur in regionem filiorum Aililli venisse, cum ecclesias ibi exstruendas curavit.

[69] [Sancti episcopi de Drumlease.] Non est opus ut iis quae in Kilbannon et Drumlease postea evenerunt hunc commentarium oneremus; adeat qui plura voluerit auctores ab Hogan allatos [Onomasticon Goedelicum, i. v. Cell Beneoin (p. 177, col. 1) et i. v. Druim Lias (p. 366, col. 1).] . Tamen non praetereundae sunt Litaniae illae quae Oengusio ascribuntur, in quibus invocantur uii. noeb epscoip Dromma Lias [The Book of Leinster, p. 374, col. 1, lin. ult.; cf. Leabhar Breac, p. 24, col. 1, circ. fin.] ; latine: septem sancti episcopi de Druim Lias, quorum nomina tacentur; sed hic agitur (quod ex hibernico idiomate patet) de septem sanctis episcopis qui in Druim Lias quiescerent. Ardmachanus autem Benignus (se quidem Ardmachanus umquam abbas fuit de Druim Leas) certe non in Druim Leas obiit, neque ibi est sepultus. Quamobrem de eo hic esse sermonem non censendum est.

[70] [Benigni successores qui fuerint.] In Annalibus de Loch Cé (seu, ut quidam voluerunt, de Kilronan), anno 1243 memoratur Fíndachta húa Lughada, adiectis titulis comarba Beneoin ocus degánach mór Tuama [The Annals of Loch Cé, ed. W. M. Hennessy, t. I (London, 1871), p. 360 ( = Rolls Series, No. 54). Cf. Annals of the Four Masters, ed. cit., p. 306.] , id est successor Benigni et decanus maior de Tuam. Hunc in Kilbannon successorem fuisse Benigni sententia est W. M. Hennessy, cui assentimus. Verum, sive in Drumlease, sive in Kilbannon, sive alibi fuerit, hoc certum est indicium saec. XIII aliquam ecclesiasticam dignitatem viguisse quae a S. Benigno nomen originemque duxisse credebatur.

[71] [Benigni ecclesiae variae.] Colganus in Actis Sanctorum Hiberniae [P. 714 – 15.] , arrepta opportunitate e Vita S. Endei abbatis Araniensis, digressus est paululum a proposito ut exscriberet de tribus insulis Araniis earumque ecclesiis ea quae collegerat Illustriss. Dom. D. Malachias Quaeleus, Tuamensis archiepiscopus [De quo J. H. Todd in O'Clery, The Martyrology of Donegal, p. LII, annot. 1.] . Cuius e scriptis patet in maiore insula tunc fuisse ecclesiam dictam Templum Benain, id est Templum Benigni [Cf. Roderick O'Flaherty, A Chorographical Description of West or H-Iar Connaught, ed. J. Hardiman (Dublin, 1846), p. 74 (Irish Archaeological Society). Templi parietinae adhuc superesse videntur.] . Hic Benignus quis fuerit nobis incompertum est. Forsitan idem qui Kilbannon monasterium statuisse fertur; etenim haud procul abest Kilbannon ab urbe Tuam, iacentque insulae Araniae in Tuamensi dioecesi. Huius templi parietinae saltem exstare videntur ad hanc diem prope vicum Killeany [Ordnance Survey of Ireland (One Inch to a Statute Mile), fol. 113.] . Tandem vicus Plouenan in Brittania minore olim est dictus PloeBenoan, Ploe-benan, Ploueuenan [J. Loth, Les noms des saints bretons, in Revue Celtique, t. XXX (1909), pp. 318, 403.] : in nomine latet nomen alicuius S. Benigni. Hic Ardmachanusne fuerit, non est operae pretium inquirere [De aliis ecclesiis et monasteriis quae a Benigno condita feruntur, videsis et caput 21 Vitae Gadelicae cum annotationibus.] .

[72] [A Benigno scripta feruntur] De corpore iurium regum Hiberniae [Leabhar na g-Ceart or The Book of Rights… edited by John O'Donovan (Dublin, 1847) (Celtic Society). Id fuisse unum e primis operibus docti illius viri et dignum quod denuo edatur, advertit Eoin MacNeill, Phases of Irish History (Dublin, 1920), p. 276 – 77, et Celtic Ireland, p. 73, annot. Num conscripserit S. Benignus librum illum fuse disputat O'Donovan, p. II – XII (W. E. Hudson id ascribitur ap. E. O'Curry, On the Manners and Customs of the Ancient Irish, t. II (London, Dublin, etc., 1873), p. 45, annot. 14, sed perperam, uti legenti patebit). Forsitan iusto pluris fecit O'Donovan testimonium Vitae Gadelicae quod Colgano interprete protulit, capite 18; totum quippe ab hagiographo videtur fictum esse ut tueretur priscam traditionem de Psalterio Casselensi S. Benigno ascripto. Nos haud facile tantam auctoritatem tribuerimus inepto antiquario qui Vitam Gadelicam congessit. De Leabhar na gCeart erudite scripsit John MacNeill (idem qui nunc cognomine hibernico dicitur Eoin MacNeill) in The New Ireland Review, t. XXV (1906), pp. 65 – 80, 206 – 216, 348 – 362; Id., Celtic Ireland, p. 73 – 95.] quod a S. Benigno Ardmachano conditum tradunt antiqua monumenta, nostrum non est quaestionem agitare, quam eximia cum eruditione exposuit vir doctus Iohannes MacNeill [Op. c., p. 84 – 85.] . Nec quae tantum virum fugerunt apud nos sibi quisquam requirenda existimabit. Sicubi tamen fontium testimonia vir clarus ab instituto suo aliena iudicavit, haec pro modulo nostro supplevimus. Regum iura a S. Benigno primum condita fuisse, summo consensu referunt carmina omnia quibus Leabhar na gCeart constat [Eos locos fere cunctos adducit J. O'Donovan in sua diatriba, l. c. Cf. Indicem i. v. Benean, p. 297, col. 2. Quanto omnium consensu postea Benigno ascriptus fuerit Leabhar na gCeart luculenter ostendit qui saeculo XVII antiqua domesticarum rerum monumenta tanto studio collegit, Seathrun Céitinn (Geoffrey Keating), Foras Feasa ar Éirinn. The History of Ireland, t. I, ed. D. Comyn (London, 1902), p. 78, et t. III, ed. P. S. Dinneen (London, 1908), p. 166 (= Irish Texts Society, t. IV et IX).] ; [Leabhar na gCeart,] quorum auctoritati sine gravi causa infitias ire non licet. Neque mirandum est gentium agrorumque iura et vectigalia scripta fuisse a S. Benigno, quippe cui praecipua esset auctoritas inter D. Patricii discipulos adiutoresque ex hibernico sanguine et genere ortos. Fertur etiam S. Benignus unus fuisse ex iis qui corpus iuris ac legum composuere quod dicitur Senchus Mór [Qua de re mox pluribus, num. 73.] . Praeterea in Libro Ardmachano [Fol. 21 b 2; de quo loco infra num. 74.] post Auxilium, Patricium, Secundinum, et Benignus scribitur statuisse de re quae hibernicae ecclesiae plurimum intererat; e quibus quattuor viris unus Benignus sanguine Hibernus erat. Carmen de iuribus regis Temoriensis in ipso exordio [Edit. O'Donovan, p. 178.] clare significat eam saltem partem Leabhar na gCeart latine primum esse conceptam [Ita quidem videtur docto viro E. MacNeill. At hoc forsitan, uti iam obiter advertimus, p. 162, annot. 3, nihil aliud est ac idioma hibernicum non adeo insolitum, quod latini sermonis nomine cunctarum fere humaniorum artium doctrinas complectitur. Utrum au] . Novimus autem post Hiberniam ad Christi fidem adductam nullum sermonem esse habitum honestiorem latino: latine antiqui de D. Patricio commentarii scripti sunt, latine prisci Annales; latine etiam corpus iuris conscribi debuit tum cum primum insula christiana facta est. Postquam autem vernaculae litterae adoleverunt, regiis poetis mandatum est ut has leges hibernicis versibus complecterentur; hos prae oculis habuisse latinum corpus iuris S. Benigno ascriptum, veri simile est. Et compendia pedestri oratione concepta, quae ad singulas partes referuntur, omnia S. Benignum auctorem praetendunt; sed haec recentiora esse satis probabiliter arbitratur O'Donovan. Nemo tamen prudens existimabit minutissimas quasque legum stipulatiunculas a. S. Benigno saeculo V iam edictas fuisse quales in Leabhar na gCeart post tantas rerum publicarum mutationes praescriptae leguntur. Videntur varia carmina de regum iuribus primum esse collecta, cum aliis multis rebus quae ad domesticas historias pertinebant, in magnum illum librum quem Casselense Psalterium vocitant. Hunc ab incluto episcopo et rege Casselensi Cormac-o filio Cuilennán-i (836 – 908) congestum esse, uno fere ore antiqua Hibernorum monumenta tradunt. Igitur ineunte saec. X conscripta esse carmina de regum iuribus, veri simile est; compendia vero ceteraque pedestri oratione circa an. 1000 adiecta. Hucusque v. d. E. MacNeill.

[73] [Senchus Mor,] S. Benignus cum S. Patricio nominatur inter episcopos tres qui cum tribus grammaticis tribusque regibus aliud corpus iuris, Senchus Mor dictum, recognoverunt et quorum nomina primum leguntur in tetrasticho quod servavit idem Cormac filius Cuilennani in suo glossario [Edidit W[hitley] S[tokes], Three Irish Glossaries (London, 1862), p. 31 – 32; et iterum Id., The Tripartite Life, t. II, p. 570. Ceterum tetrastichon illud non raro in hibernicae linguae monumentis offendimus; cf. Introduction to Senchus Mór, inter Ancient Laws of Ireland, t. I (Dublin, 1865), p. 4; Annals of the Four Masters, ed. cit., pp. 132, 134, an. 438. S. Céitinn (G. Keating), Foras Feasa ar Éirinn. The History of Ireland, ed. cit., pp. 30, 32, quattuor tetrasticha profert alius carminis in quo poeta nescio quis pro modulo suo prosecutus esse videtur cuiusdam legis periti sententiam, de discriptione corporis legum cui titulus Senchus Mór (rectius forsitan nunc Introduction to Senchus Mór; eo enim nomine venit in anglica editione). Confer cum primo versu a Keating allato locum inter Ancient Laws of Ireland, t. c., p. 18. Etsi totum illud de Aimhirgin-o Gluingheal pernotum est. Quam celebre autem fuerit illud de S. Benigno inter legis peritos ostendunt, ut alia omittamus, glossema in Introduction to Senchus Mór, inter Ancient Laws of Ireland, t. c., p. 38; glossema in tractatu Do cetir Slicht Athgabála, ibid., p. 208; glossema in tractatu Do Fastad Cirt ocus Dligid, op. c., t. V, ed. R. Atkinson (Dublin, 1901), p. 470. Qua de re vide quae notamus p. 180, annot. 1.] . Hi novem viri legum codicem emendasse feruntur regnante Laegaireo filio Nialli, totius Hiberniae rege. Addunt quidem Annales Ultonienses id contigisse an. 438 [Annals of Ulster, ed. cit., t. I, p. 6. Cf. Chronicum Scotorum, ed. W. M. Hennessey, p. 22.] ; quod si ita est, Benignus qui tum annum circiter duodecimum agebat [De aetate S. Benigni, vid. supra num. 82.] iuris consultus esse non potuit, nedum episcopus [C. O'Conor, Rerum Hibernicarum Scriptores Veteres, t. II, pp. 109, 114; J. Lanigan, An Ecclesiastical History of Ireland, t. I, p. 371, quem sequitur G. Petrie, On the History and Antiquities of Tara Hill, in Transactions of the Royal Irish Academy, t. XVIII (1837), p. 70; J. O'Donovan, Annals of the Four Masters, t. I, p. 134, annot. n; A. P. Forbes, in Dictionary of Christian Biography, t. I, p. 312, col. 1.] . Sed perspicue ostendit I. B. Bury [The Life of St. Patrick, p. 355 – 57.] annum 438 in Annales Ultonienses inepta fraude inscriptum fuisse ut hibernicus Senchus Mór eodem anno recognitus fuisse crederetur quo editus est Codex Theodosianus [Op. c., p. 356. Adde expresse Theodosii imperatoris mentionem fieri in illo tractatu de discriptione legum hibernicarum, quem iam pluries attulimus, inter Ancient Laws of Ireland, t. I, pp. 2, 4, ubi de rebus a D. Patricio et D. Benigno in illo concilio gestis multa referuntur e sequioris aevi traditione. Cf. narrationem de Laegairei ad Christi fidem conversione quam ediderunt C. Plummer in Revue Celtique, t. VI (1883 – 1885), p. 162 – 72 et Wh. Stokes, The Tripartite Life, t. II, p. 562 – 66.] . Accedit etiam quod id hibernice in Annalibus scriptum est; at vero antiquiores Annales latine scriptos esse iam advertimus [Supra num. 72.] . Secluso igitur hoc mendacio nihil obstat quominus tetrastichon Cormac-i ex antiquo probatoque monumento fluxisse videatur, quae sententia est I. B. Bury [The Life of St. Patrick, l. c.] . Attamen non nimis pervicax sit qui suspicetur ex novemvirorum illorum nominibus aliqua saltem fraudulenter ascripta fuisse ut numerus novem compleretur, qui apud Celtas sacrosanctus est, adeoque codici fides conciliaretur. Sed de his rebus alius erit disserendi locus, ubi adoriemur explanare carmen insertum capiti 14 Vitae Gadelicae.

[74] [Canon Hibernensis,] Item quaecumque causa valde difficilis exorta fuerit atque ignota cunctis Scotorum gentium iudicibus ad cathedram archiepiscopi Hibernensium, id est Patricii, atque huius antistitis examinationem recte refferenda. Si vero in illa cum suis sapientibus facile sanari non poterit talis caussa praedictae negotionis ad sedem apostolicam decrevimus esse mittendam, id est ad Petri apostoli cathedram auctoritatem Romae urbis habentem. Hi sunt qui de hoc decreverunt, id est Auxilius, Patricius, Secundinus, Benignus [Lib. Ardm., fol. 21 b 2.] . Haec in Libro Angueli (BHL. 6500), qui saec. VIII, ut videtur, ineunte, Ardmachae fictus est, Ardmachanae sedis iurium privilegiorumque tuendorum causa [De Libro Angueli vid. J. Gwynn, Liber Ardmachanus, p. LXXV – LXXVIII, et Bury, The Life of St. Patrick, p. 287.] . Iisdem ferme verbis canon Hibernensis: Si quae difficiles quaestiones in hac insula oriantur ad sedem apostolicam referantur [Hibernensis, 20, 5, b. F. W. H. Wasserschleben, Die irische Kanonensammlung, ed. 2 (1885), p. 61; legimus cum Bury, op. c., p. 371, n. 2.] . Advertit I. B. Bury, nomina quae subnectuntur in Libro Angueli, si re vera excerpta sunt e catalogo eorum qui synodi cuiusdam decretis nomina apposuere, satis per se indicare synodum esse habitam ante annum 447 – 448, quo e vivis decessit Secundinus, et Benignum etiam tunc presbyterum fuisse, nondum episcopum [Op. c., p. 371; cf. p. 292.] .

[75] [Vita Tertia Patricii,] De S. Benigno et aliis Actorum S. Patricii, qui feruntur, scriptoribus Iocelinus ista habet: Unde et de his quae mirifice gessit (Patricius) in mundo, libelli vel tractatus referuntur conscripti sexaginta sex numero, quorum pars plurima principantibus Gurmundo et Turgesio consumpta periit incendio. Quattuor tamen codices de virtutibus et miraculis eius partim latine et partim hibernice conscripti reperiuntur, quod diversis temporibus quattuor discipuli eius, videlicet beatus Benignus successor illius, et sanctus Mel episcopus, et sanctus Lumanus pontifex nepos eius, et sanctus Patricius filiolus eius, qui post decessum patrui sui Britanniam remeans in fata decessit, et in Glasconensi (sic) ecclesia sepultus est honorifice, conscripsisse referuntur [Iocelinus, cap. 186, ap. Colganum, Trias Thaumaturga, p. 106, col. 2.] . Hanc fuisse Vitam Tertiam (BHL. 6506) contendit Colganus [Ibid., p. 29, col. 2, annot. 1; p. 216 – 17.] , et acrius etiam contendisset si ad d. 9 nov. in Actis Sanctorum Hiberniae Benigni Vitam illustrare potuisset. At nuper pro sua diligentia evicit I. B. Bury Tertiam Vitam saeculo IX non esse antiquiorem [A life of St. Patrick, in Transactions of the Royal Irish Academy, t. XXXII, C, p. 199 – 224; The Life of St. Patrick, p. 272 – 73.] . Fieri tamen potuit ut de S. Patricio S. Benignus quaedam testimonia litteris mandaret; sed si quid ex eius scriptis saeculo IX ineunte in archivo ecclesiae Patricii exstitisset, profecto in Librum Ardmachanum id receptum fuisset a quo antiquarii putida sollicitudo nihil abesse passa est quod tuendis augendisque sedis Ardmachanae iuribus idoneum videretur.

[76] [alia.] Tandem in carmine saeculi XI vel XII [Ed. O'Curry, On the Manners and Customs of the Ancient Irish, t. II, p. 45 (anglica interpretatione) et t. III, p. 542 (hibernice). De similibus legibus adisis locos quos memorat O'curry, t. c., p. 542, n. 601.] , ascribitur S. Benigno et lex illa qua nefas erat conubii iuribus uti in comitiis de Carman. Carmen autem de priscis Dublinii incolis [The Book of Ballymote, p. 279 b, lin. 10; unde descriptum est et latina interpretatione donatum a quodam Iohanne Kelly, saec. XVII ineunte, in codice E. 3. 13 Collegii SS. Trinitatis Dubliniensis. T. K. Abbott and E. J.Gwynn, Catalogue of the Irish Manuscripts in the Library of Trinity College, Dublin, p. 4, n. 582.] , quod S. Benigno tribuitur, certe spurium est.

§ V. S. Benignus Ardmachae episcopus. De cultu eius apud Glastonienses.

[77] [In catalogum successorum Patricii] Iam saepius legimus S. Benignum dictum esse successorem Patricii. Age vero videamus quomodo historice id probari possit. Codices quattuor in nostram aetatem servarunt catalogum successorum S. Patricii in Ardmachana ecclesia regenda [Primus edidit Colganus, Trias Thaumaturga, p. 292, col. 2, e Psalterio Casselensi, ut ipse scribit; hoc autem nomine non adeo certum est intellegendum esse codicem qui nunc est Oxoniensis Bodleianus Laud. 610, ut putat J. H. Todd, St. Patrick, p. 173, quem sequitur Wh. Stokes, The Tripartite Life, t. II, p. 548, annot. 1: habet enim Colganus plura quam in Oxoniensi codice scripta sunt nomina, quae ipse profecto non addidit suo marte, uti patet ex annotationibus, Trias Thaumaturga, p. 292, col. 2. Attamen fieri potuit ut librarius quo usus est Colganus suo apographo quaedam tacitus adderet. Adverte et nonnulla apud Colganum esse diversa a codice Oxoniensi. Ceterum de Psalterio Casselensi et codice Laudiano 610 adisis J. O'Donovan, Leabhar na g-Ceart, p. XXVII – XXXIII, et Wh. Stokes, Félire Óengusso. The Martyrology of Oengus, p. XIV – XV. E duobus codicibus edidit Robert King, A Memoir Introductory to the Early History of the Primacy of Armagh, ed. 2 (Armagh, 1854), p. 112. E quattuor codicibus J. H. Todd, op. c., p. 172 – 83; catalogi exordia vulgavit iterum J. F. Shearman, Loca Patriciana, p. 474 – 75. Tres catalogos recudit Wh. Stokes, The Tripartite Life, t. II, p. 542 – 48 et p. 548, annot. 1. E codice Oxoniensi iterum, K. Meyer, The Laud Synchronisms, in Zeitschrift für celtische Philologie, t. IX (1913), pp. 478 – 79, 481 – 82. Tandem criticam editionem ope quattuor codicum, adiecta lata disquisitione, praebent H. J. Lawlor and R. I. Best, The Ancient List of the Coarbs of Patrick, in Proceedings of the Royal Irish Academy, t. XXXV, C (1919), p. 316 – 62. Hac utimur, uti potuimus, recognita; perspeximus enim et in ipso textu et in illa quae sequitur diatribe nonnulla esse parum diligenter descripta.] . Hunc, qualem habemus, inter an. 1020 et an. 1049 excerptum fuisse e diptychis Ardmachanis ostenderunt viri docti H. J. Lawlor et R. I. Best non levibus freti argumentis. Qui si recte iudicarunt, sola episcoporum nomina e diptychis excepta sunt; cetera autem quae nominibus sunt adiecta, in prima quidem parte (quae una ad rem nostram pertinet) ex Annalibus fluxisse, evictum est ab iisdem H. J. Lawlor et R. I. Best [In annorum numero computando hic summa constantia esse erratum a doctis illis viris, et quam ob causam erratum esse videretur, iam supra advertimus, n. 21.] . Sed in catalogi fontibus exquirendis ulterius etiam progredi licet: ipsa enim episcoporum nomina ex Annalibus desumpta esse perspicuum est, ita ut in hac re aut catalogus, aut perdita illa diptycha, aut si quis alius catalogi fons fuit, pro novo ingenuoque teste haberi non possint. Quod sic probatur. Duorum episcoporum nomina sunt catalogo perperam inserta, Secundini et Senioris Patricii, qui certe in genuinis diptychis numquam locum habuerunt; neuter enim sedem Ardmachanam obtinuit [Omittimus tertium illum Patricium quem unus codex memorat post Iarlaitheum; hic enim Patricii nomen in archetypo lectum esse non videtur.] . Nam Secundinus non Ardmachae episcopus fuit, sed loci qui olim dicebatur Donnacsacheling [Wm. Reeves, Ecclesiastical Antiquities of Down, Connor, and Dromore (Dublin, 1847), p. 128.] , nunc Dunshaughlin [J. B. Bury, The Life of St. Patrick, p. 117.] , id est Domnach Sechnaill, latine Ecclesia Secundini. Senior autem Patricius inter eruditorum figmenta amandandus est [Non est cur in re tam perspecta multos testes citemus. Cf. J. B. Bury, The Life of St. Patrick, p. 342 – 43; C. Plummer, Vitae Sanctorum Hiberniae, t. I, p. XXV, n. 2 et p. XXX, n. 6. Contrariam sententiam tuetur inter recentiores Patricius Card. Moran, in The Irish Theological Quarterly, t. II (1907), p. 173 – 75. Cur Senior ille Patricius creditus sit e vivis excessisse an. 457, nemo, quem meminerimus, edisserere conatus est praeter eruditum et sollertem virum H. d'Arbois de Jubainville, Saint Patrice et Sen Patricc, in Revue Celtique, t. IX (1888), p. 111 – 12; quod opusculum fugisse videtur vel diligentissimos indagatores Patricianae chronologiae. Adverte nondum notum esse erudito viro H. d'Arbois de Jubainville locum ex Annalibus Ultoniensibus editum a W. M. Hennessy. In tractatu Do fhlaithesaib 7 Amseraib hErenn iar nomina creitim, quem saepius iam attulimus, memoriae mandatum est: “Laegaire mac Neill XXX annos regnum Hiberniae post adventum Patricii tenuit.” Si numero 432 (quo S. Patricius ad Hiberniam appulisse credebatur) addideris 30, fiunt 462. Age vero (memor illius quod Tirechanus scribit, duobus vel quinque annis regnasse Laegaireum post mortem Patricii), subduce 5, fiunt 457. Haec H. d'Arbois de Jubainville. Sed numquid hic ut saepe alias errare potuerunt chronologi qui Dominicae passionis annos computant alii ab anno qui nobis est 28, alii ab anno 32; alii ab anno 29, alii ab anno 33. Inde fortasse annus 461, quo re vera mortuus est S. Patricius, cum anno 457 confusus est, quattuor annorum errore irrepente. Adverte anno 457 in Annalibus Cambriae (de quibus supra, num. 18), haec haberi: “Sanctus Patricius ad Dominum migratur.” Sed huius universi negotii doctiorum esto iudicium.] . Iam vero unde haec nomina in catalogum decessorum S. Patricii irrepsissent digito monstravit I. B. Bury [Supplementary Notes on Tírechán's Memoir of St. Patrick, in English Historical Review, t. XVII (1902), p. 701 – 702.] : fuere enim antiqui chronologici tractatus [Qualis ille est Do fhlaithesaib cet. quem nunc maxime adduximus.] qui saeculo quinto praeter emortuales annos illustrium virorum pauca referrent; verum ante annum 526 omnes, qui memorantur, clerici abbates fuerunt Ardmachae, exceptis illis ipsis de quo nobis sermo est, SS. Secundino et Patricio Seniore. Inde patet quam facili errore potuerint illi duo in catalogo esse inserti, inter S. Patricii successores [Ardmachae certe compositus fuit tractatus Do fhlaithesaib cet. in quo fere soli Ardmachani praesules, uti iam diximus, memorantur, et S. Iarlaitheus appellatur “tertius episcopus” nullo loci nomine adiecto; S. Iarlaitheum fuisse unum e successoribus D. Patricii aliunde certum est. Quae cum ita sint, ubi codex habet “Quies Benigni fí episcopi”, legendum videtur “Quies Benigni secundi episcopi”, qua de re supra, n. 20. Quod autem Annales Ultonienses habent: “Quies Benigni episcopi” nostra sententia sic contigit. Cum in exemplari scriptum esset aliquid lectu difficile, alter librarius suspiciosas litteras omisit, alter exscripsit audacter et ingenue quod perspexerat, minime curans utrum sententiae conveniret, an secus; immo vero ne id quidem curavit ut ea quae scriberet quidquam significarent. Ceterum in Annalibus ductum esse S. Benignum pro secundo episcopo Ardmachano recte perspexerunt Lawlor and Best, op. c., p. 338 – 39.] .

[78] [Benigni nomen illatum] Hactenus de episcoporum serie. Iam vero singulis nominibus subiunctus est numerus annorum quibus quisque episcopus sederit. Hae quoque temporum notae ex Ultoniensibus aliisve Annalibus fluxisse putandae sunt, sed flexuoso meatu quem investigare longum est et ad praesentem quaestionem parum necessarium. Etenim cum Annalibus certe concordat numerus decem annorum qui Benigno tribuuntur.

[79] [ex Annalibus hibernicis,] Quibus omnibus e rebus efficitur ut catalogus, hoc saltem loco et neglectis variis notulis postmodum adiectis, quae ad rem nostram non spectant, minime habendus sit pro teste diverso ab Annalibus: nam et nomina et annorum numeros mutuatus est catalogi compositor, aut ex Annalibus Ultoniensibus (vel quales habemus, vel quales erant antequam, omisso an. 486, ratio temporum in iis vitiata est), aut ex ipso Annalium fonte, aut ex opere illis finitimo. Igitur, quod feratur Benignus episcopus Ardmachanus fuisse annos decem, nullo alio fundamento nititur praeter rationem ductam a quodam computatore, qui noverat obiisse anno 467 S. Benignum, anno autem 457 Patricium Seniorem, cui suffectum esse Benignum persuasum habebat. Quae cum ita sint nihil obstat quominus, fabulis istis amandatis, credatur S. Benignus excepisse S. Patricium defunctum d. 17 martii an. 461, et ipse esse exceptus a S. Iarlaitheo postquam ad beatam immortalitatem migravit d. 9 novembris an. 467 [Cf. J. B. Bury, The Life of St. Patrick, p. 319.] . Cui sententiae summa concordia consentiunt antiqua documenta de S. Patricio, quae solum Benignum appellant Patricii successorem.

[80] [vergente saec. VIII.] Sed et aetas, qua catalogus conscriptus est, definiri potest hoc modo. Et catalogum e sacris diptychis ortum esse [Catalogum e diptychis esse ortum, satis probabiliter ab Lawlor et Best suaderi iam notavimus; attamen, nostro quidem iudicio, nondum evictum est. Sed utcumque se res habet, ad summam argumenti nostri parum refert.] et ipsa diptycha aut ex Annalibus aut ex ipsorum Annalium fontibus fluxisse vidimus. Fieri igitur potuit ut initio aut diptycha ex Annalibus essent composita (quod parum veri simile est), aut diptycha casu interempta ex Annalibus essent restaurata; hoc propius a vero abesse censendum est. Etenim ostendunt H. J. Lawlor et R. I. Best [Op. c., p. 336 – 37.] catalogum cum Annalibus mirum in modum consentire usque ad nomen Fer dá Chrích, qui obiisse traditur anno 768 [Annales Ultonienses, an. 767 (recte 768), t. c., p. 234.] . Verum notatu dignum est tempore decessoris huius Fer dá Chrích, nomine Cú Dinisc, Ardmacham bis esse incensam [Ibid., an. 774 (recte 775) et 782 (recte 783), t. c., pp. 242, 256.] et sub Dub dá Lethe (ut videtur), ipsius Cú Dinisc decessore, direptam [Ibid., an. 792 (recte 793), t. c., p. 272.] . Ceterum totum illud tempus in iis partibus fuit calamitosum et grave, ut ex historiarum monumentis patet, dum in ipsa civitate Ardmachana res inter abbates ferro agitur [Cf. Lawlor and Best, op. c., p. 344 sqq.] . Haec animum inclinare possunt ut credamus diptycha tunc pessumdata et refecta [Facile tamen accidere potuit ut in tot Ardmachae incendiis et excidiis diptycha casu perirent. Quod si reapse contigit, pars antiquior (ad nomen Fer da Chrich usque) ex Annalibus reficienda deinde fuit; recentior autem aut memoria est adiecta, aut aliis e fontibus quae rerum nuper gestarum tantum narrationem complecterentur.] . Verum quamvis perspicua esse videantur argumenta quibus, ut res ferebat, id ostendimus, adicere licet unum, brevius licet, at forsitan maioris etiam momenti. Quippe ex eruditis disquisitionibus cl. v. E. MacNeill [Reconstruction and Date of the Laud Synchronisms, in Zeitschrift für celtische Philologie, t. X (1914), p. 81 – 96.] luculenter demonstratum est antiqua documenta quae in codice Oxoniensi asservantur non multos ante annos primum esse collecta.

[81] [Vitiosa Benigni chronotaxis in Vita Gadelica] Superest ut rationem reddamus capitis 20 Vitae Gadelicae S. Benigni. Sic latine sonat: Vixit autem Benignus annos tres supra centum, ut ex Annalibus colligitur. Octavum enim annum agebat cum ductus est ad Patricium qui tunc primum ad litus appulerat. Patricius autem Hibernos baptizavit instituitque annos sexaginta. Deinde Seachnall-us heres fuit Patricii annos sedecim; tum Seanchonan-us [Seanchonán (seu Sen-Chonán, id est latine Senior Conán) ille quis fuerit nunsquam repperimus. Censemus errorem esse vel librarii, vel scriptoris, vel auctoris quem scriptor habuerit, pro Sen-Patráic (is est Senior ille Patricius); vix enim aliud esse potuit, consentientibus in eo nomine et Annalibus et omnibus fere Catalogi codicibus. Accedit quod idem numerus annorum huic Seanchonán ascribitur qui Patricio Seniori summo consensu tributus est. Haec sententia Colgani, Trias Thaumaturga, p. 293, col. 1, anno 457.] annos decem (is enim Seachnallum excepit); postea Benignus heres fuit Patricii annos decem. Qui fiunt anni centum et tres. Patet quo pacto numeros in mirificam illam aetatem congesserit scriptor ingenuus. S. Benignus, tum cum primum in D. Patricii disciplinam a parentibus traditus est, septimum annum complevisse, iam ostendimus cur facile creditus esset [Supra, num. 17.] . Profecto id statim accidisse postquam D. Patricius ad Hiberniam appulit, non constat, sed de uno duobusve annis tragoediam movere nolumus. D. Patricium sexaginta annos in Hibernia fuisse, falsum est sed antiquum et vulgatum. Mortuo S. Patricio successisse censebatur S. Seachnallus (idem qui latine S. Secundinus); hunc annos tredecim episcopum fuisse tradunt plerique codices catalogi: legisse videtur scriptor Vitae Gadelicae sedecim (xui) pro tredecim (xiii). Ceteri numeri cum catalogo concordant, et fiunt omnes tres supra centum.

[82] [Summarium chronologicum.] Ut igitur summatim hic repetamus quae progrediente hoc commentario de chronotaxi vitae S. Benigni disseruimus, videtur is septennis fere fuisse an. 433 [Supra, ibid.] , D. Patricio defuncto successisse post d. 17 martii an. 461 [Supra, num. 23 – 25.] , obiisse d. 9 novembris 467 [Supra, num. 18 – 22.] , annos natus circiter quadraginta.

[83] [Glastoniae obiisse Benignum Ardmachanum] Cum ipsum S. Benigni magistrum, D. Patricium, Glastoniae vitam explevisse Glastonienses mendaciis non parcentes asseruerint, S. Benigni quoque nomen in praeclara illa falsorum corruptorumque scriptorum ac monumentorum officina nonnumquam esse usurpatum nemo profecto mirabitur qui in celeberrimi monasterii moribus non plane peregrinus sit. Quo tempore ibi S. Patricii memoria indici coepta sit, a praesenti quaestione alienum est, neque in eiusmodi ineptiis redarguendis atque refellendis tempus est terendum. Breviter videamus quae de S. Benigno commenti sint Glastonienses. Libellus de locis ubi quiescunt sancti Angliae, in partibus Orientalium Saxonum circiter millesimum annum a Christo nato compositus, de Glastonia haec habet, nulla expressa mentione S. Benigni: Beatus igitur Aidanus sanctusque Patricius et alii plures cum eis requiescunt in loco qui dicitur Glæstingabyrig [F. Liebermann, Die Heiligen Englands Angelsächsisch und Lateinisch (Hannover, 1889), p. 18, n. 37. Latinis verbis quae attulimus consentit utraque versio anglosaxonica.] .

[84] Willelmus Malmesburiensis monachus in altero libro de Gestis pontificum Angliae, § 91, ubi de Glastoniensi coenobio et sanctis quorum reliquiae ibi asservari feruntur: [Willelmo Malmesburiensi nimis fidentes] Predicatur ibi, inquit, Benignus confessor, qui non longe hinc anachorita fuerit, praecluisque miraculis vicinos monachos ad sui venerationem et translationem excitaverit [Willelmi Malmesbiriensis monachi De Gestis Pontificum Anglorum libri quinque, ed. N. E. S. A. Hamilton (London, 1870), p. 198 (= Rolls Series, No. 52).] . Idem in Gestis regum Anglorum [Lib. I, § 24. Willelmi Malmesbiriensis monachi De Gestis Regum Anglorum libri quinque, Historiae Novellae libri tres, ed. W. Stubbs, t. I (London, 1887), p. 27 (= Rolls Series, No. 90). De Glastoniensibus Willelmi scriptis adisis quae erudite fuseque scripsit W. W. Newell, William of Malmesbury on the Antiquity of Glastonbury, in Publications of the Modern Languages Association of America, t. XVIII (1903), p. 459 – 512. Idem argumentum postea eodem titulo tractavit J. A. Robinson, Somerset Historical Essays (London, 1921), p. 1 – 25. De Willelmi fontibus hic curandum nobis non est.] : Successit Patricio in abbatis regimine Benignus, sed quot annis incertum. Quis autem fuerit et quomodo patria lingua dictus, non infacete versus exprimunt qui in epitaphio apud Ferramere scripti fuerunt:

Hoc patris in lapide Beonnae sunt ossa locata,
Qui pater extiterat monachorum hic tempore prisco:
Hunc fore Patricii quondam fortasse ministrum
Fantur Hibernigenae, et Beonnam de nomine dicunt.

Is quantae apud Deum gratiae fuerit et sit, et veteris quondam vitae et novae in maiorem ecclesiam translationis praeconantur magnalia. Praecipuis huius testimonii verbis respondent eiusdem praeclari historiographi dicta in libro de Antiquitate Glastoniensis Ecclesiae, in cuius prologo se miracula venerabilis Benigni pridem conscripsisse memorat [P. L., t. CLXXIX, col. 1682.] : Anno Domini 460, sanctus Benignus venit Glastoniam. Hic discipulus sancti Patricii et successor in episcopatu eius tertius in Hibernia fuit, quemadmodum eorum gesta testantur. Hic igitur angelo monente patriam pontificiique dignitatem deserens, voluntaria peregrinatione suscepta, Glastoniam Deo duce pervenit, ubi et sanctum Patricium invenit. Quantae autem apud Deum gratiae fuere, multis patet virtutum indiciis. Hoc etiam testantur eius insignia apud Fernigemere, data eius precibus aqua largissima et ex eius baculo arido ingens arbor virens [wreus edit.] et frondifera. Hic itaque post immensos yones in dicta insula beato fine quievit ac post multorum curricula annorum, id est anno Domini millesimo nonagesimo primo [nongentesimo primo edit. Errorem in numeris irrepsisse patet, tum ex aliis scriptorum monumentis, quae mox afferemus, tum ex ipsius Malmesburiensis verbis, t. c., col. 1729, ubi de Turstino abbate, qui inclutum coenobium rexit vergente saec. XI: “Ad gloriam sane temporum Turstini pertinet beatissimi Benigni translatio, quam virtutibus non incelebrem alias stylus noster expedivit.”] , Glastoniam honorifice translatus est [T. c., col. 1691. Adverte paulo post, col. 1694, inter reliquias quae Glastoniae asservabantur memorari “ossa S. Benigni martyris”. Post etiam, col. 1701, verba eadem ferme refert quibus in Gestis Regum usus est: “Successit sanctus Benignus; quis autem hic fuerit et quomodo patria lingua dictus, non infacete exprimunt versus qui in epitaphio sepuleri eius apud Ferremere scripti sunt: “Hoc patris in tumulo” cet.”] .

[85] [multi crediderunt.] Et de istis quidem nugis hactenus. Operae pretium non est recensere quid habeant de hoc argumento scriptores Willelmo recentiores: adeo inter se varias sententias dixerunt, adeo parum rebus factisque innixas, dum praeter ea quae attulimus nihil omnino norunt et figmenta illa componere student cum iis quae ferunt hiberni scriptores de variis sanctis Benignis [Cf. Colganus, Trias Thaumaturga, p. 176, col. 2, p. 177 – 78; Usserius, Britannicarum Ecclesiarum Antiquitates, ed. 2 (London, 1687), p. 454 – 56; R. Challoner, A Memorial of Ancient British Piety or a British Martyrology, p. 156; A. P. F[orbes], in Dictionary of Christian Biography, t. I, p. 312.] . Nobis si ad coniecturam confugere licet, facilius crediderimus Beon quendam eremitam, Hibernia forsitan ortum (nomen enim non adeo insolitum est, sed a Benigno prorsus alienum), haud procul Glastonia pie sancteque vixisse, in loco dicto Feringmere, ibique humo esse conditum, nullo epitaphio praeter nomen tumulo inscripto. Fausta fortuna illius corpus reppererunt Glastonienses monachi tum cum fabulae de S. Patricio Glastoniensi abbate iam increbruissent. Quod si ita contigit vix cavere potuerunt Beon illum Benignum Ardmachanum fuisse ne crederent. Itaque epitaphium conscripserunt quod novimus. Cetera quae apud Malmesburiensem leguntur unde hausta sint, non perspicimus: profecto Glastoniae ea audivit Glastoniaeque litteris commisit. Et Iohannes Tinmuthensis (cuius opusculum recudimus) e Glastoniensibus monumentis videtur collegisse omnia quae refert de S. Benigno; etenim Glastoniam adivisse Iohannem cum silvam rerum conquireret ad componendum Sanctilogium anglicum etiam aliunde certum est [Adi Tinmuthensis locum in Vita S. Patricii, Nova Legenda Anglie, ed. C. Horstman, t. II, p. 279. Haec docte adverterat J. B. Bury, A Life of St. Patrick, in Transactions of the Royal Irish Academy, t. XXXII, C (1903), p. 224. Adverte sententiam quae habetur in eadem Vita S. Patricii, Nova Legenda Anglie, t. c., p. 290: “Et secundum opinionem modernorum S. Patricius et S. Benignus discipulus suus iacent in uno scrinio ex australi parte summi altaris in Glastonia”, minime a Iohanne Tinmuthensi duxisse originem, sed tunc esse additam cum opus prelo paratum est (cf. op. c., t. I, p. XVIII).] . Tinmuthensem narrationem auctorem adhibuit scriptor Vitae Anglicae de quo iam diximus [Supra, num. 10 – 11.] .

[86] [Apud Glastonienses alios alio die commemoratur Benignus.] Vitam finisse S. Benignum in Feringmere tertio nonas novembres tradit unus Tinmuthensis. Translationis memoriam repperimus indictam d. 27 iunii in martyrologio inedito monasterii de Syon prope Londinium cuius haec sunt verba: Apud glasconiam: translacio sancti benigni confessoris [The Martiloge in Englysshe after the use of the chirche of Salisbury and as it is redde in Syon with addicyons. Printed by Wynkyn de Worde in 1526. Ed. F. Procter and E. S. Dewick (London, 1893), p. 221 (= Henry Bradshaw Society, vol. III).] . Inde perperam lecto nomine excepit Ricardus Whytford in martyrologium suum anglicum: At glassenbury the translacion of saynt Bemonus a confessour [Ibid., p. 101.] . Recte tamen eodem die inter additamenta: The feest also of saynt Benygne a confessour. Videtur hic latere error in die: nam d. 28 iunii in nonnullis Usuardi exemplis legitur memoria S. Benigni martyris cuius reliquiae Ultraiecti asservabantur; meminimus autem et Glastoniae habitas esse reliquias S. Benigni martyris [Supra, p. 169, annot. 10.] . In duobus martyrologiis legimus S. Benigni memoriam recoli Glastoniae d. 31 octobris, in Altempsiano et in Norwicensi quodam, Altempsiano illi vicino [R. Stanton, A Menology of England and Wales (London, 1887), p. 660.] . Ceterum Glastoniae festum agi d. 9 novembris habet Ricardus Challoner, incertum auctorem secutus [A Memorial of Ancient British Piety, p. 156.] .

I. S. BENIGNI VITA GADELICA

Benignus episcopus Ardmachanus (S.)

Edita e codice bibl. Regiae Bruxellensis 4190 – 4200, cum nova interpretatione latina. Cf. Comm. praev. num. 4 – 7.

BETHA BEINEOIN DEISCIPUIL PATRAICC.

[1] [Exordium.] Qui perseveraverit ad finem salvus erit. Intí feidhlighfes ina shuáilcibh [prius scriptum in shuailcibh.] o ticfa dochum choirech co crích a báis, is e bá 〈s〉 slán, ocus bas mor-focraic on Choimdhe. [Cf. Matth. 10, 22; 24, 13.] Sochaidhe tra do noebhaibh 7 do fhirenaibh in Coimdhedh, eter fettarlaicc ocus núfhiadhnaisi, ro chomhallsat na briathra sa in Choimdhedh tria ghin ind fátha, feibh ro comhaill intí dia tá lith 7 foraithmett i ndecmaing na ree si 7 na haimsire, id est sanctus Benignus episcopus, heres Patricii, .i. naemh Beineon ard-epscop Erend ocus ardcomharda Patraicc eter Erind 7 Albain. Is ann immorro indister ní día ghenelach collaidhe indi noebh Beneoin .i. dia fertaibh 7 dia mírbhailibh, ind eccailsibh na criostaidhe, .i. hi quint id novembris arai laithe mis grene, .i. an tres la ria feil Martain, .i. arai laithe sechtmaine isin mbliadhain i tam … [Haec latine inserta gadelicae sententiae, quae ideo italicis litteris expressimus; hoc semel monuisse sufficiet.] .

[2] Benen immorro mac Sescnen meic Céin meic Oililla Oluim .i. mac righ Caisil 7 úa rígh Erend [Nota in marg. ead. man. ut videtur.] . A mhathair [(a. m.) add. in marg. ead. man.] (.i. Sodhelbh) immorro inghen Catháir Moir meic Feidhlimthe Fir-Urglais meic Corbmaic Gelta Goeth meic Niadh Corb meic Concubair Abhratrúaidh meic Find Filedh meic Rosa Ruaidh meic Ferccusa Fairrge meic Núadhat Necht meic Séttna Sithbaic meic Lughdach Loithfind meic Bresail Bric, ica comraicit Laigin 7 Osraighe.

[3] Tadcc immoro mac Cein as lais ro hoiledh Beneon corbo ham tabarta dochum leigind ocus rí Fer mBregh eisidhe an tan sin .i. brathair athar Bhenéoin (.i. Séisgnen mac Cein 7 Tadg mac Céin). Ocus is ó Thadcc ruccadh Benéon an tan sin co hInis Patraicc, co dú irraibhe Patraicc an tan sin, da thabhairt fo laimh espuicc ocus do dhenamh leighinn, ocus is ann san inis sin tainic Benén ar tús i muinterus Patraicc. Ro cottail Patraicc iarumh eter a muintir 7 an fogheibedh an gille do sccothaibh boladhmáraibh do bheiredh i mbrollach an chlericch. Atrubhratar munter Patraicc fri Benen: “Na déine sin.” ar íett, “arna ro duisce in clerech.” Is ann sin atrubhart Patraicc: “Na tairmisg [litt. g post adiecta.] imme in ní dogní. In mac assa erbaid, ar Patraicc, bidh comharba damhsa,” amhail ro comhalladh iartain. Seacht mbliadhna immorro roptar slana do Bhenen an tan sin.

[4] Fecht do Benen 7 do Patraicc ind Ard Macha 7 Benen ina salmcetlaidh ann; carais immorro ingen Daire (.i. meic Finnchada meic Eoghain meic Niallain [(.i.-Niallain) sup. lin. ead. man. ut videtur.] ) indi Benen, ar ropa bind le a ghuth occond erlegenn. Do rala galar fuirre co mbo marbh de. Bert Benen cretra di ó Phatraicc et surrexit confestim viva et postea spiritualiter dilexit eum. Ipsa est Ercnat [Sancta Ercnata Virgo in marg. corr.] inghen Dáre fil i Tamhlachta Bó. Ro morad dano ainm Benein 7 Patraicc triasin firt sin.

[5] [Benignus in partibus Ross.] Is e Benen immorro ro baist Firu Roiss 7 is dó ro slechtsat feraibh macaibh mnáibh 7 is e ro crích a feranna, amhail atbert Patraicc:

“Bendacht for [(Bendacht for) sup. lin. corr.; in marg. autem hoc loco prima man. littera r, pro rann (id est carmen).] Firu Culi.”
“Fo lem, cia taidhlet Mede,”

ar Benen. Ocus

“For Firu Roiss cen terbud,”

ar Patraicc.

“O tá lercca co lLere”

(.i. Laind Leire [(.i. L. L.) sup. lin. ead. man. ut videtur.] , ar Benen. Ocus iss edh sin coimhéttthar [sic cod. béos 7 dliccidh Benen morcuairt] dibh.

[6] [Benigni ordalia.] Is e Benen ro cuiredh isin tech tenedh hi Temraigh ocus tonach an druadh imbi. Crin immorro an leth don tigh in ro saidhedh Benen. Úr immorro an leth don tigh in ro cuiredh Luchat Máel 7 casal Patraicc imme. Tunc Patricius cecinit [Patriciius cecenit cod.; in marg. litt. rr.] :

Luchat Mael i naghaidh Beneóin
      i tech tenedh.
      Benen anall,
Luchat Mael thall, fo deiredh.
Is e mo dalta blaith Benen,
      miadh go nglaine.
      Is me ronalt,
is he mo mac gaire.
Is é as tocha lim ar talmain,
      is e m' hinmain,
       — fir a napraim —
is é bis accam im imdaigh.
Is e dhérghus damh mo leabaidh;
      cen cob socair
      mo taebh re huir,
ní chottlaim ar cluimh ná ar colcaigh.
Is e teitt romham co solus
      isind oidhche;
      ni ria [imo fol. 211r: niria; sed fol. 211v init.: iniria.] urcra,
is e m' firfher cumtha coidhche.

Forcoemhnacair firt mor tra ann sin tre ernaighte Patraicc. Ro loisccedh i lleth núr don taigh 7 in drúi immedhón na caslae; 7 ni ro mhill a bhecc don chasal. Ni ro loisccedh immorro in leth crín irraibhe Benen 7 ro anacht Dia Benen i medhon thonaighi an druadh; ro loisccedh immorro an tonach co nderna luaith dhi. Ro moradh dano ainm Benen 7 Patraicc tremit.

[7] Docuaidh Patraicc iar ccuairt a procepta hi Mumain. Is ann sin fuair Cairthend mac Blait sencloinne Toirrdelbaigh hi Sangiul 7 ro creitt ann don Coimdhe 7 rombaitse Patraicc. Saingiul immorro doradh don inud sin .i. sain aingeal do dheachaidh do accallaimh Patraicc in la sin 7 nocan he Victor. Nocha berti immorro clanna do Chairthenn acht michuirdi coniccisin. Is annsin rucc ben Cháirthinn pairt cró. Atpert Patraicc fri Benen delbh duine do chumma do loss na bachlae hÍsu isin pairt cró sin 7 a esritiudh iartain co ndiccsedh Patraicc hi ccroisfighill, conidh ass sin atracht Eochaidh Bailldercc mac Cairthind meic Blaitt .i. Pattraicc ocus Benen ro cruthaighsed don pairt cró 7 ro bui ball derg coidche ina churp i ccomartha in fhirtu sin; conidh de sin ro raidedh Eochaidh Bailldercc fris. Ro moradh ainm De 7 Patraicc 7 Benein tresan firt sin.

[8] Dlicchidh Benen morcuairt Ua Tairrdelbaigh 7 Dálccais o sin ille 7 each 7 erradh a righ, ocus ro smact Cairthind a shil coidhche do foghnamh do Phatraicc 7 do Benen. Ni deachaidh Patraicc eter ind Iarmumhain, acht Benen moirseiser mac clerech imaille fris do chur inde, ocus is e Benen dosfucc tre fhertaibh 7 tre miorbhuilibh 7 tre cumachtaibh íet dochum nirsi 7 croidmhe [sic cod., leg. creidmhe.] . ocus ro bhaist, 7 is dó ro slechtsat feraibh macaibh mnaibh. Is e dlighes cuairt Patraicc i nIarmumhain. Dlicchidh dano Binen morchuairt i cCorc Mo Druadh, ar is é rodbaist 7 dosfucc fa creitteamh.

[9] [a Benigno comparata.] Is e tra Binen ro baist 7 ro cosecrustar Erinn fri laimh Patraicc, ar ro bui esretiudh Patraicc fri re .uii. mbliadhan i llaimh Benen ic esriadadh 7 ic coisercadh na hErend ro búi lan do demhnaibh for cinn Patraicc, amhail atbert fodein:

“I nuair [In marg. hoc loco prima man. littera r, pro rann (id est carmen).] tanac i m'cum craind
      i m' reim dar in muir inall,
tri demhain cech feoirnin uill
      iss edh do fhuarus and.
Rostiomairccim [In marg. hoc loco prima man. littera r, pro rann (id est carmen).] remum iat
      eter tir thuaith [versus brevior; an leg. etir tes is tuaith?] ;
cloch cech demhain treith
      ro mhettaigh in cruaich.”

Conach fil din tír ina cinel ind Érend as nach dlighenn mac Seiscnéin cis arna mor-saetraibh ro chés ria laimh Patraicc ic cosecradh cech ceneoil 7 ica tabairt dochum creitimh tría fhertaibh ocus [7 add. cod.] miorbuilibh.

VITA BENIGNI DISCIPULI PATRICII.

[1] Qui perseveraverit [Hoc totum capitulum locis communibus esse contextum notavimus, Comm. praev. num. 7.] ad finem salvus erit. Qui perseveraverit in virtutibus ex quo primum ad probitatem se receperit usque ad finem vitae suae, hic salvus erit, magnumque praemium consequetur a Domino. Plurimi quidem, et antiqui et novi foederis tempore, sancti Domini iustique homines verba illa sunt exsecuti, quae Dominus per os prophetae locutus est, — sicut ille explevit cuius festum et commemoratio hoc anni tempore recurrente agitur, id est sanctus Benignus episcopus heres Patricii [Haec latine inserta gadelicae sententiae, quae ideo italicis litteris expressimus; hoc semel monuisse sufficiet.] , seu S. Benignus archiepiscopus Hiberniae et praecipuus Patricii heres [De S. Benigno in Ardmachana sede successore S. Patricii, vid. Comm. praev. num. 77 – 82; hoc enim nomen gadelicum ard-chomharba, “archi-successor, supremus seu amplissimus successor” Patricii, significat Ardmachanum primatem. Albania autem dicitur in domesticis Hibernorum scriptis Scotia illa minor ad septemtrionem Angliae sita, quae nunc Scotia vulgo nuncupatur; ideo utimur voce Albania quod non adeo perspicuum est quousque patuerit ad meridiem illa regio (gadelice Albu).] tum in Hibernia, tum in Albania Hoc igitur mensis solaris die, quinto idus novembris [De festo die S. Benigni, vid. Comm. praev. num. 22, 86.] , triduo ante S. Martini festum, quae hoc anno hebdomadis est feria … [Hic quotannis pronuntiandus erat dies hebdomadis in quem festum S. Benigni incidebat.] , sollemne est in sacris christianorum aedibus aliquid narrare de generatione S. Benigni secundum carnem deque signis et miraculis quae patravit.

[2] [Benigni prosapia.] Erat autem Benignus filius Seiscnéani [De prosapia Benigni, vid. Comm. praev. num. 13 – 16. Nomina omnia nobis enucleanda non duximus.] , qui fuit Ciani, qui fuit Aililli Ólom (aure mulcati) [Cognomina gadelica, quantum potuimus, italicis litteris inter uncinos interpretati sumus.] . Hic autem fuit filius regis Casselensis, nepos vero regis Hiberniae. Mater autem Benigni, Soidhealbh nomine, filia erat Cathaoiri Mór, qui fuit filius Feidhlimidhi Ferurglass (cani?), qui fuit Cormaci Gelta Gaoth (…?), qui fuit Nia-i Corb (…?), qui fuit Conchobhari Abhradhruadh (rufi superciliis), qui fuit Fionn-i Filé (poetae), qui fuit Rossa-i Ruadh (rufi), qui fuit Fearghusi Fairrge (maritimi), qui fuit Nuadha-i Neacht (…?), qui fuit Séadna-i Siothbhac (arcentis pacem), qui fuit Lughaidhi Leithfhionn (barba cana), qui fuit Breasali Breac (variegati), a quo ducitur prosapia pariter et Lagenensium et Osrigensium [Lagenenses et Osrigenses, populi quorum regiones anglice dicuntur Leinster et Ossory.] .

[3] [Benignus primum avunculo,] Educatus est vero Benignus a Tadhg-o filio Ciani [Vid. Comm. praev. num. 26 – 34. Capituli interpretationem, seu potius paraphrasim, reperies ap. Colganum, Trias Thaumaturga, p. 203, col. 1, qui crassum scriptoris errorem de Tadhgo patruo Benigni silentio obruit.] donec advenit tempus quo ad studia applicandus fuit. (Erat ille Tadhg eo tempore rex Bregiensium [De patruo illo S. Benigni, qui fertur, Comm. praev. num. 14. Bregiensium campus patet in partibus septemtrionalibus comitatus Dublin et partibus australibus comitatus Meath.] et patruus Benigni; nempe et Seiscnean et Tadhg eodem patre nati erant Ciano). [mox Patricio educandus traditur.] A Tadhgo quidem ductus est Benignus in Insulam Patricii [Adhuc anglice dictam St. Patrick's Island, at Skerries, County Dublin.] , ubi tunc erat Patricius, ut confirmationis sacramento roboraretur seque applicaret ad studia. Ea igitur est insula in qua primum admissus est Benignus in comitatum Patricii. Deinde obdormivit Patricius in suorum comitatu, puerulus autem Benignus quantum de floribus suavis odoris invenire poterat solebat ferre in sinum Patricii. Dixerunt Benigno qui cum Patricio erant: “Cave ne feceris, ne eum excites e somno.” At Patricius: “Ne illum,” inquit, “prohibueritis agere quod agit. Erit puer, cuius tantum in me est studium, heres meus.” Quod postea verum evasit. Compleverat autem tum Benignus annum septimum [De aetate S. Benigni, Comm. praev. num. 17, 82.] .

[4] [S. Ercnatae virginis immaturus affectus.] Quodam tempore [Comm. praev. num. 45 – 48.] , cum essent Benignus et Patricius Ardmachae (erat Benignus tunc psalmista), adamavit Benignum filia Dairei (filii Fionnchadhi, qui fuit Eoghani, qui fuit Nialli): huic enim, dum legit, vox eius iucunda videbatur. Incidit puella in aliquem morbum quo absumpta est. Attulit ad eam Benignus lustralem aquam [Cf. supra, p. 158, annot. 14.] a Patricio, et surrexit confestim viva et postea spiritualiter dilexit eum. Ipsa est Earcnat filia Dairei, quae in Tamhlachta Bo quiescit. Quo ex prodigio amplificata est fama Benigni et Patricii.

[5] Baptizavit Benignus homines de Ross [Fir Roiss (homines de Ross) gens et regio in partibus quae nunc anglice dicuntur Barony of Farney (County Monaghan) et Barony of Ardee (County Louth), et partim in comitatu Meath.] , ipsique genu flexerunt viri, iuvenes, mulieres [I. e. de genu eum dominum salutarunt.] ; idem etiam agros eorum discripsit, ut dixit Patricius:

“Benedictio super homines de Cúli [Tetrastichon mutuatus esse videtur scriptor Vitae Gadelicae e Tripartita. Haec apud Wh. Stokes, The Tripartite Life, t. I, p. 184: Bennacht for Fhiru Cúli: | fó lem cía della meithe, | for Firu Ross cen derba | otha Lerga cu Léire. Quae sic dubitanter vertit vir eruditus: “A blessing on Fir Cúle. I am pleased though… On Fir Ross without… from Lerga to Léire.” Tetrastichon non ignorasse videtur Colganus, Trias Thaumaturga, p. 151, col. 2, sed pro sua prudentia maluit edere paraphrasim intricati loci quam interpretari. At in Tripartita hoc loco non comparet Benignus; S. Patricius eas gentes ad Christi fidem adduxisse fertur, S. Patricio versus tribuuntur, nullo ficto dialogo inter Patricium et Benignum. Fir Cúli, nomen gentis eiusdem quae alias Úi Segain, cuius sedes fuisse videtur haud procul Ardbraccan (Barony Lower Navan, County Meath).] .”
“Hoc ego probo, etiamsi eis placeat Mede [Mede, forsitan nomen loci. Sed sententia adeo est obscura ut quicquam definire nolimus.] ,”

ait Benignus. Et

“Super homines de Ross sine separatione,”

ait Patricius.

“Ex iis partibus quae montuosae sunt ad Lére [Fortasse vert endum est: a loco dicto Lerga ad locum dictum Lére. Lerga potuit esse vicus qui nunc anglice Largay (alias Red Lion) in Barony Tullyhaw, Co. Cavan. Lére seu Lann Léire, nunc Dunleer, ut videtur (Barony Ferrard, County Louth); aut forsitan MoyLary haud procul a Dunleer. Glossema “.i. Laind Leire” et in exemplari Michaelis O'Clery supra lineam scriptum esse credendum est.] ,”

(i.e. Lann Léire), ait Benignus. Quod etiam nunc servatur, habetque Benignus ius maioris visitationis in iis partibus [I. e. S. Benigno eiusque successoribus ius est circumire regionem ad vectigalia colligenda.] .

[6] Benignus statutus est in domo ignea. [De hoc S. Benigni vivicomburio, Comm. praev. num. 41 – 44.] Temoriae, indutus tunica druidae. Erat autem de materia arida pars domus in qua constitutus est Benignus; de materia cruda vero pars altera, in qua statutus est Lughaidh Maol (calvus seu tonsus) indutus casula Patricii. Tunc Patricius cecinit:

Lughaidh Maol adversus Benignum
      in domo ignea;
      Benignus hinc,
Lughaidh illinc, in fine [Versus una syllaba brevior, sed, ut videtur, insanabilis. Adeo saepe referta sunt gadelica carmina inanibus verbis ut sententia omnino obruatur; nos verbum verbo reddimus, neque exspectandum est ut versus istius modi explanemus. Huius carminis hoc tantum apographon novimus.] .
Benignus est suavis meus alumnus,
      honoratus, purus.
      Ego illum educavi,
Ille mihi est filius pius.
Ille est quem in terra diligo maxime,
      ille est mihi carissimus,
       — vera dico —
ille mecum esse solet in lecto [Videtur hic subindicari officium παρακοιμωμένου regii, gadelice fer leptha righ, anglice the king's bedfellow; de quo Plummer, Vitae Sanctorum Hiberniae, t. I, p. CIV, annot. 6.] .
Ille mihi meum lectum sternit;
      etsi dolet
      latus meum humi,
non dormio in plumis aut pulvinaribus [S. Patricius humi lapidi incumbens cubitasse passim traditur.] .
Ille est qui ante me procedit cum lumine
      in nocte;
      nullum damnum accidet,
ille mihi semper est socius [Fortasse vertendum est: “ille mihi semper est coniunctissimus.” Carmen imperfectum desinere videtur.] .

Factum est tunc precibus Patricii prodigium magnum. Nempe combusta est pars cruda domus et consumptus druida casula indutus; ipsa vero casula ne minimum quidem detrimentum perpessa est. At vero non combusta est pars sicca in qua erat Benignus, quem salvum fecit Dominus in tunica druidae; ipsa autem tunica combusta est et in cineres redacta. Unde crevit fama Benigni et Patricii.

[7] [Eochaidh Bailldhearg ad vitam revocatus.] Tunc Patricius aggressus est iter ad praedicandum in Momonia [Momonia seu Mumonia (gadelice Mumha, anglice Munster) una e quinque praecipuis provinciis in quas Hibernia olim divisa erat. Hoc caput et sequentia ad finem cap. 18, omissis ut plurimum carminibus, interpretatione (seu verius paraphrasi) latina dedit Colganus, Trias Thaumaturga, p. 203 – 205. Quae hic habentur de itinere S. Patricii in Momoniam, de etymo nominis Sangal (seu Sangul, Saingel, Saingiul), de Eochaidho Bailldhearg ad vitam revocato, breviter narrantur in Tripartita (Stokes, The Tripartite Life, t. I, p. 206; Colgan, Trias Thaumaturga, p. 158, col. 1), brevius etiam in codice Lismoriensi (Stokes, Lives of Saints from the Book of Lismore, p. 15); at nusquam mentio est aut S. Benigni aut baculi Iesu.] ; quo tempore invenit in Saingiul Cairtheann filium Blati, atavum gentis Toirrdhealbhianae [Nepotes Toirrdhealbhach-i, qui gadelice Ui Toirrdhealbhaigh, latine olim dicebantur et Tordelvii et Theodoricii; circum Killaloe (County Clare) sedem habebant.] . Is tum credidit Domino et baptizatus est a Patricio. (Saingiul autem dictus est ille locus quasi videlicet Sain Aingeal, “specialis angelus”, erat qui venit ad colloquium Patricii eo die, et non erat Victor) [Saingiul, nunc Singland, ut videtur, prope Limerick. De etymo nominis consentiunt fontes hibernici, sed recentiores alii aliter interpretantur; in Stokesii sententiam ivimus. Haec autem Colganus, op. c., p. 203, col. 1: “Locus autem ille ideo Saingel dicitur quia ibi angelus qui erat alius ab angelo Victore S. Patricio apparuit. Sain enim idem quod revelatio vel apparitio, et aingel idem quod angelus; unde ubi ex vocis etymo Sain-Aingel debebat dici, contracte Saingel dicitur.” Haec ille, perperam ut videtur. Victoris angeli frequenti colloquio fruitus esse Patricius passim credebatur; quae opinio originem duxit ex aliquot locis qui in antiquissimis Patricianis documentis exstant.] . Nondum autem nati erant liberi illi Cairtheanno, nisi monstruosi tantum. Tunc peperit uxor Cairtheanni massam sanguineam. Iussit Patricius Benignum in ea massa sanguinea imaginem hominis efformare cuspide baculi Iesu [De baculo illo quem ab ipso Domino datum S. Patricio ferunt, non est hic disserendi locus; vid. Plummer, Vitae Sanctorum Hiberniae, t. I, p. CLXXVI; Id., Bethada Naem nErenn, t. II, p. 338, § 10; Bernard and Atkinson, The Irish Liber Hymnorum, t. II, p. 181; J. Gwynn, Liber Ardmachanus, p. CIV, annot. 2 et p. CV, annot. 4. Magni faciendum esse videtur quod vel parumper baculus Iesu concreditus sit S. Benigno; hic enim erat quem circumferebant successores S. Patricii cum vectigalium colligendorum causa Hiberniam perambulabant.] , eamque lustrali aqua aspergere, ipseque Patricius manibus passis oravit. Sic surrexit Eochaidh Bailldhearg (vestigii rubei) [Anglice vertit “Redspot” Wh. Stokes, The Tripartite Life, t. I, p. 207, et Lives of Saints from the Book of Lismore, p. 163; huic assentimus. Colganus autem, Trias Thaumaturga, p. 203, col. 2: “Puer autem qui tunc natus erat vocatus est Euchadius Ballderg, id est vestigii rubei vel artus rubei; ball enim Hibernis idem est aliquando quod artus, aliquando quod vestigium, et derg idem quod rubeum.”] , quem efformaverunt Patricius et Benignus ex ea massa sanguinae, mansitque semper in eius corpore macula rubea in signum huius miraculi; unde nomen accepit Eochaidh Bailldhearg. Quo prodigio aucta est gloria Dei, Patricii et Benigni.

[8] [Sedis Ardmachanae iura in varias Hiberniae partes] Exinde vindicat sibi Benignus in hodiernum usque diem ius maioris visitationis in partibus nepotum Toirrdhealbhi [De hac tribu vid. supra annot. 3.] et in partibus Dalcassiorum [Fines Dalcassiorum (gadelice Dal gCais) patebant in partibus occidentalibus Momoniae. Cf. Hogan, Onomasticon Goedelicum, p. 331, col. 2, i. v. Dál gCais. Iuvat huius loci paraphrasim a Colgano mutuari: “Unde Teodoricii et Dalcassii abinde consueverunt ecclesiae S. Benigni aliquod suae clientelae symbolum solvere, eorumque principes proprium equum et vestes elargiri.”] , simulque ius accipiendi equum et vestem regum eorum. Subiecit Cairtheannus semen suum ut serviret Patricio et Benigno in sempiternum. Patricius autem non tetendit ipse in partes occidentales Momoniae [Gadelice Iarmumhu seu Iarmumha, latine aliquando Iarmomoniam, Iarmumoniam; hic significari videtur pars provinciae Momoniae quae ad occidentalem Oceanum patet; terminos illius regionis alii aliter definiverunt. Vid. Hogan, Onomasticon Goedelicum, p. 452, col. 2, i. v. Iar-muma. Cum hac narratione cf. Vitam S. Patricii e libro Lismoriensi ap. Stokes, Lives of Saints from the Book of Lismore, p. 15, lin. 509: Ni dechaid dano Pátraic dar Luachair ind Iarmhumhain. “Patricius autem non tetendit in partes occidentales Momoniae quae sunt ultra Luachair.” Et paulo post idem scriptor ignoratus refert S. Patricium septem annos in Momonia degisse, lin. 516. Perperam, ut videtur, in Vita Gadelica S. Benigni Iarmoniam pro Iarmomoniam legit v. d. U. Bourke qui hanc latinam formam esse putavit regionis dictae Iar Mainne, anglice West Hy-Many; idem etiam S. Iarlaithei nomen in hoc capite Vitae Gadelicae sibi legisse visus est; huius sententiam refert O'Hanlon, Lives of the Irish Saints, t. II, p. 485.] , sed misit eo Benignum cum iuvenibus clericis septem [Nomina illorum discipulorum S. Patricii et comitum S. Benigni ignota esse videntur; cf. Colgan, Trias Thaumaturga, p. 268, col. 2.] . Benignus igitur convertit ad fidem populos eius regionis miraculis, prodigiis signisque, et (eos) baptizavit; ipsi genu flexerunt viri, iuvenes, mulieres. Ille est qui sibi vindicat ius maioris visitationis Patricii in partibus occidentalibus Momoniae [Sententia non adeo perspicua, quam Colganus, suo more, silentio praetervectus est. Intellege, ius successorum S. Patricii vindicandi sibi vectigalia Iarmomoniae a S. Benigno successore Patricii originem duxisse, non ab ipso Patricio; et adverte non hanc vocari mór-chuairt “magnam visitationem”, sed cuairt “visitationem” tantum.] . Benigno autem ius est maioris visitationis in Corco Modhruadh [Regio quae videtur complexa esse baronias Corcomroe et Burren (County Clare) et Aranenses insulas; in maiore insula Aranensi ecclesiam Sancti Benigni fuisse notavimus, Comm. praev. num. 71. Et de Iarmomoniae vectigalibus et de Corco Modhruadh indefinite Colganus: “Quem proinde ut apostolum cultu et obsequiis ex voto devote venerantur (populi Iarmomoniae). Eadem etiam obsequia et officia praestare debent Corcamorogii quos in fide Christi sedule instructos et baptizatos Christi aggregavit ovili.”] , quippe qui huius regionis incolas baptizaverit et ad fidem perduxerit.

[9] Benignus autem baptizavit et consecravit Hiberniam una cum Patricio; quippe septem annos commissum est Benigno aspersorium Patricii [Nusquam, si hunc ipsum locum excipias, meminimus legisse S. Benignum aspersorium Patricii sibi vindicasse, sed psalmistae munus tantum (de quo Comm. praev. num. 59 – 62); attamen non semel fertur Benignus vice et nomine S. Patricii lustralem aquam aspersisse, supra cap. 4 et 7; cf. Comm. praev. num. 59 – 62.] ut Hiberniam aspergeret et consecraret, quam Patricius plenam daemonum invenerat, ut ipse dixit:

“Quo tempore veni in possessionem meam [An vertendum “in lignea mea nave”?]
      in cursu meo e partibus transmarinis,
tres daemones magnos in quaque herbula
      ibi inveni [Carmen ceteroquin ignotum esse videtur; excidit aliquid in sexto versu. Paulo aliter in narratione epica quae inscribitur Acallamh na Senorach, ed. Wh. Stokes in Wh. Stokes und E. Windisch, Irische Texte, t. IV, 1 (Leipzig, 1900), p. 175, lin. 6307 – 6308; hic enim ferunt ante adventum S. Patricii in radice cuiusque herbulae cacodaemonem latitasse, postea vero totidem fuisse angelos.] .
Eos ante me profugos egi
      e regionibus et civitatibus (?);
lapillus cuiuscumque daemonis regalis
      acervum auxit [“Treith” pro “treith”, gen. nominis “triath”, id est “dux, princeps”; nisi forte deductum est a “treith” adiectivo, “debilis”. Sententia videtur esse, Patricium unumquemque daemonem expulsum uno lapillo significasse, ita utingens acervus aggeraretur.]

Ita ut nulla sit regio aut tribus Hiberniae in qua ius tributi non habeat filius Seiscneani propter graves labores quos cum Patricio sustinuit, quando tribus singulas consecravit et prodigiis suis miraculisque convertit ad fidem.

[10] Quodam tempore [Capita 10 et 11 mutuatus est scriptor Vitae Gadelicae ab aliqua latina Vita (Patricii, ut videtur, non ipsius Benigni; cf. Comm. praev. num. 7), eo pactout latinum scriptum integrum recitaret, sed singulis latinis sententiis subnecteret gadelicam interpretationem. Attamen non pauca adiecit interpres quae in latina sententia desiderantur; haec nos toties vertimus in sermonem latinum et inter annotata significavimus praemissis verbis Addit interpres. De tempore quo haec gesta sint disceptant recentiores; adivisse S. Patricium eas partes in altero suo Connacensi itinere, haud improbabilis sententia est Iohannis Gwynn, Liber Ardmachanus, p. LIII – LXIII, maxime p. LX; verum, non debiliora sunt argumenta quibus fultus J. B. Bury, The Life of St. Patrick, p. 358 – 60 (cf. p. 129 – 33), censet S. Patricium eas gentes invisisse primum ante annum 441, et revisisse tum in altero, tum in tertio suo Connacensi itinere.] perrexit sanctus Patriciius [sic cod.] [Addit interpres: “ut baptizaret homines Hiberniae eisque praedicaret, et tandem pervenit in occidentalem plagam” cet.] in occidentalem plagam Conactencium [sic cod.] [Connacia, una e quinque provinciis quas Hibernia complectitur, vergit ad Oceanum inter occidentem et septemtrionem.] id est in campum Siuil [Campum Siuil, gadelice Mágh Siuil (alias Mag Seolai cet.; vid. annot. 7, ubi de Domhnach Mór Maighe Siuil), in baronia Clare (County Galway) patere consentiunt auctores. Hogan, Onomasticon Goedelicum, p. 530, col. 1, i. v. Mag Seolai, et col. 2, i. v. Mag Siuil); p. 354, col. 1, i. v. Domnach Pátraic; p. 353, col. 1, i. vv. Domnach Mór Maighe Seolai et Domnach Mór Maighe Sile; p. 662, col. 2, i. v. Ui Briúin; p. 663, col. 1, i. v. Ui Briúin Seolai. Videtur huius fragmenti scriptor eorum sententiae favere qui campum Siuil eundem esse arbitrantur ac campum Selcae “ in quo erant aulae filiorum Briuin” (Lib. Ardm., fol. 12 b 2), etsi aliam sententiam multi tueantur, Hogan, op. c., p. 594, col. 2, i. v. Selca; p. 530, col. 1, i. v. Mag Selce; p. 375, col. 1, i. v. Duma Selga; p. 504, col. 1, i. v. Loch Selcae; p. 353, col. 1, i. v. Domnach Mór Maighe Selce.] . Ro escomla noebh Patraicc i naraile aimser ic baistedh ocus occ forcetal fer nerend roimhe co rocht iarthar Connacht .i. Magh Siuil [verbis M. S. lineam subduxit corr.] . [Echenus rex Connaciae, ob negatum Patricio hospitium,] Et adivit domum Eichini [Huius Echeni filii Briani mentio est in Tripartita: Colgan, Trias Thaumaturga, p. 136, col. 2; Stokes, The Tripartite Life, t. I, p. 106. Initium narrationis quae hic habetur ad verba “ Tu rex eris et de semine 〈tuo〉 erunt reges in eternum” suo stilo refert Seathrún Céitinn (Geoffrey Keating), Foras Feasa ar Éirinn. The History of Ireland, t. III, ed. Dinneen, pp. 26 et 28; ubi pauca subiciuntur quae latine hunc sensum exhibent: “ Verum evasit quod praedixerat Patricius; affuit enim ipse et episcopi duodecim cum Duachus Galach auspicia regni sumpsit. Solentque inde Connaciae reges habere successores illorum duodecim episcoporum praesentes, una cum duodecim principibus e stirpe Muireadhachi et nepotibus Maolconairei, cum regnum auspicantur in colle dicto Carn Fraoich.” His congruenter narratur in Vita S. Benigni regno amotus Echenus qui fidem Christi suscipere nolebat; nusquam autem nisi in hac Vita Benigni legitur Echenus esse baptizatus. Collatis iis quae traduntur a Galfrido Keating de duodecim illis episcopis cum loco Vitae Tripartitae quem superius attulimus, forsitan hi duodecim videntur esse iidem quorum nomina lapidibus inscripta sunt in culminibus Selcae (de quibus in Comm. praev. num. 2, 57); vix tamen id fieri potuit, nisi perspicuo scriptoris errore, nam duae feminae erant inter duodecim comites S. Patricii qui tunc eo ascendisse dicuntur. Non absimilem ritum servatum esse in inauguratione regis de Breifne, testatur altera Vita Gadelica S. Maedoci episcopi Fernensis, ap. Plummer, Bethada Náem Érenn, t. I, p. 203; de illis inaugurationibus vid. op. c., t. II, p. 351 – 52 et Id., Vitae Sanctorum Hiberniae, t. I, p. CIV. Tandem adverte et apud Galfridum Keating et hic etiam ipso initio narrationis nullam esse mentionem S. Benigni; facile tamen crediderim hoc totum de Echeno rege esse antique traditum.] filii Briain fillii [sic cod.] Eachach regis Connactentium. Ocus ro indsaigh tech Eichin meic Briain meic Eachach ri Connacht. Et Patritius quessivit [sic cod.] hospitium ab illo. Ocus ro iair Patraicc failte 7 aigidheacht ar Eichin. Et Echenus negavit [Addit interpres: “ et non venit ad fidem.”] . Ocus ni tard Eichin failte do, 7 ni tainic fo creittimh. Et Patricius reversus est ad illum locum in quo est hodie Domhnach Mor Maighe Siuil [Addit interpres: “id est Domhnach Patraic”; qua in re notatu dignum est, scriptorem latini fragmenti attulisse tantum nomen antiquius Domnach Mor Maighe Siuil et tacuisse recentius Domnach Patraic; hoc etsi minimum, momento non carebit cum definienda erit aetas huius fragmenti. Domhnach Mór Maighe Siuil latine significat Ecclesiam magnam de Mágh Siuil; olim templum dictum est latine a Tirechano “ aeclessia magna Saeoli” ubi “altare Felarti sancti episcopi” Lib. Ardm., fol. 11 b 2, et gadelice inter Additamenta (BHL. 6499) Domnach Mór Maige Sile (sic enim legendum), ibid., fol. 19 a 1; alias scriptum Domnach Mór Maigi Seolai (Stokes, The Tripartite Life, t. I, p. 96) seu Seola (Colgan, Trias Thaumaturga, p. 135, col. 1); nunc ex altero nomine quod tradit Vita Gadelica Domhnach Patraic, seu Ecclesia Patricii, Hogan, Onomasticon Goedelicum, p. 353, col. 1, i. v. Domnach Mór Maighe Sile et p. 354, col. 1, i. v. Domnach Pátraic; anglice Donaghpatrick, seu Donoughpatrick, in baronia Clare (County Galway) ad lacum Hacket qui gadelice dictus est Loch Cimmi seu Loch Cime. Ecclesiae illius parietinae haud scio an adhuc exstent; certe abhinc annos circiter ducentos videbantur in ripa lacus. Cf. Roderick O'Flaherty, A Chorographical Description of West or H-Iar Connaught, ed. J. Hardiman, pp. 147 – 48; The Parliamentary Gazetteer of Ireland, t. II (Dublin, 1846), p. 31, col. 2; S. Lewis, A Topographical Dictionary of Ireland, t. I (London, 1837), p. 483, col. 1.] . Ocus dochuaidh Patraicc ar cula corici in mennut itá Domhnach Mór Maighe Siuil indiu .i. Domnach Patraicc. Et ibi fundavit eclesiam. Ocus ro fhothaigh ecclas i ndú sin. In quo [sic cod.] reliquit Filartum episcopum [Addit interpres: “ ut hoc monasterium conditum custodiret.” In eo loco episcopum fuisse S. Felartum antiquissimos auctores habemus quos in superiore annotatione attulimus e Libro Ardmachano. De hoc S. Fularto (sic enim scribit) episcopo Domnacensi in Connacia, Colganus, Acta Sanctorum Hiberniae, p. 788.] . Occus is acc fothuccadh na mainistreach sin ro fáccbadh Filarti epscop [Domhnac mor, Connacien', Filartus ep. in marg. corr.] . Et postea rex duxtus [sic cod.] penitentia venit ad sanctum Patricium ad illum locum cum uxore sua et cum fratribus suis et cum pompa magna exercitus sui [Addit interpres: “ ut daret Patricio quidquid habere vellet.”] . Occus o ro gabh aitrechus in ri iartain, tainic cona shétche 7 cona braitribh 7 co sochaidhe [sic cod.] móir día sluagh coricce ind inadh sin, do thabairt a riara do Patraicc. Et dixit Patricius ad Echin: “Numquid tu es rex? ” Ocus atrubhair Patraicc ri Eichin: “ In tussa ind ri? ” Et dixit Echin: “ Non sum.” Ocus atrubhairt Eichin: “ Nidam ri sea immorro5,” ar eissiumh. 〈Dixit autem Patricius ad Echin [om. cod., supplevi ex interpretatione gadelica.] 〉: “Tu non eris rex et ex te non erit rex [Addit interpres: “ aut materia regis usque ad consummationem saeculi.” Rígdomna, rígdamna, ríogh-dhamhna, id est materia regis, dicebantur ii e quibus regem eligere fas erat. Qua de re fuse disputat Eoin Mac Neill, Celtic Ireland, p. 114 – 43.] usque ad consummationem [comotionem cod.] seculi.” Atrubhairt immorro Patraicc fri heichine: “Sech ni bát [ni bát ni bat ri siu cod.] rí siu fein o sund amach 7 ni bia rí nó rídamhnae dot' siol co forbha an tsáoghail.” Et dixit frater iunior [add. ead. man.] de filiis Briain ad sanctum Patricium: “Ego sum rex [Addit interpres: “ is est Dúi Galach (bello strenuus) filius Briani.” Huius nomen gadelice perperam in casu nominativo scriptum est Dúach, quae genetivi forma est; nos illam formam adhibemus quam nostri auctores praebent, sive Dúi, sive Dúach scribentes.] .” 7 atrubhairt an sosar brathar re Patraicc .i. Dúi mac Briain: “Meisi ind rí,” ar se. Et sanctus Patricius respondit: “ Tu rex eris et de semine 〈tuo [om. cod., supplevi ex interpretatione gadelica.] 〉 erunt reges in eternum.” Is e freccra do rad Patraicc noebh air siumh: “Bát rí siu fodéin 7 is dot′ sil betit na rígh tria bithu.” Et credierunt [sic.] filii [sic.] Briain in illa hora Domino per Patricium et babtizati sunt, excepto Echeno et uxore eius et liberis [et 7 liberis cod. (id est: et et liberis).] eius [Addit interpres: “Erant autem Briano filio Eochaidhi viginti quattuor filii: Dui Galach, Fearghus, Eochaidh Earcdhearg, Aonghus Bailldhearg, Tened, Muichit, cet.” De numero filiorum Briani his consentit Keating, l. c.; et in Tripartita sex eius filii memorantur, partim tamen aliis nominibus, ap. Stokes, The Tripartite Life, t. I, p. 106; Colgan, Trias Thaumaturga, p. 136, col. 2. Haud scio an inde colligendum sit et hic sex nomina tradi, non quinque; quae si res ita se habuerit, legendum est non Tened Muichit, quasi illud nomen esset, hoc cognomen; sed Tened, Muichit.] . Ocus ro creittsett meic Briain an tan sin don Coimde tre procept Patraicc 7 ro baist [an leg. rosbaist?] , cen mothá Echen 7 a shéitchi 7 a maca 7 a ingena. Ceithre meic ficet immorro ro bhatar oc Brian mac Echach .i. Dui Galach, Ferccus, Eochaidh Ercderg, Oengus Balldercc, Tened, Muichit [an leg. Tened Muichit?] 7 oile. Et venit regina uxor Echini ad sanctum Benignum filium Sescniáni discipuli [sic, ead. man. add.] sancti Patricii et dixit ei. Occus tainic in righan sétigh Echin co noebh Benen mac Seisccnein, co dalta naemh Patraicc, 7 is edh ro raidh fris. “Ego et rex et filii nostri in tuo serviti 〈o [sic.] [Addit interpres: “et tributo”.] semper erimus si pacem inter nos et Patricium feceris” [Addit interpres: “Haec autem erat soror matris Benigni (quamobrem eius auxilium petiit) Fortriu nomine (filia Cathaoiri Mór regis Lageniae) e qua orta est gens Eicheni. Soidhealbh autem filia eiusdem Cathaoiri mater erat Benigni, ut dicitur: Soidhealbh mater erat Benigni | — sine fama calamitosa — | (non adeptus est eam pater tuus) | filia Cathaoiri Ceannruadhrach. Unde colligitur eas sorores fuisse.” De stirpe materna S. Benigni, Comm. praev. n. 15. Ut errorem corrigeret Colganus vertit: “Regina autem Fortrui erat matertera S. Benigni, Sadelivae matris eius soror, de stirpe Catheri regis Lageniae.”] . .i. “Meisi 7 in rí 7 ar sil 7 ar semedh [sic; leg. semendh] bemit i cís 7 hi foghnamh duitsi tre bithu sír dia nderna sith ettrainnd [sic.] 7 Patraicc.” [Benigno deprecante,] Siúr mathar immorro do Benen issi, conidh aire sin ro iarr air a furtacht, .i. Fortriu inghen do Chatháir Mór do rígh [do rígh do rígh Laighen cod.] Laighen, 7 is uaithe ro genair cenel nEchin. Ocus Sodelbh inghen don Chathair cettna sin mathair Beneoin, ut dicitur:

Sodhealbh ba hi matair [sic.] Beneoin,
      cen blad pudrach,
      nisroich t' athair,
inghen do Chathair Cenrudhrach.

.i. da dheirbhsiair iatt. Et respondit sanctus Benignus regine. Ocus do ratt Benen freccra ar in ríghain ocus iss edh ro raidh fria: “ Si Deus voluerit, faciam [faciem in faciam immutavit corr.] ” .i. “ Do ghén sa sin madh ail do Dia.” “Pergite tu et rex et proles ante nos usque ad villam que dicitur Villa Conventionis [Cluain na Coinde, seu Cluain na Choinne (latine Villam Conventionis) esse in Connacia ex hoc loco patet; Hogan, Onomasticon Goedelicum, p. 258, col. 1, i. v. Cluain Choine; cuius auctor est Colganus, Trias Thaumaturga, p. 204, col. 1 et p. 707, col. 1, i. v. Cluain-choine. Non pauca sunt loca dicta Cloonkeen in vicinia parochiarum Donaghpatrick, Killower et Kilbannon; hic significari arbitramur Cloonkeen viculus situs inter flumina Clare et Grange, octo circiter passuum milia a Killower ecclesia, et totidem a Kilbannon. Verum, qui recta tendit a Killower ad Kilbannon profecto non divertet ad illum Cloonkeen; vix enim amplius quinque milia distant Killower et Kilbannon.] .” “Ergidh remhaind tusa 7 in ri 7 bar cclanda corrici an ferann dianid ainm Cluain na Coinde.” Et perrexerunt sicut sanctus Benignus eis precepit. Ocus do cotar amhail atbert noeb Benen friu. Et perrexit sanctus Patricius ad illum locum in quo fundavit cellam sancti Falbi [Hunc S. Failbheum episcopum esse filium Losseni qui cum fratribus suis cultus est kal. aug. in insula Lacus Riensis (Loch Rí, Loch Ree) Inis Mór dicta, sententia est Colgani non improbabilibus innixa argumentis, Trias Thaumaturga, p. 183, col. 1; etsi idem Colganus videtur sententia destitisse, Acta Sanctorum Hiberniae, p. 540,col. 1, annot. 18. Sed adeo usitatum est nomen Failbhe ut rem definire non audeamus: quidni enim duo fuerint Failbhei, alter in Inis Mór Locha Ríbh, alter in Cill Fabhair seu Cill Fobhuir? Cui sententiae iterum favet Colganus, Trias Thaumaturga, p. 268, col. 2, ubi hunc Failbheum, de quo Gadelicus noster, cultum esse scribit, non kal aug., sed d. 11 ianuarii vel 16 aprilis. Locum quidem, de quo Vita Gadelica, ceterum ignotum, in Connacia situm esse patet; num idem sit qui alias Achadh Fobuir, Achadh Fhobair, Achadh Fhobhair, Achadh Gabhair, cet. (nunc anglice Aghagower, Barony Burrishoole, County Mayo), dubitat Hogan, Onomasticon Goedelicum, p. 8, col. 2, i. v. Achad Fabhair Umhaill; p. 9, col. 1, i. vv. Achad Fobuir et Achad Gabhair; p. 193, col. 1, i. v. Cell Fobhuir. Haec quidem Hogan et eruditi illi viri quorum sententiam sequitur. Verum, si quid videmus, hic perspicue significatur Cill Fhobhair aliud omnino ab Achadh Fhobhair; nempe parochiam nunc dictam Killower, sitam inter lacum Cime (ubi Domnach Pátraic) et Kilbennan, in ipso itinere quo tunc ibat S. Patricius. Abest autem Achadh Fhobhair sexaginta fere passuum milia a locis quae memoravimus. Accedit quod ecclesia de Achadh Fobhair non eo tempore a S. Patricio condita esse videtur, Lib. Ardm., fol. 13 b 1.] episcopi que dicitur Cell Fabhair. Ocus ro escomla naemh Patraicc coricci ind inat in ro fothaigedh recles Failbhe nóibh in epscoib as ris rátar Cell Fabhair [verbis Falbi episcopi et Cell Fabhair lineam subduxit corr. qui et in marg. scripsit iterum Cell Fabhair.] aníu. Et postea sanctus Patricius venit ad Villam Conventionis. Ocus táinic noebh Patraicc iarsin co Cluain na Coinde [Cluain mc Coinde cod.] . In qua reformavit sanctus Benignus Echenum in formam hinnulum [sic man. prima; hinnuli corr. qui et add. ceruini sup. lin.] de silva venientis. Is annsin ro delbh noebh Benen indi Echen hi richt laoigh allaidh. Et dixit sanctus Benignus ad Patricium. Ocus atrubhairt noebh Binén re Patraicc. “Benedic innulum salientem erga nos et exultantem [Addit interpres: “et te tanto gaudio salutantem.”] ” .i. “Bennach in láegh dogni in surtlaigh 7 an leimnigh i nar fiadhnuse 7 dogní an forbáilte dhuit fodéin.” Et respondit Patricius: “Non benedicam innulum habentem aures Echíni michi frequenter repugnantis [Addit interpres: “quique mihi negare solet quaecumque iure exposco.”] .” Is e freccra dorat Patraicc ar Benen: “Nocha bennachabh in loegh techus cluasa Echen no fhrithcathaigidh dam dogres 7 no bid ind acchaidh [indacch. ex inaacch. corr.] cecha coirech no erailinn.” Et sanctus Benignus formavit Echen in multas formas, ut ferunt, et noluit sanctus Patricius eum benedicere [Addit interpres: “in aliqua de illis figuris.”] . Ocus ro delbh Benen Echen i rrectaibh iomdhaibh [irrectaibh e iomdhaibh cod., sed e puncto subscripto deleta.] , amhail innisit na heolaigh, 7 ro eimidh Patraicc a bhennachadh Eichen i ndeilbh dibh sin. Et dixit Patricius ad Benignum: “Tu ipse benedic eum et tibi serviat semen eius in eternum. Ego hautem non.” [in gratiam restituitur.] Occus atrubhairt Patraicc re Benén: “Bennach sa fein Eichen 7 foghnadh a shiol 7 a chinél duit tria bithu. Meisi immorro ni bhennachabh.” Et ascendit sanctus Patricius in currum et filii Briain portaverunt sanctum Patricium ad manus per totam grunnam [Grunna seu gronna latine reddit verbum gadelicum mónaidh, “palus seu locus bituminosus et uliginosus, unde cespes eruitur, qui siccatus foco struendo, non secus ac carbones, adhibetur.” Haec Cangius i. v. Gronna. Tale esse solum, cum inter Killower et Kilbannon, tum inter Cloonkeen et Kilbannon, manifestum est inspicienti tabulam huius tractus.] usque ad campam [sic cod.] Conmacne [Non paucae sunt regiones in illis Hiberniae partibus dictae Conmhaicne “fines nepotum Conmac-i,” Hogan. Onomasticon Goedelicum, p. 289 – 90. Falso commiscuit Vita Gadelica varios ramos eius familiae; quos errores quo brevius refellere possemus, tabulam astruximus e Libro Lageniensi, p. 332, col. 2, Libro Ardmachano, fol. 17 a 2, Genealogiis Regum et Sanctorum Hiberniae, ed. Paul Walsh, p. 105 – 106, et iis quae collegimus ex ipsa Vita Gadelica. Tribuum nomina nominibus atavorum adiecimus, insertis, uti fieri solet, vocibus “ a quo”. Igitur ex hoc sequentique capitulo perspicuum est hic significari ramus aliquis tribus nuncupatae Conmhaicne Críche mac Ercae, quibus imperabat semen Fraech-i; horum praecipua sedes erat in dioecesi quae nunc est Ardachadensi, Hogan, op. c., p. 289, col. 1, i. v. Conmaicne. Sed ex hoc loco Vitae Gadelicae et ex plurimis monumentis S. Iarlaithei Tuamensis in illis regionibus, clarum est eorum fines quoquo modo tunc pertigisse ad flumen Clare; adeo videtur progenies Dubani patris Niatui eas maxime partes sibi elegisse quae nunc sunt baronia Dunmore, Hogan, l. c., col. 2, i. vv. Conmaicne Dúine Móir et Conmaicne Cenéil Dubáin: inde clarum est hos esse de quibus Gadelicus noster.] . 7 ro rescabh Patraic ina charpat, ocus ara lamhaihh ro imarcuirset meic Briain in carpa darsin monaidh uile co magh Conmacne 7 [sic cod.] . Et descendit sanctus Patricius de curru. Ocus tainic Patraicc ann sin asin ccarpatt. Et venerunt ad illum novem leprosi viri gentiles antea [annea prim. man.; alteramn in t mutavit corr.] nuncquam [sic cod.] credentes. [Leprosorum novem curatione,] Is ann sin tangattar co Patraicc nonbhar do lobhraibh; gentlidhe iatsidhe na ro creittsett riamh roimhe sin. Et clamaverunt dicentes: “ Si verus est Deus tuus, sanet nos de lepra ista.” Ocus doronsat diucaire moir; iss edh ro raidhset: “ Ma's é in fír Día do Día sa, slánaigh inne don cloime si.” Et surrexerunt sanctus Patricius et Benignus et levaverunt [levaverunt ex lavaverunt corr.] cespitem [cesp. ex cisp. corr.] de terra. Ocus atrachtatar noebh Patraicc 7 noebh Benen 7 ro thocaibhsiot fott asin talmain. Et ebullivit [ebulluit prim. man.; i inseruit corr.] fons limpidissimus [Vertit interpres: “de loco unde sancti cespitem levaverant.”] de terra. Ocusro mhebhaidh topur ro glan asin inut sin asa ttucsat na naeimh an fótt. In quo baptisati sunt leprosi [Addit interpres: “et confessi sunt fidem catholicam.”] . Is ann sin ro baitsithi na nói lobhair 7 ro fuisimsit [ante corr. ro fuirnnsit.] in creitim catolica. Et in eadem hora sanati sunt de lepra et dederunt gloriam Domino [Addit interpres: “propter sanationem suam et gratias illi egerunt.”] . 7 ro slanaighthi

aighthi isin uair cetna dia claimhe 7 ruccsat buidhe a slanaighte frisin Coimde, ocus ro altaighsett do. Et de hoc miraculo iste fons semper nominatur .i. Fons Leprosorum de 〈i〉 is. 7 is asan mirbail sin ro fas conid de dongarar Topur na Lobar o sin alle [Etiamnum dicitur fons Tobernalour; distat ab ecclesia Kilbennan sescentos les septingentos passus a meridie, Ordnance Survey of Ireland (One Inch to a Statute Mile), fol. 96.] . In quo fonte multi infirmi semper sanantur [sanatur cod.] [Addit interpres: “et vim habet reliquiarum efficacium eius aqua quocumque defertur.”] . Is gnath immorro daoine galair do slanucchadh isin topar sin 7 is cretru tohthachtach [sic cod.] a usce cech conair dech. In quo baptizavit Benignus Echenum filium Bríain [Addit interpres: “multaque bona legata ei legavit et semini eius. Neque habet ullus sanctus vel iustus quicquam iuris in gentem Eicheni nisi solus Benignus.” Gens Echeni, Cenel n-Echen, tribus in Connacia, Hogan, Onomasticon Goedelicum, p. 219, col. 1.] . Isin topar sin ro baist Benen Echen mac Briain ocus ro faccaibh faccbala maithe dó 7 dia shíl, 7 nocha dlighenn noebh na firen ele ni do chinel Echin acht Benen a oénar.

[11] [Niatu ad fidem adductus] Et venit dominus illius regionis .i. Níatu mac Dubhain cum filiis suis [Addit interpres: “Lughaidh-o, Caillin-o, Rimid-o, Nisi-o, Fillti-o.” Stemma illius Niatui vid. supra p. 177, annot. 5.] usque ad sanctos ad illum locum. Ocus tainic fer choimsech an fherainn sin do imaccallaimh fri Patraicc 7 fri Benen conuicce in inut sin .i. Niatu mac Dubain 7 a chóicc meic .i. Lugaith, Callin, Rimid, Nisi, Fillti. Et vo[l]vit illam villam semper sanctis. 7 ro edbair in inat sin do gres do Patraicc 7 do Benen. Quia vidit ibi miraculum [Addit interpres: “magnum quod in eo loco patratum est, nempe curationem leprosorum.”] ,. Uair atconnairc an mirbail mair forcoemhnacair isin inut sin .i. slanucchadh na cclamh. Et in illo [prim. man. corr. ex ollo.] loco babtizatus est Niatu cum filis [et add. cod.] suis a Benigno et omnes habitatores illius regionis babtisati sunt. Ocus is annsan ionad sin ro baitsedh Niatu cona macaibh o Bhenen, [ecclesiam Benigni condit.] 7 ro baitsithe uile aittrebaidhe an ferainn. Et dedit Niata se et filios suos [corr. prim. man. (ex sos ut videtur) et add. .n. sup. lin., quod quid sibi velit, nescimus.] et nepotes suos semper [Addit interpres: “et in tributum.”] in servittutim [seruitutim, cod. sed prim. man. corr. ut esset seruittutim; uel seruitium prim. man. sup. lin.] Benigno et Patritio et omnes habitatores illius regionis [Addit interpres: “rem ratam habuere.”] . Ocus ro chinn Níatu insin combiadh fodein 7 a meic 7 a húi dara eisi hi cís 7 hi foghnamh do Benén ocus do Patraicc, ocus ro cinnsett huile aitreabaidhe an ferainn in cetna. Et in illo loco [Addit interpres: “(id est in oppido Lughaidhi filii Niatui) postquam Benigno et Patricio locus consecratus est.” Haec si conferantur cum novissima sententia cap. 15 et cum iis quae dicta sunt de locorum nominibus, perspicuum est hic significari Kilbannon (al. Kilbennan), parochia sita partim in baronia Clare, sed maxime in baronia Dunmore (County Galway), de qua S. Lewis, op. c., t. II, p. 52, col. 1; The Parliamentary Gazetteer of Ireland, t. c., p. 364. Iuxta ecclesiam scaturit fons dictus St. Bennan's Well, Ordnance Survey, l. c. Ecclesiae ipsius antiquitatem testatur rotunda turris astructa, Lewis, l. c., quam breviter perstringit G. Petrie, Inquiry into the Origin of the Round Towers of Ireland, in Transactions of the Royal Irish Academy, t. XX (1845); monasterium in eo loco exstitit, de quo nihil memoriae mandatum est praeter titulum heredis S. Benigni semel in Annales exceptum (vid. Comm. praev. num. 70), et ipsam monasterii dissolutionem, Lewis, l. c. Haec quidem ostendunt ecclesiam seu monasterium in Killbannon antiquitus conditum ab aliquo Benigno; quibus accedit certissimum ipsius nominis testimonium: Kilbannon enim idem omnino est ac Cella Benigni. Verum, toto caelo erravit qui hunc Benignum arbitratus est esse successorem S. Patricii in sede Ardmachana (cf. J. Gwynn, Liber Ardmachanus, p. LXVIII – LXIX); etenim exstat quoddam donationis apographon in scrinio Ardmachanae ecclesiae, cuius haec sunt verba: “Binean filius Lugni, scriba atque sacerdos necnon anchorita, filius filiae Lugaith maicc Nétach fuit, cui dedit Deus generis (genus cod.) matris suae hereditatem, in qua fundavit aecclesiam Deo consecratam Patricioque immolatam. Et sanctus Patricius signavit locum sibi suo baculo et ipse primus corpus et sanguinem Christi obtulit postquam gradum accepit Bineanus ab eo, et benedixit eum et reliquit post se in suo loco” (Lib. Ardm., fol. 17 a 2). Verbis Patricius et ipse additum est signum quod significat Patricium esse antecedens pronominis ipse; ultima autem verba certe significant: reliquit Patricius post se Bineanum in loco a Bineano oblato; et paulo ante ubi “signavit locum sibi” intellege: “signavit Patricius Benigno locum” (cf. Gwynn, op. c., p. LXIX, annot. 1). Lugaith autem macc Nétach idem est ac Lughaidh mac Niatuch (alias Niatach) de quo Vita Gadelica; etenim in Libro Ardmachano non semel é scriptum est ubi recentiores efferuntía, Stokes and Strachan, Thesaurus Palaeohibernicus, t. II, p. XIV – XV. Igitur hic Binean (seu Benignus) filius Lugni filius filiae Lugaith maicc Nétach, neque est Ardmachanus (cuius stemma vid. Comm. praev. num. 13 – 15), neque Benignus frater Cethiaci seu Cethechi (cf. ibid., num. 2). Huius enim S. Cethechi pater quidem erat de genere Aililli, mater vero de genere Sai, Lib. Ardm., fol. 12 b 1; aliter Tripartita, ap. Stokes, The Tripartite Life, t. II, p. 104, et ap. Colganum, Trias Thaumaturga, p. 136, col. 1. Sed et in ipso illo genuino, quod fertur, apographo haud scio an parachronismus lateat; vid. Patriciana in Anal. Boll., t. XL III.] fundata est civitas sancti Benigni. Ocus is ann sin .i. i ndun Lugaith meic Niatuch iarna coisercadh do Benén ocus do Phatraicc ro fothaighedh 7 ro cumdaigedh ecclas do noémh Binén. Hi sunt hautem alumni sancti Benigni id est Callianus filius Niatach episcopus et Iarladius filius Lagha episcopus.

[12] [Discipuli S. Benigni] Is iat so immorro daltadha noemh Beneoin .i. Caillin mac Niatach in tepscob ocus Iarlaithe mac Lagha in tepscob uasal ele. Is acc Benen ro léghsatt ocus is e doratt gradha forra. Ocus is e ro coisreccastair cella 7 reclésa doibh 7 ro erail ar a mbraithribh cendsa do dhenamh fríu; ar is e Benen rob ard-chend Conmacne eter cill is tír, ar is dó ro erbastair Patraicc a mbaitsedh 7 a forcetul, ocus is e ro fhacaibh ettorra, 7 is e ro toghsatt fein i ccennacht forra [(ro toghsatt-forra) alia man. in rasura.] sech cech noebh.

[13] Dalta dano do Benen Nechtan ocus Curnan, Mugan 7 Buadmael, Berrán ocus Modimóc, Báetan 7 Cairell, 7 .uii. meic Domhongairt, ocus sochaidhe ele do maithibh arcena.

[14] Is ann sin ro bhennach Patraicc Conmacne .i. clann Cairedha, conidh ann atbert:

“Mo bhennacht for Conmacne,
      for síl Caireda,
for a macu is for a mna,
      is for a nóidhena.
Beite do chloinn Cairedha,
      cein beit do réir mo fhreccra,
epscoip 7 aircinnigh,
      sui eiccsi 7 sui eccna.”

Ocus is e an Cairedh [Cairedh ex Cairech corr.] sin an tres fer atracht ria Patraicc dar sarucchadh Logoire meic Neill i tTemhraigh .i. Erc Slaine ar tús (hi Fertaibh Fer Feicc atrac〈ht〉 sidhe) ocus Dubthach mac húi Lughair ocus maothoclach dia muinntir (.i. Fiac Sleibe) in céidfhecht tainic Patraicc. Ocus an dara fecht doluidh Patraicc docum Temrach ro smachtadh la Laeghaire cona heirsedh nech ría Patraicc 7 cona dernta umhalóitt dó. O do riacht Patraicc isin teghdais [isin teghdais prim. man. corr. ex isin tethdais.] righdae, Cairiudh mac Findcoimh, in fili do Connachtaibh, rope an dara primhecces an tan sin, ro greissedh o rath an Spirtu Noeibh co neracht asa cathair ollamnachta résin clerech, ar nír bó comadhus in súi 7 in tepscop do beith cen inut ba dingbála dó fri procept don tsochaidhe; ocus atracht co ba trí ría a muinntir .i. as cech cúil ina [ina ina chéiliu cod.] chéiliu, co ro thoilli in mórseissiur ann 〈acht Benén a aenar. Ba bronach Beinén desin. Asbert frí Cairiudh: “Bidh i ccuil duit 7 dod' cloinn ondiu go brath.” “Cech cuil a ngeba,” ol Padraic, “bidh cuil go nana 7 ordan 7 tagad.” “No gebhta righe Temrach uaid,” oil Benén, “dia neiristea roamumsa.” “Fagebha onoir agamhsa 7 ag fior m' ionuid,” ol Padraic [verbis acht Benen - ol Padraic ita lineas obduxit corr. ut legi vix possent; deinde totum locum rescripsit in marg. inf., praemissis verbis: fri leth supra. Exscribimus omnia ex marg.; pauca admodum videntur esse varia ab iis quae habebat prim. man; haec quae perspicimus: ingebha prim. man., an geba corr.; Patraicc prim. man. (bis), Padraic corr. (bis); Benen prim. man., Beinén corr.; uait primman., uaid corr.; remhumsa prim. man., agamhsa corr.; oc fir m' ionaid co brat prim. man. ag fior m'ionuid corr. Omnia, ut patet, eadem fere sententia sed alia scribendi ratione.] .〉 Dorat Patraicc bennacht do Chairiudh ara umhaloitt, conidh don bhennachtain sin doratt Patraicc 7 don umhla do rinne Cairiudh forcantar an laidh sea sís:
[eiusque posteris]
Scuchais an fer cor ar chái
      cein ba etrocur in rí;
riasin aoidhigh, co rath nDé,
      atracht Cairiuch fo trí.
Donarraid [Donáraidh corr.; dá ttárraidh cretemh in marg. corr.] creitimh is cond
      i ttigh in righ lasin sanct.
Scuchais ar cúla in fili find,
      co talla in moirsheiser ann.
Doratt Patraicc bennacht fair,
      dorath dó talamh do nimh [sic cod.; an leg. do ratt do talmh is nimh?] :
“Rotbe tir co toradh do muir,
      rop lir [líonmhar gloss. lir manu corr.] do clann is bu 〈d〉 dil.”
Bat Fiach forbarta fan mbith mbuan,
      ba súi leighinn litter lan.
Bat barce [barce corr.] muine [maoine gloss. muine manu corr.] do thir,
do rath duine [daoine gloss. duine manu corr.] 7 dal.
Rop sciath Críost ettrat is uath [uathbais gloss. uath manu corr.] ;
      ar it fili fuata fath [fuaidhte fath gloss. fuata fath manu corr.] .
Rop cathair cloth Connacht do crich.
      Ar do treibh bennacht co brath.
Dobera fer m' inuid inn
      onoir in ait 〈e〉 dot' cloind.
Mo bennacht ort co brath mbinn,
      eter tir is chill is chaill.
                  Sc〈uchais.〉

[15] Do roine Patraicc sith eter Benen 7 Cairiudh [verbis Do roine - Cairiudh ita lineas obduxit corr. ut legi vix possent.] . Foraccaibh Benen i sidh [inter sidh et cech add. corr. da.] cech Conmacnech dara raghadh úir a reilge gomadh nimhidh [gom ex com prim. man.] , 7 gomadh e bad breitemh bratha doibh fri laimh [fri laimh fri laimh Patraicc cod.] Patraicc, ocus gomadh leo airechus an bhallain ana. Foraccaibh immorro Patraicc hi sith dhósomh ó Chairiudh co mbadh dó no fhoighenadh an bhadh ergna dia síl, amhail ro comalladh sin .i. Lugaith mac Niatach 7 a cland 7 a cenel 7 clann Erecain meic Anaili ag foghnamh do Dia ocus do Bhenén 7 do Patraicc tria bithiu sír; ar is é Benén 7 Patraicc ro baist cinel Niatach, 7 rosfuc fo iris ocus cretimh, 7 rosbennach. Ocus dorat somh a mhanchine do Benen ocus do Patraicc feraib macaibh mnaibh. Ocus ro edbair Lughait a dhun flaithiusa do Bhenen 7 do Patraicc, conidh ann sidhe ata Cell Beneoin aníu, .i. dún Lughait meic Niatach.

[16] Cethracha laite do Patraicc isin inud sin, ica chosercad 7 aga bhennachadh ocus acc baitsiudh na ttuath 7 na cinel imbe ar cech leth; ocus ata inad puiple Patraicc 7 suidech ann bheos. Is edh tra atfiadat na senchusa, do righne Patraicc ocus Benen aiffrionn ar in seachtmhadh immaire o Bheind Garud co Cungae, 7 ro smactad termann 7 neimhedh doibh o chach, amhail bidh aca no beith a eisérgiu; ocus is eissein lubgort Patraicc i Connachtu. [Ipsius Benigni iura in regionem Conmhaicne] Ocus nocha dligh rí no reachtaire ind Erind screpall cana, na air, na acru dibh, acht Patraicc 7 a comharba. Is ruidles tra do Patraicc 7 do Benen cenel Niatach, amhail atrubhramar, 7 cech Conmacnech archena.

[17] [et in Hiberniam septemtrionalem] Is e Benen dano dliges primit lachta Connacht 7 Leithe Cuinn arcena (.i. cétt laeg 7 cett úan cecha tige, 7 cétt gruth 7 cét toradh imme cecha muinntire), ar is hé ro doirt an ballan ana for Connactaibh 7 fo [prius for, sed littera r erasa.] Leith Cuind arcena .i. saili Patraicc fri re in Corgais i Cruachan Aighle .i. an cetrachat lá 7 oidhce. Ocus ro erb Patraicc fri Benen in ballan in ro tionoiledh in saili in airet sin do dortadh fo Leith Mogha. In tan immorro ro siacht Benen co Máenmagh, [unde comparata.] dorad a aigidh annsin ri Leith Cuinn 7 ri Connachtuibh seach cách, uair is a cConnactaibh fuair maincine mair 7 foirb, 7 rosdoirt an ballán ana fothibh iarttain .i. fa Connachtuibh. Ar nirbó aicenta lais, in ní ro tinoiledh aca do breith uathaibh co cenel aile. Conidh aire sin dlighes primit lachta Leithe Cuinn 7 a tindscetlu sech cech noebh ind Erind, amhail adeir in laidh si sís:

Dlighid Benen fochraic lachta [beneficium gloss. fochraic lachta manu corr.]
       — gili gartu — [Dlighid Benen fochraic lachta fer ol ne (ne corr.) comact gili gartu cod.; suppressimus f. o. n. c. quae verba neque metro conveniunt neque sententiae, quod quidem perspiciamus. Primum gloss. corr. gartu: gamoin, sed delevit gamoin et scripsit clú.]
baistiud macradh diri [dualgus no dleachtanas gloss. diri manu corr.] abbad
       — caini [cáinicorr.] smachta. —
Tailcenn coimsech, uad ro toimsed [toimhsed corr.]
       — gile ruine [rúine corr.]
o Leim Lara co Druim Snama [Lára, Shnáma corr.]
      Gab〈l〉 a Liune [Gabla liuine corr.] .
O Drobháeis 〈co〉 lind Beind Gulbain
       — caine rota [róta corr.]
co lind Luimnigh Murusc Eogain
       — fedba, fotu. —
O síl Eoghain, clainne [versus mutilus.]
      fonnaib, finib,
logh a sgribind dirim dligidh,
      dlighidh Beneon [Corr. expunxit dlighid Beneon et scripsit parvam d post dirim dligidh, ita ut legendum esset: O síl Eoghain clainne | fonnaib finib | logh a sgribind | dirim dligidh. | D〈lighid.〉 Suspicamur verbum clainne, quod reliquo versui non est consonum, irrepsisse e glossemate scripto in exemplari su per vocem síl.] .
            〈Dlighidh.〉
Espoc Connacht ba he Benen
       — curi ratha —
ba gem rothu [ratha gloss. rothu manu corr.]
      ba cenn Macha.
Cathach Cruaiche [Cruaiche cod.] tren ro dichuir
      fine demhnu,
orguin in drúadh i mmúr tenedh
      tighe Temhra.
Sechis Patraic i Sliabh Cruaichi
       — dichur digla, —
amail mac Nun seichis Moysi
      i sliabh [sleibh cod.] Syna [ante corr. Syn.] .
Fersat cethraca aine — ba soreid, ba firt calma —
amail Iesu im mbeinn Choreb [an leg. Choreib?] is mac Amra. [Cf. Matth. 4, 2.]
Fisidh Fóttla — ili ranna —
      ba cain [an leg. cain?] Eire [Eiri cod.] . [Cf. 3 Reg. 19, 8.]
Ba mind oighe, …
      ba dind [mullach gloss. dind manu corr.] leire [creidimh no craibhtheacht gloss. leire manu corr.] .
Mormhac Seiscnein, ba cuin [cuin cod.] , tesmailt [clú nó iomradh gloss. tesmailt manu corr.] , ba bind, rosglic, ba cing espoc.
            Epscop Connacht.

[18] [Psalterium Casselense a Benigno scriptum.] Roptar dimdaigh a braithre deisiumh fan mballan ana do dortadh fa leith Cuind, 7 Patraicc d'íaradh a dhortadh fo Leith Mogha. It iat roptar dimdaig deissiumh, Eoganacht Caisil 7 clana [cland corr.] Ailiolla Uluim ocus Leth Mogha arcena. Conidh do dhichur na diomdha sin ro bui dia braithribh i lleith fris ro scriobh Benen Psaltair Caisil, 7 dorad sidhe rath righ Caisil 7 an dlechtanus 7 in cís dlegait as cech tír. Ro sccriobh innte dano dligedh 7 dlectanais righ nErend arcena. [Benigni iura in tribum Eoghanachta] Dlighidh immorro Benen morchuairt Eoghanacht ar an adhbhar sin. Is e immorro dlectanus Beneoin don morcuairt dlighes comarba Patraicc a hErind, amhail innisit na senchusa, .i. cuairt Connacht uile, ocus gach tres pinginn a hErind uile arcena, [et in universam Hiberniam.] la taebh a dilis fadéin ara mhorsaethar dosomhsin ó Phatraicc. Ar is tre Benén iar fír ro ghabhsat fir hErend hiris creitimh, uair is edh atrubhrattar fir hErend ri Patraicc, na creittfitis co ccreittedh an taird-ri ro bui forra .i. Laeghaire mac Neill; 7 ní ro creit sen co facaidh [nota in marg. prima man.] Benen do techt slan asin tigh tenedh. O ro creitt immorro in rí, ro creitsit fir Erend ina deaghaidh.

[19] Fect do Lucchaidh mac Laeghaire, .i. do righ Erend, co rocht co hAchadh Farcha, co tarla dó imadall do tabairt ar Patraicc 7 ar a shámhadh dar éis Patraicc. Co tainicc Benen dia saigidh conicce an inud sin .i. ard-espoc Erend Benen an tan sin 7 ard-comarba. Atrubhairt Benen ri Lucchaidh cidh ma tartais imadhall ar Phatraic 7 ar in ecclais. Rosfreccair immorro Lucchaidh, 7 iss edh ro raidh: “Ind edh rop ail no ropa doigh latsa, a Beneoin, co tuccainn si duitsi cuttrama cadusa 7 dontí ro búi romhat .i. do Phatraicc.” Is edh ro raidh Benen frissiumh: “Ni fhuil cumang ele accamsa, acht tocebat mo rusca suas dochum nimhe in conair [conair corr.] dochum mo tigerna.” Is annsin tarlaiced farcha teinntighe dona nemhdaibh hi cend in rígh, conidh í ro marb; conidh de ata Achudh Farcha. Ro moradh ainm Benen 7 Patraicc don firt sin.

[20] Tri bliadhna immorro 7 coicc fichet rop hí aes Beneoin, amhail fogabhar isna handalaibh. Ar is .uii. mbliadhna ropa slan dó an tan ruccad, go Patraicc .i. iar tiachtain Patraicc dar muir fó cettóir, 7 tri fichit bliadain do Patraicc ic baistedh 7 ic forcetal fer nErend. Se bliadhna decc do Sechnall i ccomarbus Patraicc, ocus deich mbliadhna do Shenchonan, ar is he rosgabh inatt Sechnaill, ocus .x. mbliadhna aile do Benen hi comarbas Patraicc. Conidh tri bliadhna ar cétt sin uile.

[21] It iat innsin [innsin add., ead. man. ut videtur.] immorro ni dia fhertaibh Beneoin conicce sin; 7 araidhe isat uaite do ilibh, mine tisadh fein doridisi hi ccolainn, no mine tisadh aingel in Coimdedh dia fhaisneis i nderna Dia do fhertaibh ocus do mhiorbalaibh for Beneon. Ba fer cumacht〈ach〉 tra in fer so hi fertaibh 7 hi miorbalaibh. Ba haintech, ba hennac, ba eirnedech, ba hairbittnech, ba failidh i tiomnaibh De, ba cobhsaidh, ba humhal, ba dilgadach, dercach; ba comrar coisrecta cuirp Críost 7 a fhola a chridi 7 a menma; ba slanucchadh cecha tuaithe 7 cecha ecailsi cosa roiched Benen a briathra 7 a forcetal. Nocha lamhudh demon beith fora ioncaibh cech conair no teighedh. Ba díochur de cetfaidhe as cech airecht a aiged d' faicsin ara muine [(a. m.) delevit corr.] . No ícadh lucht gacha tedhma 7 gacha galair sodeitbir na suailce huile ro bui ann. Uair ro ba sai eccna 7 crabhaidh, 7 ro ba súi berla 7 breithemhnasa. Ro ba sái senchusa 7 fessa. Rob uasal-epscop 7 ro ba mac oighi 7 rob ard-chomarba Patraicc fo hErend 7 fo Albain. O tainic tra gusna deighionchu do Benen, iar fertaibh ocus miorbalaibh, iar nionnarbadh demon a hErind 7 iar nionnarbadh idhal 7 arracht ri laimh Patraicc, [Monasteria et ecclesiae a Benigno conditae.] iar fotucchadh cell 7 ecclaise (.i. recles dó hi ffarradh Arda Macha .i. Magh-eter-da-glais, ocus ceall ele i mBrethnaibh, 7 cell ele i nGlinn Chorpraidhe i tuaiscert Luachra Dedhadh ocus a primh-cell hi Conmacne Connacht .i. i ndun Lugaith meic Niatach), o ro comhfoigsigh uair a eitsechta, amhail atrubhramar, arroet corp Críost o Iarlaithe [verbis o I. lineam subduxit corr. et scripsit in marg. Jërlathei genus.] mac Trena meic Feic meic Imchuda meic Bresail meic Sirchadha mic Fiatach Find (ar is e ro fer tota hEirend hi comarbus Patraicc dara eisiumh) ocus ro faidh a ainim dochum nimhe isin tres bliadhain ar .c. a áeisi. Atat a taisi hibus isna talmandaibh co nonoir 7 airmitin, co fertaibh 7 mírbhallaibh; ata immorro a ainim amhail grein isin cathraigh nemdha. Ocus cidh mor a onóir 7 a gloir colléic, bidh mó a gloir i lló bratha, an tan bias, immaille re a ticcerna .i. nóeph Patraic, ic breith breithe for toradh a procepta .i. for feraibh Erend. Biaidh immorro mac Seiscnein [Seiscnein ex Seiccnein corr. prim. man.] i naentaidh muintire nimhe .i. eter aingliu 7 archaingliu, i noentaidh hiruphin 7 saraphin, i noentaidh apstal 7 descipul Íosu, i naentaidh meic Maire Oighi, is i nóentaidh as uaisle cech náentaidh, i naentaidh na náemh Trinoide uaisle, Athar 7 Meic 7 Spirait Naemh. Ailim trocaire Dé uasail uile-chumachtaigh, tria ernaigthe 7 impidhe noemh Beneoin, ro ísam ro airiltnigem, ro aittrebham i naentaidh sin huile in secula [scecula cod.] seculorum. Amen. Finis.

[12] Hi autem sunt alumni S. Benigni, Caillin filius Niatu-i episcopus [Hos cum Bineano filio Lugni esse coniunctos, nec quicquam habere cum Benigno Ardmachano, perhibet tabula genealogica, p. 177, annot. 5. De utroque S. Iarlaitheo vide infra, p. 186, annot. 6.] et Iarlaithe filius Lagh-i episcopus nobilis alter. Utrumque Benignus instituerat et sacerdotio auxerat; ipse etiam illis ecclesias et cellas consecravit, iussitque fratres eorum [“S. Benignus est qui … eorum … amicos et cognatos ad eos humaniter et caritative tractandos induxit, quique in spirituali regimine toti clero et populo Conmacniensi ex officio praefuit.” Haec Colganus in sua paraphrasi.] benevolentiam illis exhibere; erat enim Benignus caput regionis Conmhaicne, cum agrorum tum ecclesiarum. Illi namque Patricius commiserat munus baptizandi instituendique incolas, illum inter eos reliquerat, illum ipsi incolae sibi elegerant in dominum, prae ceteris sanctis.

[13] [qui fuerint.] Alumni autem Benigni fuere Neachtain [Nectanus seu Nectarius, Colganus, Trias Thaumaturga, p. 204, col. 1, nescimus quo auctore; idem etiam omisit Baetanum. De iis omnibus S. Benigni discipulis qui disputare velit, aquam a pumice postularit. Haec Colganus, Trias Thaumaturga, p. 268, col. 2: S. Nectanum coli d. 22 aprilis et 8 ianuarii (hoc quidem perperam; nam, si martyrologio Dungallensi fidendum est, d. 8 ianuarii indicebatur memoria alius Nectani, qui obiit anno 678); S. Curnani festum agi d. 6 ianuarii vel 22 decembris (ubi Dungallense scribit Cuirrin); Mugan forsitan falso scriptum esse pro Mucna habet Colganus, op. c., p. 692, col. 2; de ceteris tacet, neque nos minus prudentes erimus. Domhongart ille haud scio an alius fuerit a Domungart filio Echaid-i cuius nomen legitur in Libro Ardmachano, fol. 19 a 1 et in Tripartita, ap. Stokes, The Tripartite Life, t. I, pp. 120, 224, et ap. Colganum, Trias Thaumaturga, p. 161, col. 2; de quo Id., op. c., p. 185, col. 2, annot. 94 – 95, et Acta Sanctorum Hiberniae, p. 742 – 44; cf. Act. SS., Mart. t. III, p. 483 – 84. Filii Domhongarti non leguntur in Macrad noeb hErend seu catalogo sanctorum qui non suo ipsorum, sed patris, nomine appellantur, The Book of Leinster, p. 369, col. 3 – 6.] et Curnán, Mughain et Buaidh-mhaol, Bearrán et Modimóc, Baetán et Caireall, et septem filii Domhongart-i, aliique plurimi viri nobiles.

[14] [Cairedho poetae] Tum Patricius benedixit regioni Conmhaicne (id est posteris Cairedhi) et dixit:

Benedictio mea super Conmhaicne,
      super semen Cairedhi [Hoc carmen in isto tantum codice videtur servatum esse, tanta cum librariorum incuria, ut insanabile fieret. Stemma tribus dictae Síl Carotha (id est Semen Cairedhi) descripsimus in tabula genealogica, p. 177, annot. 5; cf. Hogan, Onomasticon Goedelicum, p. 514, col. 2, i. v. Mag Caireda, et p. 519, col. 2, i. v. Mag Enna. Quibus e locis perspicuum est hic sermonem haberi de tribu alia atque Conmhaicne Dúine Móir, nempe Conmhaicne Cúile Tolaid (de quibus Hogan, op. c., p. 289, col. 2, i. vv. Conmaicne Cúile, Conmaicne Cúle Talad et Conmaicne na Cúile; p. 322, col. 2, i. vv. Cúl Thalaith, Cúl Toladh et Cúl Tulad), quorum fines erant in hodierna baronia Kilmaine (County Mayo). Hos, si fidendum est Tirechano, Lib. Ardm., fol. 13 a 2, invisit S. Patricius non statim post baptizatos filios Briani.] ,
super filios eorum et uxores
      et infantes.
Sint oportet e filiis Cairedhi,
      quamdiu morem mihi gerent,
episcopi et ecclesiarum principes [Intellege laicos ecclesiarum patronos, seu potius abbates laicos hereditario iure monasteriis praelatos; de quibus paucis agit Plummer, Vitae Sanctorum Hiberniae, t. I, p. CXVII, annot. 5. Huius loci sensum his verbis refert Colganus, Trias Thaumaturga p. 204: “promisit (Patricius) quamdiu suis acquieverint mandatis, ex eorum (Conmacniensium seu Charethi filiorum) prodituros multos episcopos, praelatos aliosque viros doctrina et sapientia illustres.”DE illis sanctorum legatis quae dicuntur (gadelice “facbála”), vid. infra p. 181, annot. 7.] ,
      poetae et docti viri.

Hic autem Cairedh est tertius vir qui Patricio assurrexit [Gadelica verba significant sive “tertius vir qui Patricio assurrexit”, sive “unus de tribus viris qui Patricio assurrexerunt”; hoc tamen minus probabile est, cum videatur Gadelicusnoster indicare Cairedhum post Earcum et Dubhthachum honorem S. Patricio exhibuisse.] invito Laegaireo filio Nialli, Temoriae. Nempe primus omnium assurrexit Patricio Earc Slaine [Is est S. Erc seu Earc , postea episcopus Slanensis, de quo Act. SS., Nov. t. I, p. 557 – 62.] in Ferta Fer Fec; [discipulo bene merito] deinde Dubhthach. Maccu Lughair una cum iuvene quodam e suo comitatu, Fiaco Sleptensi [Dubhthach Maccu Lughair, cuius nomen in Libro Ardmachano legitur scriptum Dubthach (al. Dubthoch) Maccu Lugil et Dubthach Maccu Lugir (fol. 4 b 2 et 20 a 2). Eorum quae hic significantur antiquissimus auctor est Muirchu, l. c., fol. 4 b 2 – 5 a 1. De S. Fieco (alias Fécc, Fiac, Fiacc, cet.) episcopo Sleptensi, Act. SS., Oct. t. VI, p. 96 – 106; O'Hanlon, Lives of the Irish Saints, t. X, p. 181 – 200.] , quo tempore primum advenit Patricius; cum autem iterum veniret Patricius Temoriam, prohibuerat Laegaireus ne quis illi assurgeret reverentiamve exhiberet. At ubi Patricius regiam intravit, Cairedh filius Fionnchoemi, Connacensium poeta (is tunc temporis locum secundum inter poetas [In maximo illo splendidoque triclinio Temoriensi dignissimo cuique sua erat sedes, puta regi, poetae, druidea et sic porro, ne cui sui ordinis honor deesset; aedificii formam instaurare et describere adortus est R. A. S. Macalister, Temair Breg. A Study of the Remains and Traditions of Tara, in Proceedings of the Royal Irish Academy, t. XXXIV, C. pl. IX: ubi quis cuique locus asignatus fuerit reperies. Idem fuse de triclinio illo disputat, op. c., p. 262 – 69. Haud scio an totum hunc locum de Cairedho poeta effinxerit Gadelicus noster, nemine auctore, ad similitudinem eorum quae passim traduntur a Patricianis scriptoribus de Dubhthacho Maccu Lughair. Cur enim locum secundum inter poetas tribuit Cairedho nisi quod Muirchu Dubhthach appellaverat “poetam optimum”? Quid etiam sibi vult illa Fiaci mentio in proximo carmine “de benedictione Patricii et Cairedhi reverentia”? Accedit quod antiquissimi auctores nusquam memorare videntur Patricium Temoriam ad regem in convivio sedentem accessisse post eum diem quo Dubhthach illi assurrexit, quae fuit dominica Paschae, 26 martii 433. Attamen in Libro Lageniensi, ubi de genealogia Conmhaicne Cúile Tolad, haec traduntur de Cairedho filio Findchaem-i: Is é ro slecht do Patric i Temraig. Latine; Is est qui Patricio genu flexit Temoriae, The Book of Leinster, p. 332, col. 2. Neque praetereundum est (quod advertit J. B. Bury, The Life of St. Patrick, p. 305) haec omnia de poetis S. Patricio Temoriae assurgentibus, qui certe non e Midiae finibus originem trahebant, orta esse e confusione aliqua; antiquiora enim gesta hoc loco commixta sunt cum posterioribus, quae, si quid vidimus, tunc acciderunt cum Senchus Mór recognitum est. Quippe et Dubhthach et Cairedh, poeta uterque, expresse nominantur inter illos iurium recognitores in tractatu dicto Córus Bescna (haec pars est Senchus Mór) inter Ancient Laws of Ireland, t. III (Dublin and London, 1873), p. 28. Cuius tractatus de hac re testimonium et libenter recipit et inter antiquissima Patriciana documenta reputat v. d. Eoin MacNeill, in Studies, t. XIII (1924), p. 160; idem etiam censet inde fluxisse quae de novem illis viris postea tradita sunt et alia eiusdem modi; cf. supra, p. 166, annot. 1.] occupabat) gratia Sancti Spiritus motus est ut exsurgeret de sella quae sibi, pro sua inter poetas dignitate, erat seposita, quod dedeceret sapientem virum et episcopum carere loco illo, unde populum sacris contionibus digne exhortaretur. Igitur ter assurrexit Cairedh iis qui cum Patricio erant, videlicet ex uno quoque angulo in alium [Hoc quid sibi velit non assequimur; sed gadelica verba latinis reddidimus, uti potuimus.] , ita ut locus esset septem hominibus, solo Benigno excluso. Quod cum ille ferret indigne, Cairedho: “Sit,” ait, “tibi et filiis tuis nil nisi angulus dehinc in aeternum.” At Patricius: “Quicumque fuerit ille angulus quem elegeris, angulus erit decore, nobilitate, felicitate insignis.” — “Adeptus esses ab eo regnum Temoriae,” inquit Benignus, “si assurrexisses mihi.” — “Honorem accipies,” ait Patricius, “a me et a successoribus meis.” Benedixitque Patricius Caired ho quod reverentiam sibi exhibuerat. De qua benedictione Patricii et Cairedhi reverentia recitatur hoc carmen:

Vir de loco secessit [Carmen ceterum, ut videtur, ignotum.]
      quando rex immitem se praebebat;
hospiti, Dei gratia [Intellegendumne: “coram hospite per Dei gratiam”?] ,
      ter surrexit Cairedh.
Ad quem advenit fides et sapientia
      in regiam cum sancto
Retrocessit poeta pulcher
      ita ut septem viri locum ibi invenirent.
Benedixit ei Patricius,
      agros de caelo dedit ei [Forsitan intellegendum est “de gratia, de terra, de caelo”; vel, si recte conicimus in gadelico legi posse talamh is nimh, vertendum est: “dedit ei caelum et terram”.] :
“Agros habeas cum fructu de mari [Agros nempe patentes ad aquas piscibus abundantes.] ,
      multi fidique [Si cum codice legis il] sint tui nepotes.”
Inclutus erit Fiac [De hac Fiaci mentione pauca superius diximus, p. 180, annot. 1. Incertum utrum hoc tetrastichon mutuatus sit Gadelicus noster e carmine quodam de Dubhthach Maccu Lughair, an ipse putaverit S. Fiac discipulum fuisse non quidem Dubhthachi, sed Cairedhi. Utrumque profecto nostro homine dignum est.] in orbe terrarum,
      erit omni litterarum doctrina eruditus.
Uberes erunt fruges agrorum tuorum,
      hominibus comitiisque [Hic significari videtur contio seu consessus tribus, vel provinciae, vel totius Hiberniae.] faventibus.
Sit Christus scutum inter te et timorem;
      poeta enim es ad causas connectendas.
Sit tua regio civitas praeclara Connaciae.
      Benedictio super tribum tuam in aeternum.
Largietur ibi successor meus
      honorem loci filiis tuis.
Benedictio mea super te usque ad canorum diem iudicii [Canorum dixit illum diem ut versiculum suum ipse canorum faceret. Parum illi curae erat novissima illa tuba; verbum enim bind suavem potius sonum significat, minime clangorem et strepitum.] ,
      super terram et ecclesiam et silvam.
                  Secessit [In hoc carminum genere necesse erat ut postremum verbum idem esset atque primum; ideo iteratur ultima vox carminis, ut ostendat scriptor se legibus satis fecisse (exempla duo habes in cap. 17). Hoc autem loco post ultimum tetrastichon, quod in chaill desinit, iteravit quidem Gadelicus noster verbum scuchais, quod carminis primum est, quasi absolutum haberet opus; id tamen imperfectum reliquit.] .

[15] [benedicit Patricius.] Inde postquam pacem inter Benignum et Cairedh Patricius conciliaverat, Benignus sponsione contulit [Fortasse vertendum est: “in foedere contulit”. Colganus interpretatur: “Postquam ergo Caredus et Niatus cum filiis baptizati essent et varias ipsis benedictiones S. Patricius et S. Benignus impertirentur” cet., et difficultates parva illa declinatione effugit.] haec beneficia in Conmhaicnenses: ut quisquis ex eorum numero humaretur obrutus terra coemeterii Benigni caelorum esset incola [Nimhidh, “caelorum incola”, idem, ut videtur, ac nemidech vel nimidech: hoc legitur in Leabhar na h- Uidhri, facsimile (Dublin, 1870), p. 116; cf.Stokes, Lives of Saints from the Book of Lismore, p. 304, § 3. De simili praemio aliis coemeteriis concesso, Plummer, Vitae Sanctorum Hiberniae, t. I, p. XCIII; Id., Bethada Naem n Erenn, t. I, p. 223, § 119.] ; ut ipse Benignus una cum Patricio iudex eorum foret in novissima illa die; ut iis committeretur vas felicitatis [De vase felicitatis agunt cap. 16 – 17. Intellege, uni e Conmhaicnensibus commissum iri hereditarium officium custodiendi vasis illius; sic praecipuis quibusdam reliquiis custos erat deputatus, puta baculo Iesu, campanulae Patricii, baculo S. Columbae, Canoni Patricii seu Libro Ardmachano, J. Gwynn, Liber Ardmachanus, p. CV – CVI. Hoc igitur munus reliquit Patricius Conmhaicnensibus inter alia, quae hoc loco explanantur, legata (gadelice factála); cf. Plummer, Vitae Sanctorum Hiberniae, p. XCII, annot. 2, p. CIV, annot. 6, p. CLXXIV, et supra p. 177, annot. 3.] . Patricius vero Benigno largitus est, Cairedhi verbis, ut Benigno servirent ii qui ex Cairedhi semine insignes prae ceteris eiusdem nepotibus orirentur. Quod verum evasit: Lughaidh enim filius Niatui cum liberis suis [Intellege cum universa tribu quae ex illo Lughaidh orta est, gadelice 7 a cland 7 a chenel.] , et liberi Ereachani filii Anailei [Idem adverte quod supra de tribu Lughaidhi. Ceterum utraque tribus videtur ignota esse, neque leguntur haec nomina in Libro Lageniensi, l. c. (cf. p. 177, annot. 5).] Deo et Benigno Patricioque serviunt in sempiternum, [In eorum ditione ecclesia Benigno commissa.] quippe a quibus baptizati fuerint liberi Niatui et fidem benedictionemque acceperint. Niatu se ipse dedit in ditionem Benigni et Patricii, una cum viris, iuvenibus, mulieribus. Lughaidh autem castellum suum principale obtulit Benigno et Patricio; ibi constituta est cella Benigni in oppido quod fuit Lughaidhi filii Niatui [Colganus ita sensum refert: “Lugadius filius Nietae contulit ipsis suam arcem cum praedio adiacente, ut ibi ecclesiam exstruerent. Ibi enim instruxerunt ecclesiam que olim ex Lugadii nomine Dun Lugaidh, id est Dunum Lugadii, dicebatur, et hodie Kill Beinein, id est Cella Benigni, appellatur.” Cf. Comm. praev. num. 2, 63.] .

[16] Commoratus est Patricius dies quadraginta in eo loco quem consecravit et benedixit, omnesque circumcirca populos baptizavit. Ibi adhuc habetur locus tabernaculi sedisque Patricii [Locus dictus Pupal Patraic, “tabernaculum Patricii”, nusquam repertus est; et eorum quae nuncupantur Suidhe Patraic, “sedes Patricii”, nullus in Conmhaicne est situs. Hogan, Onomasticon Goedelicum, p. 565, col. 1 et p. 619, col. 1.] . Comperimus etiam apud scriptores rerum antiquarum, Patricium et Benignum missae sacrificium obtulisse ad septimam lineam e culmine Garudh ad Conga [Benn Garudh, idem profecto quod “cacumen Garad”, Lib. Ardm., fol. 12 b 2; nunc Oran, parochia in baronia Ballymoe (County Roscommon) in finibus Conmhaicne Críche mac Ercae; vid tabulam p. 177, annot. 5. Cunga, nunc anglice Cong (Barony Ross, County Mayo). Quid sibi velit illud de sacro toties oblato, non perspicimus. Colganus vertit: “et ut antiquarii referunt ad septimum quemque sulcum totius illius tractus qui est inter Benn-Garadh et Cunga, S. Patricius et S. Benignus celebraverunt missam.” Cf. Vitam S. Patricii ap. Stokes, Lives of Saints from the Book of Lismore, p. 15, lin. 516 – 17: Iss ed dorimet ind eolaig co nderna (Patraic) aifrenn cacha sechtmad imaire doneoch imrulai i Mumain; anglice reddit Stokesius, p. 160: “The wise reckon that he celebrated mass on every ridge which he passed over in Munster.”] ; ubi communi consensu constitutum est sanctis saeptum cum asylo, ea lege videlicet ut apud sanctos futura esset largitorum resurrectio. Is est hortus Patricii in Connacia [Cf. Comm. praev. num. 66.] . Neque licet ulli domino vel ministro in Hibernia aut scrupulum tributi, aut arationis, aut fori, aut aliud quidquam ab iis hominibus exigere, nisi Patricio et eius heredi [Reddit Colganus: “Territorio autem ipsis consecrato tanta immunitas est concessa, quod ab omni tributo, regia exactione et publica contributione sit liberum et exemptum; et quasi hortus vel horreum in Connacia habeatur.” In nostra interpretatione intellege regionis incolas immunes esse ab onere arandi agros cuiusquam, neque posse in iudicium vocari nisi coram Patricio et eius successore.] . Peculiaris est Patricio et Benigno gens Niatui, uti diximus, et praeterea Conmhaicnenses omnes.

[17] Benignus quidem iure vindicat sibi primitias lactis per Connaciam et reliquam medietatem Conn-i [Mediam Hiberniae partem quae ad septemtrionem vergebat; reliqua insula dicebatur medietas Mogh-i.] ; hoc est: primum quemque genitum vitulum et agnum in singulis domibus, et primam oxygalam primumque butyrum in singulis familiis. Quippe Benignus effudit in Connaciam et reliquam Medietatem Conni vas felicitatis, scilicet sputum Patricii per tempus Quadragesimae [Varia prodigia patrata per salivam celticorum sanctorum collegit Plummer, Vitae Sanctorum Hiberniae, t. I, p. CLXXVIII (de saliva hominis ieiunantis, annot. 5); Id., Bethada Náem nÉrenn., t. II, p. 349.] , quadraginta dies et quadraginta noctes, in Cruachan Aighle [Illius ieiunii quadragesimalis antiquissimum auctorem habemus Tirechanum, quem ceteri scriptores sequuntur. Nusquam tamen nisi apud Gadelicum nostrum repperimus S. Benignum Patricii tunc fuisse socium; sed non ita procul a culmine montis strues est lapidum dicta altare Benigni, si fidendum est W. C. Borlase, The Age of the Saints (Truro, 1893), p. 46; is auctore Iohanne O'Donovan in nescio quo opere (forsitan typis non mandato, cf. Borlase, op. c., p. 76, annot. 1), refert peregrinos esse solitos septies illud altare Benigni circumire. Is ritus nondum exstinctus esse videtur, etsi nomen altaris Benigni reticet qui tradidit Order of the Croaghpatrick Station ap. John Healy, The Life and Writings of St. Patrick (Dublin, 1905), p. 654. Mons Cruachan Aighle ille est qui nunc dicitur Croagh Patrick, anglice the Reek (Barony Murrisk, County Mayo).] . Benignus enim, cui fuerat commissum a Patricio vas in quo collectum fuerat sputum per illud temporis spatium ut effunderet in Medietatem Mogh-i, cum in campum dictum Maenmagh [Maenmagh campus haud procul a Loughrea (County Galway).] pervenisset, obvertit se versus Medietatem Conni et Connaciam (quippe in Connacia habebat Benignus latifundia et praedia), effunditque vas felicitatis in eorum fines, nempe in Medietatem Conni. Etenim arbitrabatur praeter naturam factum fuisse, si quod in eorum finibus collectum fuerat, ad aliam gentem esset translatum. Ideo unus Benignus ex omnibus sanctis Hiberniae ius habet repetendi primitias lactis Medietatis Conni et omnium quae ibi aguntur exordia. Quod perhibet hoc carmen:

[De Benigno carmina duo.] Vindicat sibi [Non advertit Gadelicus noster se duo carmina ceterum ignota pro uno descripsisse (cf. supra, p. 181, annot. 4). Rerum summam ita latine refert Colganus: “Unde universa Connacia a fluvio Drobhaois usque ad Muresc-Eogain, iuxta Lumnechum, et a loco qui Lein-lara dicitur usque ad Druim-Snamha in regione Gabhal-liuin consecravit (S. Patricius) S. Benigno eiusque successoribus, lacticiniorum, vitulorum, agnorum idque generis animantium mandans primitias persolvere quotannis, ut postea Connactensium tutelaris et episcopus sit habitus.”] Benignus primitias lactis.
       — Candor generositatis —
Abbatum est pueros baptizare.
       — Splendor auctoritatis.
Potens est Tailcheann [S. Patricii eognomen, qui gentium illarum terras mensus esse et discripsisse fertur. In hoc et sequenti tetrasticho diffinit scriptor Connaciam.] , qui mensus est
       — Albitudo mysterii —
E Léim Lara ad Druim Shnáma [Locus Léim Lara dictus ubi esset non comperimus; Druim Snámha, nunc Drumsna, in parochia Rossorry, baroniae Clanawley (County Fermanagh), Hogan, op. c., p. 369, col. 1.]
      Gabhal Liuine [Gabhal Liuine, nunc Galloon parochia (Baronies Coole, Clankelly et Knockninny, County Fermanagh).] ,
E Draobhaois [Flumen, nunc anglice scriptum Drowes.] ad lacum de Benn Gulbain [Benn Gulbain, nunc Binbulbin in parochia Drumcliff (Barony Carbury, County Sligo). Lacus forsitan hic intellegitur Drumcliff Bay.] ,
       — Pulchrae viae —
Ad lacum de Luimneach [Lind Luimnig seu Loch Luimnig, ostia fluminis Shannon, Hogan, op. c., p. 491, col. 1 et p. 508, col. 1.] , Muireasc Eoghain
       — Silvae, agri. — [ [Muireasc Eoghain regio, nobis ceterum ignota, hinc videtur sita esse haud procul a Limerick.]
E semine Eoghani, gente… [Versus mutilus.]
      E terris eius et familiis,
Praemium eius rei scribendae, quod tantum est ut enumerari non possit,
      Benignus sibi vindicat [Hic in gadelico carmine iteratur vox dlighidh. Cf. p. 181, annot. 4.] .
            Vindicat sibi.
Episcopus Connaciae fuit Benignus,
      Exercitus gratiae [An intellegendum “heros gratiae” ?] ,
Fuit gemma gratiae… [Forsitan initio scriptum erat rothne, pro ruthne, ruithne, quae sincera est forma gen. sing. vocis ruthen, ruithen; ut latine reddi posset “gemma radians”. Excidit huius versus pars posterior; quid autem haec fuerit, incertum. Conicere licet cum d. v. C. Plummer, mormhac Seiscnein vel mormhac Sescnen, id est “magnus filius Sescniani”. Quae verba cum iis quae proxime antecedunt sono, metro, allitteratione aptissime consentiunt et forsitan exciderunt ex homoeoteleuto; occurrunt enim iterum post quartum tetrastichon.]
      Fuit caput (Ard) machae.
Bellator fortis de Cruach [Fama est S. Patricium, tempore ieiunii illius in monte Cruachan Aighle (supra, p. 182, annot. 7) daemones ex Hibernia fugasse; cuius rei gestae honorem vindicat Gadelicus noster et Benigno, quippe qui Patricii in eo ieiunio comes individuus fuerit. Et Colganus in sua paraphrasi prolixe de daemonibus fugatis, Trias Thaumaturga, p. 203 – 204. Adverte et in Anglia salivam hominis ieiuni haberi efficacem ad serpentes occidendos (quos ex Hibernia profugos egisse ferunt S. Patricium), J. A. H. Murray, A New English Dictionary, t. IV, part. I (Oxford, 1901), p. 91, col. 3, i. v. Fasting. Atqui serpentino aspectu daemones fugatos a Patricio nonnulli crediderunt.] qui fugavit
      Tribum daemonum.
Excidium druidae in cella ignea
      Palatii Temoriae.
Secutus est Patricium in montem Cruach
       — Ultionis expulsio, —
Sicut filius Nun secutus est Moisen
      In montem Sinai. [Cf. Exod. 24.]
Ieiunium servarunt dies quadraginta — perfacile erat [Versus misere pessumdatus et una saltem syllaba longior. Forsitan corrigendum: Fersat cethracha aine soreid, id est “Quadraginta dierum ieiunium servaverunt”; seu potius: Fersat aine cethracha aidhche, id est “Ieiunum servaverunt quadraginta noctes.”]
      Erat strenuum miraculum, —
Sicut Iesus in monte Horeb
      Et filius Amra.
Sapiens Hiberniae — disticha multa [Vel “divisiones multae”; duplex enim sententia vocum hibernicarum, neque facile dicas utra magis conveniat.]
      Pulchra [Pulchra, si legis cáin; felix, si legis cain.] erat Hibernia.
Is erat diadema virginitatis, … [Excidit huius versus pars altera; quae quid fuerit, non est operae pretium conicere.]
      Erat arx diligentiae.
Magnus filius Seiscneani, pulchri erant mores eius [Nisi forte cuin scriptum est pro ciun, ciuin, ut intellegendum sit “mites erant mores eius”.] ,
Erat canorus, acutus oculis [Nisi forte intellegendum est “sapiens dictis”.] , erat bellator episcopus.
            Episcopus Connaciae [Vid. supra, p. 181, annot. 4.] .

[18] Indigne tulerunt fratres eius, vas felicitatis effusum esse in Medietatem Conni, quod Patricius voluerat effundi in Medietatem Moghi. Erant autem qui in Benignum indignati sunt Eoghanachta Casselenses [Eoghanachta Caisil, tribus et regio sita circum urbem Casselensem. Cf. Comm. praev. num. 14.] et posteri Aililli Ólom et ceteri homines de Medietate Moghi. Itaque, ut mitigaret iram fratrum suorum in se, scripsit Benignus Psalterium Casselense [De scriptis D. Benigni quae feruntur, Comm. praev. num. 72 – 76.] diffinivitque dona regibus danda et vectigalia et tributa quae iis e singulis agris debebantur. Discripsit insuper et tributa iuraque regum Hiberniae. Quam ob causam Benignus habet ius maioris visitationis in terra Eoghani. Benigno proprium est ius maioris visitationis quod sibi vindicat Patricii heres ex Hibernia, ut narrant rerum antiquarum scriptores, nimirum visitatio Connaciae universae et insuper tertius quisque denarius ex universa Hibernia, praeter ea quae Benigno ipsi debentur propter arduos labores quos Patricius ei commisit peragendos. Nullum quippe dubium est quin per Benignum homines Hiberniae fidem acceperint; etenim dixerant Patricio homines Hiberniae, numquam se ad fidem Christi venturos nisi prius credidisset rex qui ipsis imperabat. Is tum erat Laegaire filius Nialli; hic vero non credidit donec vidit Benignum e domo ignea salvum egredientem [Vid. supra cap. 6 et Comm. praev. num. 41 – 44. Quae hic narrantur ita in sua paraphrasi explicat Colganus, Trias Thaumaturga, p. 205, col. 1: “Cognati S. Benigni, ut populus Eoganiae Casselensis, Olildiana progenies et alii Momonienses, audito praedicto eius facto non parum offensi et contra virum Dei indignati dicuntur. S. autem Benignus ut istam offensam aliquo grato dilueret obsequio, famosum illud chronicon quod Psalterium Casselense nuncupatur, inchoavit et composuit, in quo non solum totius Hiberniae monarcharum sed specialiter regum Momoniae acta, iura, praerogativae et successio conscribuntur. Et hinc S. Benigno eiusque successoribus totam Momoniam visitandi concessa est facultas. Et ex eis quae S. Patricii successoribus a toto regno debentur, S. Benigno eiusque successoribus tertia pars et insuper annua totius Connaciae visitatio specialiter designatur. Ratio insuper specialis qua proceres totius regni in tantam Benigni observantiam inclinati sunt dicitur esse quod populus et proceres fidem Christi a S. Patricio primo praedicatam recusaverint amplecti, donec prius viderent suum regem in Christum credentem” cet.] . Ex quo autem credidit rex, crediderunt homines Hiberniae post eum.

[19] [Lughaidhi regis arrogantia plectitur.] Quodam tempore venit Lughaidh filius Laegairei, rex Hiberniae, in locum dictum Achadh Farcha (agrum fulminis) [Achadh Farcha in baronia Slane, County Meath, Hogan, Onomasticon Goedelicum, p. 6, col. 2, i. v. Achad Archa; p. 8, col. 2, i. v. Achad Farcha; p. 9, col. 1, i. v. Achad Forcha.] visitavitque Patricium et congregationem eius post eum. Advenit obviam ei in eum locum Benignus qui tunc erat archiepiscopus Hiberniae et praecipuus heres 〈Patricii〉 [Cf. p. 170, annot. 3. Id vix fieri potuit nisi prodigio quodam chronologico; Lughaidhum enim obiisse tradunt Annales alii alio anno, sed omnes sexto post Christum saeculo, multis annis post S. Benignum; cf. Comm. praev. num. 17 – 25. Ceterum eadem narratio de Lughaidho fulmine perempto legitur in Tripartita, Stokes, The Tripartite Life, t. I, p. 60; Colgan, Trias Thaumaturga, p. 128, col. 1, et in plurimis aliis Patricianis scriptis; at semper traditur Lughaidh a S. Patricio ipso morte punitus, nusquam mentione facta Benigni nisi a Gadelico nostro.] , rogavitque regem cur Patricium et ecclesiam visitasset. Respondit Lughaidh: “Num vis, Benigne, aut exspectas me tibi eundem honorem exhibere quem decessori tuo Patricio exhibebam?” Dixit ei Benignus: “Nullam aliam potestatem habeo quam ut suspiciam in caelum ad Dominum meum.” Tunc lapso e caelo fulmine igneo in caput regis, interfectus est. Unde nomen Achadh Farcha. Quo prodigio amplificata est jama Benigni et Patricii.

[20] [Benigni vitae chronotaxis.] Vixit autem Benignus annos tres supra centum [Cf. Comm. praev. num. 81.] , ut ex Annalibus colligitur. Octavum enim annum agebat cum ductus est ad Patricium qui tunc primum ad litus appulerat. Patricius autem Hibernos baptizavit instituitque annos sexaginta. Deinde Seachnall heres fuit Patricii annos sedecim; tum Seanchonan annos decem (is enim Seachnallum excepit); postea Benignus heres fuit Patricii annos decem. Qui fiunt anni centum et tres.

[21] [Epilogus.] Hactenus [Totum hoc caput locis communibus fere constat.] igitur de prodigiis quae Benignus patravit, etsi pauca tantum rettulimus e multis. Etenim si singula explicare velles, aut ipsum in carnem redire oporteret, aut angelum Domini manifestare quae signa miraculaque fecerit Deus in gratiam Benigni; adeo in huiusmodi rebus virtus eius enituit. Sed et praeclarus exstitit continentia in victu, morum integritate, assiduitate orandi, reverentia; insigni gaudio in exsequendis Dei mandatis, constanti animo simul et summisso; pronus ad ignoscendum et largitate effusissimus. Fuit mens illius et animus sanctum quoddam sacellum Christi corporis et sanguinis. Salutem attulerunt Benigni verba et instituta populis ecclesiisque omnibus ad quos pervenit. Illius causa non audebat diabolus partes infestare quas ille visebat. Vel aspexisse vultum eius satis erat ad expellendam discordiam e quocumque coetu populi propter gratiam eius. Satis medebatur cuivis pesti et morbo virtutis eminentia quae illi inerat, quippe qui insignis esset doctrina, pietate, iuris eloquio et prudentia [Iuris prudentium sermo a vulgari cotidianoque plurimum aberat. Haec quidem de S. Benigni legali scientia. Quae sequuntur de historicis eius scriptis videntur significare Psalterium Casselense; in hoc enim codice multa habebantur de Hiberniae antiquitatibus. Cf. Comm. praev. num. 14, 72.] ; neque historiarum eruditionisve fuit ignarus, nobilis episcopus, filius virginitatis [I. e. incorrupta virginitate.] , praecipuus Patricii heres, tum in Hibernia, tum in Albania. Ubi autem accessit Benignus ad finem vitae suae, post signa et miracula patrata, post daemones ex Hibernia depulsos, post idola et simulacra deorum, Patricio iuvante, eversa; post monasteria et ecclesias conditas (hae sunt: cella eius de Magh eter da Ghlais, quae pertinet ad Ardmacham [Magh eter da Ghlais (alias Magh etir di Ghlais), nunc Magheraglass, in parochia Kildress (Barony Upper Dungannon, County Tyrone). De quo monasterio breviter et erudite W. Reeves, The Life of St. Columba, p. 154, annot. S. Benignum a Patricio praefectum esse scholae Ardmachanae tradit Douglas Hyde, A Literary History of Ireland (London, 1899), p. 134 – 35, ap. Hugh Graham, The Early Irish Monastic Schools (Dublin, 1923), p. 26. Hi autem quos auctores secuti sint, nescimus. Ceterum, locus dictus Tulach Bennain (id est Collis Benigni) situs, ut videtur, in Momonia, memoratur in Vita S. Fintani de Duleng in codice Salmanticensi, fol. 89 b, ap. Colganum, Acta Sanctorum Hiberniae, p. 11, col. 2 et ap. De Smedt et De Backer, Acta Sanctorum Hiberniae ex codice Salmanticensi, col. 229. Ad quem Benignum id nomen referri censendum sit, incertum.] , et aliud monasterium in Brittania [Hic subindicari videntur Glastoniensia figmenta, de quibus cf. Comm. praev. num. 83 – 86.] , et monasterium in Gleann Chorbraidhe in partibus septemtrionalibus Luachair Deadhaidh [Gleann Chorpraidhe i tuaiscert Luachra Deadhaidh, nunc Glin (Barony Shanid, County Limerick), Hogan, Onomasticon Goedelicum, p. 441, col. 2, i. v. Glenn Corbraighe.] , et praecipuum monasterium in Conmhaicne Connaciae, in oppido Lughaidhi [Vid. pag. 178, annot. 8, et Comm. praev. num. 63 – 70.] filii Niatui), post haec, inquam, omnia cum supremus, uti diximus, dies appropinquaret, corpus Christi accepit ab Iarlaitheo [Hic alius est ab Iarlaitheo Tuamensi de quo cap. 12. Vid. Comm. praev. num. 79. Stemma hoc Iarlaithei cum plerisque genealogis consentit: Genealogiae Regum et Sanctorum Hiberniae, ed. P. Walsh, p. 83. De utroque Iarlaitheo Colgan, Acta Sanctorum Hiberniae, p. 307 – 310, O'Hanlon, Lives of the Irish Saints, t. II, pp. 481 – 84, 485; t. VI, p. 200 – 212.] filio Triani, filii Fiaci, filii Iomchaidhi, filii Breasali, filii Siorchaidhi, filii Fiatui Fionn (albi) (nam is est Iarlaitheus qui, totius Hiberniae populi summo consensu, heres Patricii factus est [Consentiunt in hoc nomine codices Catalogi successorum Patricii ap. H. J. Lawlor and R. I. Best, The Ancient List of the Coarbs of Patrick, p. 319. Cf. Comm. praev. num. 77 – 79. Unus tamen codex subiecit partem priorem stemmatis S. Iarlaithei Tuamensis. De titulo ard-chomharba, vid. p. 170, annot. 3.] post Benignum) animamque efflavit anno aetatis tertio supra centesimum. Adhuc inter homines eius reliquiae [Reliquiae S. Benigni ceterum sunt ignotae, neque tanti facienda est haec sententia Gadelici nostri, praesertim in loco communi.] servantur cum honore et reverentia, fulgentque miraculis et prodigiis; anima vero in caelesti civitate lucet sicut sol. Cuius quamvis magnus sit nunc honor et gloria, tamen et maior erit in die iudicii, dum iudicabit cum domino suo (id est cum sancto Patricio) fructus praedicationis suae, homines Hiberniae. Erit autem filius Seiscneani inter caelicolas, inter angelos et archangelos, una cum cherubim et seraphim, cum apostolis et discipulis Iesu, cum filio Mariae virginis, una cum illa omnium nobilissima unitate, Trinitate sanctissima, Patre et Filio, et Spiritu Sancto. Imploro a misericordia summi Dei omnipotentis, precibus et intercessione sancti Benigni, ut nos quoque eo perveniamus et cum illis omnibus habitare mereamur in saecula saeculorum. Amen. Finis.

II. S. BENIGNI VITA LATINA AUCTORE IOHANNE TINMUTHENSI

Benignus episcopus Ardmachanus (S.)

E codice Musei Brittanici Cotton. Tiberius E. I (= 1), collato codice bibl. Bodleianae Tanner 15 (= 2) et Nova Legenda Anglie typis edita a Winando de Worde, fol. 36. Cf. Comm. praev. num. 8 – 9.

[Commentarius]

Benignus episcopus Ardmachanus (S.)

De sancto Benigno episcopo et confessore.

[1] [Benignus, suadente Patricio, prope Glastoniam considit.] Sanctus enim Benignus, in regimine pontificali transactis feliciter in Hibernia annis multis, quadam nocte [om. 2.] soporatus per angelum admonetur patriam suam relinquere et, voluntaria peregrinatione suscepta, deserti secreta petere. Mari igitur prospere transito, Glastoniam veniens sanctum Patricium invenit, qui ei dixit: “Proficiscere, mi frater, baculo tuo contentus, et cum ad locum a Domino tibi [l. t. a. D. 2.] predestinatum ipso ducente perveneris, quocumque solo fixo baculo tuo ipsum virescere, florescere [f. v. 2.] et frondescere videris, ibi tibi habitandum et habitaculum preparatum noveris.” Qui comitante quodam puero nomine Pincio profectus, per nemorosa et paludosa loca gradientes, ad quandam insulam [Hanc haud procul Glastonia esse sitam ex iis quae mox dicentur perspicuum est; cf. Comm. praev. num. 84, ubi de inventione reliquiarum et translatione Glastoniam.] nomine Ferramere [Ferramen (?) 2.] pervenerunt; et fixo ibi baculo, virescere frondes et flores producere cepit. [Fons eius precibus scaturit.] Illis enim temporibus fluvius, quem nunc ibidem defluere cernimus, non tunc defluebat, sed diebus singulis penuriam aque nimiam vir Dei cum puero paciebatur. Et cum die quadam puer, aquam ei humeris de longe baiulans, in itinere dormiret, hostis malignus vasculum auferens abcessit. Evigilans puer et merens, protinus cum lachrymis in hanc vocem prorupit dicens: “Heus,” inquit, “tibi loquor, quicumque meum furatus es [f. e. m. 2.] vasculum; en te per Deum celi adiuro, quem meus magister beatus [(quembeatus) paene deleta 1.] Benignus adorat, in quem credit ac fideliter servit, ut illud michi festinanter restituas.” Nec mora, vas eius ulterius secum demon retinere nequivit, sed dicto citius restituit et cachinnando aufugit. Quod audiens sanctus Benignus, prostrato in terram toto corpore, cum preces ad Deum devotas fudisset, angelus Domini, pennis fulgentibus alas habens flammeoque aspectu irradians, apparuit ei dicens: “Constans esto, serve Dei; exaudite sunt orationes tue. Mitte puerum tuum Pincium ad orientalem celle tue plagam, ubi terram baculo tuo percutiens, fontem perhennem abunde [abundare 1.] manare videbit.” Perrexit ergo puer ad locum a viro Dei designatum et, cum terram baculo percussisset, fons ingens statim erupit, a quo usque nunc magnum et latum fluvium [statim add. 2.] crevisse videmus.

[2] [Daemon vapulat.] Vir Dei Benignus [Inepte Baring-Gould and Fisher, Lives of the British Saints, t. I, p. 205, edisserere volunt ea quae hic narrantur et censent ludos S. Benigno exhibitos a quopiam nebulone cui res in perniciem versa sit.] solus in obscuro noctis silentio ad ecclesiam sancte Marie in Glastonia orandi gratia ire solebat. Cumque nocte quadam per pontem quem fecerat transiret, vidit quendam demonem turpissimum, aspectu terribilem, obviam sibi venientem. Ad quem sanctus propius accedens, hiis verbis eum alloquitur [a. e. 2.] dicens: “Quid,” inquit, “hic stas, cruenta bestia? Cui insidiaris? Cui hic expectando dampnum gestis inferre?” Cui demon ait: “Te hic expecto, edentule senex, te decipere cupio.” Ad quem sanctus: “Dominus,” inquit, “michi est adiutor; non timebo [(n. t.) om. 2.] quid faciat michi [homo add. 2.] vel [om. 2.] dicat malignus.” [Cf. Ps. 117, 6.] Et hec dicens, leva eum apprehendit manu et baculo, quem dextera gestabat, diutissime verberavit; et in quendam profundissimum puteum precipitavit; qui ultra non comparuit. Ex illo enim tempore usque in hodiernum diem nullus ad puteum illum ausus est accedere, quoniam fertur ibi fundum penitus non inveniri. Et [sed 2.] ad Glastoniam pergens sanctus, facta ibi oratione solita, ad cellam rediit. Ieiuniis et orationibus assiduis vacans, supremam [suppremam 1.] vite sue horam cotidie suspectam habuit. [Benigni obitus.] Cum [sum errore rubricatoris 2.] igitur finem suum divinitus imminere cognovisset, vocatis discipulis sis, horam qua ab hoc seculo migraturus erat innotuit. Elevatis tandem in celum [(e. t. i. c.) paene deleta 1.] oculis, inter manus eorum [illorum 2.] felicem animam ad supernorum civium beatitudinem tertio nonas novembris emisit [(emisit) paene del. 1.] .

[3] [Miracula in corporis translatione et postea patrata.] Anno autem domini millesimo nonagesimo primo [De tempore quo haec acta sunt, cf. supra, p. 169, annot. 10.] elevatum est corpus eius sanctum de terra et ad Glastoniensem ecclesiam delatum. Illo vero die abbas, unum de ossibus sanctis arripiens et signum crucis super populum cum eo faciens, nonnullos diversis languorum cruciatibus [(l. c.) langoribus 2.] vexatos sanitate recepta letari fecit, et ceci quidam atque contracti optatam salutem consecuti sunt. Et plurimi cerei in manibus populi a vento et turbine prius extincti per merita beati Benigni ipsa hora divinitus sunt accensi. Plurimi etiam colubros et diversa dolorum genera visceribus [sic codd.] habentes, palam vidente populo, evomuerunt. Tanta etenim curationis gratia in illo loco erat ostensa, ut vix debilis quisquam aut egrotus ad tumbam sancti veniens absque sanitate recepta discederet.

[4] [Monachi cuiusdam impie dicta plectuntur.] Frater quidam longa infirmitate decoctus a fratribus rogatur [rogatur corr., prius rogat (?) 1.] ut sanctum Benignum pro salute sua exoraret; qui ita respondit: “Re enim [etenim 2.] vera, sicut michi prodesse non valet, ita nec michi nocere [non add. 2.] potest.” Cumque sopori membra dedisset, apparuit ei sanctus Benignus, candidis vestibus ornatus, qui quasi indignans sic eum affatur: “Quid nunc tibi,” ait, “de Benigno servo Dei videtur, frater? Quid tibi de duobus credi [crede edit.] potissimum sit, an cum [om. 2.] sanctis in regno gaudet, vel cum impiis in penis torquetur?” Et cum ille [ita edit.; illi 1, 2.] respondere non auderet, comminando hoc intulit sanctus: “Cum secreta Dei iudicia humane fragilitatis ingenio comprehendi nequeant, cur michi derogasti? Quare me blasphemare voluisti? Ecce enim graviorem quam hactenus passus es infirmitatem et molestiam invitus sustinebis, eo quod verbis inanibus michi irridendo detraxisti. Ceteri quoque quos me in [om. edit.] derisum habuisse cognosco, [Dens Benigni surreptus restituitur.] illum [sic codd.] maxime qui dentem meum furto abstulit, nisi penitentiam agendo resipuerint, penis cum impiis amaris se torqueri cognoscant.” Hiis dictis, alapam ingentem in faciem eius dedit. Et mox expergefactus a sompno, quem ante despexerat tunc timere et venerari cepit; diris tamen correptus febribus per totum annum liberari nequivit. Quod cum per ordinem abbas et fratres audissent, dens a fratre receptus in locum suum restituitur, et laudes et gratie ab omnibus Deo et sancto eius referuntur [Unus codex Tiberius E. I refert orationem S. Benigni, in margine inferiore, prima manu: “Omnipotens sempiterne Deus, qui mirabiliter fulges in electis tuis, quos te habitatore glorificare voluisti, concede nobis quaesumus, beati Benigni ita depositionem venerari ut eius suffra 〈gantibus meritis templum tuum mereamur fieri〉.” Mutilum apographon nobis supplevit v. cl. T. R. Gambier Parry ex The Sarum Missal, ed. J. Wickham Legg, operam conferente eodem T. R. Gambier Parry (Oxford, 1916), p. 318, in festo S. Bertini abbatis.] .

DE S. PAPPO POST PRITEN CONFESSORE IN CAMBRIA

SAEC. VI

[Commentarius]

Pappo Post Priten confessor in Cambria (S.)

[1] [Memoria S. Pappo quo die indicta.] S. Pappo rex et confessor, cognomine Post Priten [Nomen et cognomen ita scriptum invenimus in cod. Harl. 3859, exarato, si auctoribus nostris fides tribuenda est, circiter an. 1100. Hunc edidit post W. F. Skene vir cymrice scientissimus J. Loth, Les Mabinogion, ed. 2, t. II (Paris, 1913), p. 326 – 48. At recentiore aetate vix umquam scribitur nomen nisi Pabo; cognomen autem alii aliter exhibent: Prydain, Prydein, Prydyn, Bryd-, cet. Antiquiorem modum servare maluimus.] , id est latine columen, firmamentum, praesidium Pretaniae [Pretaniam dicimus, pro verbo Priten, ad similitudinem graeci nominis τῶν Πρετανικῶν νήσων.. Cf. d'Arbois de Jubainville, L' Ile Pretanique, in Revue Celtique, t. XIII (1892), p. 398 – 403; cui assenserunt VV. cl. Alfred Holder, Alt-celtischer Sprachschatz, t. I (Leipzig, 1893), col. 552, et nuper J. Loth in Revue Celtique, t. XXVI (1915 – 16), p. 123. Nostrum non est proprios fines regionis indicare cui praesidium fuisset Pappo rex; adeo incertum est, et qua aetate hoc cognomen nomini Pappo adiectum sit, et quo tempore verbum cymricum Priten usurpari coeptum sit non iam de universa Brittanica insula, sed de illius tantum parte boreali. Ceterum praeter Pappo regem, alii etiam fuerunt cognomine Post Priten insigniti. Adisis Baring-Gould and Fisher, The Lives of the British Saints, t. I, p. 38, annot. 3, qui locos duos afferunt e poetis antiquis. Huic etiam simillimum est cognomen illud Post Cad Ynys Prydein, i. e. columen, firmamentum, praesidium insulae Pretanicae, quod legitur inter Triades insulae Pretanicae in Libro Rubro de Hergest. J. Loth, Les Mabinogion, t. c., p. 258 (ipsam editionem hic Bruxellis non habemus) et in The Myvyrian Archaiology of Wales, ed. altera, p. 407, col. 2, num. 71. At verba Post Cenedl (ibid., p. 400, col. 1 et 2, num. 4) interpretanda esse videntur potius “fons et origo generis seu gentis”. Haec ut ostendamus S. Pappo cognomen, quod in carminibus non est insolitum, sonitu potius quam sensu valere.] , memoratur V id. nov. tum in calendario Cambrensi, quod se descripsisse dicit Eduardus Williams, alias bardico nomine Iolo Morganwg, e codice manu scripto circiter annum 1500 [Edw. Williams, Iolo Manuscripts, p. 152.] ; tum in calendariis quae praefixa sunt nonnullis fastis cymrice impressis saec. XVIII; tandem in Llyfr Plygain, qui bis editus est an. 1618 et 1633, et in opere Allwyd neu Agoriad Paradwys i'r Cymrv, quod in usum catholicorum cymrice scientium typis mandatum est Leodii an. 1670 [Baring-Gould and Fisher, t. c., pp. 67, 68 – 69, 75; t. IV, p. 39.] .

[2] [Eius prosapia,] E qua stirpe fuerit ostendunt antiquae genealogiae cymricae, quae si ad normam criticam editae fuissent [Quod opus qui perfecerit indicesque plenos confecerit, is de cymrica hagiologia meritus erit optime.] , forsitan ad ipsa initia saeculi V nos satis tuto perducerent. Et re quidem vera de sanctis illis quorum Acta periere, si umquam scripta fuerunt, stemma plerumque nobis servatum est, quod haud scio an tota illorum historia sit. Nobis conandum est ut in tam opaca silva aliquid perspiciamus.

[quam alii aliunde deduxerunt,] Primo igitur in cod. Musei Brittanici Harleiano 3859, de quo iam diximus [Vid. supra annot. 1.] , traditur fuisse Pappo map Ceneu map Coyl Hen [J. Loth, t. c., p. 336. Cymrice map (seu mab, ap, ab) significat latine filium. Vide exempli gratia genealogias patriarcharum in The History of Gruffydd ap Cynan, ed. Arthur Jones (Manchester, 1910), p. 104 (= Manchester University Publications, Historical Series, No. IX): Iaphet mab Noe Hen, mab Lamech, mab Mathusalem, cet.] . In hoc eodem fonte atavi S. Pappo nominatim recensentur usque ad decimam septimam generationem. Ex his quae nomina certa sint, quae dubia, operae pretium non est inquirere [Vide J. Loth, t. c., p. 335 – 36. Si quis autem S. Pappo originem iam inde ab huius orbis primo exordio deducere cupiat, conferat ea quae edidit A. Jones, l. c.] .

2° In brevissimo illo sed, ut videtur, perantiquo, tractatu Bonedd Gwyr y Gogledd, “De genere virorum septemtrionalium”: Pabo Post Prydein ab Arthwys ab Mar ab Keneu ab Coel [Tractatum illum edidit primus W. F. Skene, Four Ancient Books of Wales, t. II, p. 454 – 57. Quod opus cum Bruxellis nobis praesto non sit, usi sumus gallica interpretatione J. Loth, t. c., p. 349.] .

3° Ab isto non multum recedit codex Thomae Hopcin (circa an. 1670), e quo hoc habetur excerptum inter Iolo Manuscripts: Pabo Post Prydain ab Arthwys ab Mor ab Morydd ab Ceneu ab Coel Godebawc [Iolo Manuscripts, p. 105, num. 109.] .

4° E codice Henrici Rowland, alias Rowlands, rerum in Mona insula et gestarum et numquam gestarum scriptoris notissimi, sive etiam probabilius ex eius opere Mona Antiqua Restaurata, exscripsit anno 1760 Ludovicus Morris inter cetera genus S. Pappo, quod typis mandatum est ex eius apographo: Pabo post prydain ap Arthrwys ap Mar ap Ceneu ap Coel godhebog [The Myvyrian Archaiology of Wales, ed. cit., p. 428, col. 2.] .

5° Tandem e longo libro Thomae Truman exscripsit Iolo Morganwg anno 1783: Pabo Post Prydain (ap) Arthwys ap Mor ap Ceneu ap Coel Godebawc [Iolo Manuscripts, p. 126.] .

[3] [restituitur.] Fatemur nobis non esse perspicuum unde Morydd in stemma tertium inter Mar et Ceneu irrepserit. Qui recentioribus temporibus de generibus sanctorum Cambrensium disputarunt Morydd quendam inter filios Mari reponere solent, quippe qui fuisse videatur frater Arthwysi [Rice Rees, An Essay on the Welsh Saints, p. 103; Baring-Gould and Fisher, t. I, p. 91.] . Idem enim quod in stemmate tertio, legitur in stirpe Gwrgi et Peredur, inter Iolo Morganwg collectanea [Iolo Manuscripts, p. 128.] ; verum in tractatu Bonedd Gwyr y Gogledd, de quo iam dictum est, in stirpe eorundem Gwrgi et Peredur [J. Loth, Les Mabinogion, t. II, p. 348, n. V.] omittuntur et Mar et Morydd. Non absimile est quod accidit in primo stemmate sancti Pappo, quamvis proxime, et ante et post, nullo intervallo, in eodem tractatu Mar ter obvium habeamus [Ibid., n. III, IV et VI.] . Quae cum ita sint, salvo eorum qui aliter senserint vel sentiant iudicio, verius nobis esse videtur stemma quod scripsimus numero secundo, cui congruunt quartum et quintum. Idem arbitratos esse et curiosum virum Rice Rees et diligentes exploratores antiquitatum cymricarum, S. Baring-Gould et J. Fisher, patet ex iis, quae construxerunt, stemmatibus gentiliciis [Ibid., et annot. 11.] . Sed iam diutius in re obscura et perplexa haesimus.

[4] [Qua aetate vixerit,] Quando vixerit S. Pappo, colligi potest ex Annalibus Cambriae [Iis nempe quos edidit ex cod. Harl. 3859, post Egerton Phillimore, J. Loth, t. c., p. 370 – 82.] , in quibus scriptum est anno 595 obiisse Dunaud [“Dunaud rex moritur”, J. Loth, op. c., p. 373; in cod. manu scripto Scaccarii regii “Dunauut filius Pabo obiit”, Henry Petrie, Monumenta Historica Britannica, t. I (1848), p. 831.] , filium Pappo. Vix quidquam praeter hanc temporis notam, memoriae traditum est de S. Pappo. Haec tantum exscripsit Iolo Morganwg e longo libro Thomae Truman [Vid. p. 144, annot. 6.] : Pabo Post Prydain oedd frenin yn y Gogledd, [quid egerit,] ag efe a yrrwyd oi wlad gan y Gwyddyl Ffichti, ag a ddaeth i Gymru, lle y cafas Diroed gan Gyngen Deyrnllwg, mab Cadell Deyrnllwg, a chan ei fab ef Brochwel Ysgithrawc [Iolo Manuscripts, p. 126 – 27.] . Latine: Pabo Post Prydain rex fuit in partibus septemtrionalibus, qui cum regno pulsus esset a Gadelicis Pictis, venit in Cambriam; ubi terras accepit a Cyngen Deyrnllwg filio Cadel Deyrnllwg, et a filio illius (Cyngeni), Brochwel Ysgythrog. Intellege regem Pappo in ea quae nunc est extrema Anglia, haud procul a finibus Scotiae (non, ut quibusdam videri potest, in Cambria septemtrionali), infausto bello, a Gadelis Pictisve (nobis quidem incertum est, neque refert; sed profecto ab hostibus aliis atque Germanis illis Anglis Saxonibusque) sedibus avitis esse expulsum. Eum excepit in Cambria Cyngen, rex Powys regionis, quae tunc Sabrina et Conwy fluminibus videtur esse terminata [Haec fere omnia expressimus ex R. Rees, An Essay on the Welsh Saints, p. 167 – 68.] . Num iam tum uxorem liberosque habuerit S. Pappo, utrum adulescens an senex res adversas exsiliumque expertus sit, nemo hactenus rescire potuit. Tandem saeculi curas perosus et regni, vitam sanctiorem capessivit atque eo consilio, ut solebant illius saeculi viri nobiles ad pietatem conversi, monasteria plurima variis in locis condidit suoque nomine insignivit. [quae monasteria condiderit.] Notatu dignum est ea omnia S. Pappo monasteria quae novimus non in Powys esse sita, sed in Gwynedd, quae Venedotia latine dicitur; iacet haec regio ab occidente Powys. Eius modi coenobia sunt: Llanbabo in Mona insula; abest fere sex milia passuum ad meridiem a Llanbadrig, qui portus est in litore septemtrionali insulae [Owen Jones, Cymru yn hanesyddol, t. II (1875), p. 14. Animadvertit R. Rees, An Essay on the Welsh Saints, p. 168, annot., ecclesiam Llanbabo nunc subiectam esse ecclesiae Llanddeusant; haec dedicata est SS. Marcello et Marcellino, O. Jones, op. c., p. 63, col. 1; cf. supra, p. 6. At nonnisi post longum tempus templa dicari coepta sunt in Cambria sanctis extraneis. Unde perspicuum est aliquid in illis diebus esse immutatum, ut antiqua ecclesia recentiori subiceretur. Vix tamen possumus animum inducere ut cum d. v. R. Rees credamus tumulo superstructum esse sacellum diu post sextum a Christo saeculum, et S. Pappo dicatum: qui enim fieri potuit ut nullum templum ipse S. Pappo exstrueret, si quidem ipse locum incoluit? Ceterum reliquias e Llanerchymedd ad Llanbabo esse translatas (vid. infra) multo minus probabile est.] . Llanbabo haud procul a Lacu S. Paterni (Llyn Padarn) in comitatu Carnarvon. Pabo viculus, collis et sedes sunt loca in parochia Llangystenin, prope Conway, in eodem comitatu [“Pabo hamlet, Hill and Station”, Baring-Gould and Fisher, t. IV, p. 38. Sunt qui putent (Owen Jones, Cymru yn hanesyddol, t. II, p. 393, col. 1) S. Pappo, forsitan paulo post initam religiosam vitam, ibi vixisse cum S. Constantino Benedicto (Custennin Vendigaid; hic nomen parochiae ydedit, Llangystenin). At Constantini illi Cambrenses tot sunt tamque densis tenebris offuscati, ut litem dirimere non possimus. Et in Armorica non pauca sunt locorum nomina in quibus latet vocabulum Pabu; horum catalogum exhibet J. Loth, Les noms des saints bretons, in Revue Celtique, t. XXX (1909), p. 154. At cum in iis regionibus S. Tutgualus passim Pabu vocitetur, haec omnia a Pappo Post Priten aliena esse videntur. Cf. Baring-Gould and Fisher, t. c., p. 38, annot. 2, et p. 274.] .

[5] [Uxoris eius nomen.] Ferunt nonnulli uxorem eius fuisse Gwenasedd filiam Rhufon-i Rhyfoniog filii Cynneddaf-i principis [Quod temporum rationi magis consonum esse arbitratur Rice Rees, An Essay on the Welsh Saints, p. 125.] . Alii tamen Gwenasedd non S. Pappo sed huius filio Sawyl nupsisse dicunt, et fortasse verius [Iolo Manuscripts, p. 125.] . Ex illa enim natus est S. Asaph, cuius pater nominatur Sawyl in documentis aliquot non spernendae antiquitatis quae Rice Rees nondum noverat [Adisis quos commemorant Baring-Gould and Fisher, t. I, p. 177, annot. 2 et 3; t. III, p. 182, annot. 4; t. IV, p. 175. Attamen procul abest ut ea omnia certa sint, cf. t. I, p. 178.] . [Monae insulae traditiones.] In Rowlandianis scriptis, de quibus diximus, legitur fuisse S. Pappo yr hynaf o seiniau Mon, id est antiquissimus e sanctis Monae insulae [Haec, arbitramur, ex Rowlandi Mona Antiqua Restaurata; sed liber hic deest in quo exquiramus.] , ubi Pappo regis nomen in ore vulgi etiamnum celebratur [Baring-Gould and Fisher, t. IV, p. 38.]

[6] [Lapis sepulcralis effossus.] S. Pappo ossa posita fuisse videntur in vico Llanbabo, Monae insulae, ubi, dum sepulturae locus effoditur, lapis sepulcralis erutus est [Haec Lewis Morris (seu Morus) scriptor praeclarus et in Mona insula ortus: “ There is a tradition at Llanbabo that Pabo and a son and daughter of his were buried in that churchyard, over against certain faces cut in stones to be seen to this day in the south wall of that church, and against one of theses faces Pabo's tombstone was by accident discovered in Charles II's time, as I was informed in 1730, or thereabouts.” (Celtic Remains, p. 339 – 41). Lapis, quem fossor dolabra laeserat (Owen Jones, Cymru yn hanesyddol, t. II, p. 393, col.1), delineando expressus est primum, nisi fallimur, in editione altera operis Rowlandiani cui titulus Mona Antiqua Restaurata, anno 1766; tum pulcherrime in Archaeologia Cambrensi, 4th Series, Vol. V (1874), adversus pag. 111; in J. O. Westwood, Lapidarium Walliae (1876 – 79), p. 193. Photographice tandem Baring-Gould and Fisher, t. IV, adversus pag. 38.] sex pedes altus [Baring-Gould and Fisher, t. IV, p. 39.] . Qui lapis insertus fuit in parietem interiorem ecclesiae ad austrum navis. Cernuntur in eo vestigia litterarum, quas anonymus quidam Cambrensis Langobardicas existimavit [Archaeologia Cambrensis, 6th Series, Vol. VIII (1908), p. 95.] . [Epitaphion.] Idem vir eruditus anno 1870 eas sic legere sibi visus est: HIC: JACET: PA////POST: PRUD: /////// [Ibid.] . Maluit alius: HIC JACET PABO PRUD CORPUS //// TE /// PRIMA [Owen Jones, Cymru yn hanesyddol, t. II, p. 14, col. 2.] , alius: HIC JACET PABO POST PRUD. CORPORS /// TE /// PRIMA [Id., ibid., p. 392, col. 1.] . Ex imagine quae in Archaeologia Cambrensi edita est [Ibid., 4th Series, Vol. V (1874), p. 110 – 12.] non minus probabiliter legeris: HIC: IACET: PA ///. POST: PRUD: UT ////////ET: MM////

[7] [Effigies.] Effigiem lapidi insculptam refert v.d. Matthew Holbeche ad tempora Eduardi III, quo regnante, circa an. 1350, ecclesia parochialis a solo instaurata est [Archaeologia Cambrensis, 4th Series, Vol. V (1874), p. 112.] : Artifex, idem fortasse qui S. Iestyn effigiem insculpsit in ecclesia Llaniestyn, in eadem Mona insula [Baring-Gould and Fisher, t. IV, p. 39.] , hominem expressit, longa veste indutum, dextera sceptrum gerentem, eiusque frontem simplici diademate redimivit tribus lilii floribus distincto. Itaque saltem a dimidiato saeculo XIV vulgo creditus est S. Pappo in Llanbabo iacere. Unde orta haec fama et quando, incertum. Huic sane non favet cantilena in qua S. Pappo cum uxore sua in Llanerchymedd quiescere dictitatur:

Yn Llanerch'medd ym Môn, do,
Y claddwyd Brenin Pabo,
A'r frenhines, deg ei gwedd,
Ym mynwent Eglwys Ceidio [Baring-Gould and Fisher, t. c., p. 39 et ibid. annot. 3; cf. Owen Jones, Cymru yn hanesyddol, t. II, p. 88 – 89. Malunt Baring-Gould and Fisher recipere versum quartum paulo absimile, ut fiat: A'r frenhines, deg ei gwedd, Yn Llanerchmedd mae hono. Latine: Et regina, specioso vultu, est in Llanerchymedd. Hoc tamen nobis minus placet; ex ipsa enim versuum consequentia, reginam non uno loco sepultam cum viro suo iacere intellexeris. Eglw ysCeidio sacellum est subiectum ecclesiae Llanerchymedd.] .

Latine: In Llanerchymedd in Mona insula sepultus est Pappo rex, et regina, specioso vultu, in coemeterio Eglwys Ceidio.

DE SANCTO ISBOZETA MARTYRE IN PERSIDE

ANNO 553

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Isbozetes martyr in Perside (S.)

AUCTORE P. P.

[Praefatio]

[1] [Menandri Protectoris epigrammate] Inter sententias quas ex Menandro Protectore collegit, hanc narratiunculam inseruit Constantinus Porphyrogenitus: Ὅτι ἱστορικός φησι Μένανδρος περὶ Ἰσαοζίτου τοῦ ἐν Περσίδι σταυρωθέντος· &ldquogr;Ἐγὼ δὲ πυθόμενος καὶ τὸν ἄνδρα ἐσότι ἀγασθεὶς ἐν νῷ ἐβαλόμην ὡς καὶ ἄξιον τῷ τοῦ Θεοῦ θεραπευτῇ τῷ βαρβάρῳ ἐν ἑξαμέτρῳ ἐπίγραμμα λέξαι· καὶ δὴ λέλεκταί μοι τὸ ἐπίγραμμα ὧδε·

ἦν πάρος ἐν Πέρσῃσιν ἐγὼ μάγος Ἰσαοζίτης
      εἰς ὀλοὴν ἀπάτην ἐλπίδας ἐκκρεμάσας.
εὖτε δὲ πυρσὸς ἔδαπτεν ἐμὴν πόλιν, ἦλθον ἀρῆξαι,
      ἦλθε δὲ καὶ Χριστοῦ πανσθενέος θεράπων.
κείνῳ δ᾽ ἐσβέσθη δύναμις φλογός, ἀλλὰ καὶ ἔμπης
      νικηθεὶς νικὴν ἤνυσα θειοτέρην.

Ὅτι αὐτὸς Ἰσαοζίτης, παραινούντων αὐτὸν ἐσταυρωμένον ὄντα ἐς τὰ πάτρια μεταθεῖναι νόμιμα καὶ σώζεσθαι, ἔφη μεταμελεῖσθαι οὐχ ὅτι ἐς τοῦτο ἔγνω σωτηρίας ἐλθεῖν, ἀλλ᾽ ὅτι ἔγνω ὀψέ. Ταῦτα ἔλεγε γλιχόμενος κατὰ τὸ ἀπαραίτητόν τε καὶ καρτερὸν τῶν οὐρανίων ἐκ τῶν παλαιῶν στεφάνων τὰ ἀκήρατα ἀναδεῖσθαι νικητήρια, καὶ ἠξίου τὸ βραχὺ καὶ ἀνόνητον τοῦ βίου ἑκοντὶ ἀποτίθεσθαι ἐπὶ ῥητῷ μισθῷ τινι τοῦ διαβιῶναι ἐς ἀεί [Excerpta historica iussu imp. Constantini Porphyrogeniti confecta. T. IV. Excerpta de sententiis ed. Ursulus Phil. Boissevain (Berolini, 1906), p. 22; cf. Historici graeci minores, ed. Ludov. Dindorfius (Lipsiae, 1871), p. 71.] .” Menandri epigramma excepit quoque Anthologia Palatina, in qua tamen salvo metro, sancti martyris nomen alia et meliori quidem forma scriptum est Ἰσβοζήτης [Anthologia Graeca epigrammatum Palatina cum Planudea, ed. H. Stadtmueller, t. I (Lipsiae, 1894), p. 26 – 27.] . Hoce testimonium quanti faciendum sit clarius ex sequentibus patebit; [luculenter confirmantur] at nemo erit qui primo aspectu non perspiciat quam apposite confirmet summam rerum quae in sancti martyris Passione relatae sunt. [Acta S. Isbozetae.] Exstat illa quidem armenio stilo perscripta [ [= Vitae Passionesque sanctorum], t. II (Venetiis, 1874), p. 124 – 30.] , in quo syriacae originis non desunt indicia, quae infra explorabuntur. Ex armenio exemplari, eius non dissimili quod nunc legimus, fluxit versio hiberica, quam ad fidem antiqui codicis Athonensis nuper edidit Alexander Khakhanov [ in fasc. XXXI (Mosquae, 1910), p. 51 – 57.] . Breviorem Passionem, seu potius elogium, quod in synaxarium armenium saeculo decimo quinto inseruit Gregorius Dserents [ [= Synaxarium], ed. 2a (Constantinopoli, 1730), p. 389 – 90.] hoc loco memoravisse sufficiat. Ad priorem libellum profecto revolvuntur mentiones S. Isbozetae quae in Armeniorum historiis annalibusve a saeculo IX identidem occurrunt. Iam videamus quid ex istis monumentis erui possit.

§ I. De historia S. Isbozetae.

[2] [Sancti aetas, patria, nomen.] Natus est Isbozetes paucis annis antequam in regnum paternum successit Chosroes I Anošarvan, Cabadis filius [Vide infra num. 8 et 12.] . Patria illi fuit Mesopotamiae vicus e territorio Pirisaborae [Haec est Persarum Peroz Sābur , latinis dicta Pirisabora (Ammianus Marcellinus, 24, 2, 9; 5, 3; ed. Gardthausen, Lipsiae, 1875), graecis autem Βηρσαβῶρα (Zosimus, 3, 9, ed. Bekker, Bonnae, 1837), oppidum ad ripam Euphratis, idem quod postea a Syris Arabibusque appellatum fuit Anbar. Th. Nöldeke, Geschichte der Perser und Araber zur Zeit der Sasaniden aus der arabischen Chronik des Tabari (Leyden, 1879), p. 57, annot. 5. Pro Pirisabora Iohannes Catholicus (vide infra, annot. 10) perperam intellexit urbem Bīhšābur, , in proprie dicta Perside; cf. I. B. Chabot, Synodicon Orientale, in Notices et extraits des manuscrits de la bibliothèque Nationale, t. XXXVII, pp. 322 – 23, 332, annot. 3, et al. De urbe Bih-Šābur, vide etiam Anal. Boll., t. XLII, S. Démétrianus d' Antioche.] , qui dicebatur Qunarastan [Item apud Iohannem Catholicum, cuius testimonium vide infra, annot. 10. In versione hiberica: , knarastani. Nomen suspiciosa quadam similitudine non vacat cum , “sepulcrum” sive “κοιμητήριον”. Atqui nomen Anbar, quod Pirisaborae alterum vocabulum fuit, praemissa particula Syris usitatissima , iam proxime accedit ad vocem , quae pariter significat sepulcrum. Cf. N. Marr, , t. XX (1911), p. 064 – 066. Non admodum improbabile est scriptorem armenium vocabuli sono delusum fuisse.] . Ethnico nomine vocabatur Machoš (Maḫoš), alias Mahoš [Vide infra, num. 20.] , et usitatius, ut videtur, Machož (Maḫož) [Formam huius nominis liquido confirmat Iohannes Catholicus († 828) cuius testimonium praestat hoc loco integrum recitare:

I. B. Emin, [= Iohannis Catholici, Draschanacertensis, historia Armeniae, Mosquae, 1853, p. 37 – 38]. Huius (Narsetis) tempore Machož, (Maḫož), qui erat e Bešapuh regione, vico Qunarasṭan, gente magus et ex lavacro (var. evangelio) sancto, in baptismate Isbozetes (Jisztbuziṭ) dictus fuerat, quod vertitur a Deo servatus (Sositheus), plurima tormenta perpessus, a marzapano Všnasn Vahram in urbe Dubion, martyrio coronatur, pro Christo moriens. (Reliqua vide infra, num. 15, p. 199). Cf. etiam Samuel Aniensis, ed. Têr-Miqelian, [= Samuelis presbyteri Aniensis syllogae historiarum, Vaḡaršapat, 1893],p. 74 – 75; Cyriacus Gandzacenus, [= Historiae compendium, Venetiis, 1865], p. 624. De forma hiberica nominis vide infra.]
, quod armenicis litteris transcriptum credideris pro . Ortum duxerat e genere sacerdotali, magorumque disciplinas puer didicerat, [Magorum superstitioni deditus,] in quibus, ut erat acri sollertique ingenio, consultissimus habebatur. Forte contigit ut negotii cuiusdam causa, “ad castra regis” veniret, utique cum ipse rex per Babyloniam militarem expeditionem duceret. Ibi supplicio interfuit viri cuiusdam nomine Gregorii, [martyrio interest S. Gregorii Raziceni.] qui pro nomine Christi mortem fortiter oppetiit. Quis fuerit iste martyr in Actis nostris apertius non indicatur. Sed aliunde constat a Chosroe Cabadis filio, cum per Babyloniam ad bellum proficisceretur, non procul Pirisabora, capitis damnatum fuisse Gregorium Manaǧirh (vel Manaǧihr), Razicenum, quem Syri persico nomine Gregorium Pirangušnasp communiter appellant. Huius habetur Passio brevior armenio sermone conscripta [BHO. 354; ed. Galust Têr-Mkrttšian, [= Gregorius Manaǧirh, Razicenus, e gente Mihran], in Ararat, 1901, p. 478 – 74.] , in qua occisus fertur a Chosroe II Hormisdae filio, qui regnavit ab anno 590 ad an. 627. Sed historiae annalesque Armeniorum, vix non omnes quotquot S. Isbozetam nostrum memorant, iisdem locis S. Gregorii Manaǧirh obitum referunt: quod profecto casu non accidit. Dubitationem, quantulacumque esse potest, penitus tollunt Acta syriaca S. Gregorii, ubi haec leguntur [Ed. P. Bedjan, Histoire de Mar Jabalaha, de trois autres patriarches, d'un prêtre et de deux laïques nestoriens (Paris, 1895), p. 347 – 94; cf. G. Hoffmann, Auszüge aus syrischen Akten persischer Märtyrer, in Abhandlungen für die Kunde des Morgenlandes, t. VII, p. 78 – 86.] .

[3] [Gregorii huius origo, vitae curriculum] Nempe antequam eiurata Persarum superstitione, in baptismo Gregorius appellatus est, fuit ille Pirangušnasp, e Razicena gente Mihran, Chorzanenae Albaniaeque praefectus, vir nobilitate insignis et militari laude clarissimus. Hic post varios casus a Chosroe Cabadis filio in vincula coniectus est, cum rex e Lazico bello rediit [Bedjan, t. c., p. 367 – 68. Chosroes, expugnato Petra oppido, cum Lazis indutias fecit, autumno anni 541. F. Justi, Geschichte Irans, in W. Geiger et E. Kuhn, Grundriss der iranischen Philologie, t. II, 3 (1897), p. 534.] , altero anno post eversam Antiochiam [Mense iunio an. 540. Nöldeke, Tabari, p. 165, annot. 2. Cf. F. Justi, Geschichte Irans, t. c., p. 534. Utcumque refragatur chronotaxis Actorum S. Gregorii, ad eum probabiliter referendum est quod S. Iesusabran martyr († 620) discipulo suo dixisse fertur: se quindecim annos in vinculis futurum, sicut beatum Gregorium. “ Quis esset iste domnus Gregorius, inquit Iesuiab patriarcha, in historia S. Iesusabran, nec discipulus eius interrogavit, neque ipse sponte dixit.” J. B. Chabot, Histoire de Jésus-Sabran, par Jésus-yab d' Adiabène, in Nouvelles archives des Missions scientifiques, t. VII (1897), p. 568.] . Mense novembri huius anni in suburbium retrusus est ad orientem Ctesiphontis, cui nomen erat Zqartā dbēth Balan, [Bedjan, t. c., p. 369 – 70.] . Vere primo insequentis anni Chosroes in romanum imperium rursus bellum intulit:


[Ibid., p. 375.]

Post quinque menses rex cum exercitu suo profectus est ut bellum Romanis inferret. Egressus igitur ex Urbibus eam viam iniit quae per solitudinem ducit Pirisaboram ad urbem Saracenorum, et castra posuit in vico qui dicitur Dana; unde digressus, ad parasangam circiter quartum [Textus: unum parasangam terrae, quod et seorsum et in contextu ineptum est. Quattuor parasangae erant ferme iter unius diei.] , ulterius perrexit et eo loco castra posuit. [et exitus.] Illic commoranti, sexta hebdomade maioris ieiunii, occurrit princeps nomine Mihran, Gregorii consobrinus, qui ex magorum consilio et sententia, Chosroen vehementissime flagitavit ut Gregorium morte plecteret. Huius importunitate victus, rex captivum ad se transmitti iussit. Itaque Gregorius ad exercitum abductus est feria secunda sacrae hebdomadis, cum interea Chosroes iter suum prosecutus esset.
[Ibid., p. 383 – 384.] . Rex e mansione sua profectus, abiit et castra locavit ante vicum qui dicitur Danahrit cui adiacebat arx regia magna. Huc martyr, feria sexta in Parasceve perductus, eodem die gladio percussus est. Cernis quam apte ista congruant cum Passione nostra narrante Machož iuvenem, Pirisaborae incolam, regnante Chosroe, cum ad castra regia forte venisset, Gregorii cuiusdam martyrio interfuisse.

[4] [Isbozetes divino admonitu ad christianam religionem allectus] Haec porro die 18 aprilis anni 542 [Nulla prorsus fides debetur Passioni armeniae in qua S. Gregorius obiisse dicitur anno decimo quinto regni Chosrois Hormizdae filii, regis Persarum, qui fuit annus 604/605, vel 545/546 si, correcto errore manifesto sive librarii, sive ipsius hagiographi, pro Chosroe Hormisdae filio (Chosroe II) legatur Chosroes Cabadis filius (Chosroes I). Utcumque se res habet, Gregorius Managirh mortem oppetierit necesse est aliquanto tempore ante an. 547 – 48. Hoc enim anno, qui Chosrois fuit decimus septimus, ecclesia vel sacellum eius nomine in Dubion iam conditum erat. Cf. infra num. 4, et N. Akinian, in Handes Amsorya, t. XXI (1907), p. 317; qui S. Gregorium Razicenum occisum existimat an. 541 – 542.] agebantur. Martyris fortissimum exemplum non frustra conspexit Machož. Nocte insequente, miro somnio admonitus, de religione persica subdubitare coepit. Itaque a domo patriaque sua aufugiens, migravit in terram Sunitin [Quae armenice dicebatur Siuniq, in parte septemtrionali Maioris Armeniae, ad Orientem, inter Cyrum fluvium et Araxen. Sunitas, quos a Persarmeniis distinguit Procopius (De bello Persico, I, 15, ed. Haury, t. I, Lipsiae, 1905, p. 74), gentem sua lingua vel dialecto utentem appellat huius aetatis scriptor syrus, qui vulgo Zacharias ep. Mitylenensis et Zacharias rhetor vocitatur. Historia ecclesiastica, l. XII, c. 7, ed. E. W. Brooks, Corpus scriptor. christ. orient. Scr. Syri, textus, ser. 3, t. VI (1921), p. 214; anglice: F. J. Hamilton et E. W. Brooks, The Syriac Chronicle known as that of Zachariah of Mitylene (London, 1899), p. 338. Cf. H. Hübschmann, Die altarmenischen Ortsnamen, in Indogermanische Forschungen, t. XVI (1904), p. 237 – 38.] , ubi doctrinae christianae auscultandae [ quod videtur proprie intellegendum; vid. infra, num. 10, cum annotatis, p. 195, annot. 18.] opportunitatem nactus est. Non multo post, in provinciam Aïrarat [Ex versione hiberica: in terram Ararat. De origine huius nominis, quod ab Aïrarat plane distinguendum est Anal. Boll., t. XXXVIII, p. 322 – 27.] transiit atque Dubion [Armenice Dovin; graece Δούβιον. Menander, Excerpta de sententiis, 38; ed. Boissevain, t. c., p. 24; apud Procopium autem Δούβιος, nomine in casus non inflexo; cf. De Bello Persico, II, 30, ἐν τοῖς ἀμφὶ Δούβιος χωρίοις. Haury, t. c., p. 301. Cf. M. Streck, Encyclopédie de l'Islām 17e livraison (Paris, 1913), p. 1119. Formam praetulimus quae propius abest ab armenia.] in Armeniorum tunc florentissima metropoli [A dimidiato circiter saeculo V, Armeniorum catholici in Dubion consederant.] consedit. [in Dubion oppido considit,] Erat autem Dubion veluti commune emporium ad quod ex India, Hiberia et universa Perside mercatores confluebant [Procopius, De Bello Persico, II, 25; Haury, t. c., p. 263 – 64; cf. L. Alishan, Aïrarat (Venetiis, 1890), p. 404 – 414.] . [inter Huzaïnos] Illuc iam pridem colonia negotiatorum Huzaïnorum immigraverat, quam anno 554, in dominica Palmarum, Narses Astaracanus, Armeniorum catholicus, in epistula synodica nestorianis favere querebatur, ita subdens [ [= Liber epistularum, Tiphilisii, 1901], p. 72 – 73; cf. supra, p. 192, annot. 9.] :

in quem (errorem) implicatae sunt Huzaïnorum partes, unde quidam in regionem nostram antea transierant et cum patribus nostris ac nobis mercaturam agebant, cum ecclesia nostra coniuncti et eiusdem nobiscum fidei se profitentes. (Verum) anno Chosrois regis regum decimo septimo [Christi 447 – 448; vide infra num. 14, p. 198.] , limitis praefecto [Marzpan, sive marzapan. De nomine et de munere, dicetur infra num. 8.] Nihoracano, aedes quasdam condiderunt nomine Manadsiri Raziceni, [S. Gregorii cultores.] qui Christi fidelis factus et baptizatus, nomen accepit Gregorium et propter fidem christianam occisus est; quem locum deinde impuri sui coetus sedem appellarunt. Hactenus Narses catholicus, qui porro pergens Sancti Gregorii sacellum a se dirutum narrat. Narsetis vocem, exeunte saeculo XIII, inerti cum fide reciprocat Stephanus Orbelianus Sunitis metropolita, ad Gregorium Armeniae catholicum scribens in haec verba:


[ [= Stephanus Sunitis episcopus historia domus Sunitis], c. LXVIII, ed. I. B. Emin (Mosquae, 1861), p. 332; cf. M. Brosset, Histoire de la Siounie par Stéphannos Orbélian (Saint-Pétersbourg, 1864), p. 252.] :

Rursus (habita est) synodus in Dubion, diebus Narsetis catholici, de Chalcedonensi definitione haeresique Nestorii, quae in conspurcato coenobio Gregorii Manažihr (insederat): huic interfuit beatus metropolita Sunitis Petrus, discipulus Moysis grammaticorum patris [Errat certe Stephanus in annis Petri episcopi et synodi primae Dubionensis, nostra pace, cum haec ad praesentem quaestionem non pertineant; cf. Brosset, loc. c., annot. 2.] . Haec recitante Stephano, reapse unum Narsetem loquentem audimus. Age porro ad explorandam originem fidemque historiae in qua versamur, suo momento non carent ipsa crimina quae vir monophysita in Huzaïnos urbis Dubion inquilinos erumpit, ut inferius indicabitur [Vid. num. 15.] . His parumper sepositis, modo prae oculis habendum est eodem tempore quo Machož noster Dubion advenit, in hoc oppido exstitisse Persicae ecclesiae propaginem quandam, ritu patrio seorsum ab Armeniis viventem, in qua S. Gregorius Razicenus praecipuo quodam honore coleretur. Profecto haec causa esse potuit cur Machož, a patria profugus, in Dubion inter cives suos consideret, apud memoriam sancti martyris, a quo ad fidem christianam primum fuerat allectus.

[5] [Actorum fidem commendant quae attinguntur] Nondum tamen hanc fidem aperte profitebatur. Subdunt Acta eum in numero magorum habitum fuisse ab Armeniae quodam hamacar, cui nomen erat Chosroes Peroz (§ 2), Nomen viri, nullo alio, quem noverimus, loco legitur. Neque multo notior est titulus eius muneris. Pro legendum. credideris , hamarakar, quo vocabulo videntur appellati fuisse fisci ratiocinatores, seu vectigalium exactores [H. Hübschmann, Armenische Grammatik, t. I (Leipzig, 1895), p. 178; cf. A. Christensen, L'Empire des Sassanides. Le peuple, l'état, la cour, in Det Kongelige Danske videnskabernes Selskabs skrifter, 7e sér., t. I (1909), p. 22.] . Sed huic emendationi non paucae nec leves rationes obsistunt. Nomen hamakar in Passione ter eadem forma scriptum est. Totidem litteris redditum fuit a Cyriaco Gandzaceno, qui in Actis nostris illud legerat [ [= Epitome historica, venetiis, 1865], p. 24.] . In versione quidem hiberica, qualis nobis exhibetur, semel occurrit vox , hamarcari, sed in duobus aliis glossema hamacar, hibericis elementis simillime refertur. Quae cum ita sint, librariorum errorem suspicari vix ac ne vix quidem licet. Accedit quod ex ipsa narratione designari videtur magistratus excelsioris ordinis quam vectigalium exactor aut inquisitor fiscalis. Donec igitur lux aliunde affulserit, interpretatio ducenda est ex veriloquio vocis hamacar, quae armenice “potestate parem vel aequalem” significat. [de Persarum magistratibus,] Inde forsita conici potest, satrapae, sive ut hagiographi nostri verbis utamur, chiliarcho, qui Armeniae dux militaris erat, adiunctum fuisse civilem magistratum, quasi collegam pari potestate, eo ferme modo quo in quattuor regni maioribus provinciis, inde a Chosrois aetate, bini praefecti constituti erant, alter dux exercitus (aspahbēdh), apud quem summa erat imperii militaris, alter civilis (pādhghospān), qui cetera gentis et regionis negotia administrabat [Nöldeke, Tabari, p. 151, annot. 2; Christensen, t. c., p. 41 – 42; cf. N. Adontz, p. 215 et seqq., qui existimat multo tempore ante Chosroen id constitutum fuisse.] . Profecto in istum praefecti militaris collegam apte quadrat nomen hamacar: quod nos, pro metiori verbo σύναρχον dicemus [In idem recidit quod ad Cyriacum Gandzacenum annotavit Brosset, Deux historiens arméniens. Kiracos de Gandzac, XIIIe s., Oukhtanès d'Ourha, Xe s. (Petropoli, 1871), p. 21, annot. 7.] . Neque obstat huius muneris mentionem extra S. Isbozetae historiam hactenus nullam repertam esse. Multa enim sunt in temporum illorum rebus et historiis quae certiori testimonio non innotuerunt.

[6] [festis,] Post aliquantum temporis — ita pergunt Acta — hieme, in principio mensis mehecan, contigit ut Persae sacrificium celebrarent. Eo temporis intervallo, de quo nunc agitur, armenius mensis mehecan incepit die decimo vel undecimo ianuarii. Cum autem menses persici non satis certa lege per annum solarem vagati sint, haud facile est, nobis quidem, divinare quae magorum sollemnitas hic ab hagiographo significetur. Appositum quo eam appellat, non vocabulum est sed aenigma. Huc tamen conferri potest quod legitur apud arabicum astrologum Bīrūni: ineunte mense persico ādhār – māh, occurrisse festum , sive “vulpis” [Chronologie orientalischer Völker von Albêrûnî, ed. Ed. Sachau (Lipsiae, 1878), p. 225.] , idem fortasse quod hodie a Persianis Indiae vocatur rapithvan et antequam loco suo motum fuit adventanti veri proludebat [D. Ménant, Les Parsis, in Annales du Musée Guimet, t. VII (1898), p. 109. Rapithvan conferendum videtur cum rapithvā “meridies” (Chr. Bartholomae, Altiranisches Wörterbuch, Strassburg, 1904, col. 1509), sed in ore vulgi facile potuit detorqueri ad raopay, unde syriacum , “vulpes” (cf. Bartholomae, ibid., col. 1496).] . Idem Bīrūni, auctorem secutus Irānšahri, testatur diem “Vulpis” ab Armeniis in Perside notam fuisse [Loc. c.] . Haud igitur temere quaeri potest num pro forte rescribendum sit , “vulpes”, ut ex absono glossemate nomen usitatum fiat et cum historia congruens. Quod si tamen haec coniectura videtur audacior, inaccurate significatum dixerimus quampiam e sollemnitatibus Persarum quae in libellis hagiographicis frequentibus memorantur. Ex ipsa Passione syriaca S. Gregorii Manaǧirh (Pirangušnasp) notum est christianis perodiosum festum fordiḡān, tunc temporis per mensem martium habitum fuisse [Passio Gregorii Pirangušnasp: (Bedjan, t. c., p. 315), mense ādār (martio), cum advenisset festum quod magi Satanae agunt et (diem) manium appellant. Vide quae de hoce loco erudite disseruit Hoffmann, Auszüge, p. 79, annot. 720. Conferre etiam iuvat Passionem S. Eustathii Meschithensis, e qua colligi videtur anno 541, vernam sollemnitatem Persarum in Pascha christianorum (31 martii, 19 ahecan) prope incidisse. Sabinin, (Petropoli, 1882), p. 313; germanice Dschawachoff (Ǧavachov), Sitzungsberichte der königl. preussischen Akademie der Wissenschaften zu Berlin (1901), p. 877. Ad quem locum, Harnack, 1. c., annot. 2.] , cuius dies circiter decimus, illa aetate, initium erat armenii mensis ahecan: quod nomen cum mehecan facile commutari potuisse quis negaverit? Propius etiam ab eo quod quaerimus fortassis abest naurūz, ; quod tunc itidem celebrari consueverat mense martio, et in Perside quidem die secundo, in Media autem vicesimo [Talmūd Hierosolymitanum, 'Abōda Zāra, I, 2 (apud Hoffmann, l. c. p. 79).] , i. e. die mensis areg circiter vicesimo vel hecan decimo. Utrumvis morem retinuerant magi in Dubion peregrinantes, sub armenio caelo festum naurūz illic hiemale dici poterat, quamvis ex instituto ver primum auspicaretur [Si fides sit iam dicto mathematico Bīrūni, festum naurūz institutum fuerat solstitio brumali, sed labentibus saeculis ex astrologorum errore postponi coeptum est, ita ut inclinante saeculo decimo in ver primum incideret, t. c., p. 215 – 17. Hanc translationem, qua ipsius festi ritum aliquo modo perversum fuisse asseverat vir sua aetate doctissimus, inde ortam existimat quod Persae annos intercalares non observarent (t. c., p. 215): quae causa si vera esset festum naurūz non postponi sed anticipari debebat. Ceterum e testimoniis quae supra rettulimus constat inter dimidiatum saeculum sextum et extremum seculum decimum naurūz sollemnitatem stabilem fuisse.] .

[7] [rituali conventiculo in Dubion] Inter haec igitur sollemnia sacrificium in “synarchi” aedibus vel palatio () celebratum est. Rursus historiae veritas oculos hic percellit. Nempe in Dubion oppido quondam exstiterat ignis fanum quod aedificaverunt duo principes armenii christianae fidei desertores [Iohannes Catholicus, ed. Emin, p. 35.] ; sed illud dux Armeniorum fortissimus Vahan Mamiconiensis, urbe potitus, incendio delevit [Iohannes Catholicus, 1. c.] Qui post multa praelia contra Persas feliciter gesta, a Vlase, qui, mortuo Peroze eius fratre, anno 484 regnum obtinuerat, inter pacis condiciones evicit ut ex Armenia terra ignis templa auferrentur [Lazarus Pharpensis, [ = Historia Armeniae, Venetiis, 1891], cc. 89, 93; pp. 558, 592.] . Inde ab illo tempore magicae superstitionis delubra publica in Persarmenia non fuerunt, etsi videtur Cabades contra fidem datam ea restituere voluisse. Haud igitur arcessita veritatis nota fidem sibi facit hagiographus noster dum magos urbis Dubion non in pyraeo vel religioso quopiam aedificio sed in domo magistratus sacris operantes inducit. Ipsarum autem caerimoniarum descriptio quam apte congruat cum historicorum testimoniis, Passionem legenti satis per se patebit.

[8] [huiusque incendio.] Dum igitur Machož cum sodalibus ritibus suis fungitur, flamma ex altari assurgens domus lacunar corripuit. Grave incendium exarserat, cum praefectus militaris Armeniae, praesenti periculo commotus, ad ecclesiam christianam properavit istiusque clericos arcendae cladi operam conferre coegit. Qui cum sanctam crucem pompa deferentes ad locum pervenissent, ignis iam late saeviens subito restinctus est. Factum idem cum breviloquentia subobscura quadam paulo aliter a Menandro narratum audivimus, sive fama eundo nonnihil immutata fuerat, sive ipse poeta metro aliquid indulsit:

εὖτε δὲ πυρσὸς ἔδαπτεν ἐμὴν πόλιν, ἦλθον ἀρῆξαι
      ἦλθε δὲ καὶ Χριστοῦ πανσθενέος θεράπων·
κείνῳ δ᾽ ἐσβέσθη δύναμις φλογός [Supra, num. 1, p. 191.]

Sed quam inepte morosus sit quem minutae illae discrepantiae plus moveant quam luculentum testimonium quo Passionis nostrae auctoritas hic a Menandro confirmatur. Utique miratione aliqua non vacat quod in ea narratur: magistratum Persam, a Christi fide plane alienum, in sanctae crucis virtute salutem quaesivisse. Hoc etsi clare verba sonant, credideris tamen ecclesiae ministros ab illo, calonum more, ad ignem restinguendum requisitos, sacram imaginem ad suam ipsorum tutelam sponte secum detulisse.

[9] Verum res, utcumque acta est, ita accidisse credenda est, ut in religionis christianae laudem et vindicationem redundaret. Huius prodigii evidentia permotus est Machož ut fidem quae eius animum iam occulte possederat palam significaret ac profiteretur. Quod ilico fecit, eo modo qui magorum indignationem concitaret [Cf. Samuel Aniensis, ad an. 551; ed. Têr-Miqelian, t. c., p. 74: : prodigia in metropoli Armeniae, propter quae ad fidem conversus est beatus Machož; et Brosset, Samouel d' Ani, t. c., p. 391 – 92 (ad annum 350). De chronotaxi exponetur infra num. 12.] . Quare apud Armeniae principem, [Nichoracan marzapanus] qui vocabatur Nichoracan [: Hiberus item . De nomine erudite disputavit Nöldeke Tabari, p. 152, annot. 2; cf. F. Justi, Iranisches Namenbuch (Marburg, 1895), p. 219.] , desertae religionis patriae accusatus est. Nichoracan iste, sive Nihoracan, qui hoc loco dicitur princeps — sit enim ed vox pro armenio išchan (išḫan) [De hoc titulo qui cum magister domus, passim commutatur, vide I. Ǧavachov, ( t. VIII), p. 112 – 118.] idem profecto est Nihoracan Armenici limitis praefectus, quem a Narsete catholico memoratum supra legimus [ (cf. supra, num. 4, p. 193). Vides non tam certum fuisse usum loquendi, ut idem munus alio et alio nomine non appellaretur cuius generis multa exempla collegit Ǧavachov (t. c., p. 106 et seq.). Ceterum qui historias tum graecas tum orientales horum temporum legerit, novit apud Persas non raro in eodem munere sibi successisse magistratus qui non sint eodem titulo designati: fortasse quod nomine dignitatis alicuius quae ipsis esset propria honestari consueverint. Quid in proprietate loquendi fuerit Armeniorum marzpan (), data opera explicat Adontz, , c. IX, p. 211 – 35.] . Eum Graeci Ναχοραγάν [Agathias, Historiarum III, 2; ed. L. Dindorf, Historici Minores, t. II, p. 237.] aut Ναχόερχαν [Menander, Fragmenta, 11; ed. Dindorf, ibid., p. 28.] appellant. [in historiis notus,] Si presse accipienda sunt quae paulo post subiciuntur [Vide infra, num. 11, et Passio § 4.] , inibi tunc erat ut Nichoracan ille ex officio decederet [Idem post aliquot annos, re male gesta in Perside, a Chosroe vivus excoriatus est. Agathias, III, 2; ed. Dindorf, t. c., p. 28.] . Iam tum igitur exstabat S. Gregorii Manaǧirh sacellum, quod illo provinciam administrante, advenae Huzaïni in Dubion condiderant [Supra, num. 4, p. 193.] ; et in eo clam ab Armeniis monophysitis conventicula Huzaïnorum habebantur, quae Narsetis catholici indignationem commoverunt. Utri confessioni se addixerit Machož nemini potest dubium videri, qui hance historiam non praeiudicata opinione legerit. Neque idcirco tantum quod haec armenice nobis tradita est, sanctus martyr Armeniorum partes secutus esse putandus est. Sed haec evidentius patebunt ex indiciorum summa quae infra colligentur ubi de cultu et Actis S. Isbozetae [Num. 14, 16.] .

[10] Iuvenis — nam ex eius verbis viginti quinque annos eum tunc natum fuisse intellegimus [Passio § 3; cf. infra, num. 14, p. 198.] coram praefecto ad christianam fidem se transivisse audacter confessus est. Itaque verberibus acceptis, [non tamen Narses Isbozetae socius.] in vincula coniectus fuit. In carcere, christianum quendam repperit, civem suum, Narsetem nomine, Razicenum, qui crimine religionis damnatus fuerat [Passio, § 3.] . Quis fuerit iste Narses, ex una S. Isbozetae Passione colligendum est. Multum iam tempus in custodia transegerat, si sub ipso initio persecutionis, quae anno 540/541, Chosrois regis decimo, videtur exarsisse [J. Labourt, Le Christianisme dans l'Empire Perse (Paris, 1904), p. 177 – 79.] , libertate privatus fuerat; sed nihil satis probabile coniectando astrui potest. Haud imprudenter tamen ex ipsa narrationis consequentia presbyterum eum fuisse putaveris [Vide infra, num. 11, 12, 14, pp. 196, 197.] . Captivos Armenios non videtur in carcere invenisse Machoz noster [Vide infra, num. 12, et Passio § 5.] , neque sane si invenisset, iis prae Raziceno homine adhaesisset. Narsete igitur magistro, plenius addidicit doctrinam christianam, quam aliunde iam auditu carptim perceperat [Supra, num. 4, p. 193, annot. 1.] , et Davidis psalmos ab illo recitatos [Chaldaeas syriacasve litteras Izbozetam doctum fuisse nec Passionis verba nec rerum narratarum consequentia probabile faciunt. Huc conferri potest locus ex historia nestoriani martyris Iesusabran († 620/621) qui a persica itidem religione ad christianam transierat. Exhortanti sodali ut litteras disceret, negavit Iesusabran operae pretium esse:
(Chabot, Histoire de Jésus-sabran, t. c., p. 525). Haec dixit quod magorum cantilenas ab ore (magistri) accipere consueverat — litteris enim mandata non fuerat insula doctrina Zoroastri. — Itaque puerum rogavit ut versiculos sibi verbo traderet, traditumque versicullum magno nisu commentabatur, cum interea more magorum cervices iactaret. Prohibuit autem eum puer ne hoc ageret et dixit: “Noli facere quod faciunt magi; sed quiete (versiculos) oretenus recita.” Hoc igitur modo versiculos complures brevi tempore memoria comprehendit. In Passione S. Georgii Persae, hoc praeter alia multa suspiciosum est, quod sanctus, qui magorum item erat filius, Persarum litteras puer admodum perdidicisse narratur. Bedjan, Histoire de Mar-Jabahaha, p. 436.]
memoriae commendavit.

[11] Interea decedenti ex munere Nichoracan suffectus est dux alius nomine Nachapeṭ (Naḫapeṭ) [ Hiberus: , nahapeti.] , [Sanctus a Nabeda praefecto] idem profecto qui a Graecis Ναβέδης dictus est, et circa ea tempora Persarmeniae magister militum fuisse memoratur, a quo et episcopus Dubion, bello Persico, ad Valerianum ducem Romanorum, legatus de pace missus est [Διὸ δὴ Ναβέδης τηνικαῦτα ἐν Περσαρμενίοις τὴν στρατηγίδα ἔχων ἄρχην τὸν ἐν Δούβιος τῶν χριστιανῶν ἱερέα, βασιλέως ἐπαγγείλοντος, παρὰ Βαλεριανὸν τὸν ἐν Ἀρμενίοις στρατηγὸν ἔπεμψεν αἰτιασόμενόν τε τὴν τῶν πρέσβεων βραδυτῆτα καὶ Ῥωμαίους ἐς τὴν εἰρήνην ὁρμήσοντα προθυμίᾳ τῇ πάσῃ (Procopius, De Bello Pers. II, 24, ed. Haury, t. I, p. 260 – 61). Legati illi, de quibus conqueri debebat episcopus, Constantianus et Sergius, Byzantio ad Chosroen missi erant, cum per Aderbiganam traicere pararet. Idem Nabedes, qui a Procopio ex verbis Belisarii, quem a Nisibi reppulit, dictus est μετά γε τὸν Χοσρόην αὐτὸν δόξῃ τε καὶ τῷ ἄλλῳ ἀξιώματι πρῶτος ἐν Πέρσαις εἶναι (De Bello Pers., II, 18, ed. Haury, t. I, p. 229), Graecos acri praelio fudit in Anglon faucibus prope Dubion. Procopius, Bello Pers., II, 25, Haury, t. I, p. 264. Adversus eosdem bellum prospere in Lazica gessisse memoratur. Procopius, De Bello Gothico, IV, 9, ed. Haury, t. II, p. 526.] . Is igitur Nabedes, sive mavis Nachapeṭ, captivum coram se evocatum minaciter interrogavit, et impavidam eius constantiam indigne ferens, [in custodiam remissus, ibidem baptizatur.] eum fustibus caedi et in vincula conici iussit. In hoc carcere, post tres annos, a sacerdote cum quo inclusus erat [Vid. supra num. 10, p. 195.] , baptismum accepit atque appellatus est [Textus armenius hoc loco incertus est. Si Hibero interpreti fides habenda est, ipse sanctus novum istud sibi nomen elegerat. Pervagatum est hoc in sacris Persarum historiis : ut in baptismo novo novum quoque nomen imponeretur ei qui baptizatus est. Acta S. Georgii Persae, Bedjan, t. c., p. 440. Huic tamen mori nonnumquam derogatum est, sicuti exempla ostendunt S. Iazdpanah, S. Tahmjazdgerd, sanctae Sirae, aliorum.] Iztbuziṭ, quod intellegitur Adeodatus (sive Theodotus), id est a Deo servatus. E duobus istis interpretationibus, quae mutuo se excludunt, posterior vera est [Hanc, omissa altera, rettulit Iohannes Catholicus, t. c., p. 38, et ex eo Vardanus Magnus, [= Summa historiae a Vardano doctore illustrata, Venetiis, 1862], p. 57. Perversam contra praetulerunt Anonymus de quo infra, num. 20, p. 201, Gregorius Dserentz in synaxario et alii, quos secuti sunt I. B. Aucher, [= Pleniores Vitae Passionesque sanctorum], t. X (Venetiis, 1814), pp. 234, 236, et Leontius Alishan, [= Mnemosyna patriae Armeniorum], t. II (Venetiis, 1870), p. 309 et seqq.] . Prior autem unde istuc inepte irruperit, postea explorabitur. Interim unum hoc annotasse oportebat: non armenio ritu neque ab armenio sacerdote baptizatum fuisse neophytum qui hoc nomine appellatus esset. [Nominis eius veriloquium.] Reapse vocabulum quod hagiographus armenius patriis litteris , Izitbuziṭ [Nomen ab aliis aliter mira cum varietate scriptum fuit. Praeter formas quae in nostris exemplis infra legentur, occurrunt monstra: alia. Cf. J. Dashian, Catalog der armenischen Handschriften in der Mechitharisten-Bibliothek zu Wien (Vindobonae, 1895), pars armenia, p. 1123.] , et hibericus interpres , Iziṭbouziṭ expresserunt, in lingua syropersica sonat , Iazdbōzēd [Hübschmann, Armenische Grammatik, p. 55 – 56; cf. Nöldeke, Tabari, pp. 162, annot., 287, annot. 1, 489; Justi, Namenbuch, p. 147 (Yazdbōzedh). Existimat Hübschmann l. c., nomen Iazdbōzēd ad semiticum exemplum fictum esse, cum Persis in more non fuerit enuntiatum pro nomine habere.] , i. e. a Deo liberatus. Pro hac forma nonnihil barbara Graeculus aliquis, sive suorum auribus parcens sive graecanicum nomen Isboseth filii David intempestive recordatus, Ἰσβόζητα [Vide supra, num. 1, p. 191. Ἰσαοζίτης, quod fert textus vulgatus Constantini Porphyrogeniti, manifesto falsum est.] reddidit: quod vocabulum nobis latinum facere liceat. Isbozetes igitur in custodia baptizatus, in custodia etiam aliquanto post tempore aut fortasse statim ab ipso baptismate — neutrum enim in Passione satis liquido indicatur — monachi vitam agere coepit adeoque vestem sibi fecit quam Graeci, δερμοκουκούλλιον appellant [Cf. Passionis §§ 4 et 5; infra, pp. 208-209.] ; neque secundum ecclesiae orientalis doctrinam et disciplinam quidquam ei defuit ut tamquam verus monachus haberetur.

[12] [Chanaranga praefecto,] Post triennium in praefectura exactum [Passionis verba: elapsis iterum annis tribus proprie annos indicant a baptismo Isbozetae computandos. Id tamen recte dictum non videtur. Etenim sanctus a Nichoracan comprehensus fuit, qui decimo septimo Chosrois anno (547 – 548) limitis praefectus erat (vid. supra, num. 9, p. 195); obiit autem die 9 novembris an. 553, cum Nabedis successor iam ab aliquanto tempore munus suum administraret (infra, num. 14, p. 198). Itaque Nabedae praefectura ad sexennium produci non potuit, etiamsi annus 547 – 548 Nichoracan praefecti reapse postremus fuit, uti probabile videtur. In Passione S. Eustathii Meschithensis, qui in carcerem coniectus fuit decimo Chosrois anno (540 – 541), Arvand Gusnasp Hiberici limitis praefecto (sic enim vertendum), iisdem prope verbis legitur: , post tres annos advenit Vežan Buzmil, qui Hiberiae limitis praefectus esset. Sabinin, t. c., pp. 313, 315; cf. Dschawachoff (Ǧavachov), t. c., pp. 876, 881. Quae exempla translaticiae cuiusdam formulae speciem prae se ferunt, quasi Chosroi mos fuerit provinciarum praefectos munere movere tertio quoque anno. De his iterum infra, num. 12, p. 198.] , Nabedi suffectus est Qnarik, , sic enim Armenius noster ad patrii sermonis consonantiam [ armenice est quasi “lyra minor”. Hiberus ex et , scriba quidam (vide infra): Knaranidprion ().] accommodasse videtur nomen apud Persas non infrequens, quod Graeci Χαναράγγη dixerunt, Syri autem [Alias , Qanarag. Huius nominis exempla nonnulla recenset Justi, Namenbuch, p. 55; quibus adde limitis praefectum (marzapan) Qanarag claudum, qui anno 503, obsidente Amidam Cabade, urbis aditum perrupit. Zacharias Rhetor, Historia ecclesiastica, VII, 4, ed. Brooks, t. VI, p. 25; quem locum exscripsit Michael Syrus, J. B. Chabot, Chronique de Michel le Syrien (Paris, 1902), p. 258. Ex nativa significatione, persicum vocabulum, quod hodieque sonat Kanarang, titulus erat militaris dignitatis. Vide Procopium, De Bello Persico, I, 5, ed. Haury, t. c., p. 21; cf. Nöldeke, Tabari, p. 442, annot. 5. Itaque Actis nostris non aperte refragatur quod ait Iohannes Catholicus, Isbozetam plurimis suppliciis affectum fuisse a marzapano Všnasn Vahram. Vide supra, num. 2, p. 191, annot. 10. Všnasn (an forte Všnasp) Vahram, undecunque Iohannes Catholicus hoc nomen expiscatus est, in memoriam revocat Eruand Všnasp, Hiberiae marzapanum, a quo S. Gregorius Razicenus in vincula coniectus fuisse refertur in Passione armenia. Ararat, t. c., p. 471.] . Huius tamen hominis nulla mentio certa alias occurrit quam legerimus [Anno 548, iuvenis quidam Persarmenius, Chanaranges nomine, ob coniurationem cum Artabano Armenio initam contra Iustinianum imperatorem, Constantinopoli in custodiam datus fuit (Procopius, De Bello Gothico, III, 32; Haury, t. II, p. 435). Non plane gratuito conici potest istum e custodia emissum vel elapsum novam fortunam apud regem Persarum tentasse. Attamen notetur in graeco exercitu, qui duce Narsete, anno 553 in Italiam bellum intulit, fuisse inter tribunos Chanarangen quendam Armenium. Agathias, Historiarum l. V, c. 6, ed. B. G. Niebuhr (Bonnae, 1828), p. 76.] . Qnarik iste, quisquis ille fuit, de S. Isbozeta non curavit, sed eius causam scribae cuidam commisit, a quo captivus, post consuetas in eius modi quaestionibus saevitias, ferreis vinculis onustus est. Interea Dubion advenerunt magistratus tres a rege Persarum missi, [coram regiis quaesitoribus,] qui Armeniae populis illatas iniurias rescinderent: quod ab hagiographo de ethnico rege dictum per se ipsum fidem facit, neque a Chosrois moribus abhorret, cuius aequitatem et prudentiam ipsi christiani scriptores laudaverunt [Nöldeke, Tabari, p. 160, annot. 3.] . Triumviri autem illi erant Natoi, qui et Drovandacan, Peroz, Rei [, in hiberico: Reus (). Rhei provincia, sive Ragiana, eadem quae a Graecis, Armeniis, Syris, dicebatur Razicene, intellegenda est regio oppido Rei subiecta, quae sunt Rhages (‘Payai) in Media (Tob. 1, 16; 4, 21); cf. T. K. Cheyne et J. Sutherland Black, Encyclopædia Biblica (London, 1907), col. 4005; W. Geiger, Geographie von Iran, in Grundriss der iranischen Philologie, t. II, 3 (1897), p. 389; Marquart, Erānšahr, pp. 122 – 24, 126 – 29. De religioso principatu Razicenae audiatur unus Iacut geographus, i. v. Ustūnāvand (= Dumbāvand):

Persarum aetate hoc erat praesidium masmaḡāni regis huius regionis, qui in eo prorsus nitebatur. Maṣmaghān autem intellegitur, mas maḡān; mas quidem est magnus, et maḡān, magi; sensus ergo est: “magorum princeps”. Jacut's geographisches Wörterbuch, ed. Ferd. Wüstenfeld, t. I (Lipsiae, 1866), p. 244; cf. de Harlez, Avesta, p. CXCII. Videtur itaque archimagus provinciae Rei fuisse quasi supremus pontifex Mazdaeorum.]
provinciae archimagus, et Choiap (Ḫoiap) [Hiberus: Pata (), quod in scriptura “sacerdotali”, a Choiap (Ḫoiap) non tam enormiter distat quam videtur.] , qui regis erat minister sive cubicularius. Hi duo posteriores in historiis alibi non memorantur. Contra Natoi nomen in memoriam revocat Nadoen illum qui anno 576 ad Iustinum imperatorem ἐς τὴν λεγομένην σμικρὰν χειροτονηθεὶς πρεσβείαν πρὸς Χοσρόου ἐκπεμφθείςrefertur a Menandro [Excerpta de legationibus, ed. De Boor (Berolini, 1903), p. 463 et seq. Obscurius est vocabulum Drovandacan quod hominis quasi cognomen fuit. (Hiberus iterum ex Natoi et Drovandacan effinxit: Avtodrovandacani, .) Nomen istud gentilicium esse ipsa forma demonstrat. Donec aliunde interpretatio probabilior illucescet, dubitanter coniecerim equidem ductum id esse a nomine urbis Darband, quod apud Armeno-Hiberos scriptum reperitur Daruband, (Ǧuansser, = Brevis Hiberorum historia, Venetiis, 1884, p. 15 et al.; cf. , = Vita Hiberiae, ed. Z. Dšidšinadze, Tiflis, 1879, p. 186). Congruit interpretatio vocabuli apud ps. Moysen Chorenensem: : Darband, hoc est vinculum et porta. [= Geographia Moysis Chorenensis, ed. Arsenius Soukry, Venetiis, 1881], p. 27. Haec vocis forma syriacis litteris expressa, foret , quod ab incauto interprete legi potuit: Drovand.] . [citatus Isbozetes,] [Drovand.] . Historiae quoque veritatem resipiunt quae sequuntur. Die quodam, congruenter mandato regis inquisitores in foro comitia indixerant, sicut more legeque persica statutum erat, quoties causa gravior cognoscenda aut iudicium de viro principe ferendum esset [Cf. K. Patkanian, Essai d'une histoire de la dynastie des Sassanides, traduit du russe par Évar. Prudhomme (Paris, 1866), p. 12. Ipsi reges Persarum certis diebus solebant interdum equo insidentes in edito suggestu, aperto loco, petitorum querelas excipere, ne in aedibus suis “ubi tot essent ianuae, cancelli, vestibula et aulaea,” malevoli homines illos possent conspectu regis arcere. Christensen, op. c., p. 73.] . Dum igitur negotia sua administrant, neque de insectandis christianis cogitant, ecce delatores iis propalam obtrudunt causam captivorum qui ob desertam Persarum religionem in carcere detinebantur. Eius modi crimini connivere non poterat archimagus, ad quem utique in iudicio de religione primae partes pertinebant. Itaque edixit ut sibi sisterentur rei, quorum nomina indicata fuerant: “Narses Razicenus, Isaac Atropatenus et Isbozetes Persa [Passio, § 5; infra, p. 209.] ”. Primus idem ille Narses presbyter videtur esse a quo S. Isbozetes in custodia institutus atque baptizatus fuit [Vide supra, num. 10 – 11, p. 195 – 96.] . Alter vero ex patria et nomine intellegitur fuisse Persidis incola vel accola [Atropatene, sive Adherbaïǧan, amplissima provincia fuit Mediae finitima ad litus occidentale maris Caspii, versus austrum.] , ceterum nobis incognitus.

[13] [congruenter legi persicae] Itaque confessores ante tribunal producti singillatim interrogati sunt. Percontationis huius summam Passio perspicua cum proprietate complectitur. Isbozetes magicae religionis desertorem ex deliberata sententia se audacter professus, iudicis iracundiam in se concitavit, a quo ignominiose mulcatus et in carcerem retrusus fuit. Ex lege autem persica propter crimen religionis, non iam morti addicebantur nisi qui sacra patria deseruerant [Cf. Nöldeke, Tabari, p. 162, annot. 3 ad p. 160. E. Sachau, Von den rechtlichen Verhältnissen der Christen im Sasanidenreich, in Mitteilungen des Seminars für Orientalischen Sprachen, t. X (1907), p. 72 et seq. Reapse omnes martyres qui regnante Chosroe Anošarvan passi referuntur, a magorum religione defecerant, ut sunt, praeter Gregorius Pirangušnasp de quo supra, num. 2 – 3, p. 191 – 92, S. Iazdpanah (Bedjan, Histoire de Mar-Jabalaha, p. 394 – 415); sancta Golinduch (A. Papadopoulos-Kerameus, Ἀναλεκτὰ Ἱεροσολυμιτικῆς σταχυολογίας, t. IV, Petropoli, 1897, pp. 149 – 74, 351 – 56); S. Sira (Acta SS., Maii t. IV, pp. 172 – 83); S. Eustathius Meschithensis (Sabinin, t. c., p. 313 – 22), omissis aliis qui poenam capitalem evaserunt.] . Itaque capitis absolvendi erant [Anno 544 – 545, christianus quidam nomine Stephanus, qui cum S. Eustathio Meschithae in vinculis detinebatur, ab Hiberiae praefecto dimissus fuit, quod Syrorum primores eum natu christianum esse testati erant. Sabinin, t. c., p. 316; cf. Harnack et Dschawachoff, t. c., p. 882.] duo Isbozetae socii, qui ambo in christiana religione educati erant, et Narses quidem christiana etiam matre natus. Neuter tamen dimissus fuit, sive iudex illis non credidit, sive fanaticis accusatoribus gratificari voluit. Interposito trium dierum spatio, tres captivi frustra iterum tentati, inedia, suffocatione aliisque cruciatibus vexari coepti sunt, donec decima nocte dormienti Isbozetae mirum somnium visum est, ex quo socii eius intellexerunt iam illi prope adesse martyrium. Sub auroram sanctus ad supremum certamen eductus est. Narses autem et Isaac in custodia remanserunt: horum quis exitus fuerit in Passione non refertur; at prope certum est eos capitalem sententiam evasisse [Cum S. Isbozeta (Sositheo) SS. Narses et Isaac passi leguntur in Synaxario Constantinopolitano. Vide infra, num. 17, p. 200. Hoc nondum excogitatum fuerat vel ex hominum memoria iam excesserat cum falsarius quidam commentus est Passionem Isbozetae a Narsete isto fuisse litteris mandatam (cf. num. 21, infra, p. 201). Tres alios martyres, Persas genere, cum Isbozeta crucifixos memorant Samuel Aniensis aliique qui horum etiam nomina referunt. Vide infra num. 20. Hos, nisi latrones ii sunt de quibus modo sermo erit, frustra requisitum iri manifestum est.] . Isbozetes autem iisdem iudicibus iterum productus est, quibus quartus alius videtur additus fuisse [Passio § 7, infra, p. 211.] . Ab his denuo sollicitatus, denuo respondit se propter fidem Christi mori paratum esse, [damnatus fuit.] ad crucem damnatus fuit atque lictoribus ilico traditus. Eidem supplicio una cum eo addicti sunt latrones duo. Alter, qui erat e coetu Huzaïnorum [Passio § 8, infra, p. 212.] , sanctum martyrem pia veneratione prosecutus est, cuius exemplo et invocatione confirmatus mortem fortiter obiit. Alter, qui iudaeus erat, ad religionem Persarum se transire nequicquam obtestans, in crucem ignominiose sublatus est. Inter hos medius in cruce pendens Isbozetes a circumfusa multitudine sagittis confectus est [Passio § 7; infra, p. 211.] . Quod autem addit hagiographus, haec ad exemplum contigisse Christi Servatoris in cruce inter duos latrones morientis, profecto legentium cogitatio ultro iam praecepit [Cf. Eusebius de S. Nemesio martyre, Historia ecclesiastica, VI, 41, 21; ed. Schwartz, p. 608.] . Nemo tamen qui ex ipsa Passione simplicem illam vividamque narrationem legerit, eam a falsario licenter confictam opinabitur [Ne tamen in rebus etiam maxime perspicuis de humana ratione nimis confideremus, sibi persuasit F. A. Conybeare S. Isbozetam eiusque duos socios numini solis immolatos fuisse, vel etiam decantati illius Sacaeorum festi ritu nondum obsoleto mactatos. Non tamen infitiatur vir doctus huic alteri opinioni refragari totius narrationis ingenuam fidem. The Armenian Apology and Acts of Apollonius and other Monuments of Early Christianity, ed. altera (London, 1896), p. 258 – 59.] .

[14] [Actorum chronotaxis.] Passus est S. Isbozetes anno Chosrois regis vicesimo tertio, die qui fuit mensis qalots secundus, in dominica, hora tertia [Passio, § 9.] . Atqui primus annus Chosrois computatur a die duodecimo iulii an. 531 [Nöldeke, Tabari, p. 428.] : vicesimus igitur tertius ab eodem die anni 553: quo anno, in calendario Armeniorum “erratico” vel mobili, dies secundus mensis qalots incidit in diem nonum novembris [Cf. G. Têr-Mrkrtčian, , Ararat, t. c., p. 470, annot. 1.] ; qui reapse dominica fuit. Recentiore aetate, Stephanus Taronita [Historia universalis, 1. II, c. 2; I. B. Emin, (Mosquae, 1864), p. 58; H. Gelzer et A. Burckhardt, Des Stephanos von Taron Armenische Geschichte (Lipsiae, 1907), p. 58 – 59.] , Samuel Aniensis [Ed. Têr-miqelian, t. c., p. 75; Brosset, Samouel d'Ani, t. c., p. 393.] aliique deinceps chronographi Armenii [Vide infra, num. 17 – 18; cf. etiam Mechithar ab Aïrivanq, [= Historia Armeniae, ed. I. B. Emin (Mosquae, 1860), p. 48; M. Brosset, Histoire chronologique par Mkhithar d'Aïrivank, XIIIe s., in Mémoires de l'Académie Impériale des sciences de St.-Pétersbourg, 7e sér., t. XIII, 5 (1869), p. 74.] , sive subductis ipsi calculis, sive memoriolam quandam secuti quae ignota via ad eos pervenerit, S. Isbozetam occubuisse rettulerunt ipso anno in quo a synodo Dubionensi primum inductus fuit circulus 532 annorum, quo in ratione temporum computanda usi sunt Armenii. Id autem reapse contigit an. 553; etsi de hoc numero inter illos non constat [Éd. Dulaurier, Recherches sur la chronologie armenienne (Paris, 1859), p. 48 – 55; cf. p. 172 – 74.] . Nobis quidem in re iamdudum iudicata immorandum non est, cum Passionis testimonium sua se ipsum evidentia tueatur, neque historiarum quisquiliis impediri, sed contra ad illius auctoritatem recentiora documenta revocari oporteat. Inde igitur ab hac temporis meta quae certa est, spatia vitae sancti aliqua ratione retrorsum computari possunt. Nempe a regiis inquisitoribus primum interrogatus fuit die 25 octobris, iterumque die 29. Porro triumviri, antequam ad eos S. Isbozetae nomen indicatum est, negotia non pauca in Armeniorum terra composuerant. Neque verisimile est eos illuc missos fuisse statim atque Chanaranges huius provinciae administrationem susceperat. Ut enim in eius dicione tam probrosa cognitio constitueretur, oportuit eum crebris delationibus et querelis apud regem convictum esse quod potestate sua male abuteretur aut decessorum suorum malefacta non corrigeret. Non igitur post annum 552 et fortassis etiam prius Nabedes ex officio decessit, brevi tempore postquam Isbozetes baptizatus fuit [Vide num. 11, supra, p. 196.] . Iam si recolatur sanctum, tribus circiter annis antea, cum a Nichoracan interrogatus fuit, annum vicesimum quintum egisse, eius aetatis spatia his quasi terminis definiuntur; natus anno circiter 522 vel 523, die 18 aprilis anni 542 martyrio S. Gregorii Managirh interest; diebus aliquot interiectis, in Sunitin aufugit; post paucos menses, eodem utique anno, Dubion petit; ubi, apud Chosroen Peroz synarchum, in magorum collegio vivit usque ad annum circiter 547 vel 548 [Non certo documento nixus sed ex Passione aut aliunde utcumque ratiocinatus, ad an. 551 vel 550 Isbozetae conversionem rettulit Samuel Aniensis. Vide supra p. 195, annot. 2.] , quo in carcerem coniectus est. De captivitatis mortisque eius tempore modo dictum est. Reliqua omnia prorsus incerta.

§ II. De cultu S. Isbozetae.

[16] [De sancti reliquiis.] Tectis quidem at perspicuis verbis in Passione narratur sancti martyris corpus a christianis furtim sublatum fuisse [Passio § 9.] , quod et in Perside et alibi persaepe contigit. Maluit tamen hagiographus de grege qui Acta sincera retractavit [Vide infra, num. 21, p. 201.] , a persico magistratu Armeniis bona venia concessum fuisse ut S. Isbozetam de cruce deponerent. Idem alicunde audivit, nisi ipse commentus est, patibulum in frusta concisum fuisse, quae fideles eulogiae nomine sibi accepissent. Certiore testimonio constat sanctum honorifice conditum esse eique funus ritu sollemni celebratum fuisse [Adverte in Passione genuina hoc loco nec fideles armenios nec armeniam ecclesiam nominari.] ; sed de exstructo in eius honorem monumento vel sacello, nihil antiquitus traditum est. Attamen, exeunte saeculo VII, iam exstabat in Dubion oppido S. Isbozetae memoria. Etenim S. David Arabs, qui die 31 martii anni 693 in eadem urbe martyr occubuit, delatus fuit , ad ecclesiam sancti Gregorii [Cogitandum non est de sacello S. Gregorii Pirangušnasp, quod a Narsete catholico funditus eversum superius legimus. Vide supra, num. 4, p. 193.] ; ibique, persolutis exsequiis, depositus fuit [ [= Bibliotheca Armenia, t. XIX, Venetiis, 1854], p. 95.] , in loculum S. Isbozetae. Anno igitur 693, S. Isbozetae cineres asservari credebantur in ecclesia Sancti Gregorii Armeniorum illuminatoris, quam ante circiter saeculum, anno 593, Symbatius Bagratunius Hyrcaniae marzapanus, potestate accepta a Chosroe Hormisdae filio, in urbe Dubion e sectis lapidibus erexisse legitur apud Iohannem Catholicum [Ed. Emin, t. c., p. 41.] . Qui addit eam pridem a S. Vardano [S. Vardanus, dux Armeniorum († ca. 554); de quo BHO. 1237 – 1240.] e lateribus et ligno exstructam fuisse [. Iohannes Catholicus, t. c., p. 41.] ; illam, ut videtur, Sancti Gregorii ecclesiam designans, prope urbem Dubion () quam a Persis in horreum conversam, Graeci paulo post annum 571, incendio deleverant [Sebeos, ed. K. P(atkanian), [= Historia Sebeos episcopi de Heraclio, Petropoli, 1879], c. 1, p. 26; F. Macler, Histoire d'Hěraclius par l'ěvêque Sebêos (Paris, 1904), p. 5.] . [historiuncula ficta est] Haec omnia, qui inter se contulerit, perspiciet quantula fides debeatur eidem Iohanni patriarchae, de Isbozeta nostro ita scribenti:

:

Quod martyris sancti sanctum corpus Narses magnus Armeniorum patriarcha cum omnibus episcopis clericisque ecclesiae elatum deposuerunt prope sanctam ecclesiam sedis catholicae, ad orientem, aedificata desuper sancta memoria e sectis lapidibus [Iohannes Catholicus, t. c., p. 38.] . Quomodo enim sanctus martyr anno 553 deponi potuit prope ecclesiam quae nonnisi quadraginta circiter post annis exstructa fuit? Nisi forte S. Isbozetae memoria antiquior fuit ipsis aedibus quae illam contingebant: [post aedificatum eius sepulcrum.] quod certiora testimonia credere non sinunt. Propius ad verum accedit Vardan historicus (saeculo XIV), qui Iohannem catholicum, sive ultro sive ex alio quodam auctore corrigens, Sancti Gregorii ecclesiam a Narsete Magno in Dubion conditam et dedicatum refert; et continuo sic pergit:
[Summa historiae, t. c., p. 67.] , ibi deposuerunt et reliquias sancti Isbozetae Davidisque martyris. Scilicet aliquanto temporis intervallo antequam S. David ei fuit in tumulo sociatus, ipse S. Isbozetes in ecclesiam patriarchalem Armeniorum illatus est eique tunc primum exstructa est aedicula quam memorat Iohannes Catholicus. Ubinam antea quieverit, quando et a quo eius ossa fuerint elevata, e documentis qualia nobis prostant evinci non potest.

[16] [S. Isbozetes ecclesiae persicae alumnus,] Quin immo valde dubium est num S. Isbozetes ad ecclesiam Armeniam vivus pertinuerit et mortuus ab ea statim coli coeptus sit. Utique in Passione nostra coram armenio clero fidem christianam primum aperte professus esse dicitur [Passio § 2; infra, p. 206.] ; neque res aliter ac nobis narrata est accidisse putanda est. Nam praeter clandestinum illud Huzainorum sacellum Sancti Gregorii Managirh in Dubion nulla ecclesia christianorum erat nisi armenia. Sed quid postea? Ipsi Persae ad restinguendum incendium Armenios advocarunt ac dein ab iis discesserunt; discessit et Machož noster neque exinde ullum cum Armeniis commercium habuisse memoratur. Menander certe non audivit heroicae virtutis facinus quod versibus prosecutus est, in secta contigisse quae hoc ipso tempore adversus Graecos vetera odia refricuerat. Reliqua omnia indicia, ipsaque totius narrationis colligatio potius suadent, eum qui fuerat Machoz magus, postquam ad christianam religionem transierit, civium suorum fidei et communioni adhaesisse. Quippe Raziceni martyris exemplo ad evangelium allectus, in Dubion cum Huzaïnis, ut admodum verisimile est, per aliquot annos versatus est, ad memoriam eiusdem martyris, quam Armenii sicut nestorianorum latibulum suspiciebant [Narsetis catholici Armeniorum querelas iam rettulimus, num. 4, supra, p. 193. Qua exceptione temperandae sint, vide infra, num. 17, p. 200.] ; a sacerdote Raziceno doctrinam christianam addidicit; ab eodem baptizatus est et persico nomine appellatus fuit [Supra, num. 11, p. 196.] ; demum ei morienti latro quidam Huzaïnus venerationis signa exhibuisse fertur; Huzaïnus, inquam, idemque christianus, fide et genere, sin minus vitae consuetudine pertinens ad coloniam illam in quam hoc ipso tempore Narses catholicus tam acriter invehebatur et cuius proprium sacellum paucos post menses eversurus erat [Supra, num. 4, p. 193.] . Adde colorem quendam persicum quo tota narratio perfusa est. Quae omnia eo sunt notatu digniora quod ab armenio scriptore — ne dicamus interprete — tradita sunt, qui profecto nihil curabat ut S. Isbozetam ecclesiae persicae proselytam fuisse ostenderet. [post obitum ab Armeniis adoptatus.] Neque rerum inaudita quadam perturbatione contigit ut martyr ex Huzaïnorum coetu inter sanctos armenios postea referretur: ipsum quippe Gregorium Razicenum, cuius sacrarium iidem Armenii diruerant, eorum nepotes ultro civitate donarunt.

[17] [Cultus eius apud Graecos] Apud Graecos etiam sanctum martyrem celebratum fuisse iam ex Menandro Protectore audivimus [Supra, num. 1, p. 191.] . Quin immo in eorum fastis liturgicis inscriptus fuit: non enim dubium est quin Isbozetam nostrum eiusque confessionis socios annuntiet synaxarium ecclesiae Constantinopolitanae ad diem 9 decembris ubi legitur: Ἄθλησις τῶν ἁγίων μαρτύρων Σωσιθέου, Ναρσῆ καὶ Ἰσαάκ [Synax. Eccl. CP., p. 294. De die ad quem haec mentio apposita est, vide infra, num. 20.] . Quod nemo mirabitur qui non sibi persuaserit ecclesiam persicam a graeca post Nestorii tragoediam quasi hiatu repentino seiunctam esse [Ceterum adverte ab Armeniis Nestorianos appellatos fuisse omnes promiscue quotquot fidem Chalcedonensem profiterentur. In Huzaïna certe, unde colonia illa Dubionensis oriunda erat, christiani saeculo X Melchitis accensentur ab historico arabico al-Maqdisi: , in Huzaïna sunt et Melchitae; ed. J. de Goeje, Bibliotheca geographorum arabicorum, t. III (Lugduni Batavorum, 1877), p. 415. Cf. S. Demetrianus d'Antioche, in Anal. Boll., t. XLII.] . Sic etiam alios eiusdem sequentisque aetatis martyres Persas Byzantini adoptarunt, eorumque Acta in graecam linguam converterunt [Exemplo sint S. Sira et S. Golinduch quae modo memoratae sunt (supra, num. 13, p. 197, annot. 10). De S. Golinduch vid. insuper Evagrius, l. VI, c. 21; ed. J. Bidez et L. Parmentier (Londinii, 1898), p. 235; et Synax. Eccl. CP., ad diem 12 iul., p. 815.] . Magis inexspectatum est eos cum Armeniis convenire in colendo martyre peregrino qui anno 553 passus sit, eo, inquam, anno quo isti adversus concilium Chalcedonense bellum redintegrarunt [Vid. Têr-Minassiantz, Die armenische Kirche, p. 40 et seqq.] . Sic tamen se res habet; quae in diuturna illa et ancipiti sectarum orientalium confusione multis modis accidere potuit, praesertim si S. Isbozetac cultus non ab Armeniis ortum duxit, sed, sicut perspicere nobis videmur, a Persis institutus alia via hinc ad Graecos inde ad Armenios transivit. Ab Armeniis rursus non liturgicae, ut ita dicam, traditionis perpetuitate, sed litteraria quadam adoptione mutuati sunt Hiberi, [et Hiberos.] Graecorum in omnibus asseclae, qui profecto nihil curarunt utrius ecclesiae persicae an armenicae, alumnus fuisset Isbozetes. De gloria postuma sancti martyris alia memoratu digna non occurrunt, praeter mentiones quae de illo passim in libris hagiographicis leguntur, de quibus nunc demum agendum est.

§ III. De Actis S. Isbozetae.

[18] [Actorum stilus] Persicam iterum originem prodere videntur minutiora quaedam nec tamen neglegenda indicia, quae in Passionis stilo notantur. Nempe cum candida illa ingenuaque libelli narratione, quaedam discrepant contorte vel inepte dicta, quae non scriptoris neglegentiam aut librarii inscitiam, sed interpretis errorem arguant in syriaco exemplo titubantis. Ipsa orationis compages passim ad syriacam inflectitur. Ex eius modi mendis, quae infra ad Passionem suo loco indicata reperientur, duo hic proferemus quae rationem historicam propius attingunt. In § 2, ubi ritus sacri Persarum breviter quidem sed aptissime describuntur, textus qualis nobis traditus est, haec habet: Malleum quibus in ignis superstitionibus utebatur, comminuit … Vocem malleum, quae legitur etiam in versione hiberica, aliquo modo corruptam esse ipsa verborum discrepantia demonstrat. Atqui res est pridem pervagata, magos, cum sacris suis operarentur, solitos esse colligatas myricae, sive palmae, sive mali punicae virgulas [Vid. annotata infra ad Passionem § 2, p. 206, annot. 1.] sinistra manu attollere. Hunc ritualem fasciculum certe significavit hagiographus qui S. Isbozetae historiam primus conscripsit et cum in ceteris omnibus tum etiam in notandis ignicolarum caerimoniis testem scientissimum se praebet. Ad rem quod spectat, nihil esse potest evidentius. Verum Armenius noster, si ritus Persarum propria scientia et observatione cognoverat, quomodo malleum [Utique ex , “malleus”, prona coniectura , “sarmentum”, effici potest. At frustra. Quod enim sit aliqua similitudo hinc rerum, inde nominum plane fortuitum est. Ceterum haec non tanta erat ut sine rusticana verborum abusione, instrumentum sacrum, quale describitur baresman, improprio “sarmenti” vocabulo appellari posset.] vocare potuit, quod patria eius lingua usitatissime dicebatur barsmunq, a persico nomine barsam? Numquid enim a proprietate loquendi, immo etiam a rerum significandarum veritate consulto refugit? Aut igitur ignotum sibi verbum coniectando interpretatus est, [syriacam originem prodit.] aut pro , quod syropersicum nomen est magici illius fasciculi, sibi legisse visus est , “malleus”, aut alio errore deceptus est; sed profecto alienam narrationem referre se prodit, quam non armenice legisset: ergo syriace. Alterum exemplum est ambigua illa nominis Isbozetae interpretatio quam supra rettulimus: Isbozetam, quod intellegitur Adeodatus, id est a Deo servatus [Vide supra, num. 11, p. 196.] . Haec qui balbutivit, nominis Iazdbōzēdh non ipse originem perspexit, neque a se ipso cogitata deprompsit, sed ab auctore peregrino geminatam interpretationem repperit, cuius alterum membrum recte convertit, alterum inconsiderate detorsit. Fac nempe in syro scriptum fuisse: , Isbozetes, quod vertitur a Deo liberatus, id est servavit eum Deus. In eius modi enuntiato, si oscitans interpres pro servavit, legere sibi visus sit (munere) donavit, id ipsum iam efficiatur quod armenius hagiographus inscite dixit. Num creditu facilius est eum ultro et sine causa pugnantia esse locutus? Sed de his commodius in annotatis ad Passionem [Argumentum inde duci non potest quod Passionem breviorem S. Isbozetae litteris mandasse feratur Narses eius in carcere socius: id enim recens est et falsum. Vide infra, num. 21, p. 201. Attamen notatu dignum est hominem Razicenum in armenium scriptorem mutatum fuisse.] .

[19] [Eorum indubitata fides.] Quacumque demum lingua scriptus est libellus noster, eius ingenua perspicuitas atque sinceritas auctorem indicant aetati illi supparem aut etiam aequalem, qui res narratas certa nec procul quaesita notitia comprehenderit et candide rettulerit. Stili hagiographici usitatas licentias nusquam excessit. Immo quae de postuma sancti martyris historia tam paucis attigit, ut nec monumentum memoraret in eius tumulo erectum, nec venerationem huic a vulgo exhibitam, ostendere videntur illum brevi post Isbozetae certamen, huius vitam et mortem litteris consignasse. Huic et perennem celebritatem egregio suo commentario comparavit. Si eximas enim Menandri Protectoris excerptum, [Isbozetae mentiones variae in litteris graecis] cuius origo incerta [Vide supra, num. 1, p. 191. Notatu dignum est Menandro non innotuisse nisi ea quae in urbe Dubion acta sunt, cuius Isbozetam civem existimat. Immo neque videtur ei perspectum fuisse in qua urbe haec contigerint. Dubion enim non nominat et Isbozetam non in Persarmenia sed in Perside crucifixum narrat. Quapropter veri similius est eum historiam sancti non e scripto monumento didicisse quod a Passione fluxerit sed a narratore quopiam sive graeculo sive Persa fando audiisse.] et propago nulla fuit, ex uno illo fonte derivantur S. Isbozetae mentiones omnes historicae quae inde a Iohanne Catholico apud scriptores armenios passim occurrunt; et sicubi a Passione istae discrepant, dubiam fidem habent nedum illius auctoritate praestantiorem. Ad eundem fontem quoquo modo refunditur etiam praedictum synaxarii ecclesiae Constantinopolitanae elogium, in quo praeter Sositheum-Isbozetam nominantur Narses et Isaac eius socii [Cum isto conferre iuvat mentionem, quam infra, num. 20, recitamus ex Chronographia Samuelis Aniensis. Videsis supra, p. 198, annot. 1.] . Inde itidem ad Byzantios, alia via et forma, saeculo XII, illius memoria traducta est in graecanica illa Narratione de rebus Armeniae [Cod. bibliothecae Nationalis Parisiensis, graec. 900, fol. 146v; cf. P. G., t. CXXXII, p. 1244. Hunc libellum, cuius scriptorem alii alium suspicati sunt, satis probabiliter existimat G. Der Sahaghian compositum fuisse ab Isaac presbytero Armenio qui saeculo XII, fidei causa solum mutare coactus, apud Graecos confugit et graeca ut potuit, lingua civium suorum haereses confutavit. Un fragment grec d'Histoire ecclésiastique de l'Arménie, in Byzantinische Zeitschrift, t. XIX (1910), p. 43 – 45.] , in qua legitur: Ὥρισαν δὲ μεγάλην σύνοδον ἐν πόλει Τίβην, τῷ κδ᾽ [Pro κδ᾽, qui est annus Chosrois, versu sequenti, legendum δ᾽, sicut legitur apud Stephanum Asołik (Emin, t. c., p. 58). Têr-Minassiantz, subductis operose rationibus, Narsetem catholicum electum esse existimat anno 548/549: quod si verum est, sexto eius anno (554) synodus Dubionensis celebrata fuit. Die armenische Kirche, p. 42, annot. Cf. supra, num. 4, p. 193, annot. 10.] ἔτει τοῦ αὐτοῦ καθολικοῦ Ναρσέση [Cod. Νορσέση.] καὶ τῷ ιγ᾽ [Ed. ιβ᾽.] ἔτει Ἰουστι 〈νια-〉 νοῦ [Ed. Ἰουστίνου.] Καίσαρος, καὶ τῷ κδ᾽ τοῦ Χοσρόη τῶν Περσῶν βασιλέως, καὶ τῷ ἐνιαυτῷ ᾧ ἐμαρτύρησεν Ἐστιποστί [Lege: Ἐσιτποσίτ;; ed.: ἐμαρτύρησε Νεστιποστί.] , καὶ ἐν ἀρχῇ τοῦ ἀριθμοῦ τῶν Ἀρμενίων.

[20] [et armeniis.] In Chronographia Samuelis Aniensis [Ed. Têr-Miqelian, op. c., p. 75.] , ad an. 554, obitus S. Isbozetae annuntiatur his verbis:

[Var. , Mažoḫ.] [Var. , Jězěmuḫasṭ.]

Sanctus Isbozetes (Jizdbuziṭ), qui et Machož, martyrio consummatus est in Christo; pariterque Isaac, Samuel et Iezemchuast (Iězěmḫuasṭ) ex eadem gente. Huic forma et origine affinis est appendix quam librarius nescio quis ultro adiecit ad extremum caput XXII (alias XXIV) historiae Stephani Taronitae, ubi memorata fuit synodus Dubionensis:

[Ed. Emin, t. c., p. 70; cf. Brosset, Histoire de la Siounie, t. c., p. 61, annot. 1.] :

His diebus crucis (supplicio) consummatus est magnus Christi martyr, novus heros et beatus Persa Machož, qui in baptismo item appellatus fuit Isbozetes, quod vertitur Adeodatus, in urbe Dubion; cum eodem ex eadem gente, Isaac et Samuel et Iězěmḫuasṭ martyres consummati sunt. Communem utriusque mentionis fontem haud temere conieceris fuisse adulteratam aliquam Passionis formam, cuius tamen certius vestigium non repertum est.

[21] [Passionis epitome adulterina] Breviorem S. Isbozetae Passionem ex Actis sinceris depravatam, ad diem 19 mensis mehecan, qui februarii 25 est, inseruit Gregorius Dserentz in synaxarium armenium, quod ineunte saeculo XV recudit [De quo vide Anal. Boll., t. XXX, p. 20 – 26.] . Hanc Narses sancti Isbozetae Adeodati in poena socius se scripsisse mentitur in subiecta coronide [Vide supra, p. 198, annot. 1.] . Eius modi syngraphae cum non soleant synaxariorum laterculis annecti, haec non ab ipso Gregorio excogitata fuit sed a falsario quopiam cuius opus aut ipse contraxit aut ab alio contractum exscripsit. Ad summam rerum quod attinet, levidensis ea ieiunaque epitome duobus commentis aucta est: Armeniorum catholicum pontificali apparatu cum universo clero S. Isbozetae certamini adfuisse; eundemque, annuente civitatis principe, beati martyris magnificentissime funus curasse. Hoc alterum falsarius a Iohanne historico mutuari potuit [Supra, num. 4, p. 199.] . Novo tamen ineptoque errore, hunc catholicum Moysen appellavit, nam anno 553, nullus erat catholicus Moyses [Têr-Minassiantz, Die armenische Kirche, t. c., p. 60, annot.] ecclesiamque armeniam regebat Narses II, Aštaracanus. Pompam vero istam non religiosam sed prope scaenicam quae morienti S. Isbozetae circumfusa fuisset, quis contra omnem veri similitudinem primus excogitaverit resciscere non vacat. In reliqua itidem narratione minutiora quaedam immutata fuerunt, locorum temporumque ratio obscurata vel confusa, nomina plerumque omissa. Verbo, sublestae fidei libellus, qui ad historiam sancti nihil admodum conferat.

[22] [in armenium synaxarium transiit.] Notatu dignum est in prisca illa forma synaxarii armenii, quae “Ter Israelis” nomine circumfertur [Anal. Boll., t. c., p. 8 – 20.] , S. Isbozetam non comparere. Gregorius Dserentz, uti diximus, in suo opere eum inscripsit ad diem vicesimum quintum februarii, nulla, quam perspiciamus, ratione. Hiberi festum eius assignaverunt diei vicesimo octavo iulii; ad quem etiam diem obitus sancti refertur in versione hiberica: unde non sine quantulacumque specie veri conieceris Passionem hiberice conversam fuisse eo tempore quo dies secundus mensis qalots erratici, incidebat in diem vicesimum octavum iulii, quod evenit ab anno 972 ad 976. Graeci autem S. Sosithei-Isbozetae memoriam annuntiant die 9 decembris, qui uno tantum die antecedit diem secundum qalots in calendario Armeniorum fixo seu stabili. Et haec fere sunt quae de S. Isbozeta in monumentis hagiographicis consignata repperimus.

[23] Typis mandata est Passio armenia S. Isbozetae [Vide supra, num. 1, p. 191. Ad textus emendationem nihil conferunt excerpta, quae iterum edita sunt a Leontio Alishan, , t. II (Venetiis, 1870), p. 521 – 29; , t. II (ibid., 1901), p. 124 – 30.] ex codice de quo editor legentes omnia ignorare voluit, et cuius similem in Europaeis bibliothecis nullum novimus. Ut primum, sedato bellorum tumultu, [Passionis editio princeps.] nobis via patuit, ad eos confugimus qui Venetae editionis fontes optime perspectos habebant. Sed docti officiosique viri quinquies et per litteras et per internuntium et praesenti etiam percontatione a nobis interrogati, quinquies adverso quodam fato prohibiti sunt quominus nostrae importunitati morem gererent. Tandem cum iam inibi esset ut hice commentarius prelo mandaretur, e nuper edito catalogo “eclogariorum” manuscriptorum inclutae bibliothecae Sancti Lazari Venetiarum, codicem, qui tamdiu nos fugerat, numero 225 signatum repperimus [Basile Sarghissian, Grand Catalogue des manuscrits armeniens de la bibliothèque des PP. Mekhitharistes de Saint-Lazare, t. II (Venise, s. a.), pp. 389, 396.] . Descriptus hic fuit a P. Narsete Sarghissian, ex vetusto non tamen satis certae aetatis libro eclogariorum scriptura “rotunda”, [Huius fons unicus.] quem, inter annos 1846 – 1852, in Carin, sive Theodosiopoli Armeniae urbe [Quae hodie vernaculo nomine dicitur Erzerum.] , servatum invenit. Huius archetypi, quae fuerint fata nescimus, nec facile ex hodierna sua latebra erui poterit, si tamen e tot calamitatibus miserrimae gentis et regionis evasit incolume. Ad rem nostram quod attinet, pro vetustiore exemplo esse potest apographum ab eruditissimo viro exaratum. Codicem Venetum, cuius adeundi nulla iam nobis erat facultas, officiosissime, ut solet, cum Hierosolyma proficisceretur, pro nobis contulit v. d. Robertus P. Blake.

[24] Idem vir doctus pariter et benevolus ex itinere redux certiores nos fecit Hierosolymis in bibliotheca Sancti Iacobi Armeniorum se in alterum exemplum Passionis S. Isbozetae incidisse. Habetur istud in cod. No 1, [Codex Hierosolymitanus.] qui scriptus fuit inter an. 1409 et 1412, ubi fol. 782 – 785 legitur Martyrium sancti martyris Isbozetae (Jizbzutae). Exorditur autem his verbis:

Regnante Chosroe Cabadis filio, rege Persarum, magis invaluit confessio christianorum neque pauci e Persarum terra martyrium ediderunt ad aulam regis. Quo tempore Mahoš magus 〈fuit〉 ex eadem terra, e regione quae dicitur Meršapuh [Cf. supra, num. 2, cum annot. 7, p. 191. Meršapuh, rectius Mihršapuh, nomen est viri cuius similitudine deceptus fuit librarius.] , e vico cui nomen Qunarasṭan. Huius parentes ignis erant ministri. Ipse quoque inde a pueritia magorum ritu exercitatus, acumine ingenii et doctrina ignicolarum, sed etiam mentis prudentia valebat. Hic casu quodam cum ad regis domicilium advenisset, supplicio interfuit martyris cuiusdam, nomine Gregorii. Attonitus audacia fidei huius martyris eiusque immotam patientiam pio studio aemulatus, sic dixit in pectore suo: “Domine Deus christianorum…” Desinit autem exemplum Hierosolymitanum in haec verba:

Sic igitur fortiter martyrium pasus 〈est〉 beatus Isbozetes, anno vicesimo [Legendum: vicesimo tertio; cf. supra, num. 12, et Passio, § 9.] regni Chosrois Persarum regis, qui dies fuit secundus mensis qalots, die dominico, hora tertia. Praeceptum autem fuerat ut custodiretur corpus sancti. Sed fideles, fortunante Deo, sancti reliquias surripuerunt, pretiosisque vestibus involutas cum suavis odoris aromatibus in sepulcrum deposuerunt, sancti commemorationem splendide celebrantes cum ingenti gaudio, in Christo Iesu domino nostro, cui gloria in saecula. Amen. Haec duo specimina liquido demonstrant quale subsidium ab Hierosolymitano codice exspectari possit. Nempe hoc apographum est Veneto deterius, satis licenter contractum neque mendis carens et ad sequioris aevi barbariem quadamtenus accommodatum. Attamen eius adiumentum, quanti quanti faciendum est, nobis comparare ilico studuimus. Sed hanc etiam spem tempora fefellerunt [Codicis apographum integrum, si nancisci poterimus, edetur in Analectis Bollandianis.] .

[25] [Versio Hiberica.] Hiberica versio ab Alexandro Khakhanov [Vide supra, num. 1, p. 191, annot. 4.] edita fuit ex celebri chirographo laurae Hiberorum Athonensis No 57; qui codex est membraneus, 381 constans foliis, 0m, 34 ×0,28 [Cf. A. A. Tsagareli interprete O. Wardrop, Georgian Manuscripts at the Iberian Monastery on Mount Athos, in Journal of Theological Studies, t. XII (1911), p. 603; et praecipue N. Marr, , in Zapiski Vostočnavo Otdělenija Russkavo Arḫeologičeskavo Obščestva, t. XIII (1900), p. 47 – 72.] . Existimat quidem hibericarum litterarum magister praestantissimus unus Nicolaus Marr hunc codicem descriptum fuisse saeculo X in Calarzena aut in Taochis [Loc. c., p. 47; cf. Zapiski Vostočn. Otděl., t. XVII (1906), p. 292.] . Sed bona venia tanti viri, propensius dixerim illum in Palaestina exaratum fuisse, utique a librario Calarzeno vel Taocho [Anal. Boll., t. XXXI, p. 8; t. XXXIX, p. 292.] . Ductus quoque litterarum mire ad scripturam Hierosolymitanam accedit [Ex eo codice nonnulla specimina photographice olim expressa hic prae manibus habemus. Cf. Anal. Boll., t. XXXIX, p. 279.] . Crederes in istis manum agnoscere S. Prochori Hagiostauritae [Menologium bibliothecae Bodleianae Oxoniensis; cf. Anal. Boll., t. XXXI, p. 302 – 304.] aut veri etiam similius Iohannis illius Nigri, qui S. Prochori iussu, ad usum coenobii Sanctae Crucis, exaravit codicem Musei Brittanici Add. 11281 [Cf. J. Oliver Wardrop, apud F. C. Conybeare, A Catalogue of the Armenian Manuscripts in the British Museum (London, 1913), p. 400 – 401.] . Quod si haec similitudo non plane fallax, est, aetas chirographi Athonensis ad dimidiatum circiter saeculum XI inflectenda est. Hoc certe nonnihil antiquior est versio hiberica Passionis S. Isbozetae quae in eo servata est; attamen minime constat eam ad saeculum IX, nedum ad VIII esse referendam [Anal. Boll., t. XL, p. 278 et seq.] . Ab armenio exemplo certe fluxit, in quo nonnulla iam intercisa fuerant, vel ab hiberico interprete resecta sunt. Utrum ab eodem, an a librariis, an demum ab editore aut typothetis menda et naeva admissa sint quibus horret, incertum. Sed cum ad ipsum codicem eiusque apographa, si qua uspiam exstant, nulla via nunc pateret, textum qualis iacet aut arte empirica sanatum edere, nugatorium duximus. Ne tamen testis probae fidei et fortasse omnium antiquissimus prorsus neglectus fuisse videretur, hibericam Passionem latine conversam armenio exemplo in imis pagellis adiecimus.

[26] [De synaxarii codicubus.] Synaxarii armenii ex recensione Gregorii Dserentz, codices sunt quam plurimi, latum sparsi per orbem. Quorum qui promiscuam multitudinem collegerit, ut perspicere possit quot novis ineptiis S. Isbozetae elogium in singulis depravatum sit is aquam operamque perdiderit. Ad corrigendam utcumque editionem vulgatam, quae aperte et insigniter vitiosa est, hi codices adhibiti sunt, qui facile conferri poterant in bibliotheca Nationali Parisiensi:

A = Armen. 182, fine mutilus, 543 nunc constans foliis chartaceis, 0m,37 × 0,265, binis columnis, scriptura rotunda saeculi XV exaratus [F. Macler, Catalogue des manuscrits arméniens de la bibliothèque Nationale (Paris, 1908), p. 101 – 102.] ; in quo ad diem 19 mehecan, februarii 25, annuntiantur fol. 333v, sancta Susanna et sanctus noster Isbozetes, cuius elogium secundo loco habetur, fol. 334 – 34v;

B = Armen. 181, chartaceus, 602 complectens folia, 0m,37 × 0,265, binis columnis, litterisque rotundis in urbe Charberd, anno Armeniorum 893, Christi 1444, descriptus [Macler, t. c., p. 101.] ; elogium S. Isbozetae legitur fol. 343 – 43v;

C = Armen. 183, chartaceus, 580 constans foliis, Om,365 × 0,245, numero non signatis; paginae bipartitae; scriptura rotunda, anno 1488 non posterior [Macler, t. c., p. 102.] .

His tandem accessit I = codex 120 coenobii Sancti Iacobi Armeniorum Hierosolymis, chartaceus, 358 constans foliis, 0m,303 × 0,217, scriptura “notaria”, binis columnis, an. 1650 exaratus. Complectitur hic sanctorum Vitas, inter quas fol. 270v – 271 (paginis 540 – 41) habetur epitome Passionis S. Isbozetae: quam cum a se repertam ultro nobis obtulisset iam toties laudatus Robertus P. Blake, grato lubentique animo in nostram editionem inseruimus. Hic codex, nisi a librario perquam indiligenti descriptus fuisset, forsitan nobis ipsum fontem referret quo usus est Gregorius Dserentz. Cum synaxarii narratiuncula proxime coniunctus est; cui pauca addit quae ex ipsa Passione deprompta sunt, non archetypa illa quidem sed interpolata altera, quam pseudo-Narsetis nomine inscriptam fuisse coniecimus [Cf. supra, num. 21, p. 201.] . Aliis autem locis inepte coartatus est, immo etiam mutilus, ita ut sententia sensu careat.

Hoc igitur posthabito, praetulimus A qui a genuina Passione proxime abest et in lectionibus aliquot decretoriis cum I congruit. Quare praeferendus fuit, etsi B et C, cum editione vulgata (= D), ab eo mira constantia pariter recedunt.

PASSIO S. ISBOZETAE

Isbozetes martyr in Perside (S.)

E codice Sancti Lazari Venetiarum 22513. Cf. Comm. praev. num. 18 – 20.

Passio sancti Isbozetae [Graece: Sosithei; cf. Comm. praev. num. 17, supra, p. 200.]

[1] [Machos magus] Regnante Chosroe Cabadis filio rege Persarum magis invalescere coepit [Codex manifesto errore: magis ardens facta erat.] confessio Christi neque pauci in Persarum terra et in ipsa adeo regis aula heroum mortem obierunt. Tunc temporis fuit homo quidam Machos nomine ex illa terra, e regione quae dicitur Pirisabora [Vide Comm. praev. num. 2, supra, p. 191, annot. 7.] et vico cui nomen Qunarastan [Ibid., annot. 8.] . Huius parentes ignis erant ministri. Ipse autem inde ab infantia in magorum religione fuerat exercitatus; consilio valens erat, in ignicolarum doctrina peritus ac mente prudens [Nisi intellegendum est: in mysteriis consultus.] . Qui casu quodam ad castra regis advenit ibique sancti cuiusdam martyris supplicio interfuit, cui nomen erat Gregorius. [Gregorii martyris exemplo] Attonitus herois audacia, eiusque fidem pio studio aemulatus, in pectore dixit: “Domine, Deus christianorum, respice me; notam fac mihi viam qua incedam [Ps. 142, 8. Haec paganus loquens inducitur, utique cum facili venia legentium.] ; reclude mihi, sicut et heroi tuo, misericordiae tuae ianuam, ut regni tui dignus efficiar, qui Dominus es caeli et terrae.”

[2] Eadem nocte, mirabile somnium ei visum est, [et illustratione divina] quasi ipse in sancta ecclesia adesset, atque homo quidam alba veste indutus ei se ostendens ad eum diceret: “Beatus es tu, qui tam illustri ecclesia factus sis dignus, et deinceps fidem habiturus sis Deo creatori caeli et terrae, et paris cum eo potestatis Filio et aequalis virtutis Spiritui. Haec e sancti evangelii traditione fac perdiscas.” Expergefactus somnium intellexit; credere toto pectore coepit, [ad fidem allicitur.] et dixit: “Deus christianorum verus est Deus.” Et exinde de magorum religione addubitavit. Itaque illinc in terram Sunitin [Vide Comm. praev. num. 3, supra, p. 192, annot. 10.] migravit; ubi sacrorum librorum auscultationi se dedidit. Paucos ibi menses commoratus, in Armeniam perrexit, et cum in pagum Airarat [Constans usus fuit apud Armenios ut regio Aïraraṭ “pagus” appellaretur, non provincia. Quae ratio fuerit huius nominis exponit Hübschmann, Armenische Ortsnamen, t. c., p. 279 et seq.] pervenisset, Dubion [Vide Comm. praev. num. 4, supra, p. 193.] in Armeniorum urbe praecipua habitavit, inter magos ascitus alicuius Armeniae synarchi [Ibid., num. 5, p. 193 – 94.] , cui nomen erat Chosroes Peroz, at magorum religionem nihil curabat. Contigit autem hiberno tempore, [Dum magorum sacris interest,] mense mehecan, in principio mensis secundum Persas, (eos) more suo impurum [Sic noster Hiberus, qui pro legit De hoc glossemate obscuro diximus in Comm. praev. num. 6, supra, p. 194, cum annot. 4. L. Alishan existimat eo significari oleosum quemdam liquorem, qui adhiberi solitum esset quo ignis sacer vehementius arderet. t. I, p. 467, annot. 3. Cf. Strabonis testimonium infra, annot. 8.] sacrificium igni offerre in aedibus synarchi. Beatus quoque Machoš inter eos turpi ludo [Proprie: fabulae vel proverbio. Verti etiam potest et fortasse verius: mysterio, vel arcano; quasi oscitanter ab armenio redditum fuisset syriacum .] aderat, [vim incendii] oris vinculum [Verbum e verbo: capistratus vel ore alligatus. Nempe induerat Machož velum illud dictum pridem païtidāna, deinde pēnōm, hodie padam, quo magi Persarum in sacris faciundis labia naresque contegere solebant. Strabo geographus, qui cultores ignis (πυραίθους) in Cappadocia ipse viderat, eorum caerimonias describendo haec refert: ἔστι δὲ καὶ πυραιθεῖα, σηκοί τινες ἀξιόλογοι· ἐν δὲ τούτοις μέσοις βωμός, ἐν ᾧ πολλή τε σποδός, καὶ πῦρ ἄσβεστον φυλάττουσιν οἱ Μάγοι καὶ καθ᾽ ἡμέραν δὲ εἰσιόντες, ἐπᾴδουσιν ὥραν σχεδόν τι πρὸ τοῦ πυρὸς τὴν δέσμην τῶν ῥάβδων ἔχοντες, τιάρας περικείμενοι πιλωτὰς καθεικυίας ἑκατέρωθεν μέχρι τοῦ καλύπτειν τὰ χείλη τὰς παραγναθίδας. Geographia, l. XV, ed. Meineke (Lipsiae, 1898), p. 1022. Cf. A. V. Williams Jackson, Die Iranische Religion, in Handbuch der Iranischen Philologie, t. c., p. 702; et C. de Harlez, Avesta, livre sacré du Zoroastrisme, in Bibliothèque Orientale, t. V (Paris, 1881), p. CLXX – CLXXI; ubi et velum de quo agitur delineatum reperies ex descriptione Abrahami Anquetil-Duperron. Huius etiam verbis ritum qui hodieque servatur ab Indiae ignicolis descripsit J. Ménant, Les Parsis, in Annales du Musée Guimet, t. c., p. 104 et seq. Imago veli padam, p. 70. De nomine, Chr. Bartholomae, Altiranisches Wörterbuch, p. 830 – 31.] gerens. Porro flamma ex adipe assurgens […θύουσι, τῷ μὲν πυρί, προστιθέντες ξηρὰ ξύλα τοῦ λέπους χωρὶς πιμελὴν ἐπιτιθέντες ἄνωθεν. Strabon, l. c., p. 1021.] ad domus lacunar pervenit idque incendit. Magi autem qui ad sacrificandum convenerant, conati sunt ignem restinguere [Etsi satis languide ista duo membra coniuncta sunt, crederes in archetypo haec ἀντιθετικῶς opposita fuisse ad ludificandos Persas, qui ignem opprimere vellent ad quem adorandum convenerant.] , neque potuerunt et foras se proripientes rem nuntiaverunt. (Tum) qui chiliarchus [Cf. glossam Hesychii. Ἀζαραπατεῖς οἱ εἰσαγγελεῖς παρὰ Πέρσαις. In Perside quidem hazārapat sive hazārabedh κατ᾽ ἐξοχὴν erat supremus magistratus civilis. Cf. Christensen, op. c., p. 32. Novi Testamenti interpretes armenii reddunt pro χιλιάρχῳ (Mc. 6, 21; et al.); ἐπιτρόπῳ (Lc. 8, 3; Gal. 4, 2); οἰκονόμῳ (1 Cor. 4, 1 et al.). Hübschmann, Armenische Grammatik, p. 174.]

Erat Armeniorum, audito turbae clamore, ad ianuam ecclesiae confestim accurrit atque ministros sanctam crucem ad aedes (illas) assumptam deferre coegit, si forte ignis ea depelleretur: quippe urgente angustia credebat invitus. [crucis virtute depulsam miratur.] Itaque ministri assumpto signo sanctae crucis, ad locum festinanter se contulerunt. Cum autem in conspectum aedium advenirent, flamma iam late propagata penitus exstincta est. Quod insigne prodigium in Armenia terra venerabili cruce patratum fidelibus quidem laetitiae fuit ignis autem religioni ludibrio. Synarchi quidem uxor rem conspicata sanctae et prodigiosae crucis ministris misso nuntio gratias plurimas egit. Verum beatus Machoš, [Christianum se professus coram plebe] cum tantum miraculum intellexisset, malleum quo [Textus: malleum quibus, variante numero. Vide Comm. praev. num. 18, supra, p. 200. Strabo: τὰς δ᾽ἐπῳδὰς ποιοῦνται πολὺν χρόνον ῥάβδων μυρικίνων λεπτῶν δέσμην κατέχοντες. Meineke, t. c., p. 1021;cf. annot. superiorem. Cf. Jackson, l. c. Magorum baresman descripserunt C. de Harlez, t. c., p. CLXV (vide imaginem ad p. CLXX); J. Darmesteter, Le Zend Avesta, t. I, in Annales du Musée Guimet, t. XXI (1892), p. LXXIII et seq. Cf. H. Oldenberg, interprete V. Henry, La religion du Veda (Paris, 1903), p. 291 – 93. Nominis originem usumque scite exposuit Bartholomae, Altiranisches Wörterbuch, p. 947 – 49.] in (ignis) superstitionibus utebatur [Textus: praecipiebat, imperabat. Sed pro , manifesto legendum est , divinabatur, hariolabatur, aut fortasse , igne divinabatur vel hariolabatur. Cf. hiberica.] , comminuit [Georgius quoque Persa in suprema precatione, Deo gratias agens, profitetur se baresman comminuisse et in ignem proiecisse. Bedjan, Histoire de Mar-Jabalaha, t. c., p. 539.] , et pariter oris vinculum [Proprie: capistrum. Vide supra, p. 205, annot. 7.] procul abiecit. Tum accedens, de manu diaconi turibulum accepit, coram sancta cruce tus adolevit et fidem quam Christo habebat palam demonstravit. Atque crucis ministros deducens ait: “Deum pro me orate, qui et ipse christianus sum.” Magi autem cum (haec) vidissent, ei dixerunt: “Quomodo tibi sumpsisti ut haec ageres?” Dixit beatus: “Equidem iamdudum christianorum (doctrinae) credideram, et ancipiti animo magum agebam. Sed nunc aperte praedico fidem meam in Christum, neque amplius ignis minister ero, quandoquidem haec omnia prodigia conspexi.”

[3] Magi inde confestim digressi, ad Armeniae principem adierunt, [et Nichoracan praefecto,] qui vocabatur Nichoracan [Vide Comm. praev. num. 9, supra p. 195.] et beatum falso criminati sunt. Cui coram se adducto dixit iudex:“Heus tu perditissime, cur patriam magorum religionem deseruisti,ut insipiens ac foedifragus fieres?” Respondit beatus et dixit: “Hoc de me sincere fateor, o iudex: viginti quinque mihi sunt anni, ex quo vanum errorem sectatus sum; nunc autem cognito Deo vero, patriorum numinum multitudinem eiuravi. Proinde mundanae fallaciae ab illa fide me non iam dimovebunt: quippe tormenta quae mihi impendent tolerare paratus sum.” [ad vincula primum] Princeps ira exardescens beatum duodecies [Verbum e verbo: duodecim dupla; cf. syriacum .] flagellari iussit, ei barbam capillosque abrasit, et perscripta (eius) quaestionis tabula, eum pedibus manibusque ligatum in carcerem coniecit. Illic sanctus poenae suae socium [Vel: in se misericordem; cf. hiberica.] quemdam repperit. Narsetem [Cf. Comm. praev. num. 10, supra, p. 195.] nomine, qui iam a multo tempore propter Deum in carcere vinctus erat. Ab isto didicit beatus sanctam fidem et psalmos viginti, atque hoc modo sine intermissione Deum laudabat et precabatur.

[4] [iterumque damnatur.] Elapso brevi tempore in Nichoracani locum suffectus est (alius) nomine Nabedes [Armenice Nachapetn, quod graece diceres: Πρόδρομος. Vide Comm. praev. num. 11, supra, p. 196.] . Qui cum pro tribunali sedisset, ante eum adductus est beatus Machoš. Dixit Nabedes: “Quomodo tibi sumpsisti ut deum patrium desereres et ignoto illi Christo crederes?” Dixit beatus: “Unus est Deus universorum creator, cui omnium recte agentium cura est; qui animum meum videns plurium deorum superstitione dissolutum me ad veram Dei cognitionem perduxit.” Indignatus Nabedes iussit eum graviter verberari. Tum ferreis vinculis ligatum in carcerem eum coniecerunt. [In carcere baptizatur] Postquam autem in carcere tres alios annos transegit, sacerdotem illum rogavit

[et Isbozetam nomen assumit.] ut dominicum sigillum acciperet adeoque nomen sibi daretur Isbozetes [Verbum e verbo: rogavit a sacerdote illo dominici sigilli susceptionem, ut appellaret eum Isbozetam.] , quod interpretando vertitur Adeodatus [Sive Theodotus.] , id est a Deo servatus [Vide Comm. praev. num. 11, 18, supra, pp. 196, 200.] ; sic ominante Spiritu Sancto [Verbum e verbo: quod et Spiritus sanctus depingebat, vel describebat. Profecto si Armenium nostrum syriaco documento usum esse constaret, diceres eum pro , a Spiritu Sancto (ex parte Spiritus Sancti), legisse , quod depinxit Spiritus sanctus.] . Ille autem in carcere Spiritu confirmatus est; vestes suas sibi detraxit deditque pauperibus. Ipse vero pelles haedinas et sandalia induit. Et sic, inter ieiunia et precationes, vigilias ducebat in psalmodia perpetua, monastica observantia praeclare fungens. Elapsis iterum annis tribus, [Post iteratas saevitias,] in Nabedis locum successit is quem Chanarangen [Armenice; Qnarikn; cf. Comm. praev. num. 12, supra, p. 190.] vocabant. Huius scriba quidam, cum ad carcerem venisset, dolis voluit beatum decipere; cui dixit: “Tibi uni non sufficit Ariorum [Graece τὰς Ἀριανῶν, i. e. Persarum; de quo nomine, Hübschmann, Armenische Grammatik, p. 25 – 26. Cf. hibericam versionem hoc loco.] terra, quandoquidem a magorum religione aberrasti atque in captivitatem a te ipse deditus, patria procul et religione pariter vagatus es?” Respondens sanctus ei dixit: “Quaecumque sensu carent [Textus: ignota omnia, , passive, pro , active, vel ] , natura sua artificum utilitatibus prosunt, animantia autem possessori suo serviunt: haud aliter et hominum genus conditori suo aequum est famulari, (qui) unus est Deus. Quapropter ignorans equidem feci ut vanitati servirem; sed cum Deus mei misertus est, cogitatione mea potitus est, eam mandatorum suorum amore alligavit, gratiae suae spe imbuens [Verbum e verbo: tinxit, infecit, nisi tamen hic positum est pro quod mergere pariter significat et signare.] , quam vitae huius discrimina mutare non poterunt.” Quae cum audisset tribunalis tabularius in pedes furens prosiliit et scipione crudeliter illum verberare coepit. Plurimis insuper omnis generis cruciatibus beatum affecit ut in magorum religionem concederet.

[5] Interea cum rex inaudiisset de vexationibus saevitiisque non paucis, [tandem e regiis quaesitoribus,] quibus procuratores Armeniam terram afficiebant, tres principes sibi fidos summisit, qui res huius provinciae recognoscerent. Primo nomen erat Nadoes [Armenice Naṭoï; de hoc sequentibusque vocabulis cf. Comm. praev. num. 12, supra, p. 197.] , qui dicebatur Drovandacan, alteri Perozes, qui Rhagarum pagi archimagus erat, et tertio Choiap, qui regis erat minister. Isti igitur cum in Armeniam advenissent, multa in rectum ordinem restituerunt. Die quodam, indictis in foro comitiis, pro tribunali consederant, ad mandata regis exsequanda, cum impii quidam homines ad hos principes delationem pertulerunt, et dixerunt: “Sunt in carcere viri tres, qui deserta religione nostra, christianorum religioni se addixerunt, Narses quidam Razicenus, Isaac quidam ex Atropatene et Isbozetes Persa.” Hos igitur (illi) adduci iusserunt. Narseti dixit archimagus: “Quare christianus factus es?” Dixit beatus: “Mater mea christiana erat; ipse equidem a puero Christi fidelis fui; vestram sectam prorsus non novi.” Interrogavit quoque Isaac; qui et dixit: “Ab infantia christianus fui.” Verum beatus Isbozetes retro stabat ac demissa voce psalmum sextum psallebat: “Domine, ne in furore tuo arguas me, neque in ira tua corripias me.” [Psalm. 6, 2.] Illis igitur dimissis, [nequiquam minis] dixit (archimagus) ad Isbozetam: “Heus tu, miserrime, cur sectam illustrem deseruisti, ut ignobili christianorum doctrinae crederes, et rursus contumaci animo [Textus: urgendo vel cogendo. Hiberus, ut alias, difficultatem eludens: qui alios sacrificare cogebas, quod cum martyris responsione male cohaeret. Forsitan syriace scriptum fuit , “contumaciter”, quod interpres ductum putavit non ab , refractarius, contumax fuit, sed ab coegit, ursit, impulsit. Videtur itaque iudex Isbozetae crimini dedisse quod Persarum religionibus operatus esset, cum iam mente et animo iis esset alienus: quae erat sacrilega caerimoniarum religionisque violatio. Cf. Harlez, Avesta, p. CLXXXI.] igni sacrificasti?” Dixit sanctus: “Profecto, sacrificavi,

magorumque doctrinam melius novi quam tu. Quod si me verba facere et causam explicare iubebis, cognosces quantum christianorum doctrina omnibus aliis religionibus antecellat, quibus ipse exploratis, certissime cognovi christianam religionem solam esse quae servare (hominem) possit a morte formidolosa.” Quae cum audisset archimagus, satellitibus imperavit ut eius tunicam scinderent et cucullum (ei) detraherent. Beati caput contuderunt barbamque radicitus ei avulserunt.

[6] [et cruciatibus tentatur.] Porro beatos tres in triduum custodiri iusserunt (principes); deinde cum eos denuo evocassent, ad suam non potuerunt pertrahere sententiam. Eos igitur, subtracto cibo, in domo quadam incluserunt, (in quam) archimagus per totam noctem fumum immitti iussit [Quasi ad ulciscendum ignem cuius religiones illi respuerant.] . Sancti angustia pressi clamabant dicentes: “Deus in adiutorium nostrum intende; Domine, ad auxiliandum nobis festina.” [Psalm. 69, 2.] Et hoc modo, ad auroram usque sine intermissione psallebant. Decem dies in eo carcere expleverant, cum nocte quadam, [Somnio praemonitus] die dominica [Intellege: nocte quae ritu nostro pervigilium esset dominicae. Vide Comm. praev. num. 14, supra, p. 198.] , in qua Isbozetes martyrium editurus erat, (eius modi) visum ei ostensum est: homo quidam in manibus virgam gerebat, (qua) cum caput eius attigisset, defluxit cruor inter eius oculos. Et apparentes (ei) tres homines luce amicti, procul expulerunt hominem istum, qui eum percusserat, coronamque e gemmis pretiosis [Verbum e verbo: ex electa margarita.] allatam in eius caput imposuerunt. Expergefactus rem narravit sociis suis, qui intellexerunt instare horam eius. Diluculo satellites [Proprie: fideles, syriace .] adfuerunt, qui venerant ad carcerem ut sanctos ducerent. Et adveniens lictorum praefectus in carcerem, 〈sanctum iussit ad tribunal [Aliquid eius modi hoc loco supplendum est, qui certe mutilus est. Neque satis intellegitur superius illud: ut sanctos ducerent. Forsitan Narses et Isaac quibus S. Isbozetes valedixise dicitur in aliam custodiam transferendi essent. Aut pro , in carcerem, legendumme: , ex carcere (sanctos educerent)? Cf. Comm. praev. num. 13, supra, p. 198.] duci. Qui salutatis fratribus

abiit, et inter incedendum psalmum quartum exorsus a carcere ad tribunalis locum psalmum quartum decantabat: “Cum clamarem exaudisti me secundum iustitiam tuam et in angustia recreasti me.”

[7] [capitis damnatur.] Cum autem psalmum absolveret, pervenit ad tribunalis locum. Christiani, re audita, illuc se universi contulerunt ut sancti agonem intuerentur. Porro sanctus Isbozetes coram quattuor [Sic, consentiente hiberico interprete, Armenius noster, quasi in iudicio decretorio priorum iudicum auctoritas complenda fuerit.] iudicibus consistebat. Paraverant autem patibula tria, quibus allatis archimagus dixit ad sanctum: “ Videsne hunc stipitem tuum, in quo inibi est ut moriare? Parce igitur tibi, et in hac obstinatione noli perseverare.” Respondit sanctus et dixit: “Immo firmius etiam ad Christum adhaeresco, qui est spes mea. Tu vero quae de me iussus es, [In cruce] perficito.” Itaque iussit eum in stipitem agi. Sanctus prompto pectore hilarique animo ad stipitem accessit. Et pannos quos gerebat ei abreptos detraxerunt. Dixit beatus: “Hoc iuste factum est; nam Domini mei filius, Servator unigenitus, cum sponte sua crucis supplicium pateretur, cruci nudus affixus est, ut primi parentis nostri nuditatem vestiret. Qui me quoque confirmabit, ut Satanae insidias in corpore meo superem.” Et in stipitem se ipse extendens, psalmum quadragesimum tertium recitare coepit: “Exsurge, Domine, adiuva nos et libera nos propter nomen tuum. [Psalm. 43, 26 22.] Habiti sumus sicut ovis sacrificio destinata.” Dum autem erigitur stipes, misit ad illum archimagus nuntium, si forte resipisceret. Eum (sanctus) responso non dignavit. Stabat igitur stipiti affixus in tribunali multitudinis referto; et sagittis eius latera configebant.

[8] [inter duos latrones,] Contigit porro ut eodem die in stipitem agerentur duo rei mortis; quos etiam (illi) secum eduxerunt. Horum alter erat e coetu Huzaïnorum. Quem cum ad stipitem admovissent, osculari coepit pedes sancti martyris, et accipiens pulverem mixtum cruore qui subter martyrem stillabat, in sinum suum deposuit [Idem fere pietatis signum morienti S. Georgio Persae Garamaeus quidam puer exhibuisse fertur; qui a lictoribus item male mulcatus est. Bedjan, Histoire de Mar-Jabalaha, t. c., p. 552 – 53.] . Et dum lictorum praefectus pugnis caput eius contundit, in stipitem eum sustulerunt ad dexteram martyris, sagittam in eum iacularunt, et sic tradidit spiritum [Consimili supplicio interempti sunt, an. 615, S. Georgius Persa (Bedjan, t. c., p. 548 – 51); an. 853, Salomon Sevordius, de quo infra, ad diem 10 novembris, in Actis S. Constantini Hiberi. Idem quoque necis genus videtur significare martyr Iesusabran in vaticinio quod de morte sua fertur edidisse. Chabot, Archives des Missions scientifiques, t. c., p. 568.] . Alter vero iudaeus erat; qui cum ad stipitem admoveretur iudices obsecrabat: “Ne (me) perdatis; magicam religionem suscipio.” Sed iudicibus ad eum animum non advertentibus, in stipitem sublatus est ad sinistram sancti. Qui beatus inter duos mortis reos, loco edito, in conspectu solis et universi populi, [ad Christi similitudinem] instar holocausti oblatus est. Quod mysterio admirabili factum est, quo in memoriam revocabatur Dominicum oraculum, in veridica illa promissione: “Qui credit in me, opus quod ego facio et ipse faciet; et multo etiam his maiora faciet.[Ioh. 14, 12] ” Et Apostolus ait: “Quos praescivit et praedestinavit conformes fieri imaginis filii sui [Cf. Comm. praev. p. 192, annot. 4. Totum hunc locum impudenter expilavit hagiographus qui Passionem commentus est S. Ražden Persae. Anal. Boll., t. XXXIII, p. 315 – 16.] [Rom. 8, 29.]”.

[9] [illustri martyrio coronatur.] Sic (igitur) fortiter martyrium edidit sanctus Isbozetes, anno Chosrois regis vicesimo tertio; die, qui mensis erat qalots secundus, in dominica, hora tertia [Cf. Comm. praev. num. 14.] . Iusserat autem (archimagus) beati corpus in stipite custodiri; sed Deo fortunante, sancti corpus fideles sustulerunt et pretiosis vestibus involutum, cum illustri honore in conditorium deposuerunt, cum ingenti laetitia festum agentes, quoniam lux tam splendens fidelium orthodoxorum animos laetificavisset. Quapropter [Ed.: quia.]

Omnium Servatori Iesu Christo Domino nostro cum Patre omnipotenti et Spiritui sancto, debetur laus (et) honor, nunc et semper.

PASSIO S. ISBOZETAE HIBERICA

E codice laurae Hiberorum Athonensis 57, ad fidem editionis Alexandri Khakhanov. Cf. Comm. praev. num. 25.

Mensis iulii die XXVIII. Passio sancti Isbozetae [Izid bozid.] .

[1] Regnante Chosroe, Cabadis filio, rege Persarum [(regnante — Persarum) haec verba in codice cum lemmate continuantur.] , magis splendescebat atque invalescebat fides christianorum; neque pauci fortitudine claruerunt in Persarum terra ad portam regiam. Fuit autem aliquando homo quidam, cui nomen erat Mahašoṭ, in eadem terra Persarum, e vico qui dicebatur Knarasṭan. Huius quidem parentes erant ignis ministri [Vel cultores.] ; ipse autem inde ab infantia doctrinam magorum didicerat, (in qua) maxime omnium proficiebat; ab ignis ministris institutus fuerat: erat enim ingenii acumine praeditus. Hic quondam cum ad castra regis venisset, casu quodam factum est ut torqueretur aliquis e martyribus, qui dicebatur Gregorius. Attonitus viri fortissimi audacia, eique praeclara quadam aemulatione animo invidens dixit: “Domine Deus christianorum, respice me; doce me viam qua incedam, mihique pariter misericordiae ianuam reclude, sicut electo huic tuo, ut dignus efficiar regno tuo, qui Dominus es caeli et terrae. [Psalm. 142, 8.]

[2] Hac ipsa nocte visum ei ostensum est quasi ipse adesset in sancta ecclesia homoque sibi appareret alba veste indutus, qui dixit ei: “Beatus es tu, qui tam illustri loco dignus factus es, ut per illum ei crederes qui fecit caelum et terram, ac Filio eius unigenito et Spiritui Sancto eius consubstantiali, qui cum eo fecit universa. Tu vero abi atque e sancto evangelio haec discito.” Expergefactus igitur visum intellexit et toto animo credens in animo secum dixit: “Deus christianorum verus est Deus.” Et ex eo tempore de magorum religione dubitare coepit. Illinc migravit in terram Sunitin [Sivnietisa.] et librorum divinorum auscultationi se dedidit. Paucos dies ibi commoratus, inde perrexit in terram Ararat [Araraṭiss.] , Dubion [Dvins.] in Armeniae urbe praecipua consedit, et ad magum quemdam vectigalium exactorem [hamarcari.] se applicavit nomine Chosroen Peroz, atque magorum religionem contemptui habebat. Hiberno tempore, mense mehecan, Persarum ritu, habitum est principium mensium. Itaque illi more suo sacrificium impurum ignicolarum religionis perfecerunt in aedibus synarchi. [hamacari.] . Porro beatus Mahašoṭ ad ignem inter illos astabat et os suum occluserat [Sive: conticescebat.] . Verum flamma illius ignis assurgente, domus lacunar accensum exarsit. Itaque magi deserto sacrificio operam dederunt ut ignem restinguerent. Ignem restinguere non potuerunt atque foras se proripientes vociferari coeperunt. Ut autem huius tumultus clamorem audivit chiliarchus [azrapeṭsa.] Armeniae, ad ianuam ecclesiae festinavit, atque ecclesiae ministros hortatus est ut accepto crucis signo ad aedes illas adirent ad restinguendum ignem; adeoque, urgente malo, (fidem) confitebatur invitus. Ministri igitur venerandam crucem extulerunt et flamma residere coepit donec prorsus exstincta est. Quod insigne prodigium in Armenia terra patratum venerabili cruce verae religionis cultoribus laetitiae fuit. Synarchi [hamacaris.] uxor, cum haec vidisset, plurimas gratias per nuntium egit crucis ministris. Verum beatus Mahašoṭ eius modi miraculum intellexit, malleum quo hariolabatur humi allisit atque confregit, pariterque oris vincula, atque ultro ad diaconum accedens ab eo acerram accepit, ante crucem tus obtulit, atque fidem suam, quam in Christum habebat, palam manifestavit. Crucis ministros ad ecclesiam deduxit [Vel: dimisit.] eosque sic affatus est: “Dei misericordiam in me invocate, quia et ipse christianus sum.” Quod cum magi conspexissent, ei dixerunt: “Quomodo haec ausus es agere?” Beatus autem iis dixit: “Iamdudum equidem Christo credebam et de magorum religione dubitabam. Sed nunc Christum palam confiteor neque amplius ignis sum minister.”

[3] Magi, cum hoc miraculum vidissent, diligentia usi ethnarchum [eristavsa.] monuerunt, qui vocabatur Nichoracan, et (falsum) crimen sancto imposuerunt. Itaque coram tyranno illo eum constituerunt. Tyrannus autem dixit ei: “Miserande homo, cur patriam magorum religionem deseruisti et votum stulte perfregisti?” Respondit sanctus et dixit: “Vera de me dixisti, iudex. Iam enim quinque anni sunt ex quo inanem turpemque vitam duco; nunc autem, cognito Deo vero, patriorum numinum multitudinem eiuravi. Proinde vitae huius momenta me a vera fide separare non poterunt; quoniam tormentis me obicere paratus sum.” Iratus princeps iussit eum duodecies flagellari. Capillos et barbam ei abraserunt. Perscripsit autem (princeps) eius quaestionem singillatim, et beatum manibus pedibusque ligatum in carcerem coniecit. In carcere invenit beatus qui sibi provideret, Narsetem (quemdam) nomine, qui a multo tempore Christum adorabat in isto carcere. Ab eo didicit veram fidem et psalmos Davidis; sic igitur sine cessatione precationem faciebat.

[4] Elapso brevi tempore Nichoracan amoverunt eiusque loco summiserunt [Ed.: summisit.] Nabeden [Hic et in sequentibus: Nachapeṭ.] . Qui pro tribunali sedens, coram se citavit beatum Mahašoṭ; cui dixit: “Quomodo patriam magorum religionem deserere ausus es; et ignorato illi Christo credidisti?” Dixit beatus: “Unus est Deus universorum creator, qui mentem perspicit eorum qui bonum diligunt; qui respexit animum meum languentem impietate plures deos adorantium, et ad veri Dei obsequium me traduxit.” Indignatus Nabedes eum iussit graviter verberari et iisdem ferreis vinculis ligatum in carcerem coniecit. In quo carcere per tres rursus annos fuit, in eodem baptismum accepit, rogavitque sacerdotem ut sibi nomen daretur Isbozetes [Iziṭ boziṭ.] quod interpretantur: “a Deo educatum”, id est: “a Deo liberatum”. Eum porro Spiritus Sanctus in carcere confirmavit. Exinde detractas sibi vestes pauperibus donavit; ipse autem pelles haedinas et sandalia [σανδάλια.] induit; orando vigilabat, ieiunando psallebat sine intermissione, atque in eius modi alternatione vita monastica praeclare fungebatur. Elapsis tribus annis, istum Nabeden amoverunt atque eius loco alium suffecerunt, qui dicebatur Knar anid prion [Vide supra, p. 196, annot. 11.] . Is in carcerem veniens beatum decipere constituit; cui dixit: “Tibi uni non sufficit Medorum [; quasi Hiberus in armenio exemplo legisset ; de quo nomine Hümschmann, Armenische Grammatik, p. 52. Ex utroque textu videtur restituendum: Tibi uni non sufficit terra Persarum et Medorum.] terra, qui tam impudenter a magorum religione ipse ultro aberrasti et (procul) ab exercitu Persarum captivus factus es?” Respondit sanctus et dixit: “Omnia quaecumque facta sunt effectori suo obsequuntur; animantia nutritori suo serviunt; haud aliter et homines Deo conditori suo aequum est servire. Hactenus ergo vanitati obsecutus sum. Sed quandoquidem Dominus me respexit, et misertus mei, mandatorum suorum amori me (clavis) affixit; gratia spei [Ed. spe.] suae me immutavit, a qua vitae huius inanis discrimina me disiungere non poterunt.” Quae cum audivisset consilii princeps, indignabundus assurrexit, crudeliter eum verberavit, omnibusque tormentorum generibus sanctum affecit ut magorum religioni eum subiceret. Ille autem in bono certamine magis etiam proficiebat.

[5] Hoc tempore audivit rex Armenios plurimas vexationes aerumnasque passos esse; itaque tres principes (sibi) fidos illuc misit. Primo nomen erat Avṭadrovandacani [Vide Comm. praev., supra, p. 197, annot. 5.] ; alteri Peroz, qui princeps erat magorum terrae Reusi [Ibid., annot. 3.] ; tertius vero dicebatur Paṭa [Legendum paḫa; quod iam prope abest a ḫoiap.] , qui regis erat minister. Advenerunt igitur isti in Armeniam resque in rectum ordinem restituerunt. Die quodam in foro comitia habuerunt ac pro tribunali sedentes congruenter praecepto regis, eos interrogabant qui detinebantur in carcere. 〈Illis autem dixerunt: “Sunt homines in carcere [Haec vel plura his similia propter homoeoteleuton exciderunt.] 〉 qui religionem nostram deseruerunt et christiani facti sunt; Narses quidam nomine, Razicenus, Isaac ex Atropatene [aṭrcanit.] et Isbozetes [Iziṭ boziṭ.] Persa.” Hos igitur iussit princeps magorum adduci et dixit Narseti: “Quare christianus factus es?” Ille autem dixit: “Mater mea christiana erat, et ipse a puero christianus fui; religionem autem vestram prorsus non novi.” Interrogavit quoque Isaac, qui et dixit: “Inde ab infantia mea christianus fui.” [Psalm. 6, 2.] Beatus autem Isbozetes [Izid bozid.] retro post eos stabat ac demissa voce aiebat: “Domine, ne in furore tuo arguas me.” Itaque produxerunt beatum, cui dixit ille: “O miserande, cur perillustrem religionem deseruisti, et huic ignobili christianorum religioni credidisti, qui alios quondam igni sacrificare cogebas [Vide annotata ad Passionem armeniam.] ?” Dixit sanctus: “Sic habet; ritu magorum olim sacrificavi; et doctior fui quam tu. Quod si iubebis, verba faciam atque intelleges quanto excellentior sit religio christiana omnibus illis observantiis, quibus ego exploratis perspexi unam religionem christianam valere ad liberandum a morte aeterna.” Quae cum audivisset magorum princeps, satellitibus suis imperavit ut eius tunicam scinderent. Et cucullum ab eius capite detraxerunt. Iussit ille contundi caput eius. Barbam ei prorsus avulserunt.

[6] Tum ille tres beatos per triduum custodiri iussit. Et post tres dies eos rursum evocavit neque eos flectere potuit. Itaque iussit eos in domum unam retrudi, neque illis sumministrari cibum aut aquam ad bibendum, et per totam noctem (immisso) fumo eos suffocavit. Verum sancti (animo) confirmati, ad Deum [Ed.: a Deo.] clamabant atque dicebant: “Deus, in adiutorium nostrum intende; Domine, ad adiuvandum nos festina.” [Psalm. 69, 2.] Et in hunc modum sine intermissione psallebant usque ad auroram. Elapsis autem diebus decem, nocte quadam diei dominicae in qua sanctus Isbozetes [Iziṭ-boziṭ.] decessurus erat, mirabile visum illi ostensum est: homo quidam, qui flagellum manibus tenebat, caput eius diffidit, defluxitque cruor inter eius oculos. Tum alii tres homines ei visi sunt, luce amicti; qui hominem illum expulerunt, qui flagello eum caeciderat, coronam adornarunt e pretiosis margaritis eamque in eius caput imposuerunt. Ut autem experrectus est, rem nuntiavit sociis suis, qui intellexerunt advenisse horam eius. Diluculo, advenerunt tortores eius in carcerem sanctumque eduxerunt. Qui fratribus valedixit et psalmum hunc recitavit: “Cum invocarem exaudivit me Deus iustitiae meae.” [Psalm. 4, 2.]

[7] Et cum hanc precationem absolveret, pervenit ad tribunal in conspicuo loco [Verbum e verbo: ad consilium (tribunal) spectaculi.] . Christiani, re audita, omnes cursim ad spectandam eius fortitudinem convenerunt. Porro beatus Isbozetes [Iziṭ-boziṭ.] coram quattuor iudicibus constitit. Paraverant autem patibula duo, quae ante eum allata sunt. Dixit sancto princeps magorum: “Cernis hos stipites in quibus moriturus es? Te ipse libera; et in pervicacia hace tua noli persistere.” Respondit sanctus et dixit: “Equidem ad Christum constantius etiam adhaeresco. Tu vero mecum age, quidquid volueris.” Ille autem iussit eum ad stipitem abduci. Sanctus igitur forti animo hilarique vultu profectus est. Cum autem eum ad stipitem adduxissent, vestibus quibus indutus erat eum spoliarunt. Dixit sanctus: “Iuste sic factum est; etenim Dominus meus Deique filius, sponte sua cruci nudus affixus est, ut primo creati hominis nuditatem operiret. Qui hodie me confirmabit, ut comminuantur tendiculae diaboli.” Et cum eum in stipitem extendissent, exorsus est psalmum: “Exsurge, Deus, adiuva nos, et libera nos propter nomen tuum; quoniam habiti sumus tamquam oves occisioni destinatae.” Iam stipitem erexerant, cum archimagus misso nuntio ad eum dixit: “Resipisce, et salvus esto.”[Psalm 43, 26, 22.] Ille autem dicta eius contempsit neque responsum ei dedit; sed stipiti (clavis) affixus erat inter multitudinem spectantium [Verbum e verbo:] . Et sagittis latera eius confixerunt.

[8] Porro duos quosdam mortis reos cum eo in crucem egerunt. (Horum) alter erat e coetu Huzaïnorum; quem adduxerunt ut crucifigeretur. Ille autem sanctum Christi martyrem osculari coepit; terram quae defluente eius cruore mixta erat accepit et in sinum suum deposuit. Lictores vero caput eius contuderunt, eumque ad dexteram martyris in crucem egerunt ac sagittis confixerunt; et sic Christo animam suam tradidit. Alter autem iudaeus erat. Qui cum adductus esset ut in stipite suspenderetur, ad iudicem clamare coepit, et dixit: “Ne me perdideris, et magorum religionem profitebor.” Iudices ad eius dicta non attenderunt; et stipiti eum suspenderunt ad sinistram sancti. Itaque beatus cruci affixus, et (quidem) inter duos illos (patibulo) suspensos, erat quasi holocaustum coram sole [Ed.: illo, ; lege: .] et universa multitudine. In quo consilium inerat mirabile, ut in memoriam revocaretur signum Dominicae crucis, congruenter iis quae verax Deus promiserat: “Qui credit in me, opus quod ego facio et ipse faciet, et maiora etiam quam illud faciet. [Ioh. 14, 2.]” Apostolus autem ait: “Quos praescivit et ante vocavit, ut conformarentur Filio eius.” [Rom. 8, 29.]

[9] Sic igitur fortiter passus est sanctus Isbozetes [Iziṭ - boziṭ.] , anno vicesimo Chosrois regis Persarum, mense iulio, (die) secundo [Cf. lemma Passionis hibericae, et Comm. praev. num. 22, supra, p. 201.] , in dominica, hora tertia. Praecepit autem (iudex) ut custodiretur [Vox hiberica significat etiam: sepelire, vel occultare.] corpus sancti; sed fideles, cum fausto numine Dei, illud sustulerunt pretiosisque vestibus involverunt; festum magnum egerunt et Dei laudes praedicarunt; cui sit gloria in aeternum. Amen.

PASSIO S. ISBOZETAE AUCTORE PSEUDO-NARSETE

Isbozetes martyr in Perside (S.)

E synaxario armenio Gregorii Dserentz, ad fidem codicum bibliothecae Nationalis Parisiensis Armen. 182 (= A), Armen. 181 (= B), Armen. 183 (= C) et Sancti Iacobi Armeniorum Hierosolymis 120 (= I), collata editione vulgata (= D). Cf. Comm. praev. num. 26.

Mensis [om B, C, D.] mehecan XIX et februarii XXV [(mensis ec XXV) om. I.] Passio sanctae Susannae et Isbozetae, qui est Adeodatus [(Passio - Adeodatus) pass. sancti Izbozetae Adeodati B, C, D; martyrium Isbozetae (Jisṭbouzṭaj) martyris qui dicitur Ad. I.]

[1] [Isbozetes olim magus,] Hodie passio S. Isbozetae — quod vertitur Adeodatus [(hodie - Adeodatus) om. B, C, D, I.] — iis annis cum in Perside regnaret Chosroes Cabadis filius et in Graecia Iusti〈ni-〉 anus Thrax [(et in Graecia - Thrax) om. I.] . Hoc tempore, in Perside complures martyres facti sunt propter fidem [nomen B, C, D.] Christi; inter quos et vir quidam nomine Gregorius summa cum fortitudine martyrium passus est [(mart. - est) om. I.] . Quod cum conspexisset homo quidam e gente sacrificulorum, Machoš nomine, ex urbe Dubion [(ex - Dubion) om. I.] , magicam religionem suspectam habere, et [(magicam - et) om. B, C, D.] de fide magorum dubitare coepit [(de fide - coepit) et anxius animo fidem magorum abominabatur B, C; et anx. an. a pueritia indignabatur D; et veniens habitavit in Dubion urbe Armeniorum apud magum persam, dubitans de eorum fide I.] . Die quodam [hoc tempore I.] magi in pyraeo [quod est ignis templum add. B, C, D; om. I.] Dubion [om. C, I.] sacrificium offerebant [et Machoš cum illis add. I.] , cum flamma sursum assurgens aedes incendit [incendere coepit I.] ; neque ignem restinguere poterant [ortus estque tumultus in urbe add. I.] . Quod cum audivisset [vidisset B, C, D.] Armeniae chiliarchus ad ecclesiam properavit assumensque secum sacerdotes cum vivifico [om. B, C, D.] (ac) sancto signo crucis et [sancto add. C, D.] evangelio, ad aedes se contulit [(cum - contulit) vivificam (ac) sanctam crucem et evangelium I.] . Et continuo

Virtute sanctae crucis ignis illic exstinctus est. Quam ob causam [(quam-causam) om. I.] magi [sacrificuli I.] gratias illis egerunt. [eiurata Persarum superstitione,] Verum Machoš sacrificii celebrationem deseruit, manu turibulum assumpsit et ante [sanctam add. I.] crucem usque ad ecclesiam incessit. Itaque [quod cum vidissent B, C, D; et tus adolebat et confestim digressi I.] magi apud urbis praefectum eum criminati sunt; apprehensum [ligatum B, C, D; om. I.] igitur eum in iudicium produxerunt. Ille autem audacter Christi fidem confessus est, eorumque religiones irrisit [vanas irrisionibus perstrinxit I.] . Quapropter indignatus iudex eum in carcerem tradi iussit; barbam ei avulserunt, [in carcerem coniectus] [(indignatus-graviter) indignati B, C, D.] eum contuderunt et in carcerem coniecerunt [(barbam-coniecerunt) avulsis crinibus et barba impactisque gravibus plagis I.] .

[2] [baptizatur.] Erat autem in hoc carcere monachus aliquis Narses [propter christianorum B, C, D.] nomine; a quo Machoš cottidie addiscebat fidem Christi [ritusque christianorum B, C, D.] et psalmos Davidis [(erat-Davidis) in carcerem ingressus invenit religiosum quemdam nomine Narsetem, a quo didicit fidem christianorum et psalmos atque una orabant nocte et interdiu I.] . Post tres annos [menses B, C, D.] , Machoš in carcere baptizatus est et appellatus est Isbozetes [Isṭbuziṭ man. pr., Iziṭ buzit corr. A; Iziṭ buziṭ B; Jisṭbuzid C; Jiziṭ buzid D.] , quod est [vertitur B, C, D.] Adeodatus; atque in carcere monasticum etiam ordinem suscepit [(Isbozetes-suscepit) Adeodatus; deinde religiosus factus est et cilicium induit I.] . Post quattuor [multos I.] autem annos [menses B, C, D.] , advenerunt viri tres a Persarum rege missi qui vexationem (passos) in terra Armeniae in eorum iura restituerent. Die quodam [(die quodam) qui I.] , cum pro tribunali sedentes de captivis quaestionem haberent, relatum est iis in carcere iam pridem [(iam pr.) om. I.] esse tres viros, qui a magorum religione ad christianam transiissent: Machoš, Isaac et Narsetem. Quos coram se adductos cum interrogassent, [Fidem iterum confessus] reppererunt Isaac quidem et Narsetem ab infantia [(ab inf.) om. C.] christianos natu [(chr. natu) christianorum progeniem B, C, D.] fuisse, solum autem Machoš a Persarum fide [a Persarum ritu I.] ad christianam religionem [(chr. religionem) Armeniorum fidem B, C, D.] conversum fuisse. Quapropter [contumeliis eum affecerunt add. B, C, D.] vestem

Eius monasticam lacerarunt, cucullum minutatim consciderunt, faciem (ei) consputaverunt colaphisque ferierunt, [in crucem agitur.] barbam avulserunt, pugnis eum verberarunt et post plurimas contumelias in crucem eum agi iusserunt [(Machoš-iusserunt) et consciderunt sancti Adeodati religiosam vestem, quem multiplici cognitione et disquisitione examinatum in crucem agi iusserunt I.] .

[3] [Armenii morientem circumstant] Catholicus [Vide Comm. praev. num. 21, supra, p. 201.] autem Armeniorum [domnus Moyses B, C, D.] , assumptis secum sacerdotibus omnibus cum cruce et evangelio, cum accensis cereis et turibulis advenit et constitit ex adverso ad (spectandum) certamen sancti, Deum obsecrans ut ei patientiam ac virtutem [(patientiam-virtutem) virtutem perferendi tormenta crucis B, C, D.] daret [(catholicus-daret) verum archiepiscopus (princeps episcoporum) Armeniae sacerdotesque his auditis, eminus constiterunt coram cruce sancti cum sancto signo Dei susceptore cereisque lucentibus Deum precati sunt ut sancto virtutem daret I.] . Et adducentes eum [beatum in tribunal add. I.] nudarunt atque [(adducentes-atque) nudantes B, C, D.] stipiti clavis affixerunt; et cum eo duos alios homines, alterum Persam Iudaeum alterum, tamquam latrones illos, propter eorum facinora [(tamquam-facinora) propter eorum scelera tamq. latr. illos B, C, D; om. I.] . Et Persa quidem [accedens add. B, C, D; accessit et add. I.] procidit ad pedes sancti [beati I; Isbozetae (Jisṭbuzṭi) add. B, C, D.] , acceptumque pulverem huius sanguine permixtum faciei suae induxit dicens: “Memento mei, sancte Dei.” Quod egit ad similitudinem illius dextri latronis [(quod-latronis) om. I.] . Carnifices eum violenter arreptum in crucem egerunt ad dextram sancti; Iudaeum vero ad sinistram. Qui iterum iterumque [(iter. iter.) om. I.] clamitabat se ad magorum religionem transiturum, neque exauditus est. Sanctum porro Izbozetam [om. I.] in cruce sagittis confixerunt: qui [ad Christi exemplum add. B, C, D.] pro tortoribus suis orans [〈in cruce add. C〉 precabatur et sic B, C, D.] spiritum suum Deo tradidit [(qui pro-tradidit) qui orans pro tortoribus suis tradidit spiritum suum Deo omnium spei, vita functus I.] , in die dominica, hora tertia.

[4] [et funus eius splendide curant.] Christiani ad principes [principem C.] civitatis adeuntes veniam rogaverunt illum auferendi atque sepeliendi [(illum-sepeliendi) sepeliendi corpus sancti B, C, D.] . Qui facultatem dederunt illius auferendi. Confestim igitur adveniens patriarcha et cum eo sacerdotes et populus [(confestim-populus) adveniens igitur catholicus cum universo ordine sacerdotum B, C, D.] , corpus sancti [om. D.] Isbozetae [Iziṭbouzṭi A; om. B, C, D.] in magnam [praecipuam B, C, D.] ecclesiam elatum transtulerunt atque [illic magno cum honore add. B, C, D.] in arculam deposuerunt cum psalmis et benedictione [(christiani-benedictione) et mature (illuc) se conferentes episcopi cum sacerdotibus et populis extulerunt corpus sancti et in magnam ecclesiam translatum cum psalmis et benedictione deposuerunt in arculam I.] . Crucem vero in frusta concidentes universis fidelibus distribuerunt [cupidissime petentibus add. I.] . Perfectum est hoc [(perf.-hoc) defunctus est sanctus Adeodatus Isbozetes (Iziṭbuziṭ A; Jiziṭ buziṭ C, D) B, C, D.] primo anno ex armenia temporum ratione, sedente patriarcha domno Moyse [Vide Comm. praev. num. 21, supra, p. 201; cf. num. 15, p. 199.] catholico [(perfectum-cathol.) om. I.] .

[5] [Narsetis syngraphe.] Ego vero Narses sancti Isbozetae [Jiziṭbuzṭaj A; Jiziṭ buzṭi B, C; Iztbuzti D.] Adeodati in poena socius et sodalis, hanc historiam scripsi ad gloriam Dei [(in poena-Dei) sodalis et sancti in poena socius composui sancti historiam ad gloriam Christi … festum eorum agitur februarii XXII; qui pro festum sibi agentibus intercedunt, ut cruciatus intolerabiles effugiant et salutem adipiscantur I.] .

DE SS. EUSTOLIA ET SOPATRA VIRGINIBUS CONSTANTINOPOLI

SAEC. VI/VII

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Eustolia virgo Constantinopoli (S.)
Sopatra virgo Constantinopoli (S.)

H. D.

[1] [SS. Eustoliae et Sopatrae] Eustolia Romana, piis parentibus orta, a tenera aetate omnium virtutum exercitio dedita erat. Sanctioris vitae desiderio accensa, Urbem relinquens Constantinopolim abiit, ubi ecclesias visitare coepit. Quadam autem die prope templum Deiparae in Blachernis obviam habuit puellam, Sopatram nomine, filiam Mauricii imperatoris (582 – 602), quae ab ea poposcit ut sibi mater spiritualis et custos fieret. Palatium ergo deseruit Sopatra et vitam monasticam suscepit. Tum locum sibi dari idoneum ab imperatore postulavit, et oratorium cum monasterio aedificavit, ubi cum Eustolia aliisque virginibus quae paris vitae desiderio tenebantur, commorata est. Post multos annos Eustolia decessit, cuius in locum successit Sopatra, quae et ipsa summis virtutibus ornata ad caelum migravit. Haec ad diem 9 novembris leguntur in synaxariis [Synax. Eccl. CP., p. 207.] ; in menologiis vero reperta non est prolixior, cuius epitomen habemus, SS. Eustoliae et Sopatrae Vita, uno tamen excepto, qui est codex Vaticanus graec. 807, [Vitae fragmentum.] membraneus, saec. X exaratus [Catal. graec. Vatic., p. 50.] . Fol. 94 – 96v continetur Vita S. Eustoliae, seu eiusdem μερικὴ διήγησις, non amplius integra, folia enim aliquot perierunt, exiguo tamen, ut verum fateamur, rei hagiographicae detrimento. Vita enim tota, cuius praecipuam partem habemus, rerum vacua erat, prolixis orationibus referta, ut ex epitome satis efficitur. Si ergo aliquando reliqua reperientur perpauca iis addenda erunt quae de sanctis virginibus ex fragmento colligimus. Utinam de utraque, maxime autem de Sopatra, quam nemo praeter anonymum scriptorem eiusque sequaces Mauricii imperatoris filiabus annumeravit, certiora reperire contingat. Eustoliae et Sopatrae elogium breve hoc die martyrologio Romano inscriptum, eodem e fonte depromptum est.

[2] [S. Eustoliae monasterium.] Monasterium a sancta Eustolia conditum, ubi eiusdem festum agebatur, saec. X adhuc exstitisse testatur synaxarium cod. Paris. 1594: Τελεῖται δὲ αὐτῆς σύναξις ἐν τῇ μονῇ αὐτῆς τῇ οὔσῃ πλησίον τῆς μονῆς τοῦ Παναγίου [Synax. Eccl. Cp., p. 203.] .

VITA SS. EUSTOLIAE ET SOPATRAE

Eustolia virgo Constantinopoli (S.)
Sopatra virgo Constantinopoli (S.)

E codice Vaticano gr. 807. Cf. Comm. praev. num. 1.

Βίος καὶ πολιτεία τῆς ὁσίας καὶ μακαρίας Εὐστολίας ἤτοι μερικὴ τῆς αὐτῆς Εὐστολίας διήγησις.

[1] [Prooemium.] Ὥσπερ ἀρτιγενὴς τῶν βρεφῶν καὶ ὑποτίτθιος ἁπλότης τὴν [τῆς cod.] ἐκ τῆς μητρικῆς θηλῆς ὑγρὰν τοῦ γάλακτος πόσιν ὅση [ὡς cod.] δύναμις δίδωσιν ἐκπιέζειν [ἐκμοιέζειν cod.] καὶ ἐφέλκεσθοι καὶ οὐκ ἂν ἔξω τις τῆς τῶν ὀργάνων συμμίξεως [συνμίξεως cod.] ἀπαρύεται [ἀπαρρύεται cod.] ὑπερβλύσαν γὰρ ἐξωσθήσεται καὶ βλάβην οὐ τὴν τυχοῦσαν τῷ βρέφει παρέξεται, οὕτως ἀρτιπαγὴς καὶ ἄρρυθμος [ἄρυθμος cod.] τῆς ἐμῆς φρενὸς νηπιότης ταῖς τῆς ἀμαθίας θηλαῖς οἷα βρέφος ἕως τοῦ νῦν προσανέχουσα καὶ ἐπὶ τηλικούτων ἀφηγήσεων παρ᾽ ὑμῶν προσκεκλημένη [προσβεβλημένη cod.] τελείωσιν· δεῖται τῇ ἑαυτῆς δυνάμει παραμετρῆσαι τοῦ λόγου τὸ τρόφιμον καὶ τῇ τῆς σιγῆς αὐταρκειᾳ περιποιήσασθαι ἑαυτῇ τὸ ἀκίνδυνον καὶ μὴ ζημιωθῆναι τῇ τῆς προπετείας ὑπερεκβλύσει καὶ αὐτὸ τὸ περιὸν τῆς δυνάμεως· τὸ γὰρ ῥᾷστα πρὸς ἅπαντα τὴν ἐγχείρησιν κεκτῆσθαι λίαν ἀεὶ φιλοκίνδυνον καὶ θράσους ἐπέγνων συμμέτοχον. Ἀλλ᾽ ἐπεὶ τὰ τῆς πρώτης παρακοῆς ὑμετέρα πρόσταξις ὑπεμίμνησκεν καὶ ὡς ταύτης καρπὸν τὸν θάνατον ὑπεδείκνυεν, ἣν πρῶτος τοῦ παραδείσου τρυφητὴς φυτεύσας τὴν τούτου βλάστην τῷ γένει παρέπεμψεν, καὶ ἐδεδίττετο τὴν ἀτελῆ τοῦ λόγου ἀπότεξιν, εἱλόμην τὴν ἐπαινουμένην δι᾽ ὑπακοῆς ἀσθένειαν τῆς δι᾽ ἀντιθέτου παρακοῆς ἐπιψόγου δυνάμεως· διὸ παρακαλῶ τὴν πρεσβύτιδα τῆς ὑμετέρας ἀκοῆς· δότε μοι τοῦ λόγου μαιεύτριαν, ὅπως τὰ κατὰ δύναμιν λεάνας ὀψώνια τὴν ἐπίδοσιν τῆς ἡλικίας τοῦ λόγου ποιήσομαι καὶ πρὸς τοὺς ὕμνους τῆς μεγαλοπρεποῦς ὁσίας τοῖς κεκληκόσιν [βεβληκόσιν cod.] ὑμῖν συμπαρέψομαι [σὺν παρέψομαι cod.] .

[2] [Eustolia Romana] Φέρε οὖν τῷ ταύτης ῥωστικῷ καὶ ἀνόσῳ φαρμάκῳ τὴν ἀσθένειαν τοῦ λόγου ἡμῶν ἐπιδήσαντες καὶ πρὸς τὴν ἀλεξητήριον τῶν ταύτης ἀρετῶν παρακύψαντες ἔπαυλιν, ἐκεῖθεν τὴν ἴασιν τῶν λεγομένων δέξασθαι ἐπελπίσωμεν, κἂν ἐξ ἀγράφου τυχὸν διηγήσεως τὰ περὶ αὐτῆς φιλολογηθέντα συνείλεκται· οὐ γὰρ ἄλλως πως εἰς τὸ τῆς διηγήσεως τῶν αὐχημάτων αὐτῆς χωρήσωμεν πέλαγος, μὴ οὐχὶ ταύτης ταῖς γαληναῖς αὔραις φερόμενοι οἰακιζόμεθά [οἱ ἀκιζόμεθα cod.] τε καὶ καλῶς ἐξ οὐρίας πλέοντες διατίθεμεν τὰ τοῦ λόγου ἀγώγιμα. Ταύτην οὖν τὴν εὔστολον τῶν θείων ἀρετῶν στήλην, Εὐστολίαν καλὸν γὰρ ἐκ πατρίδος ὥσπερ ἀπό τινος ῥίζης ἀπέρχεσθαι πρὸς ἐπαίνων ἀπόδειξιν πρεσβυτέρα Ῥώμη τῶν πόλεων μέγα τε καὶ θαυμάσιον ἀνεβλάστησεν κύημα· καὶ ὥσπερ τι φυτὸν οὐράνιον διεδένδρωσεν καρποὺς ἐξ αὐτῆς προορῶσα μέλλοντας [μέλλει cod.] ἔσεσθαι, οὓς τῆς ἀπάτης ὄφις παραιτίους θανάτου ναρκήσει ποιήσασθαι, ἀπ᾽ αὐτῶν δὲ μᾶλλον τὸν ἑαυτοῦ προμνηστεύσεται θάνατον. Εὐστολίαν δὲ τὸ ταύτης οἱ γεννήτορες ἀνεκήρυξαν ὄνομα, ἐκ τῆς ἀρχῆς τὰ τῆς τελευτῆς καλῶς προσκεψάμενοι· εἰς γὰρ φερώνυμον κλῆσις ἀλήθειαν ἤλασεν· καὶ ἔκβασις οὐκ ἐψεύσθη τὴν ἀρχὴν λαβοῦσα καλῶς ὁμοτέλευτον [ὁμοκέλευστον cod.] · καὶ γὰρ τὸ τῆς ἀκακίας ἐν ἑαυτῇ περιφέρουσα βαθύμαλλον πρόβαταν καὶ παρ᾽ αὐτοῦ δρεπομένη εὐκαίρως ὡς ἔριον τὴν πραότητα, δι᾽ ἐγκρατείας καλῶς ἐτολύπευσων, ἐξ ἧς τὴν ἠλακάτην στροφῶσα τῆς πίστεως τὸν τῆς ἐλπίδος ἐνέπλησεν ἄτρακτον καὶ τὴν ἀγάπην λαβοῦσα συνέριθον ἐξύφηνεν [ἐξ ὕφηνεν cod.] ἐν ἑαυτῇ τῆς ἀρετῆς χιτῶνα πολύτευκτον. Ἔτι δὲ τὸν ἁπαλὸν τοῦ σώματος προφέρουσα ὄνυχα καὶ μηδὲν ἐν ἑαυτῇ σκληρὸν ἀποτρέφουσα, ἐκλέγεται προφητικῶς εἰπεῖν τὸ ἀγαθὸν καὶ τὴν ἡμερινὴν πλάσιν κατὰ τὸν μελῳδὸν καὶ θεῖον Δαβίδ, διαπλάττεται καὶ ἅπαν τὸ σῶμα ταῖς ἀρεταῖς περιφράξασα. [Isa. 7, 15, 16.] Καθῆκεν ἑαυτὴν εἰς παρθενικῆς παλαίστρας παράταξιν· ἐν ᾗ καθάπερ ἀριστεὺς ἀπροσμάχητος τῷ πυρσῷ τῆς, θείας ἀσκήσεως τὰ τῶν δαιμόνων ὑφάψασα ὄργανα, τῆς πρὸς αὐτοὺς νίκης τὸ τρόπαιον ἵστησιν· καὶ δὴ προκόπτουσά τε καὶ ἐπὶ τὰ κρείττω προβαίνουσα θείῳ τὸν νοῦν ἀνεπτέρωται ἔρωτι. [Constantinopolim petit;] Καὶ μεταναστεύει ἐπὶ τὴν βασιλίδα τῶν πόλεων· ἔδει γὰρ τὴν ἀφ᾽ ἡλίου [ἀφηλίου cod.] ἀνατολῶν, φημὶ δὴ τῶν θείων ἀρετῶν, περιποιησαμένην ἑαυτῇ τῆς ψυχῆς τὴν εὐγένειαν, θυγατέρα φωτὸς χρηματίσασαν μὴ ταῖς ἑσπερίαις σκιαῖς ὑποδύεσθαι καὶ τῷ ζόφῳ τῆς δυτικῆς ἀχλύος κατακαλύπτεσθαι, ἀλλὰ τῇ ἑῴᾳ παραπεμφθῆναι καὶ ταύτην ἐπιφωτίσαι ὡς ἐξ ὕψους ἀνατολῆς καταυγάζουσαν. [Iob. 1, 3, 1. Thess. 5, 5.]

[3] [Sopatram Mauricii imperatoris filiam] Ὡς οὖν εἴρηται τῷ Βυζαντίῳ τὸν πόδα ἐρείσασα ἐπὶ τοὺς ἱεροὺς σηκοὺς τῶν ἁγίων ἔρωτι τῆς εὐχῆς ἐπεπόλευεν. Μιᾷ οὖν τῶν εὐκτικῶν εἰκόνων ἡμερῶν ἐπὶ τὸν σεβάσμιον ναὸν τῆς παναγίας καὶ ἁγνῆς θεομήτορος τὸν [τῶν cod.] ἐν Βλαχέρναις τιμώμενον [ita cod.; τῆς ἐν Βλαχέρναις τιμωμένης exspectaveris.] τὴν ὁδὸν διανύουσα, ἐκ θείας ὡς εἰπεῖν ἐπινεύσεως συνέτυχεν κόρῃ τινὶ Σωπάτρᾳ καλουμένῃ, θυγατρὶ τυγχανούσῃ τοῦ τηνικαῦτα τοὺς τῆς βασιλείας διέποντος οἴακας [ὕακας cod.] · Μαυρίκιος δὲ οὗτος ἦν ἥτις κόρη εἰς τὸ ἐφετικώτατον τῆς ὁσίας κάλλος προσβλέψασα καὶ τῆς ψυχῆς καταθελχθεῖσα τὸν ἔρωτα, ὥσπερ ὑπό τινος θεἳκοῦ νυσσομένη [νυσσομένου cod.] κέντρου ἐξαπίνης τὴν ἑαυτῆς συμβουλευσαμένη προαίρεσιν, οἶκον πρὸς καταμονὴν τῇ ὁσίᾳ δεδώρηται, ἐφ᾽ ὃν νυνὶ τὸ ταύτης ἀξιέραστον σεβάζεται ὄνομα· &ldquogr;Ὢ φίλη μήτηρ, [obviam habet.] (λέγουσα) δέξαι τουτονὶ τὸν οἰκίσκον τῆς ξενιτείας τῆς σῆς, πληθύος τῶν ἀρετῶν καταγώγιον· δέξαι τουτονὶ τὸν οἰκίσκον, ἐμοῦ τε καὶ πολλῶν ἐσόμενον ἱλαστήριον· εἰ γὰρ καὶ ξένον περιβέβλησαι καὶ σχῆμα καὶ ὄνομα, ἀλλ᾽ οἶδας τοὺς ἐγχωρίους ψυχωφελῶς ὑποδέχεσθαι καὶ ἀμβροσίαις τροφαῖς δεξιοῦσθαι τοὺς τρέφοντας· καὶ παρὰ τὸ μὴ ἔχειν σκέπην κατὰ τὸν ἀθλοφόρον Ἰὼβ πέτραν ἐγκαλλωπίζῃ περίκλεισιν καὶ τὸν οὐρανὸν ἀκάματον κέκτησαι στέγαστρον, δέξαι τουτονὶ τὸν οἰκίσκον, τοῦ σοῦ τιμίου σώματος εἰ καὶ ἀνάξιον ἔλυτρον. [Iob. 24, 8.] Οἶδα ὅτι ἐξ ἁμαρτίας τὸ ἀνίκανον ἑαυτῇ προεξένησα κατ᾽ ἐκεῖνον τὸν σοφὸν ἑκατόνταρχον καὶ διὰ τοῦτο πρὸς τὴν ἐμὴν σκέπην τὴν σὴν παρουσίαν οὐ βούλομαι· ἀλλὰ μὴ πρὸς τὸ ἐμὸν ὑπεύθυνον ἀποβλέψασα, πρὸς ἄλλον τὸ ἴχνος ἐρείσειας· ἔξελθε ἀπ᾽ ἐμοῦ κατὰ τὸν κορυφαῖον Πέτρον διὰ τὸ ἁμαρτίαις με συζῆν εἰπεῖν ἐκβεβίασμαι, καὶ ἀνθέλκομαι ὑπὸ τῆς ἐν σοὶ τοῦ πνεύματος χάριτος· ἐν σοὶ γὰρ τῆς ἐμῆς σωτηρίας ὁρῶ τὰ προαύλια, εἰ καὶ μὴ μένουσιν [μένουσαν cod.] ὧδε κατὰ τὸν θεῖον ἀπόστολον. [Matth. 8, 8, Luc. 5, 8, Hebr. 13, 14.] Οἶδά σε πάλιν κεκτῆσθαι τῆς μελλούσης αἰωνίου ζωῆς τὴν οἴκησιν ἐπελπίζουσαν· ἀλλὰ γε ἀναγκαίως τῇ σαρκὶ ἐπιμένουσα, ταῖς μενούσαις μεμάθηκας ἐγκαλύπτεσθαι πόλεσιν, μίαν οἶδα ὅτι πατρίδα τὴν ἄνω ἀποκεκλήρωσαι· μεθ᾽ ἣν οὐκ ἔστιν γενεαλογουμένης συμβίωσις, ἀλλ᾽ ἐν αὐτῇ καὶ τὸ γεννᾶσθαι καὶ τὸ γεννᾶν ἀποπαύεται· ἀλλ᾽ ἔστω σοι ταῦτα καλῶς προασκησάσῃ καὶ κάτω τῆς τοῦ σκήνους κατάλυσις· ἄνω γὰρ τῆς σῆς ψυχῆς ἐστιν ἀνάλυσις.”

[4] [Sopatra] Ταῦτα πρὸς τὴν οὐράνιον ἄνθρωπον κόρη προσηνῶς ἐξυφαίνουσα καὶ οἷα θυγατρικοῖς τε καὶ μειλιχίοις λόγοις τὸν νοῦν τῆς ὁσίας κατακινήσασα, ἔδοξεν τῇ ὁσίᾳ θείας ἐπινεύσεως ἔργον εἶναι τὸ ταύτης προσλάλημα καὶ πρὸς αὐτὴν ἐξ ἀμοιβῆς ἀνθυπέφερεν λέγουσα· &ldquogr;Ὦ τέκνον καὶ θύγατερ, ἥττημαι τῆς σῆς φιλοφροσύνης, ἥττημαι τὸ πρὸς τοὺς ξένους ἐνορᾶν σου φιλόστοργον ἀληθῶς τὴν παλαιτάτην καὶ Ἀβραμιαίαν ἐκείνην δεξίωσιν ἐν σοὶ κατοπτρίζομαι· ἔστιν ἐν σοὶ τὰ τοῦ Ἰὼβ ὡς τοπάζω αὐχήματα, τὸ μὴ τοῖς σοῖς προθύροις τὸν ξένον αὐλίζεσθαι, ἀλλ᾽ ἀνεῷχθαι παντὶ καὶ πᾶσιν ὁσημέραι· ἔδειξας ἐν σοὶ τὴν εὐαγγελικὴν ῥῆσιν ὀρθῶς ἀληθεύουσαν, ὅτι τὴν ξένην ἐμὲ συνεισήγαγες. [Gen. 18, 2, Iob. 31, 32.] Οὐκ ἔστιν σοι τὸ τῆς στολῆς περιπόρφυρον τῇ τοῦ ἀπηνοῦς ἐκείνου πλουσίου στολῇ παραπλήσιον, ὃς τὸν ἡλκωμένον κακῶς ὑπέτρεχε Λάζαρον καὶ διὰ τοῦτο τῇ φλογὶ παρεπέμπετο, ἀλλ᾽ οἶδας ἀπαθῶς καὶ ταῦτα στολίζεσθαι καὶ τὰ παντὸς Λαζάρου καλῶς διατίθεσθαι.” [Matth. 25, 35, Luc. 16, 20.] Οὕτω πρὸς τὴν νεᾶνιν τὰ τῆς θείας γραφῆς ἐπιτροχάδην ἐκλέγουσα, τὴν μὲν ταύτης ψυχὴν εἰς τὴν ἐπουράνιον ἀνεπτέρου κατοίκησιν, ἑαυτὴν δὲ πρὸς τὴν τοῦ οἰκίσκου ἐπεδίδου εἰσοίκησιν· καὶ δὴ τῇ ταύτης εἰσόδῳ πολὺς ὅμιλος γυναικῶν τῶν ἐναρέτων ἐπέρρεεν, τῷ κόσμῳ καὶ τοῖς έν κόσμῳ τὸ χαῖρε φθεγξάμενος καὶ τὴν τῆς ὑψηλῆς καὶ τεθλιμμένης ὁδοῦ ἐπισπασάμενος στένωσιν, [cum aliis mulieribus mundo valedicit.] ὥστε καὶ αὐτὴ Σωπάτρα τὸ πατρικὸν λιποῦσα ἀνάκτορον καὶ τὸν ὄγκον τῆς σοφίας, μᾶλλον δὲ ἀξίας, σοφῶς ἐκφοιτήσασα καὶ τὸ τῆς ἐσθῆτος πολύχρυσον ὕφασμα ὡς ἀραχνίων συμβάλλουσα νήματα καὶ τὰς μαργαριτῶν καὶ λίθων διαυγείας ὡς τραχείας ἀποσεισαμένη κάχλικας, ἐπὶ τὴν τῆς Εὐστολίας ἐπῆρε τὸ πρόσωπον καὶ στολὴν καὶ οἶκον καὶ ταπείνωσιν· καὶ πᾶσαν τὴν οὐσίαν ὡς ἀποστολικὸς ἐκεῖνος ἐσμὸς ὑπὸ τοὺς πόδας τῆς ἀποστολικῆς Εὐστολίας παρέθηκεν, οὐδὲν ὑπολειπομένη τῷ κόσμῳ ὡς Σαπφείρα κλεπτίστατον λείψανον, δι᾽ οὗ τὴν ἄωρον δίκην τοῦ θανάτου ἑαυτῇ κατεψήφισεν· άλλ᾽ ὅλην ἑαυτὴν δοῦσα τῷ καλέσαντι καὶ ὅλα τὰ κτήματα, [Eius facultatibus] ὅλον εἰσποιεῖται πρὸς ἑαυτὴν τὸν κλήτορα καὶ τὸν κτήτορα· καὶ τὸν τούτου σταυρὸν ἐπ᾽ ὤμων ἄρασα καὶ τὴν τῆς ἀζύγου πολιτείας ζεύγλην ἐπαυχένιον φέρουσα, ἀνεπιστρόφως τῆς πνευματικῆς ἐργασίας τὸ ἄροτρον ἐπείληπτο· διὸ καὶ εἰς ἑκατὸν καρποφορεῖ τῆς ψυχῆς τὸ γεώργιον· ταῖς γὰρ τῆς κρατίστης Εὐστολίας σοφαῖς ὑποθήκαις ἐγκαρτεροῦσα ὁσημέραι, καθάπερ εὐαγγελικὴ Μαριὰμ τοῖς τοῦ κυρίου ποσίν, ἐτρύγα τοῦ μελικράτου τῶν λόγων αὐτῆς νέκταρος τὸ προπότισμα· πάσης γὰρ θεοπνεύστου γραφῆς τὸ ὠφέλιμον ὡς φιλεργὸς ἐκείνη τῆς σοφίας μέλισσα Εὐστολία ἐν αὑτῇ ἀπανθήσασα σιμβλοποιὸν ἀνεδείκνυτο τέμενος· ἐξ οὗ τοὺς προσιόντας δεξιουμένη καὶ γλυκερὸν ἐπιλάλημα φέρουσα ἀνεπίμπλα τῆς ἐπωφελοῦς ἐξηγήσεως τὰ τῶν αἰσθητηρίων προπύλαια. [Matth. 7, 14, Act. 4, 35, Act. 5, 1, Matth. 16, 24, Luc. 9, 62; Matth. 13, 8, Luc. 10, 39.]

[5] [aedificatur monasterium et pauperes sublevantur.] Λαβοῦσα τοίνυν τὴν κοσμικὴν τῆς Σωπάτρας περιουσίαν, ὡς κυβερνήτης καὶ διαιτητὴς ἀρρεπέστατος ταύτην ἀκλινῶς ἐταλάντευσεν· καὶ τὰ μὲν δέοντα καὶ ἐπικερδέστατα εἰς ἀνέγερσιν τῆς μονῆς προσαπένειμεν, τὰ δὲ τὴν ἑαυτῆς δικαιοσύνην αἰωνίων ἀγαθῶν ἐπεκτείνοντα ἐσκόρπισεν καὶ τοῖς πένησι δέδωκεν, ὥστε λοιπὸν καὶ πάντων ἐν γλώσσαις ἐφέρετο καὶ τὸ ταύτης θεοκαλλώπιστον ὄνομα πᾶσιν ἦν ἐμμελέτημα [ἐν μελέτημα cod.] . [Psalm. 111, 9.] Οὕτως οὖν τῶν θείων ἀρετῶν ἐν ἑαυτῇ συλλεξαμένη τὰ καίρια, οἷον τὸ προσηνές, τὸ ἱκέσιον, τὸ ἀόργητον, τὸ νηφαλέον, τὸ πρᾶον, τὸ ἥσυχον, τὸ ἀνεπίφθονον, τὸ ἀτάραχον, τὸ θεοφιλὲς καὶ φιλάδελφον, τὸ συμπαθές τε καὶ κόσμιον, πᾶσιν κόσμος ἀληθῶς ὑπῆρξεν, ὡς τιμίοις λίθοις τοῖς ἀρίστοις πλεονεκτήμασιν καταλάμπουσα. Τὴν ἐν τούτοις καὶ οὕτω προκόπτουσαν οὐκ ἔστιν εἰπεῖν ἀπονενευκέναι ποτὲ πρὸς τὰ τῶν ἀντιπάλων αἰσχίονα παίγνια, μᾶλλον δὲ ἀποστολικῶς εἰπεῖν τῶν μὲν ὄπισθεν ἐπιλέληστο, πρὸς δὲ τὴν κατ᾽ ὄψιν τῶν ἀγαθῶν ἀκρώρειαν ἐπετείνετο· καὶ γὰρ ἦν τῆς τῶν δυσμενῶν δαιμόνων πείρας πολυμαθὴς καὶ πολύτροπος, ὡς ἐκ βρέφους πρὸς τὴν τούτων πάλην ἀποδυσαμένη καλῶς καὶ νικήσασα. [Phil. 3, 13.] Καθ᾽ ἑκάστην γὰρ τὴν τούτων προσβολὴν καὶ ἐπήρειαν, τὰ παρ᾽ ἑαυτῆς προβάλλουσα διὰ προσευχῆς ἀγωνίσματα, ἀνέτρεπεν τὴν ἐπιβουλὴν καὶ τὴν διακενῆς ματαιότητα· ὅτε γὰρ τὴν τῶν ἡδονῶν τῆς σαρκὸς ὑπετίθεντο οἱ κακοὶ τῶν κακῶν δημιουργοὶ καὶ προμνήστορες δαίμονες καὶ τῶν ἐπ᾽ ὀμφαλοῦ γαστρὸς παθῶς ὑφῆπτον τὸν κλίβανον, αὕτη τῆς ἐγκρατείας ἐπιδαψιλευομένη τὴν ἔνδειαν καὶ τὰ ταύτης κατεντρυφῶσα ὀψώνια καὶ τῷ κόρῳ τῆς προσευχῆς ἐκμαθοῦσα καὶ τῇ ἀγρύπνῳ μελέτῃ τῶν θείων λογίων τὴν ψυχὴν ἐπαλείφουσα, τὸ παχὺ καὶ ὑλῶδες τῆς σαρκὸς ὑπέσπα καὶ ὑφεῖλεν· ᾔδει γὰρ καλῶς ἀντιπαλαίειν τοῖς τῆς κακίας εὑρήμασιν καὶ τὰς πρὸς τὴν σάρκα τούτων μηχανὰς ἀποκρούεσθαι. Ὅτε δὲ τὸ τῆς λιχνείας ἁβροδίαιτον αὐτῇ ὑπεδείκνυον, προτιθέντες τὴν ἐνθένδε τρυφὴν τῆς ἐκεῖ ἀπολαύσεως καὶ διὰ ταύτης τὸν τόνον τῆς ἀρετῆς ὑποχαλᾶν κατηπείγοντο, αὕτη τοῦ πρώτου Ἀδὰμ τὸ περὶ τὴν τρυφὴν προπετές, δι᾽ οὗ τοῦ παραδείσου καὶ τῆς ἀκαμάτου ζωῆς ἀπεξένωται, προορῶσα καὶ βλέπουσα, εἶτα καὶ τὴν Ἠσαῦ τῶν πρωτοτοκίων διὰ τρυφῆς ἀπεμπόλησιν ἐννοοῦσα, ὧν τὴν κτῆσιν ἁπλούστατος Ἰακὼβ ἐκπριάμενος τὸ διορατικὸν Θεοῦ κεκληρονόμηκεν ὄνομα, ἀποφέρουσα [cetera desunt.] [Gen. 27]

DE. S. THEOSTERICTO MONACHO IN SYMBOLIS

SAEC. IX?

[Commentarius]

Theosterictus monachus in Symbolis (S.)

H. D.

[Symbolorum monachi illustres.] Monasterium ἐν Συμβόλοις in tractu montis Olympi apud hagiographos non incelebre est. Habuit quippe hegumenos, praeter Gregorium qui synodo VII subscripsit: ἡγούμενος τῆς ἁγίας Θεοτόκου Συμβόλων [Hardouin, Concilia, t. IV, p. 285 c.] , Theoctistum illum de quo in Vita S. Platonis [Act. SS., April. t. I, p. 367.] et in epistulis S. Theodori Studitae [Epist. 215 ap. Mai, Nova Patrum bibliotheca, t. VIII, p. 183.] , sed et ipsum S. Platonem. Synaxaria, ad diem 21 februarii, referunt elogium τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Τιμοθέου τοῦ ἐν Συμβόλοις [Synax. Eccl. CP., p. 479.] . Fuit et anonymus huius coenobii oeconomus, qui plurima pro fide orthodoxa perpessus, a S. Theodoro Studita, in litteris ad eum datis, laudibus cumulatur [Epist. 215, 255, Mai, t. c., pp. 183 – 84, 207.] . Accedit hodierna synaxariorum annuntiatio: [Theosterictus] τοῦ ὁσίου Θεοστηρίκτου μοναχοῦ τοῦ ἐν Συμβόλοις, vel ut in aliis est libris: Θεοστηρίκτου πρεσβυτέρου καὶ μοναχοῦ ἐν Συμβόλοις τοῦ Ὀλύμπου [Synax. Eccl. CP., p. 205.] . In nonnullis codicibus ad diem sequentem reiectus est [Ibid., p. 211.] . A recentioribus item die 17 februarii recolitur memoria τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Θεοστηρίκτου, nulla adiecta laudatione praeter iocum illum metricum, quo et Theosterictum nostrum exornant:

Θεοστήρικτος τὸν Θεὸν πήξας βάσιν
ὄντως θεοστήρικτος ἔργοις ὡράθη [Dukakis, Μέγας Συναξαριστής, februar., p. 284.]

Nihil praeterea e fastis colligitur, [an ille idem] nec ulla S. Theostericti supersunt Acta. Fuit quidem in Bithynia Theosterictus monachus non incelebris, qui S. Nicetae hegumeni Mediciensis, [qui et Medicius monachus fuit?] cuius et discipulus fuit, Ἐπιτάφιον conscripsit [BHG. 1341.] . S. Nicetam πατέρα ἡμῶν constanter vocat, monasteriumque Mediciense τὴν ἡμετέραν μονήν [BHG. 1341, n. 12.] , ibique, dum scribebat, vitam egisse dicendus est, non vero ἐν Συμβόλοις. Verumtamen hoc notandum est, coenobium Symbolorum non vicinia sola sed et instituti similitudine cum Mediciensi arte coniunctum fuisse, quod vel ex iis efficitur quae ipse Theosterictus narrat de Athanasio, monacho ἐν Συμβόλοις [De quo Act. SS., Oct. t. XI, p. 963 – 65. De monasterio Symbolorum etiam nonnulla collecta sunt Oct. t. X, pp. 917, 918.] . Fuit ille e suo monasterio a patribus evocatus ad Mediciense, et a Nicephoro hegumeno Nicetae socius adiunctus. Alio autem loco refert biographus se defuncti Nicetae exsequiis interfuisse eiusque corpus cum fratribus utriusque monasterii Medicium deduxisse: πάση ἀδελφότης ἀμφοτέρων τῶν μοναστηρίων προεπέμπομεν αὐτὸν ἐπὶ τὴν μονήν [BHG. 1341, n. 48.] . Porro, ut acute notavit Papebrochius [Act. SS., Aprilis t. I, p. 266.] , alterum erat monasterium Symbolorum. Si quis contenderit Theosterictum eo potuisse amandari quemadmodum Athanasius ad Medicium vocatus fuerat, equidem non denegabo; neque tamen concedam id factum fuisse donec certis constet testimoniis. Erravit qui Theosterictum Mediciensem, post Nicetae obitum, hegumenum τῆς Πελεκητῆς creatum fuisse asseruit [A. Hergès, Médicius, in Bessarione, t. V (1899), p. 11.] . Hegumenus ille cognominis iamdudum vivere desierat [P. G., t. C, p. 1164.] .

DE S. GEORGIO EPISCOPO LUTEVENSI

c. 870

[Commentarius]

Georgius episcopus Lutevensis (S.)

AUCTORE H. D.

[1] [Georgius] Quinto idus novembres a Saussayo [Martyrologii gallicani pars posterior, p. 852.] , Castellano [Martyrologe Universel, 9. nov.] et in martyrologio Parisiensi anni 1727 nuntiatur S. Georgius episcopus Lutevensis seu Lodovensis, qui certe saec. XVII ineunte hoc die in sua ecclesia colebatur [Proprium sanctorum insignis ecclesiae Lodovensis (Parisiis, 1630), p. 42.] , cuius tamen festum saec. XVIII, ut videtur, postridie agi coepit [Breviarium Lodovense, pars autumnalis, Parisiis, 1775; Missale Lodovense, Parisiis, 1776; Breve Lodovense (Monspelii, 1832), p. 53.] . Qua de causa diem commutaverit cum SS. Tiberio, Modesto et Florentia, qui aliis locis IV idus novembris recoluntur, ignorare me fateor. In dioecesi Ruthenensi dies 19 februarii eidem sacra est. In serie episcoporum Lutevensium medius est inter Tatilam, qui anno 844, et Macarium, qui anno 885 sedisse perhibetur [Devic-Vaissette, Histoire générale de Languedoc, t. IV (Toulouse, 1872), p. 287; Duchesne, Fastes épiscopaux de l'ancienne Gaule, t. I2, p. 314.] ; ipsi autem a Carolo Calvo († 877) telonium cum pascuariis, vineis, praediis et villis loci de Sallesles donatum est, ut ex Lutevensibus documentis efficitur [Plantevit de la Pause, Chronologia praesulum Lodovensium (Aramontii, 1634), p. 39; Gallia Christiana, t. VI, p. 531.] . Et haec fere sunt quae de sancto episcopo certa videntur et probata.

[2] [episcopus Lutevensis fuit.] Quae de gestis antistitum Lutevensium scripserat Bernardus Guidonis, et ipse huius sedis episcopus, periisse videntur [Delisle, in Notices et extraits des manuscrits de la bibliothèque Nationale, t. XXVII, 2, p. 273. Cf. L. Guiraud ap. E. Martin, Histoire de la ville de Lodève, t. II (Montpellier, 1900), p. 398 – 425.] , nullaque S. Georgii Vita superest praeter breviorem illam quae tribus constat secundi nocturni lectionibus, quamque e Proprio Sanctorum Lodovensi anni 1630 proferimus. Fuit autem libellus authoritate et proprio labore Ioannis de Plantevit de la Pause concinnatus, viri sane non indocti, qui monumenta Lutevensis sedis historica diligenter collegit. In principio autem trium lectionum ex veteri chartulario monasterii Conchensis et ecclesiae Lodovensis easdem sumptas esse notavit.

[3] [Eius gesta] Lectio IV. Georgius nobili prosapia dioecesis Ruthenensis ex Aquitaniae provincia fuit oriundus, qui toto pueritiae et adolescentiae suae tempore, liberalium artium studiis docilem animum iugiter mancipavit, quibus plenissime informatus, postea incessanter divinis litteris ita incubuit, ut suis etiam magistris eruditior haberetur. Erat autem in voluntaria corporis sui afflictatione et assidua maceratione rigidus et severus, in caritate fervidus, sobrius et pudicus, sapiens et facundus, humilis et mansuetus, religione, moribus et litteris apprime imbutus et ornatus.

Lectio V. In collegio Conchensi praedictae dioecesis, primum a praeceptoribus eruditus, ibique Deo militans adeptus est sacerdotii dignitatem atque monasticum ibidem sumpsit habitum iuxta regulam Divi Benedicti. Consequenter, divino numine hoc ita providente, in Vabrensi monasterio eiusdem ordinis et dioecesis, quod aliquanto post ab ea divulsum et in episcopalem sedem erectum fuit, tamquam simplex sed devotus et pervigil monachus per plures annos habitavit.

Lectio VI. In quo ieiuniis frequentibus, vigiliis diuturnis, orationibus opportunis, crebris gemitibus continuisque suspiriis insistens, viriliter et constanter pro suis et populi delictis indulgentiam deprecabatur. Inter fratres regulariter conversans, humilis semper, mansuetus et hilaris extitit; ita ut praesentibus et futuris monachis mirabilem vivendi normam reliquerit, ut utiliter exordiri, utilius proficere, et utilissime perseverare possent in proposito sanctitatis et perfectionis acquirendae. Unde tandem ad episcopalem evectus est dignitatem, dignusque factus est huius ecclesiae Lodovensis episcopus.

[4] [quae in breviariis enarrantur] In sequentibus breviarii Lodovensis editionibus eadem legitur epitome, cui haec postea ad calcem subiuncta sunt: circa annum octingentesimum octogesimum. Populum sibi commissum per tres circiter annos sanctissime gubernavit, expletoque in omnibus boni pastoris officio, in Domino obdormivit. Eius reliquiae Lodovae in maiori Sancti Genesii basilica conservatae et honoratae fuerunt, donec a Calvinianis in luctuosa urbis direptione dissipata sunt [Breviarium Lodovense (Parisiis, 1775), pars autumnalis, p. 501.] . Nec multum discrepant lectiones breviarii Ruthenensis, quae nonnulla inserunt de historia coenobii Vabrensis cui Georgius adscriptus sit anno circiter octingentesimo sexagesimo secundo; Lutevensem cathedram ascendisse perhibetur anno octigentesimo septuagesimo septimo [Proprium Sanctorum insignis ecclesiae cathedralis B. Mariae et dioecesis Ruthenensis (Ruthenis, 1824), p. 265.] .

[5] [cum alterius Georgii gestis] Quae Proprii Sanctorum lectionibus enarranda iusserat episcopus Plantevitius, in sua Chronologia iteravit [T. c., p. 32 – 39.] , neque ex alio fonte se hausisse fatetur praeter legendarium Lodovense et Conchense chartularium, quae periise dolemus [In libri quem chartularium Conchense nunc dicunt fragmentis (Cf. Stein, Bibliographie générale des cartulaires francais, nn. 1043, 1044) nulla mentio occurrit.] , ita ut nulla suppeditet ratio de rerum veritate iudicium ferendi. Quod autem asserit Georgium anno 880 episcopum creatum esse, infausta est coniectura, siquidem vivente Carolo Calvo, qui anno 877 obiit, ad Lutevensem cathedram sublimatus sit [Supra, num. 1.] . Cetera quae de annis in coenobio et episcopatu transactis ex breviariis attulimus nullum ex monumentis pondus accipiunt. Iam vero ut de tota S. Georgii historia nostram quoque coniecturam proferamus, notatu dignum est nostris, tomum alterum Iunii prelo parantibus, casu submissas esse lectiones tres de S. Georgio monacho Vabrensi, quae cum Proprio Lodovensi e verbo concordant, [permixta videntur.] ita tamen ut de suscepto episcopatu nulla sit mentio [Act. SS., Iun. t. II, p. 244 – 45.] . Quod idem ille qui in Conchensi monasterio eruditus erat et Vabrensi ascriptus Lutevensem sedem adeptus fuisse asseratur, id solis hagiographis, ni fallor, debetur, qui Georgium monachum unum cum Georgio episcopo existimarunt. Et illius quidem commemoratio die 19 februarii in dioecesi sua Ruthenensi agebatur, huius autem 9 novembris apud Lutevenses. Postquam in unum coalescere visi sunt, pristinam nihilominus in sua quisque dioecesi anniversariam diem servarunt. Et haec quidem indubia esse non contendimus; certiora tamen non occurrunt.

DE S. THEOCTISTE LESBIA IN INSULA PARO

SAEC. IX

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Theoctiste virgo in insula Paro (S.)

AUCTORE H. D.

[1] [Vitae S. Theoctistae summa.] Lepida est historia quam se accepisse testatur a quodam monacho Nicetas magister, cum a Leone imperatore († 911) legatione functurus ad Arabes Cretenses missus, ad Parum insulam paulisper divertere coactus fuerat. Cum templum Deiparae, ornatu et marmore conspicuum, sed a Nisiri, Arabum duce, vastatum visitaret, obviam venit eremita, sacerdotio auctus, qui solitudinem plus quam triginta annos incolebat. Hic Nicetae et sociis bene precatus, sacrosancta mysteria celebravit, plurima de Nisiri et Arabum incursione eorumque ad Xylophagum, Euboeae promontorium, clade narravit, et ea tandem quae paucos ante annos de S. Theoctiste a venatore Euboeensi audiverat. Advenerat ille cum sociis in insulam Parum, quae magnam cervorum et caprearum copiam alebat. Postquam multum venatus esset, antequam discedit, templum Deiparae ingressus est. Videns autem prope sacram mensam subtegmen quoddam quod vento agitabatur, volensque discernere quid esset, vocem audivit dicentem: “Ne ultra progrediaris, mulier enim cum sim, nuda a te conspici erubesco.” Obstupefactus pallium ei proiecit. Accessit mulier illa — Theoctiste nomen illi erat — quae a triginta annis eremiticam in insula vitam agebat, herbis victitans, amictu autem paulatim detrito spoliata. Fuerat quippe cum suis in patria Lesbo ab Arabibus capta, Parum deducta, ubi in silvis latuerat donec praedones insulam relinquerent. Haec cum aperuisset: “Quando anno sequenti, ait, navigaturus es in hanc insulam venandi causa, rogo ut in vase mundo mihi accipias particulam ex intemeratis donis corporis domini nostri Iesu Christi. Ex quo enim hanc habitavi solitudinem tali dono numquam sum dignata.” Repromisit ille, et anno uno elapso, eucharistiam in pyxide secum tulit, piaeque mulieri tradidit. Tum venatum abiit. Antequam autem ad navem regressus est, ad templum rediit, Theoctistae valedicturus; ipsam vero invenit, in ipso loco, in quo eam prius viderat, e vivis excessisse. Quam statim sepulturae tradidit, una prius eius excisa manu, quam reliquiarum instar secum tulit. Tum in navem ascendit, et solvere iussit. Cum autem dies illuxisset, navis in eodem portu immobilis remansisse visa est. Intellexit venator pium furtum Deo displicuisse, statimque in templum revertit, manumque cum corpore sanctae reposuit. Quo facto, navis sine ulla mora soluta est. Tum sociis, quae acta fuerant, venator aperuit. Hi autem protinus proram verterunt et Parum omnes regressi sunt. Ad templum cursu contenderunt, et visus quidem est locus in quo sancta posita fuerat, figuram corporis servans, corpus autem evanuerat. Et haec quidem venator Symeoni, qui eadem narravit Nicetae, eumque sacramento adegit ut beatae vitam scriptis mandaret.

[2] [A Niceta magistro] Nicetam hagiographum celeberrimum Paphlagonem, sub Leone imperatore floruisse, et ad tempora Constantini Porphyrogeniti vitam protraxisse in superioribus dictum est [Supra, p. 13, n. 10.] ; illum ipsum esse qui Theoctistae historiam ex ore Symeonis monachi exceperit, nec alium esse ab illo Νικήτα τοῦ πανευφήμου πατρικίου καὶ κυέστορος nomine qui Vitam S. Andreae Cretensis, BHG. 113, conscripsit [Ita censuit Chr. Loparev, in Vizantijskij Vremennik, t. IV, p. 346.] asserere non ausim, licet temporum ratio minime obstat. Vitae autem Theoctistae binos habemus libellos, in multis persimiles, quos qui non satis distinxerunt in gravissimos incurrerunt errores. [Vita primum conscripta est,] Bipartita est diversitas codicum, quorum alii, N, illum ipsum libellum exhibent quem Nicetas conscripsisse traditur, BHG. 1723 – 1724; alii, M, quorum nullus est qui metaphrasticus non sit, libellum anonymum, BHG. 1725 – 26, qui alterius retractatio est. Porro Metaphrastes libellum Nicetae novo instruxit prologo, phrasim hinc inde mutavit, sententias nonnullas e suo penu induxit, et ultima capitula paulo prolixius expressit. Sed quod mireris, quae ex persona scribentis enuntiabantur intacta reliquit, ita ut quae a Niceta gesta erant, Metaphrastes egisse videretur. Hinc deceptus est Michael Psellus, qui Symeonis Metaphrastae tum laudationem [BHG. 1675.] , tum officium ecclesiasticum dictavit, cuius haec verba referre iuvat, e canonis ode sexta:

Τὸ πρῶτόν σου σύγγραμμα, ἐκ προνοίας θεἳκῆς, καὶ ὁμιλίας γέγονε τοῦ ἱεροῦ πρεσβύτου καὶ μοναστοῦ, Συμεὼν θεσπέσιε, ὃν ἐν Πάρῳ τῇ νήσῳ τεθεώρηκας.

Ἀξίως ἐξύμνησας τῆς Λεσβίας τὰ λαμπρὰ καὶ θεῖα ἀγωνίσματα, Θεοκτίστης τῆς ὄντως ἀγγελικόν, μικροῦ καὶ ἀσώματον, τελεσάσης πανσόφως τὸ πολίτευμα [L. Allatii, De Symeonum scriptis diatriba (Parisiis, 1664), p. 240.] .

[non vero a Symeone Metaphrasta.] Intellexit videlicet ipsum Symeonem Metaphrastem ab homonymo illo monacho S. Theoctistae gesta didicisse et de iis conscribendis monitum fuisse; eam autem sumendi calamum divino quodam nutu oblatam occasionem ratus, Vitam Theoctistae πρῶτον Symeonis σύγγραμμα pronuntiavit [De his breviter diximus: La Vie de S. Paul le Jeune et la chronologie de Métaphraste, in Revue des Questions historiques, juillet 1893, p. 49 – 85.] . Ex his etiam factum est ut tota temporum ratio perturbaretur, et Symeonem Metaphrastem cum Allatio, qui Psello crediderat, primis saeculi X decenniis non vero ultimis, ut oportebat, plerique collocarent [De his fusius in nostra Synopsi Metaphrastica, BHG, p. 269 – 73.] .

[3] [Eiusdem codices N;] Ad codices quibus tradita est Vita S. Theoctistae veniendum. Horum praecipui sunt:

N 1 = Codex Venetus bibliothecae Sancti Marci graec. 349. Membraneus, saec. XI/XII nitide exaratus [Anal. Boll., t. XXIV, p. 175.] . Inter Vitas Sanctorum mensis novembris, legitur, ad diem 10, fol. 116 – 123v: Βίος τῆσ ὁσίας μητρὸς ἡμῶν Θεοκτίστης τῆς Λεσβίας τῆς ἀσκησάσης καὶ κοιμηθείσης ἐν νήσῳ τῇ καλουμένῃ Πάρῳ συγγραφεὶς ὑπὸ Νικήτα τοῦ πανευκλεεστάτου μαγίστρου.

N 2 = Codex bibliothecae Vaticanae graec. 811. Membraneus, saec. XI exaratus. Metaphrastes a die 1 ad 15 novembris [Catal. Gr. Vatic., p. 59.] . Fol. 112v – 123v: Βίος καὶ πολιτεία τῆς ὁσίας καὶ ἀειμνήστου Θεοκτίστης τῆς Λεσβίας.

N 3 = Codex bibliothecae Vaticanae graec. 1798. Membraneus, saec. XII exaratus. Item Metaphrastes. Fol. 88 – 99: Vita S. Theoctistae.

N 4 = Codex Venetus Sancti Marci graec. 361. Membraneus, saec. XIV exaratus [Anal. Boll., t. XXIV, p. 194.] . Metaphrastes. Fol. 76v – 84v: Vita S. Theoctistae.

N 5 = Codex Parisiensis bibliothecae Nationalis graec. 1541. Membraneus, saec. XIII exaratus [Catal. Gr. Paris., p. 241.] . Metaphrastes. Fol. 169 – 180v: Vita S. Theoctistae.

N 6 = Codex bibliothecae Angelicae graec. 126. Chartaceus, saec. XVI exaratus [G. Muccio, Index codd. graecorum bibliothecae Angelicae, p. 168.] . Metaphrastes. Fol. 68 – 74: Vita S. Theoctistae.

N 7 = Codex bibliothecae Scorialensis y. II. 12. Membraneus, saec. XIII exaratus [Anal. Boll., t. XXVIII, p. 380.] . Metaphrastes. Fol. 52v – 63v: Vita S. Theoctistae.

N 8 = Codex Chalcensis bibliothecae Scholae Theologicae 35, saec. XVI exaratus [Catalogum huius bibliothecae in Analectis Bollandianis evulgabimus.] . Metaphrastes. Fol. 109v – 120: Vita S. Theoctistae.

N 9 = Codex Mosquensis, bibliothecae S. Synodi, 384. Membraneus, saec. XI exaratus [Vladimir, Sistematičeskoe opisanie rukopisej Moskovskoj Sinodalnoj biblioteki, p. 577.] . Inter varias sanctorum Vitas, fol. 266v – 274: Βίος μακαρίας Θεοκτίστης τῆς Λεσβίας. Codicem non inspeximus.

Libellum N, latine redditum, primus edidit Al. Lippomanus [Tomus quintus Vitarum SS. Patrum (Venetiis, 1566), f. 56 – 60.] , a quo eum mutuatus est, ad diem 10 novembris, L. Surius, qui et lemmati addidit: ex Simeone Metaphraste. Eundem suis Annalibus, ad annum 902, inseruit Baronius.

[4] [codices metaphrastici.] Codicum metaphrasticorum elenchum nunc accipe:

M 1 = Codex bibliothecae Vaticanae graec. 810. Membraneus, saec. XI exaratus [Catal. Gr. Vatic., p. 58.] . Metaphrastes. Fol. 89 – 97v: Vita S. Theoctistae.

M 2 = Codex bibliothecae Vaticanae graec. 2037. Membraneus, saec. XI exaratus [Catal. Gr. Vatic., p. 186.] . Metaphrastes. Fol. 100 – 121v: Vita S. Theoctistae.

M 3 = Codex Venetus bibliothecae Sancti Marci graec. 351. Membraneus, saec. XI/XII exaratus [Anal. Boll., t. XXIV, p. 180.] . Fol. 106v – 116v: Vita S. Theoctistae.

M 4 = Codex Londinensis Musei Britannici add. 36636. Membraneus, saec. XI exaratus [Catal. Gr. Germ., p. 276.] . Metaphrastes. Fol. 71v – 81v: Vita S. Theoctistae. In prima Vitae littera cernitur S. Theoctiste eleganter depicta.

M 5 = Codex Mediolanensis bibliothecae Ambrosianae B. 25. inf. Membraneus, saec. XI/XII exaratus [Martini-Bassi, Catalogus codicum graecorum bibliothecae Ambrosianae, t. II, p. 841.] . Metaphrastes. Fol. 170v – 175: Vita S. Theoctistae.

M 6 = Codex Mediolanensis bibliothecae Ambrosianae A. 180. sup. Membraneus, saec. XIII exaratus [Martini-Bassi, op. c., t. I, p. 73.] . Metaphrastes. Fol. 150v – 154v: Vita S. Theoctistae.

M 7 = Codex Florentinus bibliothecae Laurentianae XI, 1. Membraneus, saec. XIV exaratus [A. M. Bandini, Catalogus codicum manuscriptorum bibliothecae Mediceae-Laurentianae, t. I, p. 497.] . Metaphrastes. Fol. 103 – 113: Vita S. Theoctistae.

M 8 = Codex bibliothecae Vaticanae Ottobon. 429. Membraneus, saec. XI/XII exaratus [Catal. Gr. Vatic., p. 296.] . Metaphrastes. Fol. 94 – 102: Vita S. Theoctistae.

M 9 = Codex Parisiensis bibliothecae Nationalis graec. 1020. Membraneus, saec XI exaratus [Catal. Gr. Paris., p. 61.] . Metaphrastes. Fol. 129v – 140v: Vita S. Theoctistae.

M 10 = Codex Parisiensis bibliothecae Nationalis graec. 1481. Membraneus, saec. XI exaratus [Catal. Gr. Paris., p. 162.] . Metaphrastes. Fol. 90v – 99v: Vita S. Theoctistae.

M 11 = Codex Parisiensis bibliothecae Nationalis graec. 1525. Membraneus, saec. XIII exaratus [Catal. Gr. Paris., p. 219.] . Metaphrastes. Fol. 106 – 115v: Vita S. Theoctistae. M 12 = Codex Parisiensis bibliothecae Nationalis graec. 1487. Membraneus, saec. XI exaratus [Catal. Gr. Paris., p. 169.] . Metaphrastes. Fol. 116v – 127v: Vita S. Theoctistae.

M 13 = Codex Parisiensis bibliothecae Nationalis graec. 1483. Membraneus, saec. XII exaratus [Catal. Gr. Paris., p. 164.] . Metaphrastes. Fol. 37 – 43v: Vita S. Theoctistae, principio et fine mutila.

M 14 = Codex Parisiensis bibliothecae Nationalis graec. 1533. Membraneus, saec. XII exaratus [Catal. Gr. Paris., p. 230.] . Metaphrastes. Fol. 9 – 14v: Vita S. Theoctistae, principio et fine mutila.

M 15 = Codex Parisiensis bibliothecae Nationalis graec. 1522. Membraneus, saec. XI exaratus [Catal. Gr. Paris., p. 215.] . Metaphrastes. Fol. 136 – 149v: Vita S. Theoctistae.

M 16 = Codex Parisiensis bibliothecae Nationalis graec. 1549. Membraneus, saec. XII exaratus [Catal. Gr. Paris., p. 250.] . Metaphrastes. Fol. 38 – 44: Vita S. Theoctistae.

M 17 = Codex Parisiensis bibliothecae Nationalis graec. 1552. Membraneus, saec. XII exaratus [Catal. Gr. Paris., p. 255.] . Metaphrastes. Fol. 106v – 118: Vita S. Theoctistae.

M 18 = Codex Parisiensis bibliothecae Nationalis graec. 174. Chartaceus, saec. XIV/XV exaratus [Catal. Gr. Paris., p. 39.] , Metaphrastes. Fol. 409 – 421: Vita S. Theoctistae.

M 19 = Codex bibliothecae Vaticanae Ottobon. 427. Membraneus, saec. XII exaratus [Catal. Gr. Vatic., p. 294.] . Metaphrastes. Fol. 81v – 90: Vita S. Theoctistae.

M 20 = Codex bibliothecae Vallicellanae B. 21. Membraneus, saec. XII exaratus [E. Martini, Catalogo di manoscritti greci esistenti nelle biblioteche Italiane, t. II, p. 7.] . Metaphrastes. Fol. 104 – 115: Vita S. Theoctistae.

Praeterea nonnullos codices M vel obiter tantum legimus vel nonnisi ex catalogis novimus. Sunt autem: Monacensis graec. 143, saec. XVI, fol. 106 – 116; Monacensis graec. 364, saec. XI, fol. 105 – 114v; Dresdensis A. 67 a, saec. XII, fol. 58v – 64; Bruxellensis 8450 – 51 (apographum bollandianum), fol. 73, 51 – 61v; Collegii SS. Trinitatis Cantabrigiensis B. 8, 3, fol. 56 – 68 [Catal. Gr. Germ., pp. 106, 122, 176, 216, 284.] ; Messanensis 28, saec. XI, fol. 58 – 65; Messanensis 48, saec. XI/XII, fol. 37 – 44; Messanensis 61, saec. XII, fol. 115 – 125; Messanensis 70, saec. XII, fol. 77v – 85 [Anal. Boll., t. XXIII, pp. 32, 52, 58, 62.] ; Holkamensis 89. III, saec. XIV/XV, fol. 92 – 99v [Anal. Boll., t. XXV, p. 456.] ; Neapolitanus II. C. 29, saec. XII/XIII, fol. 109 – 119v [Anal. Boll., t. XXI, p. 392.] ; Chalcensis monasterii Deiparae 129, saec. XVII, fol. 105v – 116v [Anal. Boll., t. XX, p. 67.] ; Chalcensis monasterii SS. Trinitatis 81, saec. XI, fol. 105 – 122 [Catalogus edetur in Analectis Bollandianis.] ; Hierosolymitanus bibliothecae patriarch. 8, saec. XI, fol. 118v – 126; Hierosolymitanus Sancti Sabae 33, saec. XI, fol. 117 – 126 [A. Papadopoulos-Kerameus, Ἱεροσολυμιτικὴ Βιβλιοθήκη, t. I, p. 33.] ; Hierosolymitanus Sancti Sabae 170, saec. XI, fol. 55v – 61 [Papadopoulos-Kerameus, t. II, pp. 74, 282.] ; Constantinopolitanus Metochii S. Sepulchri, 13, saec. XI, fol. 68v – 80 [Papadopoulos-Kerameus, t. IV, p. 27.] ; Mosquensis S. Synodi 361, saec. XI, fol. 116 – 123; Mosquensis S. Synodi 362, saec. XI, fol. 104 – 114; Mosquensis S. Synodi 363, saec. XI, fol. 84 – 93; Mosquensis S. Synodi 388, saec. XI, fol. 131 – 139 [Vladimir, Sistematičeskoe opisanie rukopisej Moskovskoj Sinodolnoj biblioteki, pp. 549, 550, 551, 582.] .

Q = Codex Venetus bibliothecae Sancti Marci graec. 584. Membraneus, saec. XII exaratus [Anal. Boll., t. XXIV, p. 202.] . Metaphrastes. Fol. 117 – 128: Vita S. Theoctistae, in qua ea ratione permixti sunt uterque libellus M et N, ut prologum (c. 1) et c. 2 ab M mutuetur, cetera N sequatur.

[5] [Ratio editionis.] E codicibus, quorum elenchum dedimus, totos contulimus N 1 – 6, M 1 – 9, Q; horum omnium lectiones, paucis omissis nullius fere momenti, et quae plerumque rationem scribendi spectant, attulimus. Codicum M 10 – 20 capita selecta a nobis collata sunt; quisquilias tamen quas inde collegimus, supprimere visum est. Plana est utriusque libelli traditio, et, ut in ceteris fere menologii Metaphrastici partibus, mira est codicum M concordia. Bifariam ceteri dispescuntur, ita ut N 1 non raro dissentiat ab N 2 – 6, Q, iisdem vero in locis plerumque cum M congruat. Lectiones igitur N 1, M communes reliquis praeferendas duximus. Notatu dignum est libellum N repertum esse in codicibus qui omnes praeter N 1 et N 9 metaphrastici sunt. Unde sequitur, ni fallor, Vitam Theoctistae non ex iis esse quas Symeon ab exordio operis retractavit; tantumque abest ut Vita Theoctistae πρῶτον σύγγραμμαverba sunt Pselli — eius fuerit, ut Nicetae libellum intactum menologio suo primum inseruerit, quem postea metaphrasticis legibus subiecit.

[6] [Libellus candide refert] Quamnam S. Theoctistae Vita fidem mereatur nunc quaerendum est. Rhetorico quidem more scripsit Nicetas. Non ideo tamen quae de se rebusque sui temporis promit velut incerta habenda sunt, eo magis quod praecipua illa de Himerio duce et de expeditione adversus Cretenses Arabes, regnante Leone imperatore, optimis testimoniis comprobentur [Constantini Porphyrogeniti, De Cerimon., II, 44; Zonaras, Epist., XVI, 14; Cedrenus, Hist., Bekker, t. II, pp. 262, 277.] , nec video quo iure in dubium quis revocet ea quae de rebus hominibusque hac aetate notissimis narrationi immiscet, ut sunt de Arabum in insulas maris Aegei incursionibus et cladibus deque eorum duce Nisiri [Cf. P. G. Zerlentes, Περὶ τοῦ ἀξιοπίστου τοῦ συναξαρίου Θεοκτίστησ τῆς ὁσίας, in Byzantinische Zeitschrift, t. X, p. 159 – 65.] . Certum etiam haberi potest Nicetam in Parum appulisse, templum Deiparae τῆς Καταπολιανῆς visitasse et Symeonem monachum obviam habuisse, qui gesta Theoctistae ordine aperuit. Horum tamen Symeon ille testis non fuit, sed auditor credulus, qui ex ore anonymi venatoris collegit quaecumque de sancta illa femina tradita sunt. Duo autem sunt quae legenti suspicionem movent: alterum est quod narrat venator corpus S. Theoctistae evanuisse; alterum quod quaecumque de illa dixit in Vita S. Mariae Aegyptiacae leguntur [BHG. 1042.] . Zosimas ille Hierosolymitanus, ex usu monasterii, quotannis Iordanem traiciebat, ut sacri ieiunii dies in eremo transigeret. Casu autem incidit in Mariam, quae quadraginta et septem annos hisce in locis degerat, herbis se sustentans, et amictu iamdiu attrito et consumpto destituta. Postquam ei pallium proiecit Zosimas, vitam suam illa exposuit, rogavitque ut anno sequente in vase mundo afferret corpus et sanguinem Christi. Anno uno elapso, in principio ieiuniorum, rediit Zosimas, eucharistiam in pyxide gestans. Nec statim sanctam mulierem invenit. Ubi tandem illam conspexit, voluit inclinare se, quod illa noluit dicens: “ Quid agis, abba, qui et sacerdos es et divina portas mysteria?” Tum, susceptis sacris mysteriis, exclamavit: “Nunc dimittis famulam tuam, Domine.” Altero autem transacto anno, eodem rediit Zosimas, et mortuam repperit Mariam, quam statim sepulturae mandavit. Solis mutatis nominibus et temporibus, haec ipsa Theoctistae historia est. [inanem fabulam.] Iam, quis credat mirabilia quae de Maria κατὰ διαδοχὴν ἀγράφως [BHG. 1042, n. 41.] in monasteriis Palestinae circumferebantur, nulla re omissa, in insula Paro, quinque post saecula iterata esse, nullumque omnino reliquisse vestigium ? Sane lectu iucundus est et elegans Nicetae libellus, et graecis plurimum placuit. Non tamen res vere gestas refert, sed piam fabellam ab homine otioso confictam ut virum simplicem et religiosum delectaret.

[7] [De cultu S. Theoctistae.] Cultus S. Theoctistae exhibitus ab oratione Nicetae initium habuit. Patronamillam venerantur Parii, eique sacrarium posuerunt in ecclesia Παναγίας τῆς Καταπολιανῆς [Huius structuram et historiam illustrarunt H. H. Jewell et F. W. Hasluck, The Church of Our Lady of the Hundred Gates (Byzantine Research Fund), London, 1920, in – fol.] , ubi venator eam se primum conspexisse asseruit, ad sinistram ingredientis; ibi et eius sepulchrum visitur. Memoriam eius agunt die 9 novembris [Synax. Eccl. CP., p. 206.] quo et synaxariis et menaeis inscripta est; in menologio Metaphrastis vero dies 10 ei assignatur. Die etiam 10 occurrit in martyrologio Romano. In insula Naxo colitur Theoctiste in ecclesia catholicorum. Icarienses eiusdem corpus se habere gloriantur in ecclesia prope Mesariam sita. Quo tempore quove modo illud acceperint vel furto abstulerint ignoratur [De his legendus Zerlentes, op. c., p. 164.] .

VITA S. THEOCTISTAE

Theoctiste virgo in insula Paro (S.)

E codicibus bibliothecae S. Marci Venetiarum gr. 349 (= N 1), bibl. Vatic. gr. 811 (= N 2), eiusdem gr. 1789 (= N 3), bibl. S. Marci gr. 361 (= N 4), bibl. Nationalis Parisiensis gr. 1541 (= N 5), bibl. Angelicae gr. 126 (= N 6); bibl. Vaticanae gr. 810 (= M 1), eiusdem gr. 2037 (= M 2), bibl. S. Marci gr. 351 (= M 3), Musei Britannici add. 36636 (= M 4), bibl. Ambrosianae B. 25. inf. (= M 5) , eiusdem A. 180. sup. (= M 6), bibl. Laurentianae XI. 1 (= M 7), bibl. Vaticanae Ottobon. 429 (= M 8), bibl. Nationalis Parisiensis gr. 1020 (= M 9); bibl. S. Marci gr. 584 (= Q). Cf. Comm. praev. num. 4 – 5.

Βίος [καὶ πολιτεία add. N 2 – 6.] τῆς ὁσίας μητρὸς ἡμῶν [(μητρὸς ἡμ.) τῆς ὁσίας καὶ ἀειμνήστου N 2, 4, 5, 6; μακαρίας N 3.] Θεοκτίστης τῆς Λεσβίας [Λεσβείας N 6.] τῆς ἀσκησάσης καὶ κοιμηθείσης ἐν νήσῳ τῇ καλουμένῃ Πάρῳ συγγραφεὶς ὑπὸ Νικήτα τοῦ πανευκλεεστάτου μαγίστρου [(τῆς ἀσκ. - μαγίστρου) om. N 2, 3, 4, 5, 6.]

[1] [Prologus.] Ἐπαινεῖν μὲν τὰ χρηστὰ καὶ πρὸς ἀρετὴν καὶ εὐσέβειαν ἄγοντα μακάριον καὶ ἀνδρῶν ἐστιν ἀγαθῶν καὶ ὄντως ἀξίων ἐπαίνου· διανίστησι γὰρ τοὺς ἀκροατὰς τὰ ἐγκώμια καὶ ζηλοῦν μᾶλλον ποιεῖ τοὺς ἐπαίνους λόγος τοὺς ἐν τοῖς ἀγῶσι καθημένους τῶν ἀθλητῶν ζῆλος· καὶ γὰρ αἱ ψυχαὶ τοῖς σπουδαίοις λόγοις εἰώθασιν αὔξεσθαι καὶ ῥυθμίζεσθαι ὥσπερ τὰ σώματα τοῖς συμμέτροις γυμνάσμασι. Διὸ τοὺς μέν παρασκευάζει πρὸς ἀνδρίαν [ἀνδρείαν N 3, 4, 6.] ἀναθορεῖν [ἀναθαρρεῖν prius ἀναθαρεῖν N 4.] λόγος καὶ οἷα γινομένους ἐνθέους [ἔνθους N 4, 5, 6.] μετὰ χεῖρας ἔχειν τὰς πανοπλίας καὶ τοὺς ἀντιπάλους ζητεῖν, τοὺς δὲ δικαιοσύνην ἀσπάζεσθαι καὶ τὴν τοῦ ἴσου διανομὴν ἐπαινεῖν καὶ ὅλους τοῦ πράγματος γίνεσθαι κατατρέχοντας τῶν. ἀδίκων, ἑτέρους σωφροσύνην ἀγαπᾶν καὶ κρατεῖν ἡδονῶν καὶ τὸ ἐπιθυμητικὸν φιλονεικοῦντας καταστορέσαι. Ἔστι δ᾽ οὓς [ἐπὶ δοὺς N 3.] πρὸς φιλοσοφίαν ζῆλος [(ὁ ζ.) om. N 4.] ᾄττειν ποιεῖ καὶ τὴν πρακτικὴν μάλιστα μετιέναι, ῥυθμίζει τὰ ἤθη καὶ παιδεύει κατ᾽ εἰκόνα βαίνειν Θεοῦ καὶ ὁμοιοῦσθαι αὐτῷ, καθόσον ἐφικτὸν ἀνθρωπίνῃ καθέστηκε φύσει, καταφρονεῖν τῶν ῥεόντων, τοῦ σώματος ἀφειδεῖν [ἀφιδεῖν corr. N 3; ἀφειδοῦν N 1.] , γῆς ἀπανίστασθαι καὶ πρὸς οὐρανὸν ἀνατρέχειν, ἔνθα τὸ πολίτευμα ἡμῶν καὶ κεφαλὴ τοῦ παντὸς [in marg. N 4.] σώματός ἐστιν Χριστός. Εὐσεβεῖν γὰρ κυριώτατα καὶ πρώτως ἐστὶ τὸ θεραπεύειν Θεὸν ὀρθῶς καὶ ἀμέμπτως βιοῦντας, τοῖς δόγμασι τῶν μακαρίων ἀποστόλων καὶ τῶν πατέρων ἑπομένους ἐπ᾽ ἐλπίδι τῆς ἀἳδίου ζωῆς καὶ βασιλείας. Οὕτω τοίνυν αἱ τῶν ἀγαθῶν εὐφημίαι καὶ τὰ ἐγκώμια τῶν γενναίων διανιστῶσι [διανίστησι N 2 – 6.] τοὺς ἀκροατὰς πρὸς ζῆλον τῶν ἐπαινουμένων, ὥσπερ αὖ τοὐναντίον τὰ φαῦλα διαφθείρουσι τὰς ἀκοάς, καθάπερ λύμη τις μετιοῦσα τὰ σώματα· φθείρουσι γάρ, φησίν [om. N 4.] , ἤθη χρηστὰ ὁμιλίαι κακαί. [1 Cor. 15, 33.] Ταύτῃ τοι παρῆλθον καὐτός [καὶ αὐτός N 4, 5.] τὴν ἀπὸ τοῦ παρόντος ὠφέλειαν κομίζων ὑμῖν [ἡμῖν N 3, 4.] διηγήματος, πολλοῖς ὀνήσει τοῖς ἀγαθοῖς καὶ ἄξιον ἔσται [ἔστι N 6.] μνήμης καὶ τῆς ἀπὸ τῶν λόγων γραφῆς· τε γὰρ Θεὸς δοξασθήσεται δοξάζων τοὺς δοξάζοντας αὐτόν, καθὼς τὰ ἱερά που γράφουσι λόγια, οἵ τε ἀκροαταὶ μακαρίσουσι τὸν ἐργάτην [εὐεργέτην N 4, 5; εὑρετὴν corr. N 2, sed in marg. γρ. ἐργάτην.] τοῦ πράγματος καὶ ζηλοῦν ἐθελήσουσι. [2 Reg. 2, 30.] Μακάρισον γάρ τις τῶν μεγάλων τὸν μακαρισμοῦ φησιν ἄξιον, ἵνα γίνῃ [γένη N 2 – 5.] κατ᾽ αὐτὸν τῇ προθέσει [καὶ add. N 1.] , χωρὶς ἀγώνων καὶ σκαμμάτων μακάριος. Οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ οὓς ἐπαινοῦμεν ζηλοῦν πάντως [om. N 2 – 6.] σπουδάζομεν· γάρ τις ἐπαινεῖ δῆλον ὡς καὶ ποθεῖ, ὥσπερ τοὐναντίον, μισεῖ καὶ διασύρει. Ἐπεὶ οὖν ταῦθ᾽ οὕτως [ταῦτα οὕτως N 2 – 6.] καὶ λόγος ἀπέδειξεν πολλὴν τὴν ὠφέλειαν ἐν τοῖς ἀγαθοῖς διηγήμασιν, ἀξιῶ τὴν ὑμῶν ἀγάπην πρὸς τὴν παροῦσαν τὰς ἀκοὰς ὑπόθεσιν ὑποκλίναντας [ἀποκλίναντας N 1.] καὶ βιωτικῶν μελεδώνων ἐκεχειρίαν ποιησαμένους ὑποδέξασθαι καθαρῶς τὸ τοῦ διηγήματος μέγεθος. Ἀλλὰ γὰρ οὐκ οἶδ᾽ ὅπως ἐπιλελησμένος ἑαυτοῦ [αὐτοῦ N 3 – 6.] καὶ λόγῳ καὶ βίῳ μακρὰν ἀφεστὼς τῶν, λεγομένων καὶ ἄλλοις [ἄλλοι N 6.] εἰδὼς προσήκειν [τὰ add. N 1.] τοιαῦτα συγγράφειν, οἳ τοῖς εὐφημουμένοις ἐφαμίλλους καὶ τοὺς ἀγῶνας ἔχουσι καὶ τοὺς βίους, πρὸς τὴν τοιαύτην προήχθην γραφήν. Πλὴν ἐπεὶ καὶ τῆς ὑπακοῆς ἔστι μισθὸς καὶ σωτήριον τὸ πράγμα καὶ μακαρίζεται, [Oboedientiae meritum.] εἰκότως τῆς ἐνοχῆς τοῦ θράσους ἀπολυθήσομαι, πληρῶν ἐντολὴν ἀνδρός, παιδόθεν ἀφιερωμένου τῷ [om. N 1.] Θεῷ καὶ τὴν ἔρημον οἰκεῖν ἑλομένου κατὰ τὸν μέγαν Ἠλίου καὶ Ἰωάννην τὸν ἐν γεννητοῖς γυναικῶν ὑπὲρ ἅπαντας [ὑπεράπαντας N 4.] . [Matth. 11, 11.] Ἀρκτέον τοιγαροῦν τῆς ὑποθέσεως ἄνωθεν· καιρὸς γὰρ ἤδη ταύτην ὑμῖν ἀνειπεῖν [ἐξειπεῖν N 1.] , ἱκανῶς ὑμῶν παρασκευασαμένων τὰς ἀκοάς.

[Codd. M.] Βίος καὶ πολιτεία τῆς ὁσίας καὶ ἀειμνήστου Θεοκτίστης τῆς Λεσβίας.

[1] Εἰκόνες καὶ στῆλαι καὶ ἀνδριάντες διὰ τοῦτο πάντως εἰς τὸν ἡμέτερον βίον εἰσήχθησαν [παρεισήχθησαν M 6, 7.] , ἅμα μὲν ὡς [om. M 6.] εἰς ἔπαινον τῶν μέγα τι καὶ κοινωφελὲς κατωρθωκότων, ὧν καὶ σῴζουσι τοὺς τύπους, γινόμενα, ἅμα δὲ καὶ εἰς τὸν τῶν ὁρώντων ζῆλον καὶ τὴν τῶν καλῶν [καλλῶν M 8.] ἐπιμέλειαν πολλὰ συντείνειν δυνάμενα. [Codd. M.] Οἶμαι δὲ ὅτι πολὺ μᾶλλον καὶ λόγος συντελέσειεν ἄν, εἰς μνήμην παρατιθεὶς ἀρετῆς ψίλον ἄνθρωπον, βίον τε καὶ πράξεις τὰς αὐτοῦ διηγούμενος [διηγούμενον Q.] · ὁπότε [ὁπόταν M 6.] γὰρ ἐκεῖνα τὰ κωφά τε καὶ ἄφωνα διὰ ψιλῆς μόνης τῆς θέας οὕτως ὠφελεῖν δύνανται [δύναται M 2, 5, 9, Q.] , οἱονεί τις [τι M 8.] ὑπόμνησις πρὸς ἀρετὴν γινόμενα, πόσῳ γε [om. M 6.] μᾶλλον λόγος ὀνήσειε, πατρίδα τε καὶ γένος διαλαμβάνων ἀγωγήν τε καὶ ἐπιτήδευμα, καὶ τὸ δὴ μεῖζον, αὐτὰ τὰ πράγματα διηγούμενος καὶ ὑπ᾽ ὄψιν τοῖς ἀκροαταῖς ἐκεῖνα καθὰ δὴ καὶ γεγόνασι παριστῶν; Ἐπεὶ οὖν οὕτω πρόδηλος ἐν τοῖς τῶν φιλαρέτων διηγήμασιν ὠφέλεια, προσέχειν ὑμᾶς ἀξιῶ· βίον γὰρ διηγήσομαι, οὐ τὸν τυχόντα, οὐδὲ ὃν πολλοὶ πολλάκις τῶν κατὰ Θεὸν ζῆν ἑλομένων διήνυσαν, ἀλλὰ καινόν τε καὶ σπανιώτατον καὶ ὃν εἷς, οὐκ οἶδα, δύο τῶν τοιαύτην εὐγενῆ καὶ φιλόνεικον ἐν τοῖς καλοῖς ἐσχηκότων ψυχὴν εἵλοντό τε καὶ εἰς πέρας διενεγκεῖν ἠδυνήθησαν. Ἀρκτέον οὖν μοι τῆς ὑποθέσεως, καὶ ὅπως ἔχει [εἶχε M 6, 7.] τὰ τοῦ θείου τούτου βίου διηγητέον.

[2] [Nicetas ad Arabes in Cretam missus] Γενομένῳ μοί ποτε κατὰ τὴν Πάρον, ἐγεγόνειν [γέγονα M.] δὲ καὶ γὰρ ἐπὶ Κρήτην ἔπλεον [διέπλεον M.] ὑπὸ τοῦ μακαρίτου [μακαρίου M 1.] καὶ θεοσεβοῦς βασιλέως στελλόμενος [(καὶ θ. β. στ.) Λέοντος ἐκεῖσε πεμφθεὶς Λέοντός φημι M.] , τοῦ εὐτυχοῦς ὄντως [βασιλέως add. M.] καὶ τὴν εὐτυχίαν Ῥωμαίων τῷ τάφῳ συνθάψαντος [συνθάψαντας N 6.] [Leo VI impertor, 886 – 911.] . Ἐστελλόμην δὲ τοῦτο μὲν συστρατευόμενος Ἰμερίῳ [Ἠμερίω N, M 4, 7.] τῷ πάνυ, τῷ στρατηγικωτάτῳ [δηλαδὴ add. M.] καὶ ἄρχοντι τοῦ τε δρόμου καὶ τοῦ στόλου παντός [De hac Himerii expeditione, Constantinus Porphyrogenitus, De Caerim., II 44: γενομένη ἐξόπλισις καὶ ἔξοδος καὶ τὸ ποσὸν τῆς ῥόγας καὶ τοῦ λαοῦ τοῦ ἀποσταλέντος κατὰ τῆς θεολέστον Κρήτης μετὰ τοῦ πατρικίου Ἠμερίου καὶ λογοθέτου τοῦ δρόμου ἐπὶ Λέοντος τοῦ φιλοχρίστου δεσπότου. Ed. Bonn., t. I, p. 651; Leo Grammaticus, Chronographia, Bekker, p. 280. Supra, p. 223.] , ἀληθέστερον δὲ εἰπεῖν, καὶ αὐτῶν [ τόγε ἀληθέστερον καὶ αὐτῶν εἰπεῖν M.] τῶν παθῶν· καὶ ἵνα μὴ τὸ [τῶν M 7.] πολλῶν ἐγκωμίων ἄξιον τῆς στρατηγίας [τὴν στρατηγίαν N 4.] ἐκείνου . [ἐκείνω Q.] πάρεργον ποιησάμενος [καὶ add. M.] , μικρὰ τούτου μνησθείς, ἀτιμάσω τὸν ἄνδρα, τὰ κρείττω λόγου σιωπῶν αὐτοῦ κατορθώματα [(τὰ κρ. - κατορθ.) om. M.] , ἐπὶ τὴν παροῦσαν τέως ὑπόθεσιν εἶμι, μνησθησόμενος εὐκαίρως ἐκείνου [ἐκείνου κατὰ καιρὸν μνησθησόμενος M] . Ἐστελλόμην τοιγαροῦν, τοῦτο μὲν ἐκείνῳ συστρατευόμενος [συστρατευσάμενος Q.] καὶ προβιβαζόμενος [προβιαζόμενος N 6.] εἰς τὸ πρακτικὸν τῆς στρατηγίας [(τὸ-στρατηγίας) πεῖραν στρατηγικὴν M] , οἷα πῶλος μητρὶ πρὸς τὰ γενναιότατα τῶν στρατηγημάτων συσκαίρων [συγκαίρων N 6.] οὕτω γὰρ ἦν τοῦ μακαρίτου μου βασιλέως σκοπός, — τοῦτο δὲ πρεσβευσόμενος [πρεσβευόμενος N 1.] πρὸς [om. N 4.] τοὺς τὴν Κρήτην ἔχοντας Ἄραβας [Cf. G. Schlumberger, Nicéphore Phocas, nouvelle edit., p. 25 – 32.] .

[3] Ἐπεὶ δὲ κατὰ τὴν Ἴον ἐγεγόνειν [γεγόνειν M 9.] τὴν νῆσον καὶ τοῦ πρόσω φορά τις εἶρξεν ἐναντίων [ἀσυμφόρων M.] ἀνέμων ἡμᾶς, [ad Parum appellit;] προσεπλεύσαμεν τῇ Πάρῳ, τῆς τε νήσου τὴν Θέσιν ἐν παρέργῳ καθιστορήσοντες [τήν τε νῆσον κατὰ πάρεργον ἱστορήσοντες (ἱστορήσαντες M 6 et ante corr. M 7) M.] καὶ τὸν αὐτόθι τῆς δεσποίνης ἡμῶν ὀψόμενοι τῆς Θεοτόκου νεών [ἐντεῦθεν δὲ καὶ συνέβη τὸ πάρεργον μεῖζον ἡμῖν κομιδῆ (om. M 7) τοῦ ἔργου γενέσθαι add. M.] [De templo Deiparae in civitate Paro, nunc Παροικίᾳ, supra, p. 221, annot. 3.] . Ὡς δὲ κατὰ τὸν λιμένα τὸν [τὸ N 1.] πρὸς τὴν Ναξίαν ἀφορῶντα κατήχθημεν [De his legatur Zerlentes in Byzantinische Zeitschrift, p. 162.] , δὲ ἔστι πως ἠρέμα καὶ [om. N 6.] κατὰ μικρὸν βαθυνόμενος καὶ ἀναχωρῶν ἐκ τοῦ [ἀναχορῶν τε τοῦ M.] κλύδωνος εὐφυῶς, ὥσπερ [ὡς N 4.] ἐπὶ τοῦτο κατεσκευασμένος, καὶ τῇ κοιλότητι τοῦ ὄρους κλειόμενος, ὡς ἂν καὶ χειμάζοιεν εὐμαρῶς καὶ θερίζοι [θερίζοιεν M 1.] τὰ πλοῖα, ἐκβεβήκαμεν καὶ μικρὸν προβάντες πρὸς τὸν ναὸν ἀνεδράμομεν. Θυμιάσαντες οὖν καὶ τὰς συνήθεις εὐχὰς ποιησάμενοι, περιήειμεν [περίειμεν Q; περιήμεν M 2.] τοῦτον ἀγάμενοι [ἀγόμενοι M 2.] . [templum Matris Dei] δὲ ἦν ἄρα τις [καὶ M.] ἀξιοθέατος καὶ [ὀφθαλμῶν ἀτέχνων (om. M 5) τρυφὴ add. M.] λείψανα σῴζων ἔτι τῆς παλαιᾶς ὡραιότητος· σύμμετρος [τε add. N 1, 5.] γὰρ ἐδεδόμητο [ἐδέδμητο N 1.] πάντοθεν καὶ κίοσι [βίοσι N 6.] συχνοῖς τοῖς [τῆς N 1 – 6.] ἐκ βασιλικοῦ ἠρήρειστο λίθου, πριστῷ τε λίθῳ πάντα τοῖχον ἠμφίεστο [ἠμφίαστο M 2, 4, 5, 8, 9.] παραπλησίως [παραπλησίω N 4, 5.] τοῖς κίοσιν. Εἰς τοσοῦτον δὲ τὸν λίθον λεπτύνας ἐξύφανεν τεχνίτης, ὡς δοκεῖν ἐξ ὑφασμάτων τὸν τοῖχον ἐνδεδύσθαι βυσσίνων· τὸ δὲ μαρμαῖρον τοῦ λίθου [(τὸ - λίθου) δὲ λίθος M.] τοσαύτην ἐνέφαινε [ὑπέφαινεν M 1, 2, 4 – 9; ἐπέφαινεν M 3.] τὴν ὑγρότητα καὶ μαρμαρυγήν, ὡς καὶ μαργάρων [μαρμάρων M 6.] στιλβηδόνα [στιλβηδόνων N 1.] νικᾶν [ἐν τούτω νικᾶσθαι τὸ στίλβον M.] · τοσοῦτον τὸ περιὸν ὑπῆρχε τοῦ λίθου [(τοσοῦτον - λίθου) οὕτω τις ὑπερφυὴς καὶ ξενίζουσα τοῦ λίθου ἦν ἀρετὴ M.] , μᾶλλον δὲ σπουδὴ τοῦ τεχνίτου [ τ. τ. σπουδὴ M.] , ὃς καὶ τὸ κάλλος ἐφιλονείκησε τῇ φύσει προσνεῖμαι.

[4] [et maxime ciborium miratur.] Ὡς δὲ καὶ τῆς σεβαστῆς καὶ θείας τραπέζης τὸ ὑπερκείμενον ὀρόφιον [ κιβώριον καλεῖν σύνηθες add. M.] εἴσω τῆς πύλης ἑωράκαμεν [καὶ add. N 2, 6.] κατεπλάγημεν [αὐτὸ add. M.] τῆς τερπνότητος· οὐδὲ γὰρ ἐῴκει λίθου φύσιν ἔχειν τὸ τόρευμα οὐδὲ σιδήρῳ καὶ τέχνῃ λελαξεῦσθαι καὶ χείρεσιν [καὶ χερσὶ λελαξ. M.] , ἀλλ᾽ οἷά τινι γάλακτι ὀπῷ φυραθέντι καὶ πρὸς τὸ σχῆμα τοῦ στέγους [τέγους N 4, M (praeter M 2 et M 8 corr.).] μεμηχανημένου [μεμηχανευμένου N 2 – 5, M 1, 3, 5, 8.] τοῦ χεύματος [σχήματος N 4; τῶ χεύματι M.] · τοιούτῳ ποτὲ ἐγὼ λίθῳ τεθέαμαι διφρηλατοῦσαν ἐπὶ ταύροις Σελήνην. Τὸ μὲν οὖν ἔκειτο τεθραυσμένον, ἡμεῖς δὲ συνεθέομεν [πρὸς τὴν ὄψιν add. M.] καὶ παριστάμεθα καταρώμενοι [ἐπαρώμενοι M.] καὶ παντοίως [πάση γλώττη (γλώσση) M.] τὸν συντρίψαντα λοιδορούμενοι [διαλοιδορούμενοι M.] · καὶ γὰρ ἦν τι χρῆμα καὶ ἄξιον οἴκῳ [οἴκου M.] Θεοῦ κειμήλιον καὶ ἀνάθημα.

[5] [Eremita e nemore progrediens,] Παρισταμένων [παριστάμενοι N 5, M.] τοίνυν ἡμῶν [ὡς εἰκὸς N 5; οὕτω M.] καὶ θαυμαζόντων [θαυμάζοντες N 5, M.] καὶ καταβοώντων τοῦ κατεάξαντος [καταβοῶντες τοῦ κατα///ξαντος N 5; ὥσπερ ἐπὶ τῶ πάθει τοῦ λίθου καὶ αὐτοὶ τὰς ψυχὰς πάσχοντες M.] , ὁρῶμεν ἐξαπίνης μοναχὸν ὑπερκύψαντα τῆς ἐρήμου καὶ τοῦ ἄλσους προβαίνοντα καὶ ὡς ἡμᾶς ἀφικόμενον, ὠχρὸν τὸ πρόσωπον, σεσηρυίας [σεσηρύας N 1; διατετηκότα M.] τὰς παρείας [ἀκοὰς N 4, 5.] , γυμνὸν τὼ πόδε, αὐχμηρὸν ὅλον· χιτῶνα τρίχινον [ἐνδεδυμένον add. M.] , ἐπωμίδα [τε add. M.] καὶ τὸ [τῆς add. M.] κεφαλῆς κάλυμμα τῷ χιτῶνι παρόμοια, τὴν ζώνην δερματίνην περὶ τὴν ὀσφῦν [(τὴν ζ. - ὀσφῦν) om. M.] , ὡς θῆρα δασύν, ὡς ἄγγελον εὐμενῆ. Οὐδὲ [οὐ N 1, M.] γὰρ ἐῴκει [ἐδόκει Q, M 5, 8.] ἀνδρί γε [om. M.] σιτοφάγῳ ἀλλ᾽ ἀσάρκῳ μικροῦ καὶ ἀναίμονι, καὶ συνελόντι [συνελόντα N 4, M.] φάναι, ἀρετῶν καὶ αὐτοῦ Θεοῦ καταγώγιον [(ἀρετῶν - καταγ.) θαῦμα ἦν καὶ (η. κ. om. M 6) ἰδεῖν ἀπὸ τῆς ὄψεως καὶ καταμαθεῖν ἀπὸ τῆς ψυχῆς M.] .

[6] [Symeon nomine,] Προσελθὼν οὖν ἠσπάζετο ἡμᾶς, καὶ ἡμεῖς αὖθις ἐκεῖνον· καὶ ὅστις εἴη λέγειν καὶ πατρίδα καὶ γένος καὶ εἰ μόνος ἐνταῦθα ζῴη [διάγοι M; ζώοι N, Q.] προὐτρέπομεν [προετρεπόμεθα M.] . δέ· &ldquogr;Πατρίδα μὲν καὶ γένος (εἶπε [om. M.] ) καὶ τἆλλα [τὰ ἄλλα N 3 – 6, Q.] , οἷς οἱ κατοικοῦντες τὰς πόλεις ἄνθρωποι σεμνύνονται, λέγειν οὐκ ἔχω (φησίν)· οὐδὲ γὰρ ἐμοὶ τῶν ἐν γῇ μέλει [μέλλει M 2, 5, 6.] τινὸς οὐδὲ τοῖς ῥέουσιν [τούτοις add. M.] ἥδομαι [πῶς γὰρ ὧν ἡδέως μᾶλλον ἐξίσταμαι add. M.] , πατὴρ δέ μοι καὶ δεσπότης Θεός, ᾧ μόνῳ [om. N 3, Q, M 3.] ζῶ καὶ πολιτεύομαι [(κ. π.) om. M 1, 2, 4 – 6, 7, 9.] , δι᾽ ὃν καὶ μόνος ἀλώμενος κατὰ [om. M 6.] τὴν ἔρημον ταύτην χρόνους τῶν [om. N 3 – 6, Q; ἤδη M.] τριάκοντα πλέον ἐγκαρτερῶ [πλείους (πλείονας M 6; πλέον M 3) τριάκοντα καρτερῶ M.] · ὄνομα δέ μοι Συμεών, τὸ δὲ ἀξίωμα ταπεινὸς [(ὁ ταπ.) καὶ M.] μοναχός, ἱερεὺς καὶ λειτουργὸς καὶ μυσταγωγὸς [(κ. λ. κ. μ.) om. M.] τῆς ζωοθύτου καὶ ἀναιμάκτου [φημι add. M 1 – 5, 7 – 9.] θυσίας.&rdquogr; Ἡμεῖς δὲ τὴν ἀρετὴν αἰδεσθέντες τοῦ ἀνδρὸς [(αἰδ. τ. ἀνδρὸς) ἐκείνου δυσωπηθέντες M.] ἀπό τε τῶν λόγων ἀπό τε τῆς θέας καὶ τοῦ ἐνδύματος, ἔτι δὲ [om. M.] καὶ [om. N 3, 4, 5, M 5.] τῆς [ἐπιφαινομένης add. M.] ἀσκήσεως καὶ μάλισθ᾽ [μᾶλλον M.] ὅτι τοῦ Θεοῦ ἱερεὺς ἐχρημάτιζε, τοῖς ποσὶ προσπεσόντες ᾐτοῦμεν εὐχὴν καὶ συγγνώμην τῆς διαγνώσεως [(τ. δ.) om. M; διαγν//// N 5.] . δὲ καὶ ηὔξατο καὶ παρακλήσεως προὔτεινε [προέτεινε M.] λόγους καὶ προσέχειν ἐκέλευσεν [ἐκέλευεν N 5, 6.] ἑαυτοῖς καὶ μὴ ἀθυμεῖν. &ldquogr;Συμπαθής τε γάρ ἐστι (φησίν [(ἐ. φ.) om. M.] ) Θεὸς καὶ μακρόθυμος καὶ τοὺς πρὸς αὐτὸν ἐπιστρέφοντας ἀγκάλαις ὡς [οἷα M.] τὸν ἄσωτον δέχεται. [Luc. 15.]

[7] [percontanti Nicetae] Ταῦτα [τε add. N 4.] καὶ ἄλλ᾽ ἄττα [τούτοις τε (δὲ M 1, 7) καὶ ἄλλοις τισι M; ἄλλα τε Q.] παρακαλέσας ἡσύχασεν [ἡμᾶς ἐσιώπα M.] . Ἐγὼ δὲ περιεργότερος ὢν καὶ συνιέναι δεινὸς ἦθος ἀνδρός, παρεκάλουν [ἠξίουν M.] τὸν μέγαν καὶ διδάξαι τι τῶν ἡμῖν [om. M.] ἀπορρήτων ἐξελιπάρουν [om. M.] · οὐ [οὐδὲ N 2 – 4, 6, Q.] γὰρ ἀμοιρεῖν ὁμιλίας ἐῴκει [ἐδόκει N 2 – 6, Q.] μοι θεἳκῆς. δέ· &ldquogr;Τούτων μὲν (ἔλεγεν) ἅλις· οὔπω [οὐδὲ M 1 – 5, 8, 9; οὐδέπω M 6, 7.] γὰρ [ἐγὼ add. M.] τοιούτων ἠξίωμαι. Τἀμαυτοῦ [τὰ ἐμαυτοῦ M.] γὰρ ἐξῆλθον ἐνταῦθα πενθεῖν, οὐ [οὐχὶ M.] τὰ ὑπὲρ ἐμὲ ζητεῖν.&rdquogr; Ταῦτα δὲ [om. M 6; δ᾽ N 1, M 3.] ἔλεγεν, εἴτε πλαττόμενος εἴτε [εἴτ᾽ N 1; (εἴτε - εἴτε) οὐκ M.] ἀληθεύων, λέγειν οὐκ ἔχω [(λ. ο. ἔχω) ἀλλὰ μετριάζων μᾶλλον καὶ ταπεινούμενος ὡς τὰ μετὰ ταῦτα δείξει M.] . Λαβόμενος οὖν μου [μοι M 8.] τῆς δεξιᾶς καὶ καταψήσας [καταψήξας N 1.] ὥσπερ συνήθης ἤδη· καὶ γὰρ αὐτὸν οὕτως [οὕτω γὰρ αὐτὸν M.] διέθηκε [om. M 9.] τὸ ἁπλοῦν. Αἱ γὰρ ψυχαὶ τῶν μεγάλων [θείων M.] ἀνδρῶν, ἐπειδὰν ἐν μετοχῇ τοῦ κρείττονος ὦσι [γένωνται M.] , πρὸς αὐτὸ [αὐτὸν N 2 – 6.] φιλονεικοῦσι [καὶ add. M.] μεταγίνεσθαι, καὶ τῇ αὐτοῦ [αὐτῆ M 1 – 6, 8, 9.] τοῦ πρώτου ἀγαθοῦ μετουσίᾳ ἀγαθοὶ πάντῃ γίνονται [καθίστανται M.] , ἀκέραιοι, ἁπλοῖ, πάντων ἐξῃρημένοι τῶν [(ἐξ. τῶν) om. N 6.] ἐφ᾽ ἡμῖν, ὥσπερ [(τῶν - ὥσπερ) τῶν ἀνθρωπίνων ὥσπερ δὴ M.] καὶ [om. N 1.] οὗτος μέγας [( μ.) om. M.] , χαρίεις τε ὢν καὶ ἀγαθός, ἐδόκει λοιπὸν τῷ ἀπλάστῳ εἷς ὢν ἐξ ἡμῶν. Εἶτα ἐπ᾽ αὐτοσχεδίου καθίζειν [καθέζειν N 4.] ἐκέλευεν [(κ. ἐ.) που καθίζεσθαι (καθέζεσθαι M 5, 7) διεκελεύετο (διεκελεύσατο M 1) M.] · ἦσαν δέ που καὶ λίθοι καὶ κίονες τοῦ συμπτώματος καὶ πόα συχνὴ καὶ χλοάζουσα καὶ [om. M. 4,9.] πηγὴ νάματος, ἡδὺ ποτὸν ἀποβλύζουσα [ἀναβλύζουσα N 4, 5; (καὶ πηγὴ - ἀποβ.) om. M 5, 7.] καὶ χῶρος [(κ. ὁ. χ.) om. M 5.] ὅλος [ἅπας N 2 – 6, Q.] ἡσυχίας ἀνάπλεως καὶ διηγημάτων θείων ἐπάξιος [(καὶ δ. θ. ἐ.) ἦν M.] .

[8] [Arabum sacrilegia narrat.] Καθίσας [καὶ καθίσας M 6.] οὖν ἐπὶ τῆς πόας καὶ αὐτόν με παρακαθισάμενος, ἐῴκει γεγηθέναι, ὅτι περ ἡμῖν περιέτυχεν. Ἀτενίσας [ἀπιδὼν M.] δὲ εἰς [πρὸς M.] αὐτόν· &ldquogr;Ὥρα σοι (ἔφην), πάτερ, εἴ τι καλὸν καὶ ἱστορίᾳ πρέπον δεῦρο [(καὶ ἱ. π. δ.) ἐνταῦθα M.] τεθέασαι, διηγήσασθαι [καλὸν διηγήσασθαι τῶν ὧν ἐνταῦθα τεθέασαι M 5.] · πλὴν ἀλλ᾽ ἄρχε λόγων καὶ [ἀλλὰ λόγου ἀρξάμενος M.] τέως κατάλεξον, τίς συντρίψας [ διαθεὶς οὕτω M.] τῆς θείας τραπέζης [τουτὶ add. M.] τὸ κάλυμμα καὶ ποία [om. M.] τις θηριώδης [ἀφιλόκαλος M.] ἐκείνη [καὶ θηριώδης add. M 1, 2, 5 – 9.] ψυχή [τε καὶ χεὶρ add. M.] , τοσοῦτον ἔργον [om. N 2 – 6, Q.] συνθλάσαι τολμήσασα [(ἡ σ. τ.) ἀμερίμνως συντρίψασα M.] .” Καὶ γὰρ κατὰ βραχὺ διενοούμην αὐτὸν ἐπαγαγέσθαι πρὸς τελεώτερα. δ᾽ ἔλεγεν τοῖα [ δὲ ἤρξατο λέγειν N 2 – 6, Q; δὲ M.] · &ldquogr;Τὸν Νίσιριν ἐκεῖνον ἀκούεις [ἔφη add. N.] τὸν τοῦ ναυτικοῦ τῆς Κρήτης κατάρξαντα; Οὗτος ἐκεῖνος αὖθι [ἐνταῦθα N 4; ὧδε M 2 – 9.] γενόμενος καὶ θαυμάσας αὐτοῦ τὸ τερπνόν [(καὶ - τερπνόν) ἐν θαύματί τε τὸ ἔργον τοῦ κάλλους θέμενος M.] , μεμελέτηκε πρὸς τὴν [(π. τ.) εἰς M.] Κρήτην [om. N 6.] διαπορθμεῦσαι [μετακομίσαι M.] . Ὡς δὲ τὰς πύλας ἐμέτρησεν [διεμέτρησε πρότερον M.] εἶτα τὸ ἱερὸν τοῦτο καὶ θεῖον ὀρόφιον ἔδοξέ τε καλῶς ἔχειν [καὶ add. M.] , καθῆκεν εἰς γῆν [τὴν γῆν M 2; (εἰς γῆν) om. M 1.] καὶ πρὸς τὰς πύλας εἷλκεν ἐξάγων [ἐξάξων N 1; (καὶ - ἐξ.) ἕλκειν ἐπεχείρει τῶν πυλῶν ἔξω M.] · τὸ δ᾽ [δὲ N 3, M.] εὐθὺς [om. N 4.] ἐγίνετο μεῖζον [bis scribit N 6.] · καὶ αὐτὸς τὸν τοῖχον διώρυττεν, εἶτα μετρήσας ἐξάγειν ἐσπούδαζεν· τὸ δ᾽ αὖθις ἐγίνετο μεῖζον [τὸ δὲ καὶ (om. N 4) εὐθὺς (αὖθις N 5) μεῖζον ἐγίνετο N 2 – 6, Q; τὸ δὲ καὶ αὖθις μεῖζον ἐγίνετο M.] , καὶ ἤδη μειζότερον [καὶ μᾶλλον μεῖζον N 2 – 6, M.] , καὶ τοῦτο πολλάκις, ἕως Ἄραψ ἐνέδωκεν [τοῦ βιάζεσθαι ἀλλ᾽ οὐ τοῦ φθονεῖν add. M.] . Ὡς δ᾽ ἀπετύγχανε καμὼν τοῦ σκοποῦ (οὐ γὰρ ἠξίου τὸ θεῖον, ὡς ἔοικε, κοινωθῆναι καὶ μιαραῖς δουλεύειν θυσίαις· καὶ γὰρ ἔσπευδεν [(δ᾽-ἐσπ.) γὰρ κάμνων διημάρτανε τοῦ σκοποῦ, καὶ γὰρ ὡς ἔοικεν οὐκ ἠξίου τὸ θεῖον μιαρὸν γενέσθαι τὸ ἱερὸν ἔσπευδε γὰρ M.] , ὡς λέγεται τῇ συναγωγῇ [τῆ μυσαγωγῆ N 3, sed corr. rec. μυσαρᾶ συναγωγῆ.] , τοῦτο τῶν τῆς Ἄγαρ ἀνάθημα [ἀναθημάτων N 2 – 6, Q.] καταθέσθαι), ἐκμανεὶς διενοήθη συνθλᾶν [(ἐκμ. δ. σ.) συνθλάττει τὸ καλὸν ἐκεῖνο ἔργον (om. M 9) βδελυρὸς βασκήνας τοῦ κόσμου τῶ τῆς θεοτόκου νεῶ M.] .”

[9] [Ultio in eosdem.] Ταῦτ᾽ [ταῦτα M.] οὖν ἀκούσας, ἐλοιδορούμην [αὐθις add. M.] τὸν μιαιφόνον ἐκεῖνον καὶ τρισκατάρατον [(ἐκ. κ. τ.) om. M.] . δέ φησιν· &ldquogr;Ἀμέλησον, ἔδωκε γοῦν [γὰρ M.] τῆς παροινίας οὐ μετὰ πολὺ δίκην, πρὸς τῷ τῆς Εὐβοίης [Εὐβοίας N 4 – 6, et Q in ras.;; κατ᾽ Εὔβοιαν θαλάσσης M.] συντριβεὶς ἄκρῳ [ἄκρων N 4.] , [om. N 1, 6, Q.] Ξυλοφάγος καλεῖται [ὠνόμασται M.] , καὶ γέγονεν ὑποβρύχιος [Ξυλοφάγος nunc Καφηρεύς. De Saracenorum naufragio silent ceteri scriptores. Zerlentes, t. c., p. 163.] .” Ἐδυσώπησα [ἠξίουν M.] τοιγαροῦν, τὸν θεῖον ἑκεῖνον μετασχεῖν τροφῆς καὶ τὴν [τὸ M.] ἡμῶν ὀλιγωρίαν ψυχαγωγῆσαι [(ὀλ. ψ.) παρακαλέσαι μικρόψυχον M; (τὸ ἡμ. παρ.) om. M 7.] τοῦ πλοῦ καὶ τῆς πρόσω [om. M 7.] φορᾶς ἕνεκα· καὶ γὰρ χρονοτριβεῖν [τρίβειν M.] ἐδοκοῦμεν [τὸν χρόνον add. M.] , ἀντιπνεόντων ἡμῖν ἀποτροπαίων τῶν ἀνέμων. δὲ καὶ μετέλαβε καὶ μηδὲν ἀποκρύπτων ἀνεῖπεν, [Fausta quaecumque praenuntiat Nicetae.] ὡς· &ldquogr;Διαπλεύσεις μὲν εἰς Ναξίαν κἀκεῖσε μίαν ναυλοχησάμενος ἡμέραν καὶ τὴν δευτέραν πλεύσας, τριταῖος εἰς τὴν Κρήτην πορεύσῃς [ἀφίξη M.] , μηδεμίαν ὑφορώμενος [ὑποστὰς M.] κάκωσιν· διαθήσῃ [διαθήσεις M, et corr. N 5.] τε τὰ τῆς κατὰ σαυτὸν ὑποθέσεως [om. M.] , ὡς ἂν ἐθελήσῃς καὶ καθὼς ἔχει τὰ τῆς βασιλικῆς διατάξεως· αὐθίς τε παλινοστήσας [εὖ add. M.] ἀποδεχθήσῃ καλῶς παρὰ τοῦ πέμψαντος.&rdquogr; Ταῦτα μὲν οὖν ὕστερον, ὡς ἐκεῖνος ἔφη, γέγονεν [τε add. M.] , καὶ πέρας ἀπείληφεν [εἴληφεν αὐτός τε φανερὸς (φανερῶν M 5) ἐντεῦθεν (om. M 8) ὑπῆρξεν (ὑπῆρχεν M 5) ὅτι τὴν ἄγνοιαν ἣν πρότερον ἔλεγεν ἔχειν οὐκ ἀληθεύοντος ἦν ἀλλὰ διὰ πολλὴν μετριότητα προσποιουμένου τὸν ἀγνοοῦντα M, quae et addita sunt in marg. N 5.] .

[10] [Sacra celebrat mysteria.] Εὐξάμενοι οὖν [γοῦν M 3 – 9.] καὶ ὑμνήσαντες ἐν τῷ ναῷ κατέβημεν εἰς τὰς ναῦς ἅμα τῷ μεγάλῳ γέροντι [(ἅμα - γέροντι) om. N 1, M.] · ἕωθεν δὲ διεπορθμεύθημεν [διεπορεύθημεν M 6.] εἰς Ναξίαν, δέκα σχεδὸν σταδίους ἔχοντος τοῦ πορθμοῦ [Lege quae de his habet Zerlentes t. c., p. 163.] · καὶ αὐτὸς τῷ Θεῷ λειτουργήσας καὶ τῶν θείων ἡμῖν μεταδοὺς μυστηρίων, μετέλαβεν [μετάλαβε M 9.] τροφῆς σὺν ἡμῖν, εἶτα λέγειν ἤρξατο πρός με· &ldquogr;Σὺ μὲν ἴσως προφασίσῃ περὶ ὧν παρακαλεῖν [ἀξιοῦν M.] ἐθέλω σου τὴν ἀγάπην, ἀπορίαν λόγων [λέγων N 2 – 6.] δουλειῶν [δοκεῖ M 6.] ἀφορμὰς γυναικὸς καὶ τέκνων [καὶ τέκνων καὶ γυν. Q.] καὶ οἴκου φροντίδας τινας ἄλλας αἰτίας, [Adhortatio.] διακρουόμενος ἡμῶν [ἡμῖν M 7.] τὴν παράκλησιν [ἀξίωσιν M.] · ἐγὼ δέ σοι καὶ εὐημερίαν καὶ εὐετηρίαν καὶ [(εὐετ. καὶ) om. M.] εὐπορίαν πάντων [πᾶσαν N 4.] ἐπαγγέλλομαι καὶ πολλὴν ἐκεχειρίαν [ἐγκεχειρίαν N 4.] εὑρεῖν. Καὶ δυσωπῶ [δέομαι M.] τηνικαῦτα τῶν ἐμῶν λόγων ἐν μνήμῃ γενόμενον [ἐν μνήμη γενομένων λόγων N 2 – 6, Q.] τὸ τῇδε γεγονὸς συγγράψαι, μνήμης [ὄν add. M.] καὶ διηγήματος ἄξιον, ἵν᾽ Θεὸς ἡμῶν [καὶ add. N 4.] παρὰ τῶν ἀκουόντων θαυμάζηται καὶ δοξάζηται [(καὶ δ.) om. M 5.] . [Psalm. 67, 35.] Θαυμαστὸς γάρ, φησίν, Θεὸς ἐν τοῖς ἁγίοις αὐτοῦ. Οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ ζηλωταὶ πολλοὶ τῶν δι᾽ ἀρετὴν [ἀρετῆς Q, M.] δοξασθέντων γενόμενοι [ὑψωθέντων γενόμενοι M.] τῶν ἴσων τυγχάνωσιν [τυγχάνουσι Q.] καὶ αὐτὸς κερδανεῖς τὸν ἐκ τούτων [τούτου M.] μισθόν.&rdquogr;

[11] [Refert Symeon quae audierat] Ταῦτα παραινέσας [ὧδε λέγειν add. M.] ἀπήρξατο [πρᾶγμα ἐμοὶ παραδοὺς φιλοθέοις ἀκοαῖς τὰ μάλιστα χαριζόμενος (χαριζόμενον M 6) M.] · &ldquogr;Κυνηγοί τινες ἐξ Εὐβοίης [Εὐβοίας N 3, 5, M 5, 8, 7 (in ras.).] δεῦρο πρὸ χρόνων ἦλθον ὀλίγων· ἔχει γὰρ νῆσος ἐλάφων [τε add. M.] καὶ ἀγρίων αἰγῶν θήραν [ὅτι add. M.] πολλήν [πολὺν M 9.] . Τούτων εἷς θεοσεβὴς καὶ προσέχων ἑαυτῷ [αὐτῶ M 6.] μάλιστα, διήγημα διηγήσατο [μάλιστα διηγή////σατο M 8.] , τῆς τοῦ Θεοῦ μεγαλοπρεπείας οὐχ ἥκιστα σύνηθες [ἄξιον M; σύνηθες et sup. lin. ἄξιον N 4.] , ὃς κατὰ καιροὺς θαυμαστὰ ποιεῖ [οἶδε θ. ποιεῖν M.] καὶ παράδοξα Ἦλθον [γὰρ add. M 6.] , φησίν, αὖθι [αὖθις N 4; αὐτόθι M.] θηρεύσων ποτέ· καὶ πρὸς τὸν θεῖον τῆς Θεοτόκου σηκὸν [νεὼν M 1 – 9.] ἀνελθὼν προσεκύνησά τε καὶ προσηυξάμην, ὡς [ὥσπερ M.] ἔθος [om. M 5.] ἀεί μοι προσῆν. Περιβλεψάμενος δὲ μετὰ τὴν εὐχήν, εἶδον εἰς τοὔδαφος ὕδωρ ἐν βόθρῳ βραχὺ [βραχεῖ M, Q.] καὶ μικρὰ [μικρά τε ἐν τούτω M.] βρεχόμενα θέρμια [θέρμια, in marg. χολώκουκα Q.] [Θέρμιον, θέρμος, lupinus, leguminum genus.] · καὶ γὰρ τόπος τρέφει ταῦτα, καθὼς αἱ λοιπαὶ νῆσοι βοτάνας ἀλλοίας [ἑτέρας M.] · μὲν γὰρ μαράθου [μαράθρου M 1, 5 (2 ?); μαλάθρου M 4.] [Μάραθον, foeniculum.] πολυχύτους ὅρπηκας εἰς πλῆθος βλαστάνει [ἀναβλαστάνει N 2 – 6.] , πήγανον [Πήγανον, ruta, herba.] δὲ μονομερῶς [μόνως M (μόνω M 5).] ἄλλη καὶ θύμβρον [θύμον M; Q in marg.; θύμβρον λάχανον ὅπερ ἐστι δρυμὶ καὶ πικρόν.] [Θύμβρα, θυμβραία, satureia, herba odorata.] ἑτέρα θύμον [( θ.) om. M.] τῶν ἄλλων τινός [τινα Q; τι βοτανῶν M (om. M 5).] · δὲ φέρει [( δ. φ.) om. M 5.] πάντων ἐξαίρετον νῆσος, τοῦτο τῶν ἄλλων [καὶ add. M.] μᾶλλον τρέφει καὶ ποιεῖ εὐθαλέστατον [εὐθαλέστερον N 2 – 6, Q.] · ἑωράκειν οὖν, ὡς ἔφην, τὰ θέρμια [οὕτως add. M.] ἁπαλυνόμενα [N 1, M 1, 2, 5, 7 – 9; ἀποπλυνόμενα M 3, 4, 6, corr. N 2, 5; πλατυνόμενα N 3, 4, Q.] , καί με λογισμός τις ὑπῄει, ὡς πάντως εἴη τις ταῦτα καθεὶς [κεκαθεικὼς N 2 – 6, Q.] εἰς τὸν λάκκον καὶ θεῖος εἰκός ἐστιν ἄνθρωπος [om. M 6.] ταύτην τὴν ἔρημον κατοικῶν.

[12] [de sanctae mulieris] Ταῦτ᾽ οὖν λογιζόμενος [λογισάμενος Q.] , ἔσπευδον τὴν ἑταιρείαν [τὴν ἑταιρίαν ἔσπευδον M; ἑταιρίαν N 5, 6.] φθάσαι πρὸς τὴν ὕλην ἤδη χωρήσασαν, τυχεῖν δὲ [δ᾽ N 1, M 3, 4, 6, 8.] ηὐχόμην τοῦ μεγάλου τούτου θηράματος· ἤλπιζον γὰρ κερδάναι τι μέγιστον παρ᾽ αὐτοῦ. Θηρεύσαντες [θηράσαντες N 2 – 5, Q.] οὖν θήραν πολλὴν ἐχωροῦμεν ἐπὶ τὴν ναῦν· ἀλλ᾽ ἐκεῖνοι μὲν ἐβάδιζον πρὸς τὴν θάλασσαν, ἐγὼ δὲ ἐτρεπόμην πρὸς τὴν εὐχήν. Εἰσελθὼν οὖν εἰς τὸ τῆς δεσποίνης ἡμῶν τοῦτο τέμενος, προσηυχόμην [///ηὐχόμην M 8.] . Ὁρῶ δὲ κατὰ τὸ δεξιὸν τῆς ἁγίας τοῦ ναοῦ τραπέζης οἷά τινα κρόκην ὑπ᾽ [ὑπὸ M 1, 2, 6, 9.] ἀνέμου ῥιπιζομένην, αὖθίς τε [τ᾽ N 1.] ἔδοξα βλέπειν ἀράχνης [om. M 6.] ἱστόν. Ὡς δὲ προβὰς διαγνῶναι τὸ φαινόμενον ἠβουλήθην [ἐβουλήθην N 2 – 4, Q.] , ἤκουσα φωνῆς λεγούσης [λεγ. φωνῆς N 2 – 6, Q.] · &ldquogr;Στῆθι, μὴ προβῇς [(στ. μ. π.) om. M 8.] , ἄνθρωπε, πλέον μηδὲ πλησιάσῃς· αἰσχύνομαι γάρ, οὖσα γυνή, γυμνὴ θεαθῆναί σοι.&rdquogr;

[13] [in insula] Ταῦτ᾽ οὖν ἀκούσας καὶ τῷ παραλόγῳ [παραδόξω N 1 – 6, Q.] καταπλαγεὶς ἡβουλόμην [ἐβουλόμην N 2 – 5, Q.] φυγεῖν· ἀνεπήδησαν [ἀνωρθοῦντο M (ἀνωθοῦντο M 9).] γάρ μου [μοι M 6.] τῆς σαρκὸς αἱ τρίχες, καὶ γέγοναν [γεγόνασιν N 2 – 6, Q.] ἀκάνθης [καὶ ἀκ. (ἀκάνθων M 1, 2) ἦσαν M.] ὀξύτεραι. Τὸ γὰρ ἀπροσδόκητον ἐξαπίνης φανὲν [ὀφθὲν M.] δουλοῖ [δηλοῖ N 1.] τὰ φρονήματα [Thucydides, II, 61: δουλοῖ γὰρ φρόνημα τὸ αἰφνίδιον καὶ ἀπροσδόκητον καὶ τὸ πλείστῳ παραλόγῳ ξυμβαῖνον.] , κἂν θρασύς τις [om. M 1, 2, 5 – 9.] εἶναι δόξῃ· καταπλαγεὶς ἕστηκε [ἕστηκα Q.] κεχηνώς. Εἰς ἑαυτὸν οὖν γενόμενος καὶ θαρρήσας [θαρσήσας Q.] ἠρώτων, ὅστις [τίς τε M.] εἴη καὶ πῶς ταύτην κατοικεῖ τὴν ἔρημον [τὴν ἔρ. κατ. M.] . Καὶ πάλιν ἐξικνεῖτο φωνή· &ldquogr;Ῥίψον μοι χιτῶνα [τι χιτώνιον M.] , δέομαι, λέγουσα καὶ καλυψαμένη, ὅσον μοι τὸ θεῖον βούλημα κελεύει, λέγειν οὐκ ἀποκνήσω.&rdquogr; Περιελόμενος οὖν εὐθὺς τὸν ἐπενδύτην ἀφῆκα, καὶ τῆς πύλης ἐξέδραμον· δὲ λαβοῦσα περιεβάλετο [περιεβάλλετο M 6.] Μετὰ μικρὸν δὲ [δ᾽ N 1.] ὑποστρέψας ὁρῶ ταύτην ἔνθα καὶ πρὶν ἱσταμένην. Καὶ ἦν ἄρα τὸ μὲν σχῆμα [εἶδος M.] γυνή, τὸ δὲ φαινόμενον ὑπεράνθρωπον· θρὶξ λευκή, πρόσωπον μέλαν, μικρὰν [μικρὸν N 3, et corr. N 4, M.] ὑποφαῖνον [τὴν add. N 3, Q.] λευκότητα [λευκότητος M 1.] , δερματὶς [δέρματι M.] συνέχουσα [συνέχουσαν M.] τὴν ὀστῶν [τῶν ὀστῶν M; τῶν μελῶν N 3 – 6, Q.] ἁρμονίαν [ἁρμογὴν M.] , ἥκιστα σαρκὸς ἐμπεφυκυίας [ἐμπεφυίας N 3, Q.] , σκιᾷ παραπλήσιος, εἶδος μόνον τὴν ἀνθρωπίνην σῷζον ἐμφέρειαν [(σκιᾷ - ἐμφ.) ἐώκει δὲ τὸ ὅλον σκία M.] .

[14] [diuturno exsilio.] Ταῦτ᾽ [ταῦτα M.] οὖν ἰδὼν (φησίν) ἐδεδοίκειν, ἔτρεμον, ἐλοιδορούμην ἑαυτόν [ἐμαυτῶ N 2 – 6, Q; ἑαυτῶ M 1, 2.] , τῆς ἀκαιρίας ἐμεμφόμην [ἐμ. τ. ἀκ. M.] , ὅτι μου τῆς ἑταιρείας [N 3, 6, M 8; cet. ἑταιρίας.] περιττὸς ὢν ἀπελείφθην [ἀπολειφθεὶς τοιούτω ἐνέτυχον M.] · σύντρομος ὅμως πρηνὴς πεσών, ἐδεόμην εὐχῆς εὐλογηθῆναί τε παρ᾽ αὐτῆς ἐλιπάρουν. δὲ πρῶτον μὲν ἐπιστραφεῖσα [ἀποβλέψασα M.] πρὸς ἀνατολάς, τάχα βουλομένη [om. N 4.] θεραπεῦσαί μου τὸν νοῦν [τὴν διάνοιαν M.] τοῦ μὴ δοκεῖν εἶναι φάντασμα, τὰς χεῖρας πετάσασα προσηύχετο, μικρὸν [om. Q.] ὑποψιθυρίζουσα [εἶτα add. M.] , στραφεῖσα δὲ [om. M.] πρὸς μέ φησιν· &ldquogr;Ὁ Θεός [ Θ. φησιν M.] , ἄνθρωπε, ἐλεήσαι σε· πλὴν [ἀλλὰ add. M.] τίνος χάριν πρὸς τὴν ἔρημον ταύτην ἀφῖξαι; καὶ τίνος [ὅτου M.] δεόμενος πρὸς ἄοικον ἐλήλυθας νῆσον; ἀλλ᾽ [om. M.] ἐπεί σε [ἐπεὶ δέ σε M.] δεῦρο τὸ θεῖον ἤγαγε βούλημα (δοκῶ μοι τῆς ἐμῆς ἕνεκα ταπεινώσεως [ταπ. ἕνεκα N 2 – 6, Q.] ), πάντα τὰ κατ᾽ ἐμαυτὴν [ἐμὲ M.] ὡς ἠρώτησας [ἠθέλησας N 2 – 6, Q.] , ἀναδιδάξω [ὅπως ἔσχε διδάξω M; σε add. M 6.] .” Ἐμοῦ δὲ καὶ πάλιν εἰς γῆν ἑαυτὸν καταρρίψαντος [καταβεβληκότος M.] καὶ λέγειν παρακαλοῦντος [δεομένου M; (καὶ λ. π.) om. N 2 – 6, Q.] , τοιῶνδέ που λόγων ἀπήρχετο [που ἤρχετο λόγων, λόγων τινῶν σειρήνων, ποίων ἠρινῶν ἀηδόνων οὐκ ἀποκρυπτόντων τὴν ἡδονὴν M; ἀπήρχετο λόγῶν τινῶν σειρήνων κ. τ. λ. N 4.] .

[15] [Theoctiste historiam suam narrat.] &ldquogr;Ἐμοί φησιν Λέσβος πατρίς, Μήθυμνα [Μίθυμνα N 1.] πόλις, ὄνομα Θεοκτίστη, τὸ πολίτευμα μοναχή. Ἔτι νηπία δ᾽ ὀρφανισθεῖσα [ἐπὶ νηπία δέ μοι τῆ ἡλικία τῶν γεννητόρων κατοιχομένων M] , παρὰ τῶν συγγενῶν [(π. τ. σ.) om. M 2.] ἐδόθην εἰς παρθενῶνα καὶ τὸ [om. N 3.] μοναχικὸν ἠμφίεσμαι σχῆμα. Γεγονυῖα δὲ χρόνων ἐγγὺς ὀκτωκαίδεκα, κατὰ τὰς Πασχαλίους [(γεγ. - πασχαλίους) ἔτη δὲ ἐγγύς που ὀκτωκαίδεκα γενομένη περὶ τὰς τοῦ Πάσχα M.] ἡμέρας εἰς τὴν πλησίον τῆς [om. Q.] πόλεως ἐξέδραμον κώμην, ἀσπασομένη [ἀσπασαμένη N 3, 4; ἀσπασαμένης M 6.] τὴν ἀδελφήν· ἦν γάρ μοι κατοικοῦσα πρὸς τῇ κώμῃ [πόλει M 5.] μετὰ συμβίου. Νυκτὶ [νυκτὸς M.] δὲ ἐπιδραμόντες Ἄραβες Κρῆτες, ὧν ἀρχηγὸς ὑπῆρχεν [om. M.] Νίσιρις [ἦν add. M.] ἐκεῖνος, ᾐχμαλώτισαν ἅπαντας [πάντας ἡμᾶς αἱροῦσιν M.] [De Arabum Cretensium in insulam Lesbum primis saeculi IX decenniis irruptione, deque eorum duce Nisiri nulla est in Chronicis memoria.] . Ἕωθεν οὖν παιανισάμενοι [παιανίσαντες M.] ἀπέπλευσαν καὶ τῇ νήσῳ ταύτῃ προσώρμισαν [πρ. τ. M (προσώρμισαν om. M 5).] · προαγαγόντες [προσάγοντες M 6; προσαγαγόντες M 1 – 15, 8.] δὲ τοὺς αἰχμαλώτους, ἠργυρολόγουν καὶ [(ἠργ. καὶ) om. M.] τὰ τιμήματα διετίθεντο· ἐγὼ δὲ σκηψαμένη [σκεψαμένη N 4, M 7.] πρόφασιν καὶ πρὸς τὴν ὕλην χωρήσασα, δρόμῳ πρὸς τὸ [δρόμου τοῦ M.] πρόσω καὶ [πρὸς add. M.] τὸ ἐνδότερον ἐχώρουν τῆς νήσου. Καὶ λοιπὸν [(κ. λ.) εἶτα M.] οὐκ ἐνέδωκα φεύγουσα ἕως ταῖς πέτραις καὶ τοῖς ὀξέσι τῶν ξύλων περιπείρασα τοὺς πόδας κατέκοψα τοῖς τε αἵμασι τὴν γῆν κατεμίανα [πόδας ἐξαίμους διέθηκα καὶ τὴν γῆν τοῖς αἵμασι κατεμόλυνα M.] · καὶ τέλος ἐξατονήσασα [ἀτονήσασα M.] κατέπεσον ἡμιθνής [ἡμιθανής N 4, M 1, 2, 6, 9.] . Καὶ τὴν μὲν πᾶσαν νύκτα τὰς ὀδύνας τῶν τραυμάτων οὐ φέρουσα [οὐ φ. τ. τραυμ. M.] πικρῶς διετέλουν.

[16] Ἕωθεν δὲ τοὺς ἀλιτηρίους [ἀλάστορας ἐκείνους M.] ἀποπλέοντας ἰδοῦσα, πάσης ἀπηλλάγην ὀδύνης θυμηδίας τε ὅσης [(θ. τ.ὅ.) ἡδονῆς τε ὁπόσης (ὅσης M 1, 2, 5, 9) M.] ἐνεπιμπλάμην [ἀπέλαυον M, ἐνεπιπλάμην N 6.] , οὐκ ἔστιν εἰπεῖν [ γὰρ τοῦ λίαν φοβοῦντος ἐλευθερία παντὸς ἄλλου λυποῦντος ἐμπαρεῖχέ μοι λήθην add. M.] · καὶ νῦν ἤδη πέντε καὶ [πρὸς (om. M 6) τοῖς add. M.] τριάκοντα χρόνους [χρόνοις M 8.] καὶ μικρόν τι πρὸς ἐνταῦθα τοῖς θερμίοις καὶ ταῖς ἐκ τῆς ἐρήμου τρεφομένη βοτάναις, μᾶλλον δὲ τῷ τοῦ Θεοῦ λόγῳ διατελῶ, μεμνημένη τῶν θείων λογίων, ὡς οὐκ ἐπ᾽ ἄρτῳ μόνῳ ζήσεται ἄνθρωπος ἀλλ᾽ ἐν [ἐπὶ N 4, 5, Q, M 4.] παντὶ ῥήματι ἐκπορευομένῳ [ἐκπορευόμενον N 6.] διὰ στόματος Θεοῦ.[Matth. 4, 4.] Ἐγυμνώθην δέ, τῶν ῥακίων μοι [μου Q, M; ἤδη add. M.] διερρωγότων, οἷς [οἷσπερ δὴ καὶ M.] συνῃχμαλώτισμαι, ἐνδύομαι δὲ [om. M 5.] καὶ σκέπομαι θείᾳ χειρί [χάριτι M 5.] , τῇ [om. M 2; τὸ πᾶν add. M.] συνεχούσῃ τὰ σύμπαντα [(τ. σ.) om. M.] Ταῦτ᾽ οὖν [ταῦτα M.] εἰποῦσα καὶ πρὸς οὐρανὸν ἀνατείνασα τοὺς ὀφθαλμοὺς ηὐχαρίστησε· διασχοῦσα [καὶ τὸ ὄμμα εἰς οὐρανοὺς τείνασα (ἀνατείνασα M 5) ηὐχαρίστησε διαλιποῦσα M.] δὲ μικρόν, ἐπεί με πρὸς γῆν ἑωράκει σὺν ἡσυχίᾳ πολλῇ [πολὺ N 4.] νεύοντα καὶ μηδὲ [corr. M 8.] πρὸς αὐτὴν ἀτενίσαι τολμῶντα [αἰδὼς γάρ μου κατεῖχε τοὺς ὀφθαλμοὺς ἣν ἔτικτε μέγεθος ἀρετῆς add. M.] , λέγει πάλιν ἀρξαμένη [λέγειν (λέγει M 4 – 6) ἀρξαμένη πάλιν M.] · &ldquogr;Τὰ μὲν κατ᾽ ἐμαυτήν [εἶπεν add. M; add. N 3 – 6, Q.] , [Rogat ut eucharistia sibi afferatur;] ἄνθρωπε, διηγησάμην, αἰτῶ δέ σε μίαν [ταύτην add. M.] ἀποτῖσαί μοι χάριν διὰ τὸν Κύριον. Ἡνίκα τοιγαροῦν [μετὰ ταῦτα M.] μέλλεις [om. M 1, 2, 5, 8.] εἰς νέωτα [(εἰς ν.) om. M.] πρὸς τὴν νῆσον ταύτην ἕνεκα θήρας [(ἕν, θ.) θήρας χάριν M; μέλλεις add. M 1, 2.] ἐκπλεῖν οἶδα γὰρ ὡς ἥξεις πάντως, εὐδοκοῦντος [εὐδοκιμοῦντος M 6.] Θεοῦ ἐν σκεύει [σελεύκει M. 6.] λαβεῖν μοι καθαρῷ μίαν τῶν ἀχράντων δωρεῶν [μερίδων M.] , τοῦ σώματος τοῦ [om. M 5.] Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ [(Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ) om. M.] Χριστοῦ· καὶ γὰρ ἐξ οὗ [ὅτου N 2 – 6, Q.] τὴν ἔρημον ταύτην κατῲκησα [ὤκησα M.] , τῆς [om. N 2 – 6, Q.] τοιαύτης οὐκ ἠξίωμαι δωρεᾶς·

[17] Ταῦτ᾽ [ταῦτα M.] οὖν εἰρηκυῖα καὶ μηδενὶ τὸ παράπαν περὶ τούτων εἰπεῖν [εἰπεῖν π. τ. M.] ἐντειλαμένη, σὺν εὐχῇ με πρὸς τοὺς ἑταίρους ἀπέστειλεν [ἀφῆκεν M.] . Ἐγὼ δὲ πάντα πληρώσειν συνθέμενος, χαίρων [χαίρειν M 8.] ἐξῄειν ὅτι μου τὴν ἔφεσιν Θεὸς [( Θ.)om. N 3; in marg. corr. N 4; μου Θεὸς τὴν ἔφεσιν Q.] ἐξεπλήρωσεν, ὅτι με τοιούτου τυχεῖν ἠξίωσε θησαυροῦ [ὅτι τοιούτου ἠξίωμαι τυχεῖν (τ. . M 7) θησαυροῦ καὶ ζώων ἀγρίων θηρευτὴς ὢν ἀνθρώπων γέγονα εἰ μὴ προσήκει μᾶλλον ἀγγέλων καλεῖν M.] . Κατὰ γοῦν τὸ πρόσταγμα τῆς ὁσίας, ἡνίκα πάλιν μετὰ τῶν ἑταίρων ἔμελλον ἐξιέναι πρὸς θήραν ἐλάφων [τε add. M.] καὶ ἀγρίων [om. M 2.] αἰγῶν, οὓς τοιαύτη νῆσος πολλοὺς καὶ [om. Q.] μεγίστους [μεγάλους M 6.] τῶν ἄλλων μᾶλλον [μάλιστα M.] τρέφει, θαῦμα καὶ ἰδέσθαι [ἰδεῖν τεM.] καὶ διηγήσασθαι· τοῖς μὲν γὰρ ἐλάφοις τὴν χροιάν [χρείαν M 7.] εἰσι παραπλήσιοι, μείζους δ᾽ ἐλάφων τὸ μέγεθος [δὲ τὸ μέγεθος κατ᾽ ἔλαφον M.] , τὸ δὲ κέρας δολιχὸν [in marg. notat Q: τὸ μακρὸν.] ὅσον ἑκκαιδεκάδωρον, οὐχ ὡς τῶν ἐλάφων ὄζοις [in marg. notat Q: κλάδοις.] καὶ παραφυάσι κοσμούμενον [κοσμούμενος M 3, 5.] , ἀλλ᾽ ἰθυτενὲς ὅλον καὶ μίαν τὴν κεραίαν [καιρίαν Q.] προτεινόμενον [καὶ διὰ μιᾶς τῆς κεραίας περαινόμενον M.] . [qua, post annum,] Ὡς [ἦς N 2; ἐπεὶ M.] οὖν ἔμελλον [om. M. 9.] , ὡς εἴρηται, πρὸς θήραν ἐκπλεῖν, λαβόμενος μερίδα τῆς θείας τοῦ Κυρίου σαρκὸς ἐν πυξίῳ, πρὸς τὴν μακαρίαν ἐκόμιζον· ἐλθὼν δ᾽ ἐν τῇ νήσῳ [ἐν (om. M 7) τῆ νήσω δὲ γενόμενος M.] καὶ πρὸς τὸν οἶκον τῆς Θεομήτορος ἐκκλίνας, ταύτης [ταύτην M 5.] διήμαρτον, εἴτε παρούσης καὶ λανθανούσης, ἐπεὶ δήπουθεν [(ἐπ. δ.) ὅτι μοι καὶ M.] συνανῆλθον καὶ [om. M; μοι N 1.] τῶν ἑταίρων τινές, εἴτ᾽ [εἴτεN 2, 5, 6, Q, M; καὶ add. M.] ἀπούσης, λέγειν οὐκ ἔχω, πλὴν ὅτι διήμαρτον.

[18] [reverenter accepta,] Οἱ μὲν οὖν ἄλλοι πρὸς τὴν ὕλην θηρεύσοντες [θηρεύοντες N 3.] ὥρμησαν, ἐγὼ δὲ διαλαθὼν [λαθὼν Q.] πρὸς τὸν ναὸν ὑπενόστουν [in marg. notat Q: ὑπανεχόρουν.] . καὶ δὴ παρευθὺ [παραχρῆμα M.] τὸ ἱερὸν ἀνέφανε [ἀνεφάνη M (ἐφάνη M 2).] γύναιον, τὸ χιτώνιον περιβεβλημένον, ὅπερ πρότερον εἰλήφει παρ᾽ ἐμοῦ [ἡμῶν M.] . Εἰς γῆν δέ μου ῥίψαντος [καταβαλόντος M (καταβαλλόντος M 5).] ἑαυτόν [ἐμαυτὸν M 2, 3, 4, 6, 7, 9.] , ἔδραμε καὶ σὺν δάκρυσι πόρρωθεν ἔλεγε· &ldquogr;Μηδαμῶς [μηδαμῶς ἔλ. M.] , ἄνθρωπε, μὴ [om. N 3.] τοῦτο ποίει, τὸ θεῖον δῶρον ἐπιφερόμενος· μὴ [καὶ add. M.] φλέξῃς με τὴν ἀθλίαν, ἀτιμάζων [ἀτιμάζω N 6.] τὰ θεῖα.&rdquogr; Λαβομένη [λαβομένου N 6.] γοῦν μου [μοι N 6; (γ. μ.) οὖν M.] τοῦ χιτῶνος, ἀνέστησεν· ἐγὼ δ᾽ [δὲ M.] ἐξήγαγον τοῦ κόλπου μου [om. N 6.] τὸ πυξίον σὺν τῇ δεσποτικῇ σαρκί. Πεσοῦσα δ᾽ [δὲ N 2 – 6, Q; (π. δ.) κἀκείνη πεσοῦσα M.] εἰς γῆν ἐκείνη [om. M.] , τὸ θεῖον ἀπέλαβε καὶ θρήνοις καὶ δάκρυσι τὴν γῆν καταβρέχουσα [βρέχουσα M 3, 4, 6 – 9.] ἔλεγε [φέρει γὰρ οὐ λύπη μόνον ἀλλὰ καὶ ἡδονὴ δάκρυον οἱονεὶ τὸ ταπεινὸν καὶ πολυπενθὲς δηλοῦσα τῆς ἡμῶν φύσεως M, et N 5 in margine.] . “Νῦν ἀπολύεις [ἔλεγε add. M.] τὴν δούλην σου, δέσποτα, ὅτι εἶδον οἱ ὀφθαλμοί μου τὸ σωτήριόν σου, ὅτι μου τὴν ἄφεσιν τῶν ἁμαρτημάτων ἐν ταῖς χερσὶν ἔλαβον· νῦν, ὅπου κελεύει σου τὸ [(σ.τ.) τὸ σὸν M.] κράτος οἰχήσομαι.” [Luc. 2, 29.]

[19] [migrat ad Dominum;] Ταῦτ᾽ οὖν [ταῦτα M.] εἰποῦσα καὶ τὰς χεῖρας πρὸς οὐρανὸν [πρὸς οὐρ. τ. χ N 3, Q.] ἐπὶ πολὺ [ἐπὶ π. εἰς οὐρανοὺς M.] διατείνασα, μετ᾽ εὐχῆς με πρὸς τοὺς ἑταίρους ἀπέστειλεν. Ὀλίγας δὲ [τινας add. M.] θηρεύσαντες ἡμέρας καὶ δαψιλῆ [τὴν add. M.] θήραν ἀγρεύσαντες [ἀγ. θ. Q.] ὑπεστρέφομεν [(ἀγ. ὑπ.) συσχόντες ἐπανηρχόμεθα M.] . κἀκεῖνοι [κἀκείνους M.] μὲν [om. M 6.] ὥρμησαν πρὸς τὸ πλοιάριον, ἐγὼ δ᾽ [δὲ N 2 – 6, M.] ἔτρεχον, τῆς μακαρίας τὴν εὐχὴν [(ὥρμησαν-εὐχὴν) πρὸς τὸ πλοῖον εἶχεν ὁδὸς ἐγὼ δὲ πρὸς τὸ μέγα θήραμα τὸ ἐμὸν ἔθεον τὴν εὐχὴν ταύτης ἐθέλων (om. M 6) M.] συνοδοιπόρον λαβεῖν. Γενόμενος δὲ κατὰ τὸν ναὸν [νεὼν N 2 – 6, Q.] εἶτα περιβλεπόμενος [περιβλεψάμενος M 3, 5; ὡς ἴδοιμι ταύτην ἄξιον ἐκείνης χαρᾶς ὅραμα ἐμοῦ δὲ δακρύων add. M.] θεάσασθαι ταύτην, ὁρῶ κατὰ τὸν τόπον, ἔνθα καὶ πρὶν ἑωράκειν αὐτήν, μεταλλάξασαν. [κειμένην οἴμοι νεκράν M, et al. manu N 5 loco μεταλλ. πεσὼν..] . Πεσὼν οὖν καὶ ἀσπασάμενος τοὺς τιμίους αὐτῆς [τοὺς ὡραίους ὄντως (om. M 1, 5, 8) φιλήσας M.] πόδας, καὶ δάκρυσι [δάκρ. τε M.] καταβρέξας [αὐτοὺς add. M.] , ἐνεὸς [ἐννεὸς N 1, 5 et 4 corr., M 6.] εἱστήκειν ἐπὶ πολὺ διαπορούμενος, ὅ, τι καὶ διαπράξομαι [πράξαιμι M 1, 2, 4 – 9; διαπράξαιμι M 3.] . Σῶφρον [σοφὸν M.] μὲν [supra lin. Q.] οὖν ἦν [om. M 5, 8.] καὶ συμφέρον ἄρα [συμφ. ἄρα καὶ N 4, 6; συμφ. καὶ N 3; ἄρα καὶ συμφέρειν Q; ἄρα///// N 5.] δάκρυσιν ἱκετεύσαντα [ἐξιλεωσάμενον M.] τὸν Θεὸν καὶ δυσωπήσαντα τὴν ὁσίαν, αἰτῆσαι [(δυσ.-αἰτῆσαι) δεηθέντα τῆς μακαρίας αὐτῆ ἐπιτρέψαι M.] τὴν οἰκονομίαν τοῦ πράγματος καὶ καθὼς [ὥσπερ M.] ἔδοξεν [ἔδειξεν N 2 – 6.] ὑπουργῆσαι τῷ θείῳ προστάγματι [(τ. θ. π.) ταύτη θελήματι (om. M 9) θείω M.] . εἰ δὲ τούτου [ταύτης M 2, 5, 6, 7, 9; αὐτῆς M 1; ταύτη M 3.] διήμαρτον, δεύτερον ἐχρῆν (τὸ δὴ λεγόμενον) μετιέναι πλοῦν [Proverbium. Apostolii Cent. V, 98: Δεύτερος πλοῦς· ὅτε ἀποτυχών τις οὐπίου κώπαις πλεῖ. Leutsch-Schneidewin, Corpus Paroem. graec., t. II, p. 362.] , [sepelitur a venatore,] τοῖς ἑταίροις τὸ δρᾶμα κοινώσασθαι, τάφῳ καταθεῖναι σὺν αὐτοῖς τῆς μακαρίας [(δεύτερον-μακαρίας) κατὰ δεύτερον τὸ ἀδόμενον πλοῦν τοῖς ἑταίροις ἐχρῆν τὸ δρᾶμα κοινώσασθαι καὶ τάφω σὺν αὐτοῖς καταθεῖναι τῆς ὁσίας M.] τὸ λείψανον, ὑμνήσαντας [ὑμνήσαντες N 2 – 4, 6.] ὅση δύναμις· ἀλλ᾽ ὡς ἔοικε, δυσθήρατον χρῆμα τὸ σωφρονεῖν [(τ. σ.) τοῦ εὖ ἔχοντος ἐν πολλοῖς γνῶσις M.] . Ὅθεν καὐτὸς [καὶ αὐτὸς corr. N 5; αὐτὸς M.] τοῦ καλοῦ διημάρτηκα καὶ τοῦ πρέποντος [καλοῦ τε καὶ πρέποντος διημάρτανον.] . ἀγροικίᾳ δὲ [om. Q.] καὶ φρενῶν ἐλαφρίᾳ [κουφότητι N 2 – 6, Q.] (τί γὰρ ἂν κυνηγὸς καὶ ἰδιώτης διενοήθην καινότερον [ὅμως add. Q; (κυν.-καινότερον) καὶ μέγα (om. M 6) διενοήθην ἰδιώτης καὶ ἐπὶ (περὶ M 4, 6, 7, 8) θήραν ἐπτοημένος ἀνὴρ M.] ;) τολμηρόν τι πεποίηκα, πίστει μὲν ὡς ἐδόκουν, πλὴν ὡς ἔοικεν [(ὡς .) om. M.] οὐκ ἀρέσκον Θεῷ [καθὼς αὐτὸ τὸ πέρας ἔδειξεν· ἐπεὶ μηδὲ καλόν φασι (φησὶ M 6) τὸ καλὸν οὐ καλῶς γινόμενον add. M. Cf. Gregor. Nazianz., Or. XXXIII, P. G., t. XXXVI, p. 531 C.] . [qui manum eius amputat.] Τὴν γὰρ ταύτης [αὐτῆς M.] ἀποτεμόμενος χεῖρα καὶ λινῷ [ὀθόνη M.] περιειλήσας ὑφάσματι [om. M.] , κατῆλθον [κατέρχομαι M.] εἰς τὴν ναῦν.

[20] [Navis miraculo in portu haeret,] Βαθείας γοῦν [οὖν N 2, 4 – 6.] ἑσπέρας ἀναχθέντες ἀπὸ τῆς γῆς καὶ τὴν ὀθόνην πετάσαντες ἐφερόμεθα· αἰσίων τε τῶν ἀνέμων πνεόντων ἐξ οὐρίας ὥσπερ ἱπτάμενοι προσεδοκῶμεν [προσεδοκοῦμεν N 1.] πρωΐθεν ἥξειν εἰς Εὔβοιαν. Ὡς δὲ διέφαυσεν [ἔφθασεν N 2, 4; ἔφαυσεν Q.] ἡμέρα, πάλιν εὑρέθημεν εἰς τὸν αὐτὸν ἑστῶτες λιμένα, καθάπερ ὑπ᾽ ἀγκύρας τινος ἰχθύος ναυκράτου τῆς νηὸς ἐχομένης. Φόβος οὖν ἔλαβεν ἅπαντας καὶ δέος καὶ ἀλλήλους περισκοποῦντες σύντρομοι τὴν αἰτίαν ἐζητοῦμεν τοῦ πράγματος, διερευνώμενοι καὶ ἀνακρίνοντες, μήπου τι τῶν ἀνηκέστων ἡμῖν πεπραγμάτευται, δι᾽ ὅπερ εἰργόμεθα. Ὡς δὲ [δὴ add. N 6.] ἄλλος ἄλλο διαπορούμενος ἔλεγε, συνεὶς ἐγὼ τὸ τολμηθέν, λαθὼν ἅπαντας [(λ. ἀπ.) om. Q.] ἀνῆλθον εἰς τὸν ναὸν καὶ θέμενος τὴν χεῖρα πρὸς τῷ τῆς ἁγίας σώματι, κατῆλθον εἰς τὸ πλοιάριον· διακελευσάμενος δὲ τοῖς σὺν ἐμοὶ τῆς πορείας ἠρχόμην [ἐρχόμην N 5.] .

[21] [donec manus illa reposita est.] Ὡς δὲ ἐξήλθομεν ἐπὶ πολύ, πτηνή τις ἦν σκάφη λοιπόν τῆς ὀθόνης, πληρουμένης τοῦ πνεύματος, καὶ ἀκώλυτος ὁδὸς καὶ εὐθεῖα· καὶ τότ᾽ [τότε N 4.] ἐγὼ διεξῄειν τοῖς ἑταίροις τὸ δρᾶμα καὶ ὡς εὗρον τὴν μακαρίαν καὶ ὡς τὰ κατ᾽ αὐτὴν ἀνήγγειλεν [ἀνήγγειλα N 2 – 6, Q.] καὶ τὸ τῆς θείας δωρεᾶς καὶ τὴν αὐτῆς κοίμησιν καὶ ὅτι τὴν χεῖρα ταύτης [ταύτην Q.] ἔχων εἰσῄειν ἑσπέρας καὶ δι᾽ αὐτὴν ἐκρατούμεθα τάχα κἂν [καὶ N 2 – 4, 6.] ἠλπίζομεν πλεῖν, καὶ νῦν ὅτι περ εἰκότως [om. N 2, 3, 5, 6, Q.] εὐθυποροῦμεν, ἐπείπερ ἀπεθέμην [ἀποθέμην N 6.] τὸ λείψανον. Ταῦτ᾽ οὖν ἀκούσαντες ἐκεῖνοι καὶ πολλὰ [μετὰ τῆς σιωπῆς add. N 5.] καταμεμψάμενοι, πρύμναν τε εὐθέως ἐκρούσαντο καὶ σπουδῇ πολλῇ [om. N 3.] πρὸς τὴν. Πάρον ἀνέστρεφον· καὶ πάντες ὁμοῦ δρόμῳ πρὸς τὸν ναὸν ἐχωροῦμεν, διορρωδοῦντες μὲν καὶ τρέμοντες, πίστει δὲ θαρροῦντες ὅμως προσῇμεν [πρόσειμεν N 1; πρόσιμεν N 2 – 6, Q.] . καὶ τὸν μὲν τόπον εὕρομεν ἤδη [ἔτι corr. N 5.] τῆς θέσεως ὥσπερ τὸν τύπον τοῦ σώματος διασῴζοντα, γέγονε δ᾽ νεκρὸς ἀφανής. Θάμβος οὖν ἔλαβεν ἅπαντας καὶ τρόμος καὶ τῇδε κἀκεῖσε διεθέομεν, [Corpus sanctae evanescit.] περισκοποῦντες, περιβλεπόμενοι, μήπου μετέπεσεν, ἀνεβίω, καὶ πᾶσαν τὴν ὕλην καὶ τὰ ἄλση περιεθέομεν ἐξιχνεύοντες, εἴ που τὸ θεῖον ἐκεῖνο κειμήλιον κρύπτεται [κέκρυπται N 3, Q.] , δείλαιοι καὶ ἀνόητοι καὶ παχύδερμοι ἄνθρωποι καὶ ὄντως ἀκίχητα [Ἀκίχητα, quae assequi non possumus. Iliad., P, 75.] διώκοντες [καὶ add. N 2 – 6, Q.] , τῶν θείων ὄντες θαυμάτων ἀμύητοι, μηδὲ τῷ τοῦ Ἐλισσαίου δυσωπούμενοι θαύματι, ὃς τοὺς ἐκ τοῦ [om. N 2 – 6, Q.] τῶν Σύρων βασιλέως συλλαβεῖν τοῦτον ἐκπεμφθέντας μέσον αὐτῶν ἐλάνθανεν ὤν, ἀορασίᾳ τε περιβαλὼν τούτους εἰς Σαμάρειαν ἦγεν καὶ τῷ βασιλεῖ παρεδίδου. [4, Reg. 6, 18.] Ἐῶ γὰρ λέγειν τὸ [om. N 3 – 6, Q.] τοῦ μεγάλου θαυματουργοῦ, ὃς τοὺς ἀνιχνεύοντας αὐτὸν πρὸς τὸ συλλαβεῖν ἐν τῷ ὄρει προσευχόμενος ἐλάνθανε δενδρωθείς [Vita S. Gregorii thaumaturgi, BHG. 715, P. G., t. XLVI, p. 948.] . Διαμαρτήσαντες οὖν κἀν τούτῳ τοῦ τιμίου τῆς μακαρίας λειψάνου (φησί) κατήλθομεν εἰς τὴν ναῦν καὶ ἀναχθέντες ἀπὸ τῆς γῆς ἀπῄειμεν οἴκαδε, δοξάζοντες καὶ ὑμνοῦντες [τὸν add. N 3, 4.] Θεὸν τὸν ἑκάστοτε ποιοῦντα παράδοξα καὶ ἐξαίσια.”

[22] [Nicetam Symeon obtestatur] Ταῦτα, ὡς ἀνωτέρω μοι λέλεκται, διηγησάμενος μακάριος ἐκεῖνος καὶ μέγιστος ἄνθρωπος, ὅρκῳ [ὅρκοις N 2 – 6, Q.] προησφαλίσατο, μήποτε λήθης βυθῷ [βυθοῖς N 2, 3, 5, 6, Q.] παραπέμψαι τὴν παροῦσαν ὑπόθεσιν μηδὲ προφάσεις προφασισάμενον [προφασισάμενος M 6.] σιγῆσαι τὸ θαῦμα, τήν τε θείαν νέμεσιν [in marg. notat Q: νέμεσις ὕβρις μέμψις.] καὶ τῆς ὁσίας τὴν ἀγανάκτησιν ὑφορώμενον. Πυνθανομένῳ δέ μοι τὸν χρόνον καὶ τὴν ἡμέραν τῆς αὐτῆς τελευτῆς, ἵνα καὶ συγγραφῇ πάντως τῷ θαύματι καὶ τελῆται τὸ ταύτῆς μνημόσυνον, ἱερὸς ἐκεῖνος ἔλεγεν ἄνθρωπος· &ldquogr;Πολλά μὲν ὡς ὁρᾷς, ἀγαπητέ, τοῦ διηγήματος παραλέλειπται· καὶ γὰρ ἐχρῆν καὶ τὸ γένος καὶ τὴν ἐν τῇ νήσῳ πᾶσαν αὐτῆς διεξεγθεῖν ἄσκησίν τε καὶ κάκωσιν καὶ ὅπως πρὸς τὰς τῶν άντικειμένων ἐχθρῶν διηγώνισται πυκτεύουσα [om N 2 – 6, Q.] προσβολάς. Ἀλλὰ [bis scribit Q.] τί πάθω, τοῦ προστυχόντος τῇ μεγάλῇ μὴ κατὰ τὸν μέγαν ὄντος Ζωσιμᾶν [Zosimas monachus qui S. Mariam Aegyptiacam in deserto obviam habuit. BHG. 1042.] , ὃς ἠπίστατο βίους καὶ ἀγῶνας ἀνιχνεύειν [N 2 – 6, Q, M; ἀνιχνεύων N 1.] καὶ κατορθώματα, τοὐναντίον μὲν οὖν ὀρεσίτροφος καὶ παχύς [καὶ add. N 4, 5.] , τῶν τοιούτων ἀνήκοος. Πλὴν ἓν [om. N 2, 6.] τοῦτο [τούτου N 2.] διὰ μνήμης εἶχεν, ὡς ἔλεγεν, ὅτι [ὅτ᾽ N 1.] εἴη [ἦν N 5.] φθινοπώρου καιρὸς καὶ πρὸς τὸν νοέμβριον. Πλὴν ἀγαπητὸν τὸ καὶ γραφῇ τὸν βίον τῆς μακαρίας παραδοθῆναι καὶ μὴ λήθης καταχωσθῆναι βυθῷ· τὴν δὲ μνήμην σπουδαῖοι πάντως ἄνδρες καὶ ζηλωταὶ ταύτης εὐκαίρως ἐν ἡμέρᾳ, καθὼς ἀρέσκει, [ut historiam illam litteris mandet.] τάξωσιν [τάξουσιν N 3 – 6, Q.] ἑορτῆς. Τίνα γὰρ εὔκλειαν προσθήσει [προυθήσω Q.] καὶ δόξαν ἐγκώμια καὶ πανηγύρεις, οἷς τῶν οὐρανῶν [ τ. οὐρ. N 2 – 6, Q.] βασιλεία καὶ τὰ ἀΐδια κεκλήρωται ἀγαθά εἰς ποθοῦσι καὶ τῶν ἀγγέλων τὰ τάγματα παρακύψαι [παρακ. τ. τ. N 2 – 6, Q.] ; πλὴν εἰ μὴ ζῆλον ἄρα τοῖς συνιοῦσι [συνοῦσι N 6.] καὶ δόξαν Θεῷ καὶ μακαρισμὸν αὐτῶν τῶν μνημονευομένων· οὓς γὰρ βίος ἐδόξασεν, εἰκότως καὶ μακαρίζει [(κ. μ.) om. N 4.] καὶ σεμνύνει διαγγελλόμενος.” [1 Petr. 1, 12.]

[23] [In Cretam proiciscitur Nicetas.] Ταῦτα μέγας ἄνθρωπος έκεῖνος ἡμῖν παραθέμενος καὶ παρακαλέσας ἐπιεικῶς ἐξαπέστειλεν. Αἰσίων δὲ τῶν ἀνέμων πνευσάντων, τῇ ἐπαύριον κατήχθημεν [κατηχήθημεν N 3.] εἰς τὴν Δίαν [Δίον Q.] [Δία quae et Νάξος. Supra, n. 9.] . Τοῦτο τῆς ἐν Πάρῳ καταγωγῆς ἡμῶν τὸ περίβλεπτον κέρδος, τοῦτο τῆς ἐπὶ Κρήτην πορείας παρ᾽ ἐλπίδας ἐμπόρευμα· οὗτος βίος τῆς μακαρίας Θεοκτίστης, αὕτη ἄσκησις καὶ πρὸς τὰς ἀρχὰς καὶ τὰς ἐξουσίας καὶ τὸν κοσμοκράτορα τοῦ σκότους τοῦ αἰῶνος τούτου πάλη καὶ ἀντιπαράταξις. [Eph. 6, 12.] Ἐγὼ δὲ παρῆλθον ὑπακοὴν πληρῶν καὶ τὸ χρέος ἀφασιούμενος· ἐξ οὗ τί ἂν γίνοιτο [γένοιτο N 2 – 4, 6.] ; Πολλὰ μὲν οὖν [om. N 2 – 6.] καὶ ἄλλα, τρία δὲ ταῦτα καὶ μέγιστα· αὐτῷ μὲν τῷ τούτων [τούτω N 2, 6.] χορηγῷ τε καὶ πρυτάνει Θεῷ ὕμνος, ἐξομολόγησις καὶ δόξα· τῇ ὁσίᾳ δὲ μακαρισμὸς παρὰ τοῦ λόγου καὶ τὸ ἐτήσιον σὺν εὐφημίᾳ μνημόσυνον· καὶ τοῖς γράψασιν ἡμῖν μεγαλόδωρος καὶ μέγας ἡμῶν Θεὸς Ἰησοῦς Χριστὸς τῆς προθυμίας δαψιλεύσοι τὴν άμοιβήν [διατριβὴν N 6.] , πρεσβείαις τῆς παναχράντου αὐτοῦ μητρὸς τῆς Θεοτόκου, τῶν θεοειδῶν ἀγγέλων καὶ πάντων [τῶν add. N 2 – 4, 6, Q.] ἁγίων ὅτι αὐτοῦ [αὐτῶ corr. N 2.] ἐστιν δόξα σὺν τῷ πατρὶ καὶ τῷ παναγίῳ πνεύματι, νῦν καὶ εἰς τοὺς ἀπεράντους αἰῶνας [εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων N 2; δόξα εἰς τοὺς αἰῶνας N 3; νῦν καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας N 4; νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων N 5, 6; δόξα εἰς τοὺς αἰῶνας Q.] · ἀμήν.

[20] [Codd. M.] Βαθείας γοῦν [οὖν M 6.] ἑσπέρας ἀναχθέντες ἀπὸ τῆς γῆς καὶ τὸ ἱστίον πετάσαντες ἐφερόμεθα. Αἰσίως [corr. in ras. M 3; αἰσίων M 1, 5, 6, 7, 8, 9.] δὲ τῶν ἀνέμων πνεόντων, ὥσπερ τῆς νηὸς ἱπταμένης, ἅμα φωτὶ τὴν Εὔβοιαν καταλαβεῖν ᾢήθημεν. Τὸ δὲ ἦν ἀτεχνῶς μάταιον· ἐπεὶ γὰρ ἡμέρα ἦν, ἐν τῷ αὐτῷ ὄντες λιμένι πάλιν εὑρέθημεν καὶ ναῦς ἐῴκει πεπεδῆσθαι, πάσαις τε κώπαις καὶ ἀνέμοις ἦν ἀπειθής. Δέος οὖν ἔλαβε πάντα καὶ εἰς ἀλλήλους ὡρῶμεν, τὴν αἰτίαν τοῦ πράγματος οὐκ ἔχοντες συμβαλεῖν. Ὀψὲ δέ μοι τὸ [corr. in ras. M 3; αἰσίων M 1, 5, 6, 7, 8, 9.] τῆς θείας χειρὸς ἐπὶ νοῦν ἐλθὸν καὶ διανοηθείς, μήποτε τοῦτο εἴη ἀνθέλκει τὴν ναῦν λαβὼν ταύτην καὶ λαθὼν ἀνῆλθον εἰς τὸν ναὸν [(λαβών-ναὸν) om. M 3, 4.] καὶ παραθεὶς αὐτὴν τῷ λοιπῷ σώματι, κατῆλθον εἰς τὸ πλοῖον καὶ εὐθὺς ἐλυόμεθα.

[21] [Codd. M.] Ὡς γὰρ τοῖς ἑταίροις πλεῖν διεκελευσάμην, ἥλατο θᾶττον ναῦς καὶ πτηνή τις εἶναι παραδόξως ἐδόκει, τῆς ὀθόνης τοῦ [om. M 1 – 6.] πνεύματος ὑποπιμπλαμένης, ὁδοῦ [ἰδοὺ M 5.] τε ἀληθῶς εἰχόμεθα· καὶ τότε διεξῄειν ἐγὼ τοῖς ἑταίροις τὸ δρᾶμα [καὶ add. M 3.] , ὡς εὗρον τὴν μακαρίαν, ὡς τὰ κατ᾽ αὐτήν μοι πάντα ἀνήγγειλεν, ὡς τῆς θείας δωρεᾶς μετέσχεν, εἶτα καὶ ὅπως κοιμηθεῖσαν εὕροιμι· καὶ τελευταῖον τὸ μέγα τόλμημα, ὡς τὴν χεῖρα ταύτης ἀφέλοιμι, δι᾽ ἣν καὶ ἐπίσχεσις τῆς νηὸς ἦν, καὶ ὅπως ἀποδοθεῖσα πάλιν καὶ τὴν ναῦν εὐθὺς ἔλυσε. Ταῦτα ἐκεῖνοι ἀκούσαντες, πολλά τε ἡμᾶς τῆς σιωπῆς ἐμέμφοντο καὶ πρύμναν εὐθὺς ἐκρούσαντο, σπουδῇ τε πολλῇ πρὸς τὴν Πάρον ἀνεστρέφομεν καὶ πάντες ὁμοῦ [δρόμω add. M 8, 9, N.] πρὸς τὸν ναὸν ἐχωροῦμεν, δέει τε κατεχόμενοι καὶ πίστει παρακροτούμενοι. Ἐγγίσαντες οὖν τὸν μὲν τόπον εὕρομεν ἔτι τῆς τοῦ σώματος θέσεως ἀποσῴζοντα τύπον, γέγονε δὲ νεκρὸς ἀφανής. Ἔκπληξις οὖν ἔλαβεν πάντας καὶ τῇδε κἀκεῖσε περιεθέομεν, περισκοποῦντες, περιβλεπόμενοι, αὐτὸ τὸ τῶν κυνῶν ποιοῦντες ἡμεῖς [om. M 2.] οἱ θηρευταί [θηραταὶ M 6.] , ῥινηλατοῦντες τὴν μακαρίαν, μή που μετέπεσεν ἀνεβίω. Καὶ [om. M 5.] τοῦτο γὰρ οὐκ ἀνέλπιστον ἦν ἐπὶ βίου τοιαύτῃ καινοτομίᾳ καὶ ἀπετῆς θαύματι· ἄλση τε καὶ ὕλας ἐξιχνεύοντες, εἴ που τὸ θεῖον ἐκεῖνο κειμήλιον κρύπτεται [κέκρυπται M 7; θεῖον ἐπ////ται M 8.] , οὐδὲν τὸ παράπαν εὑρεῖν εἴχομεν. Οὔκ οἶδα, εἴτε [οὔτε M 6.] τοῦ Θεοῦ τὸ ἱερὸν ἐκεῖνο μεταθέντος σῶμα, ἔνθα φίλον αὐτῷ, εἴτε μένοντος μὲν [om. M 2.] ὅπου καὶ ἦν, ἡμῶν δὲ ἰδεῖν κωλυθέντων, ἵνα καὶ μείζων μισθὸς γένοιτο τῇ διαμαρτίᾳ τοῦ ποθουμένου. Οὕτως οὖν τοῦ τιμίου φημὶ [φησὶ M 4, 8.] λειψάνου τῆς μακαρίας ἀποτυχόντες κατήλθομεν [κατήλθαμεν M 6.] εἰς τὴν ναῦν καὶ ἀναχθέντες ἀπὸ τῆς γῆς ἀπῄειμεν οἴκαδε, δοξάζοντες τὸν Θεὸν τὸν ἑκάστοτε ποιοῦντα παράδοξά τε καὶ ἐξαίσια.

[22] Ταῦτα, ὡς ἀνωτέρω [μοι add. M 4, 6 – 9.] λέλεκται διηγησάμενος ἐκεῖνος μακάριος [om. M 1, 2, 5; μακ. ἐκεῖνος M 9.] τοῦ Θεοῦ ἄνθρωπος, καὶ ὅρκῳ προσησφαλίσατο μὴ λήθης βυθῷ παραπέμψαι τὴν παροῦσαν ὑπόθεσιν μηδὲ κατὰ πρόφασιν ἡντιναοῦν σιωπῇ τὸ θαῦμα καλύψαι καὶ μὴ [om. M 8.] ἀνάγραπτον αὐτὸ τῷ αἰῶνι παντὶ δωρήσασθαι, τήν τε θείαν νέμεσιν καὶ τῆς ὁσίας [ἁγίας M 7.] τὴν ἀγανάκτησιν ὑφορώμενος [ὑφορομένους M 4, 7 – 9; ὑφορόμενον M 6.] . Ἐμοῦ δὲ πυνθανομένου τόν τε χρόνον καὶ τὴν ἡμέραν τῆς τελευτῆς, ἵνα καὶ συγγραφῇ πάντως τῷ θαύματι καὶ μνήμη δι᾽ ἔτους τελῆται, ἱερὸς ἐκεῖνος ἄνθρωπος· &ldquogr;Πολλά, εἶπεν, ὡς ὁρᾷς, ἀγαπητέ, τοῦ διηγήματος παρααλέλειπται. [Codd. M.] Καὶ γὰρ ἐχρῆν καὶ τὸ γένος καὶ τὴν ἐν τῇ νήσῳ [νόσω M 5.] πᾶσαν αὐτῆς ἄσκησιν ὅπως τε πρὸς τὰς τῶν ἀντικειμένων ἐχθρῶν [om. M 1, 7.] ἠγώνισται προσβολάς, ταυτὶ πάντα γνώριμα εἶναι ἔδει. Ἀλλὰ τί πάθω, τοῦ τῇ μεγάλῃ (φησίν) ἐντυχόντος μὴ κατὰ τὸν μέγαν ὄντος Ζωσιμᾶν, ὃς ἠπίστατο βίους καὶ ἀγῶνας ἀνιχνεύειν καὶ κατορθώματα; τοὐναντίον μὲν οὖν ὀρειφοίτης ἐκεῖνος καὶ παχὺς ἄνθρωπος καὶ τῶν [om. M 7.] τοιούτων ἀνήκοος. Πλὴν ἓν τοῦτο διὰ μνήμης εἶχεν, ὡς ἔλεγεν, ὅτι φθινούσης ὀπώρας καιρὸς ἦν καὶ πρὸς αὐτὸν τὸν νοέμβριον [νοέβριον M 1, 3, 5.] . Ἀλλ᾽ ἀγαπητὸν πάντως τὸ καὶ ἁπλῶς οὕτω γραφῇ τὸν βίον τῆς μακαρίας παραδοθῆναι εἰς πολλῶν ψυχῶν τῶν ἐντευξομένων ὠφέλειαν· τὴν δὲ μνήμην οἱ σπουδαῖοι καὶ [ἐντευξόμενοι οἱ φιλ. M 2.] φιλέορτοι [corr. M 8, prius φιλεόρτων.] τῶν ἀνδρῶν καθ᾽ βούλονται καὶ φίλον αὐτοῖς τοῦ χρόνου τάξουσιν. Οὐδὲν γάρ, ὅσα γε εἰς τὴν [τὸ M 4.] μνημονευομένην, τὸ κατὰ τήνδε τὴν ἡμέραν τὴν αὐτῆς [ἑαυτῆς M 7.] μνήμην ἑορτάζεσθαι, ὁπόταν οὐδὲ αὐτὸ τὸ πανηγυρίζειν ὅλως· τίνα γὰρ εὔκλειαν προσθήσει καὶ δόξαν ἐγκώμια καὶ πανηγύρεις, οἷς τῶν οὐρανῶν βασιλεία καὶ τὰ ἀΐδια κεκλήρωται ἀγαθά, εἰς ποθοῦσι καὶ αὐτὰ τῶν ἀγγέλων [ἀγαθῶν M 6.] τὰ τάγματα παρακύψαι; πλὴν εἰ μὴ ζῆλον ἄρα τοῖς συνοῦσι [συνιοῦσι M 1, 2, 5, 8, 9.] καὶ κέντρον εἰς ἀρετὴν αὐτοῖς τε τοῖς πανηγυρίζουσι μισθὸν προξενήσει.”

[23] Ταῦτα μέγας ἄνθρωπος ἐκεῖνος ἡμῖν παραθέμενος καὶ ἄλλα προσθεὶς τὰ πρὸς σωτηρίαν συντείνοντα ἐξαπέστειλεν. Ἐπιφόρων δὲ ἀνέμων πνευσάντων, τῇ ἐπιούσῃ κατήχθημεν εἰς τὴν Δίαν, ἐξ ἧς εἰς Κρήτην. Ταῦτα δὲ πάντως τῆς ποικίλης ἦν καὶ πανσόφου προνοίας ἔργον Θεοῦ, τὸ τὸν μοναχὸν ἐκεῖνον ἡμᾶς ἰδεῖν, τὸ ἐντυχεῖν αὐτῷ καὶ εἰς λόγους ἐλθεῖν ἀκοῦσαί τε παρ᾽ αὐτοῦ, ὅσα ἐκεῖνος πάλιν παρὰ τοῦ θηρατοῦ μάθοι, καὶ μᾶλλον σοφὴν ἔχει καὶ παράδοξον τὴν οἰκονομίαν, τὸ τὴν ὁσίαν ἰδεῖν καὶ ἐν καιρῷ τοιούτῳ ἰδεῖν [(καὶ-ἰδεῖν) om. M 1.] ὅτε καὶ τὰ τοῦ τέλους ἐγγίζοντα ἦν ὥστε μὴ λαθεῖν τηλικούτου βίου κοινωφελὲς διήγημα, τὸ λειτουργῆσαι αὐτὸν λειτούργημα τοιοῦτον, τῆς τοῦ Θεοῦ φημι δωρεᾶς, τῇ ταύτης ἀξίᾳ, τὸ θανοῦσαν ἰδεῖν καὶ τὸ ἐπὶ τῇ χειρὶ δρᾶσαι τόλμης ἔργον ὁμοῦ καὶ πίστεως [κ. π. ὁμοῦ M 6, 7.] καὶ δι᾽ αὐτὴν πάλιν ἄλλον προβῆναι τρόπον οἰκονομίας θαυμασιώτατον, καθ᾽ ὃν τε τῆς μακαρίας οἰκείωσις πρὸς Θεὸν δήλη γέγονε, ναῦν τε ἐπέχουσα κλαπείσῃ χειρὶ καὶ πάλιν ἀποδοθείσῃ λύουσα, γνώμης τε δοκιμασία τῶν συνθηρατῶν καὶ συμπλόων καὶ ψυχῶν εὐγενῶν δήλωσις, οἳ κρείττους [τοὺς add. M 1, 2, 5.] ὄκνου παντὸς ὀφθέντες ἑκούσιόν τε πάλιν ὑποστροφὴν προτιμήσαντες διὰ μόνην περιουσίαν πίστεως, αὐτοὶ μὲν ταύτης ἀπηρτισμένον τὸν μισθὸν ἀπεῖχον [εἶχον M 7.] , τὸ δὲ μεῖζον πάντων θεία πρόνοια στρέφουσά τε καὶ ποικίλλουσα ἦν, τὸ τὴν ἁγίαν ὀφθῆναι καὶ κρείττω ταφῆς, ἅτε ὅλως ὑπὲρ ἄνθρωπον ζήσασαν, μᾶλλον δὲ λόγοις οἷς αὐτὴ οἦδεν πάντα τὰ καθ᾽ ἡμᾶς βαθέως οἰκονομοῦσα καὶ διεξάγουσα. Τοῦτο τῆς ἐν Πάρῳ καταγωγῆς ἡμῶν καὶ τῆς ἐπὶ Κρήτην πορείας τὸ μέγα καὶ [om. M 1,] παρ᾽ ἐλπίδας ἐμπόρευμα. Οὗτος βίος τῆς μακαρίας Θεοκτίστης. Αὕτη ἄσκησις οὐ γυναιξὶ μόνον [μόνοις M 7.] ἀλλὰ καὶ ἀνδράσιν αὐτοῖς μιμήσασθαι χαλεπή. Οὕτως άσθενὴς φύσις, τὸ εὐτελὲς γύναιον, οὐδὲν πλέον εἰδὸς ἱστοῦ καὶ ἠλακάτης, πρὸς τὰς ἀρχάς τε καὶ [τῆς add. M 1, 2, 5, 8.] ἐξουσίας διηγωνίσατο καὶ τὸν παλαιὸν ἐνίκησε πτερνιστήν, ἐνδυναμωθὲν καὶ αὐτό [(καὶ αὐτὸ) om. M 1, 2, 5, 8.] ἀπο ἀσθενείας (τὸ τοῦ Παύλου καθ᾽ ὥραν εἰπεῖν) καὶ ἰσχυρὸν γενόμενον ἐν πολέμῳ εἰς δόξαν καὶ αἴνεσιν Χριστοῦ τοῦ ἀληθινοῦ [om. M 2.] Θεοῦ ἡμῶν, ὅτι αὐτῷ πρέπει τιμὴ καὶ προσκύνησις συν τῷ ἀνάρχῳ πατρὶ καὶ [τῶ add. M 6.] ζωοποιῷ πνεύματι, νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων· ἀμήν.

DE. S. THOMAÏDE LESBIA MATRONA CONSTANTINOPOLI

SAEC. X

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Thomaïs matrona Constantinopoli (S.)
[Col. 233B]

AUCTORE H. D.

[1] [Epitome] Thomaïdem Lesbiam cum Lesbia Theoctiste coniungere placet, cuius cum nulla notitia ad decessores nostros pervenisset, suo loco omissa est. E vivis enim excessit die prima ianuarii, licet eo die eius commemoratio in synaxariis inscripta non sit. Die tamen tertia solum alicuius Θωμαΐδος nomen paucis in codicibus legitur [Synax. Eccl. CP., p. 367.] , quod Thomaïdis Lesbiae esse, etsi non certum, probabile tamen videtur. Hanc genuerunt parentes diu steriles, Michael et Cale, qui mox insulam patriam reliquentes, cum filia Constantinopolim appulerunt. Viginti quattuor annos nata, Thomaïs Stephano cuidam iungitur matrimonio, multumque a viro aspero et truculento patitur. Moritur interea Michael, mater autem saeculo valedicit, et postquam in cella angusta precibus, vigiliis et ieiuniis vacaverat, monasterio Deiparae praeficitur, prope eclesiam Sancti Mocii sito, cui nomen erat Μικρὰ Ῥωμαίου. Thomaïs vero vitam ducit sanctissimam, iniurias et vexationes a coniuge illatas patientissime ferens, urbis ecclesias, praecipue templum Deiparae in Balchernis assidue visitans, plurimos a variis languoribus liberans, Moritur aetatis anno tricesimo octavo, deponiturque in eccelisiae monasterii Deiparae Μικρὰ Ῥωμαίου vestibulo, hoc ipsa deposcente, donec divina Providentia, ita aiebat, in me mirabilia operetur. Quadraginta autem elapsis diebus, postquam iam plurima miracula patrata erant, in ecclesiam sacrum eius corpus translatum est, ubi deinceps aegroti non pauci sanitatem receperunt.

[2] [Vitae S. Thomaïdis;] Vitam S. Thoamïdis nacti sumus in codice bibliothecae Nationali Florentiinae, Conventi soppressi B 1, Camaldili 1214 (=A), membraneo, saec. XIV exarato [Anal. Boll., t. XV, p. 406. Novembris Tomus IV.] , qui inter varias sanctarum Vitas, fol. 49 – 59v, Vitam S. Thomaïdis continet, die 1 ianuariï legendam. Ita tradita est ut paucis in locis emendatione egeat. Qui Thomaïdis Vitam scripsit sanctam se vidisse nullo loco prodit, et pauca certe praeter miracula quae loco prodit, et paucwa certe praeter mriacula quae in vita et post mortem patravit comperta habet. Omnia autem multis verbis enarrat, nec res iτa apte disponit ut eadem hinc inde non iteret. Vitam Thomaïdis litteris mandavit regannate Romano II, seu annis 959 – 963. Laudat enim (c. 25) τὸν τῆς πορφύρας κλάδον, τὸν εὐθαλέστατον Ῥωμανόν.τῆς Non statim post sanctae obitum calamum sumpsit, quod vel ex eo coligitur quod narrat mulierem quandam ἁψίδα iconibus ornatam supra tumulum sanctae erexisse (c. 23), ἥτις καὶ μέχρι τοῦ νῦν περισῳζεται εἰς τὸ μέγιστον ἐκείνης μνημόσυνον, qua formula res non adeo recentes exprimuntur. Utinam perspicue dixisset quae de miraculis alio loco (c. 25) notat: μέχρι γὰρ καὶ δύο καὶ δέκα χρόνων οὐκ ἐπαύσατο τὰς ἰάσεις ἐπιτελεῖν ἀλλὰ καὶ μέχρι καὶ σήμερον τοῖς θερμῶς ἐπικαλουμένοις αὐτὴν οὐ παύεται τὰς ἰάσεις ἀφθόνοις δωρεαῖς ἐπιχορηγεῖν. Haec ita interpeanda videntur ut miracula quae rettulit hagiographus sptati duodecim post obitum sanctae annorum patrata fuerint; illud tamen quod postremo loco narravit non fuerit ultimum, nec sancam omnibus eam fervide implorantibus opitulari desiisse. Haec non sati definita sunt ut de anno quo Thomaïs obiit certiores fiamus. Nullum tamen certum in Vita indicium est, longum ab illius obitu temporis spatium effluxisse, nec multum a vero recessurum putamus qui Thomaïdem primis saeculi X decenniis vixisse contenderit. Constantinopoli scripta est Vita Thomaïdis, ut tum verba ἐκ τῆσδε τῆς μεγαλοπόλεως (cc. 19, 22), tum diligens locorum census testantur.

[3] [eiudem laudatio.] Praeter Vitam Thomaïdis adducimus etiam laudationem quae inter opera Contantini Acropolitae [Supra, p. 20/] exstat, et e codice Ambrosiano H. 81 sup. (= B), fol. 66 – 77v, a nobis exscripta est [Supra, p. 20, cod. 1.] . Ea ipa quae narrat biographus, et eodem paene ordine, superfluis tamen plerumque rescissis, non ineleganter expressit Acropolita, a quo proinde nihil de Thomaïde docemur quod non probe sciamus. Novum tamen est quod ultimis paene orationis verbis asserit, templum, in quo iacebant S. Thomaïdis reliquiae, suis temporibus, scilicet ineunte saec. XIV, restauratum esse ab imperatrice quam tacito nomine vocat: τὴν δ᾽ εὐσεβῆ τε καὶ φιλόχριστον ἄνασσαν τὴν ἐκ φιλοθείας τόνδε τὸν νεὼν ἀνακαινίσασαν [Laudatio, c. 20.]

I. VITA S. THOMAÏDIS

Thomaïs matrona Constantinopoli (S.)

E codice bibliothecae Nationalis Floentinae Conv. sopp. B 1 (= A). Cf. Comm. praev. num. 2.

Βίος καὶ πολιτεία τῆς ὸσίας καὶ θαυματουργοῦ Θωμαΐδος.

[1] Εἰ δὲ καὶ δικαίων μνήμην μετ᾽ ἐγκωμίων τὰ ἱερά φησι γίνεσφαι λόγια, πῶς οὐκ ἐγκωμιαστέον τὴν τὸ θῆλυ γένος κοσμήσασαν[Prov. 10, 7.] ἐξαίρω τοῦ λόγου τὴν θεομήτορα τὴν τῶν Χερουβὶμ ὑπερηρμένην ὡς κτισμάτων πάντων ἐπέκεινα· τοίνυν ὑμνητέον ὡς ἔφην τὴν πασῶν δικαίων δικαιοτέραν, ἧς παροῦσα πανήγυρις, τὴν θαυμαστὴν Θωμαΐδα, τὴν γένει καὶ βίῳ πᾶσι περίπυστον, τὴν πάσαις ἀρετῶν ἰδέαις κεκοσμημένην καὶ φωτοειδὲς ἀπαστράπτουσαν, κεκοσμημένην καὶ φωτοειδὲς ἀπαστράπτουσαν, σεμνὴν τὸ ἦθος, κοσμίαν τὸν τρόπον, κοσμιωτέραν τὸν βίον, τὴν ἄσκησιν, Θωμαΐδα τὴν τὸ γένος τοῖς τρόποις μᾶλλν κοσμήσασαν κοσμηθεῖσαν τῷ τοῦ γένους κύδει καὶ τῇ περιφανείᾳ καὶ τῇ λαμπρότητι.

[2] [Sanctae patria;] Ταύτην ἤνεγκε Λέσβος, νῆσος, ἄλλη μακάρων [Pseudo-Zenobii, Cent. III, 86, Leutsch-Schneidewin, Corpus paroem. graec., t. I, p. 78.] σχεδόν, τὴν μακαρίαν ἐκφύσασα καὶ ταύτην ἐνεγκαμένη τῷ παρόντι βίῳ μέγα τι καλὸν ἐπαινετὸν καὶ ἐράσμιον, ξυμπάσας Λεσβίδας κάλλει καὶ μεγέθει διαφερόντως ὑπερελάσασαν · ἣν σωματικαὶ καθωράἳσαν χάριτες, ἣν ἀρεταὶ περιεστοίχισαν ξύμπασαι, τὴν καὶ φύσιν τοῦ σώματος καὶ ταῖς ἀσωμάτοις ἐξισωθεῖσαν δυνάμεσι καὶ ἀγγελικῶς βιώσασαν καὶ τάς ἀρχὰς τοῦ σκότους [κόστους A.] πατήσασαν ναὶ μὴν καὶ τὰς ἡδονὰς ὡς ἄλλον συρφετὸν ἐκδιώξασαν καὶ σταυρὸν ἀραμένην κατωμαδὸν καὶ τῶν δεσποτικῶν καὶ θείων ἰχνῶν κατόπιν βαδίσασαν καὶ ὅλην ὅλου γεγονυῖαν, ὡς ἐκεῖνον διὰ παντὸς ἐνοπτρίζεσθαι κἀκείνου τῷ κάλλει καθάπαξ ἁλίσκεσθαι, ὡς ἑαυτὴν τῷ κόσμῳ σταυρώσασαν μᾶλλον ἐκτὸς αὐτοῦ γενομένην καὶ ὅλῳ νοῒ σχολάζουσαν τῷ πρώτῳ καὶ φανοτάτῳ φωτὶ καὶ φῶς γίνεσθαι δεύτερον, τοῦ τοιούτου φωτὸς δεχόμενον ἀπομόργματα, ῥίζης εὐγενοῦς εὐγενέστερον βλάστημα · οἷον γάρ φησι τὸ δενδρον, τοιοῦτος καὶ καρπός. [Col. 1, 13, Matth. 16, 24, Gal. 6, 14, Matth. 7, 17, 18.]

[3] [parentes piissimi] Ταύτην φύσας πατήρ, ἀνὴρ θεαρέστως ζὡν καὶ βίον ἔχων ἀγγελικόν, Μιχαὴλ ὠνομάζετο, τὸν τρόπον χρηστός, τὸν βίον σεμνός, τὸ φρόνημα σταφηρὸς καὶ πρὸ καιροῦ πολιός, τέλεια καὶ βεβηκότα φρονῶν ἐντελεῖ τῆς ἡλικίας τῷ καταστήματι · ὡς ἀληφῶς γὰρ οὐδέν ἐστι τῶν ἁπάντων λόγου καὶ εὐφημίας ἐπάξιον, οὐ φυσικόν, οὐκ ἀσκητόν, μὴ ἐκείνῳ προσῆν · τὰς ἱερὰς πυξίδας ἀναπτύσσων πυκνῶς, ἐν αἷς ἀναγεγράφαται τὰ θεῖα θεσπίσματα, τὰς ἐν τοῖς θείοις συνάξεις ναοῖς ἀνερευνῶν, ὁπηνίκα τὸ θεῖον δοξολογεῖται θερμῶς, τῇ λέξει προσέχων, τὸν νοῦν ἀνιχνεύων, τὸ φρόνημα τῆς σαρκὸς ταπεινῶν, τὸ ἦθος κοσμῶν, τὸν βίοv σεμνύνων, καλύπτων τὴν κεφαλὴν τὴν εἰς Χριστὸν ἀκραιφνεστάτην πίστιν, καὶ τοῦτο πάντως ὡς συνετός, τεθρίππῳ χρώμενος ἀγαθῷ, τῇ τετρακτύἳ λέγω τῶν ἀρετῶν, δι᾽ ἧς θαμινώτερν ὡμίλει Θεῷ. Τούτῳ συνέζευκτο καὶ συνεργὸς τοῦ βίου Καλή, τὸ ἦθος καλλίστη, καλλίων δὲ τὴν ψυχήν, σωφρονοῦσα μᾶλλον, τὸ δ᾽ ἀληθὲς εἰπεῖν ὁμοφρονοῦσα τἀνδρί, τὴν πολιτείαν ἐπαινετή, τὴν γνώμην συνετή, καλὴ τὴν προαίρεσιν · τοῦτο δὴ καὶ τῇ γυναικὶ προσυπῆρξε κύριον ὄνομα καὶ τοιαύτην προσηγορίαν ἐκ καλλίστης εὕρατο προαιρέσεως, ὅτι καὶ κατάλληλος τρόπος ἀπεφάνθη τῇ κλήσει · κἀντεῦθεν καὶ συνεργὸς ἐδόθη κατ᾽ αὐτὸν Καλὴ τῷ εἰρημένῳ ἀνδρὶ καὶ ζεῦγος ἀπεφάνθη χρυσοῦν, ζεῦγος τρισεύδαιμον καὶ μακάριον, τὸν εὐαγγελικὸν εὐτόνως ἕλκον ζυγὸν καὶ φυλάττον τὰ θεῖα θεσπίσματα. [Matth. 11, 29, 30.] Μακάριοι τοίνυν ἄμφω κατὰ τὸν προφήτην ἐκεῖνον, οὗ τὰ χείλη Σεραφικὸς ἄνθραξ ἐξέφανεν ὑπερκάθαρα, ὅτι ἐν Σιὼν ἐσχήκασι σπέρμα καὶ ἐν Ἱερουσαλὴμ οἰκείους [Isa. 6, 6.]Ἀλλ᾽ ὅπερ ἐλέγομεν οὕτω μὲν Καλὴ τὸν βίον ὁμοῦ καὶ θεάρεστος ἀνδρὶ νομίμως ὁμοτρόπῳ [ὁμοτρόπως A.] συνέζευκτο · καὶ ἦν ὁρᾶν ἄμφω φρονοῦντας θαμὰ τὰ τοῦ βίου περιφρονοῦντας καλά, ὁμονοοῦντας, συμπνέοντας· πλούτου δὲ καὶ χρημάτων ἦσαν ἔχοντες ἱκανῶς, οὔτε πενίᾳ συνδουλούμενοι οὔτ᾽ αὖ χρημάτων βάρεσιν ἐξοιδούμενοι ἀλλὰ τῇ μέσῃ τύχῃ προσελαυνόμενοι καὶ τῆς ἀρετῆς αὐτῶν τρανὲς ὡς οἶμαι τεκμήριον.

[4] [sed diu steriles,] Τούτους ἐφ᾽ ἱκανὸν τῆς ἀπαιδίας ἐλύπει δεσμός, ὡς τοὺς τοῦ Κυρίου πάλαι προπάτορας τῆς ἀτεκνίας πέδη συνέσφιγγεν · ἐκλόνει τούτους πυκνῶς, κατέσειε θαμινῶς, τὴν ψυχὴν διεσπάραττε, διηνεκῶς τοῖς θείοις ναοῖς προσεδρεύοντας, παννύχοις ὑμνῳδίαις προσμένοντας, νύκτωρ καὶ μεθ᾽ ἡμέραν ὑμνοῦντας τὸν Κύριον· οὐδὲ γὰρ σωματικῆς ἡδονῆς ἕνεκα πρὸς ὁμοζυγίαν ἐτράπησαν· οὔμενουν· ἀλλ᾽ ἐφέσει παιδὸς ἀγαθοῦ, τῆς θαυμαστῆς φημὶ Θωμαΐδος, πρὸς ἣν λόγος μᾶλλον ἐπείγεται· ἀλλὰ μικρὸν ἀναμεινάτω, ὡς ἂν τὰ τῆς ἀπαγγελίας ὅπως ἔχοι σαφῶς ἀπαγγείλειεν [ἀπαγγείλοιεν A.] . Ἔπασχον οἱ γεννάδαι τῷ πόθῳ κάμνοντες τοῦ παιδός, ὡς πρώην οἱ πρόγονοι τοῦ ἐμοῦ δεσπότου Χριστοῦ· οἴδατε πάντως, λόγος τίνας ᾐνίξατο [ἠνοίξατο A.] · ἀθυμίᾳ συνείχοντο, θρηνώδη συνέπλεκον ῥήματα, οὐκ ἔληγον ἐκλιπαροῦντες Θεόν· γονυπετοῦντες, καθικετεύοντες, ὅλην τὴν ἡμέραν πενθοῦντες ἦσαν καὶ σκυθρωπάζοντες· οὐκ εἶχον ὅ, τι καὶ δράσειαν· ἐπείπερ οὐκ εἶχον τὸ σφῶν αὐτῶν παρηγόρημα, τὰ τῆς Δαυἳτικῆς ᾤδῆς συχνάκις ἦσαν ἐπᾴδοντες· &ldquogr;Πολλαὶ αἱ μάστιγες τοῦ ἁμαρτωλοῦ, τὸν δὲ ἐλπίζοντα ἐπὶ Κύριον ἔλεος κυκλώσει.” [Psalm. 31, 10.] Ναὶ μέντοι καὶ περιεκύκλωσεν ἔλεος καὶ δεομένους οὐδ᾽ ὅλως παρώσατο· &ldquogr;Ἐπάκουσον ἡμῶν, Θεὸς σωτὴρ ἡμῶν, ἐλπὶς πάντων τῶν περάτων τῆς γῆς καὶ τῶν ἐν θαλάσσῃ μακράν.” [Psalm. 64, 6.] Ἐπέβλεψε τοίνυν ἐξ οὐρανοῦ Κύριος καὶ τοῦ στεναγμοῦ τῶν πεπηδημένων ἐπήκουσε· καὶ τῆς ἀπαιδίας δεσμοὺς ὡς ἄλλους τινὰς κλοιοὺς σιδηροῦς ἐπικειμένους σφίσι καὶ περισφίγγοντας ἔλυσε καὶ ἦρε τὸ ὄνειδος ἐξ αὐτῶν, τὸν τῆς ἀπαιδίας φημὶ κλοιὸν τὸν βαρὺν αὐτοῖς ἐπικείμενον· καὶ γίνεται τοῖς εἰρημένοις ἐξ ἐπαγγελίας καρπὸς ὡραῖος τὴν ὄψιν καὶ τὴν τοῦ ἤθους κατάστασιν· ὡραῖος ἦν εἰς ὅρασιν καρπός, τὴν δὲ ψυχὴν ὡραιότερος. Ἀλλ᾽ ὅσα μὲν καὶ οἷα τῆς ὁσίας ἔπασχον οἱ γονεῖς στερούμενοι, φθάσας λόγος ἤδη προδιεσάφησεν.

[5] [precibus et gemitibus] Ὡς γοῦν τῶν παρακαλούντων Θεὸς πολλὰ πολλάκις ἐκδυσωπούμενος ἤκουσε καὶ πρὸς καιρὸν πάλιν ἰάσατο, τοῦτο μὲν δοκιμάζων τὴν καρτερίαν, εἰ μὴ ἐκκακοῖεν τοῖς πειρασμοῖς, εἰ μὴ ἀπαγορεύοιεν, εἰ ἀνατιθέασι τὸ πᾶν τῷ Θεῷ· καθάπερ δῆτα καὶ πεποιήκασιν, ἀμέλει καὶ τοῖς θείοις ναοῖς συχνάκις τῆς ἡμέρας σχολάζοντες ἑπτάκις ᾔνουν τὸν Κύριον· καὶ ταῖς τῶν θείων γραφῶν ἀναγνώσεσι προσεμμένοντες προσευχῇ τε παννύχῳ καὶ νηστείᾳ προσκείμενοι τέκνον δοθῆναι τούτοις ἐξελιπάρουν τὸν Κύριον· τὰς τῶν δικαίων ἐζήλουν λιτὰς Ἰωακεὶμ καὶ Ἄννης, τῶν προγόνων τῆς θεομήτορος· ἔπαιον συχνάκις τὰ στέρνα, τὰ δέμνια τοῖς δάκρυσιν ἔλουον· ἀλλὰ &ldquogr;τί βοᾶτε πρός με;&rdquogr; παρὰ Κυρίου ἐπήκουον· ἀλαλήτοις καὶ γὰρ οτεναγμοῖς ἐβόων πρὸς Κύριον· &ldquogr;Ἐπάκουσον ἡμῶν, Θεὸς Σωτὴρ ἡμῶν, ἐλπὶς πάντων τῶν περάτων τῆς γῆς καὶ τῶν ἐν θαλάσσῃ μακράν· γενοῦ τοῖς δεομένοις αὐτὸς ἀρωγός· φάνηθι ξυνέριθος τῷ βουλήματι· δὸς καρπὸν κοιλίας τοῖς σοῖς οἰκέταις ἐξαιτουμένοις σε· μὴ ἀπώσῃ κενοὺς οἰκτρούς σοι λάτρας προσπίπτοντας.” [Psalm. 118, 164, Psalm. 6, 7, Psalm. 64, 6.] Ταῦτα καὶ τοιαῦτα πρὸς Κύριον φάσκοντες οὐκ ἐνέλιπον· &ldquogr;Μὴ ἐπιχαρείησαν ἡμῖν οῖ ἀντίπαλοι· μὴ εἴπωσιν ποῦ ἐστιν Θεὸς αὐτῶν· δὲ Θεὸς ἡμῶν ἐν τῷ οὐρανῷ καὶ ἐν τῇ γῇ πάντα ὅσα ἠθέλησεν ἐποίησεν.” [Psalm. 37, 17; 78, 10; 113, 11.] Τί γοῦν πρὸς ταῦτα τῶν θαυμάτων Θεὸς διαπράττεται; τὴν τούτων δέησιν οὐ παρέβλεψε, τοὺς στεναγμοὺς οὐ παρεῖδεν· ἀλλ᾽ ἐν μιᾷ τῶν νυκτῶν τῇ θαυμασίᾳ Καλῇ γυναικί, τῇ τὸ ἦθος καὶ τὸν τρόπον ὄντως καλῇ, κατ᾽ ὄναρ ὀπτάνεται πανάμωμος παρθένος ἀειπάρθενος καὶ αὐτολεξεὶ &ldquogr;πρὸς ταῦτα,&rdquogr; φησί, &ldquogr;μὴ στύγναζε, γύναι, μηδὲ δυσχέραινε τῆς ἀτεκνίας χάριν τῆς σῆς· οὐ πολὺ τὸ ἐν μέσῳ, καὶ τέκνον θῆλυ τέξεις, πᾶσαν ἐθυμίαν ἀποδιώκειν μέλλον ἐκ σοῦ πορρωτάτω, γύναι Καλή.&rdquogr; Ταῦτα σχεδὸν ὕπαρ ἠκηκόει παρὰ τῆς θεομήτορος· καὶ διυπνισθεῖσα τῷ ταύτης ἀνδρὶ τοιαῦτά που διαλέγεται· &ldquogr;Θεῖος ἐνύπνιον ἦλθεν ὄνειρος καὶ διὰ τοῦτο ἐξηγέρθην καὶ εἶδον· καὶ ὕπνος μου ἡδὺς ἐγένετο.” [prolem impetrant.] Καὶ τὰ ὁραθέντα διηγήσατο ξύμπαντα. Ἀμέλει καὶ οὐ μετὰ πολὺ συλλαβοῦσα τέκνον γεννᾷ κατὰ τὴν ὑπόσχεσιν τῆς ἀειπαρθένου κόρης καὶ θεομήτορος· τούτῳ τὸ ὄνομα Θωμαΐς· τέκνον ἐξ ἐπαγγελίας ἀποτεχθέν, τὴν μὲν φύσιν θῆλυ, τὴν δ᾽ ἀρετὴν καὶ τὴν ἄσκησιν πολλῷ τῶν ἀρρένων ἀρρενικώτερον.

[6] [Thomaïs aetate] Μετὰ ταῦτα τοίνυν οἱ τῆς ὁσίας γεννήτορες Λεσβόθεν ἀπάραντες τοῖς Βοσπορείοις ἐνῴκησαν μέρεσι κἀκεῖσε διῆγον ἐφ᾽ ἱκανόν, νηστείᾳ καὶ παννύχῳ δεήσει προσκείμενοι, τῷ Κυρίῳ χαίροντες κατὰ τὸν ἀπόστολον, ἐν παντὶ εὐχαριστοῦντες, θεαρέστως διάγοντες. [Phil. 4, 4.] Ηὔξανε [ηὔξηνε A.] γοῦν ἐκεῖνο [ἐκείνη A.] καὶ ταῖς ἀρεταῖς ἐκρατύνετο, θεοσεβείᾳ προσκείμενον καὶ πάσαις ἀγαθῶν ἰδέαις κοσμούμενον· καὶ τὸ κρυπτόμενον κάλλος τῷ φαινομένῳ καὶ ἔξωθεν ὑπεδείκνυε καὶ ταῖς σωματικαῖς ἰδιότησι τὰς ψυχικὰς ἐνέφαινε χάριτας, ταῖς γνωρίμοις τὰς ἀφανεῖς, ταῖς ἐκτὸς τὰς ἐντός· καὶ ἦν ἰδεῖν ἁρμονίαν ἀρίστην σωματικήν, τὴν πνευματικὴν καλλονὴν ὑπεμφαίνουσαν· οὐδὲ γὰρ ἀγεννῶς παρὰ τῶν γεννητόρων ἐτρέφετο, [et virtutibus crescit;] ἀλλ᾽ ἐν παιδείᾳ καὶ συνέσει καὶ νουθεσίᾳ πολλῇ· τραφεῖσα δ᾽ οὕτω καὶ παιδευθεῖσα καλῶς καὶ πρὸς ἡλικίαν πεφθακυῖα τὴν περὶ τὰ εἴκοσι καὶ τέσσαρα ἔτη παρὰ τῶν αὐτῆς γεννητόρων ἀνδρὶ συζευχθῆναι κατηναγκάζετο, κἂν παρθενεύειν ἤθελε μᾶλλον καὶ σωματικὰς ἡδονὰς ἀγνοεῖν καὶ σαρκικὰς ὀρέξεις καταπατεῖν, ὡς τὸν ἑαυτῆς ναὸν καθαρὸν καὶ ἀρρύπαρον [ἀρύπαρον A.] τῷ καθαρῷ Θεῷ παραστήσειεν· ἀλλ᾽ ἔδει ταύτην καὶ παρθενίαν τηρῆσαι καὶ γάμον τιμῆσαι, τὰ πᾶσιν ἐπαινετὰ καὶ σεβάσμια. [1 Cor. 6, 19.] Πειθαρχεῖ τοῖς τοκεῦσι, πρὸς γάμον ἐκκλίνει, στεφάνῳ κλίνει τὴν κεφαλήν, ἀνδρὶ νομίμῳ συζεύγνυται· δέ, [cum Stephano matrimonio iungitur.] Στέφανος τὴν κλῆσιν, οὐ τὴν προαίρεσιν, οὐ δίδοται συνεργὸς κατ᾽ αὐτὴν ἀλλὰ μαχητής, οὐ συνέριθος ἀλλὰ μάλα πολέμιος· ἔδει γὰρ παραπεπηγέναι τῇ ἀρετῇ τὴν κακίαν καὶ ἀγχιθυρεῖν που ταύτην κατὰ τὸν φάμενον [Gregorius Nazianzenus: ταῖς ἀρεταῖς παραπεπήγασιν αἱ κακίαι (cf. Stephani Thes., i. V. παραπήγνυμι); Eustathius Macrembolites, II, 8: ἀγχίθυροι ταῖς ἀρεταῖς αἱ κακίαι καὶ ταύταις παραπεπήγασι.] . Ἀλλ᾽ γενναίου νοός [ναός A.] , φρενὸς σταθηρᾶς, γνώμης ἐπαινετῆς τῆς αὐτῆς καὶ πάλιν εἴχετο βιοτῆς· οὐκ ἔληγε διὰ παντὸς εὐχαριστοῦσα Θεῷ, σχολάζουσα τοῖς θείοις ναοῖς, τοὺς πένητας περιέπουσα, τὸν πλοῦτον κενοῦσα, τὰ ἑαυτῆς ἀποδιδοῦσα Θεῷ· &ldquogr;Ἐσκόρπισεν, ἔδωκε τοῖς πένησι, δικαιοσύνη αὐτῆς μένει εἰς τὸν αἰῶνα τοῦ αἰῶνος·&rdquogr; καὶ αὖθις· &ldquogr;Χρηστὸς ἀνὴρ οἰκτείρων καὶ κιχρῶν&rdquogr; ταῦτα τῆς Δαυἳτικῆς ᾠδῆς ὑπέψαλλε συνεχέστερον· τὸν νοῦν γὰρ ὅλον ταῖς τῶν θείων γραφῶν προσήρειδεν [προήρειδεν A.] ἀναγνώσεσι· καὶ ταῦτα φάλλειν οὐκ ἔληγεν· ἀλλὰ καὶ πράττειν οὐκ ἔκαμνεν· ὅλον τὸν πῆχυν ἀτράκτῳ προσήρειδεν· ὅσα τε περὶ τὸν ἱστὸν καὶ ὅσα ποικίλην ἔχει τὴν ὕφανσιν, καλῶς ἐτεχνούργει καὶ τεχνηέντως ἐξύφαινεν· αἱ χεῖρες αὐτῆς ἐποίησαν ὕφασμα, καὶ γαστέρες πενήτων εἰς κόρον κατέφαγον· χεῖρες ἀπόρων χάριν μογοῦσαι, χεῖρες χιτωνίσκους τοῖς γυμνητεύουσιν ἐξυφαίνουσαι· πόδες πρὸς τοὺς θείους ναοὺς προθύμως βαδίζοντες καὶ τῇ παννύχῳ στάσει προσμένοντες· πόδες ἑστῶτες ἀεὶ ἐν εὐθύτητι· πόδες θαμινὰ πρὸς δόσιν κινούμενοι, πόδες ἐν παραδείσῳ βαδίζειν ἀεὶ προαιρούμενοι· πόδες τῷ ὄντι μακάριοι. [2 Cor. 9, 9, Psalm. 111, 5, Psalm. 25, 12.]

[7] [Mortuo coniuge,] Ἐπεὶ δὲ Λεσβόθεν ἀπάραντες οἱ τῆς ὁσίας γεννήτορες κἀκεῖθεν μετανάσται γεγονότες τοῖς Βοσπορείοις ᾤκησαν μέρεσιν [Chalcedone eos habitasse refert Constantinus Acropolita in Laudatione, c. 3.] ἔδει δὲ ἄρα τὸν ἀρχῆθεν τούτους συζεύξαντα θανάτῳ διαιρῆσαι πάλιν τρόποις οἷς οἶδεν αὐτὸς πάντα τὸ συμφέρον οἰκονομῶν, πρὸς τὴν μακαρίαν λῆξιν τῆς μακαρίας γεννήτωρ ἀποδημεῖ· καὶ μήτηρ ἀποκείρεται μὲν τὴν τρίχα, συναποκείρεται δὲ καὶ τύρβην βιωτικήν· τὸν μοναχικὸν ἀσπάζεται βίον, [mater mundo valedicit;] φοιτᾷ πρὸς σεμνεῖον, πνιγηρᾷ τινι κέλλῃ ἐναποκλείεται· ταῖς ἀρεταῖς προστίθησιν ἀρετάς, προσομιλεῖν ἀπάρχεται τῷ Θεῷ, τὴν κλίνην καθ᾽ ἑκάστην λούει [λούειν A.] τοῖς δάκρυσιν, ἀγρύπνῳ πρόσκειται προσευχῇ, νηστείᾳ διηνεκεῖ προσεμμένει, τὸν Κύριον ἑπτάκις τῆς ἡμέρας αἰνεῖ· οὕτως ἐπὶ θεμελίῳ στερρῷ καλὸν ἐπιτίθησιν ὄροφον· ἀσκητικῆς πολιτείας ἀντείχετο θέλουσα βιώσκειν ἀγγελικῶς ταῦτα καὶ τὰ τοιαῦτα δρῶσα νύκτωρ καὶ μεθ᾽ ἡμέραν οὐκ ἔληγεν. [Psalm. 6, 7, Psalm. 118, 164.] Ἀλλὰ τὸ θυγάτριον ἁπαλωτέρας ὃν ἡλικίας τῆς ὡς ἔθος μᾶλλον ἐσχολακυίας πρὸς ἀθύρματα παιδικὰ καὶ τὸν τυρβώδη βίον διεγνωκὸς καὶ συνεζευγμένον ἀνδρὶ πότερον ἠμέλει τῆς ἀρετῆς καὶ τοῦ σπουδαίου καὶ θεαρέστου κατερρᾳθύμει βίου καὶ κατεβλακευμένως [κατευλακευμένος A.] διέκειτο; οὔμενουν· προθυμότερον δὲ τῶν εἰρημένων ἀντείχετο· καὶ ἦν ὁρᾶν ἐν ταὐτῷ τὸ καινότερον συνεζευγμένους· γυνή τις ἀνδρεία καὶ ἡρρενωμένη πρὸς ἀρετὴν σπεύδει καὶ τὴν φύσιν αὐτὴν ὑπερελάσαι τοῖς ὑπὲρ ἀρετῆς σπουδάσμασιν· οὕτω τὸ νικᾶν γονεῖς ὑπὲρ ἀρετῆς σπουδάσμασιν ἠγωνισμένους οὐκ ἀγεννές· πρὸς οὐρανὸν ἀεὶ τὰς χεῖρας ἐκτείνουσα, [eius sanctimoniam Thomaïs aemulatur.] γονυπετοῦσα, δακρύουσα, προσομιλοῦσα Θεῷ καὶ τὸν θεῖον διηνεκῶς ἀνάπτουσα ἔρωτα καὶ τὰ τῷ Θεῷ ἀρέσκοντα δρῶσα, γυμνητεύοντας ἐνδιδύσκουσα, πεπτωκότας ἀνιστῶσα καὶ διεγείρουσα, οὕτω πάντα κάλων ἐκίνει [Pseudo-Zenobii Cent. V, 62, Leutsch-Schneidewin, Corpus paroem., t. I, p. 145.] , πάντα τρόπον ἐζήτει, πᾶσαν ἐπενόει ἐπίνοιαν, δι᾽ ὧν τὰ δεσποτικὰ πρὸς τὸ τέλος ἀγάγοι θεσπίσματα, κἂν καὶ κωλύμην εἶχε τὸν Στέφανον, ὃν λόγος φθάσας ἄνωθεν ταύτῃ [ταύτην A.] συνέζευξεν· ἀντέκειτο γὰρ καθάπαξ τοῖς θαυμαστοῖς τῆς Θωμαΐδος θελήμασιν· μὲν γὰρ ἔσπευδε κενῶσαι τὸν πλοῦτον τοῖς πένησιν, δὲ ἀντικειμένως ἐφρόνει καθά τις Σατᾶν· ποσάκις ἤκουε παρ᾽ αὐτῆς &ldquogr;ὕπαγε ὀπίσω μου, Σατανᾶ· οὐ φρονεῖς τὰ τοῦ Θεοῦ αλλὰ τὰ τῶν ἀνθρώπων&rdquogr;, τοῦτο ἐκεῖνο καὶ τῷ Πέτρῳ τῷ κορυφαίῳ τῶν ἀποστόλων, τοῦ σωτηρίου πάθους ἠγνοηκότι μυστήριον, προσεπεφώνησεν Σωτήρ, ὀπίσω τούτου βαδίζειν αὐτὸν διδάσκων σαφέστατα· ἔπαιε συχνῶς τὴν γενναίαν, διεχλεύαζεν, ἐμυκτήριζεν· ἀλλ᾽ ἦν ἀμετάτρεπτος ὥσπερ τις πύργος σιδήρεος μηδ᾽ ὅλως κατασειόμενος μήτε μὴν σπαραττόμενος, τὰ τοῦ εὐαγγελίου κατὰ νοῦν λογιζομένη συχνότερον ῥήματα· &ldquogr;Μακάριοι ἐστέ, ὅταν ὑμᾶς ὀνειδίσωσι καὶ διώξωσι καὶ εἴπωσι πᾶν πονηρὸν ῥῆμα καθ᾽ ὑμῶν ψευδόμενοι&rdquogr;. [Marc. 8, 33, Matth. 5, 11.] Τίς ἄρα χωρίσειε ταύτην τῆς ἀγάπης τοῦ Χριστοῦ; οὐ πῦρ, οὐ ξίφος, οὐ κίνδυνος, οὐ ῥήματα φλήναφα Στεφάνου φρονοῦντος τὰ φλήναφα. [Rom. 8, 35.]

[8] [Martyribus aequiperanda,] Ἀλλά μοι τὰς ἀκοὰς ἀνατείνατε καὶ τῷ τῆς ὁσιομάρτυρος θείῳ βίῳ προσέχετε· οὐδὲ γὰρ τοῦ χοροῦ τῶν μαρτύρων χωρίσαι ταύτην λόγος θέλει, τὴν πληγὰς οὐκ ὀλίγας λαβοῦσαν, τὴν μαστιχθεῖσαν ἀφόρητα διὰ τὰ δεσποτικὰ καὶ θεῖα θεσπίσματα, οὐ παρὰ τυράννου καθυβρισθεῖσαν, οὐ καταπέλταις κολασθεῖσαν δεινῶς, οὐκ ἐξ ἀλλοφύλων μαστιχθεῖσαν δεινῶς (ἦ γὰρ ἂν ἦν οὑτωσὶ φορητόν), ἀλλὰ παρὰ τοῦ ῥηθέντος συζύγου τυραννικῶς ἐγκειμένου καὶ θεαρέστως ζῆν ὅλαις χερσὶ ταύτην ἀπείργοντος· ὡς γὰρ τῷ θείῳ προσήδρευε ναῷ καὶ σπουδὴν οὐ μικρὰν εἰ μὴ καὶ τὴν μεγίστην εἶχε καθ᾽ ἑκάστην τοῦτο ποιεῖν, ἀπιούσῃ ταύτῃ πρὸς θεῖον τέμενος γυμνήτης πένης συνέκυρσε μεγίστῃ πενίᾳ περιπειρόμενος· ἀλλ᾽ ὅρα μοι, τί διαπράττεται· τὸ οἰκεῖον ἀπαμφιέννυται ἄμφιον, γυμνητεύει διὰ Χριστὸν, ἀμέλει καὶ πάσχει διὰ Χριστόν· καὶ παρὰ τοῦ Στεφάνου δέχεται τὰς πληγάς, ἵνα τοῦ δεσποτικοῦ στεφάνου τύχῃ παρὰ Χριστοῦ. [a coniuge multa patitur,] Ἔγνωστο τοῦτο τἀνδρὶ καὶ πληγὰς οὐκ ὀλίγας θαυμαστὴ Θωμαῒς ὑπομένει· μαστίζει ταύτην ἀνὴρ ἐκείνης τάλας, ἀνὴρ φρονῶν οὐ καλῶς, ἀνὴρ μὴ ποθῶν τὸν Χριστὸν ἀλλὰ τὸν κόσμον φιλῶν καὶ τοῖς ἐν κόσμῳ στοιχῶν, παντάπασιν ἀνέραστος [ἀγέραστος A.] ὢν τοῦ καλοῦ καὶ συνόλως εἰπεῖν μὴ δεχόμενος τὰ τοῦ πνεύματος ὡς ψυχικός τις ἄνθρωπος, μᾶλλον εἰπεῖν κοσμικὸς ἀνὴρ ἀλόγοις παρόμοιος κτήνεσι· βδελύττεται ταύτην βδελυρὸς καὶ μὴ δρῶσαν κακίαν κακίστην λογίζεται· ἀποστρέφεται ταύτην ἀποστροφῆς ἄξιος ὤν· [ A.] δὲ καὶ πάσχουσα ὅμως πολλὴν εἶχεν ἔννοιαν μὴ ἀναπεπτωκέναι μήτε μὴν ἐνδοῦναι καὶ καταρρᾳθυμῆσαι τῆς ἐπαινετῆς ἐργασίας, τῆς χρηστῆς προαιρέσεως, ἀλλ᾽ εὐχαρίστως ἔφερε τὰς πληγὰς ὡς μάρτυς χαίρουσα τῷ Χριστῷ καὶ τῶν αὐτῶν μειζόνως ἀντείχετο· ἔπληττε τὸν ἄνδρα παιομένη διὰ Χριστόν· ἔβαλλε βαλλομένη διὰ τοὺς πένητας· ἤγαλλεν, ἔχαιρεν· &ldquogr;Ἀγαλλιάσεται ψυχή μου χαίρουσα ἐπὶ τῷ Κυρίῳ, ἐνέδυσε γάρ με ἱμάτιον σωτηρίου καὶ χιτῶνα εὐφροσύνης·&rdquogr; τὰς γὰρ παρὰ τοῦ ῥηθέντος Στεφάνου πληγὰς ὡς ἱμάτιον σωτηρίου περιημπίσχετο.[1 Cor. 2, 14, Psalm. 34, 9.]

[9] Ὁρμᾷ τι πάντως λόγος νεανιεύσασθαι, τὸν μὲν σύνευνον ταύτης τῷ βδελυρῷ χαλκεῖ, τὴν μακαρίαν δὲ τῷ μακαρίῳ Παύλῳ τῷ θεοκήρυκι παραβάλλων· ἔστιν ἄρα καὶ ἰσαπόστολος· καὶ ἦν ὁρᾶν τὴν πάλην κἀνταῦθα τοῖς προρρηθεῖσιν ἰσοπαλῆ· οὐκ ἔσχεν ὅλως ἀνάπαυλαν τοῦ τὸν Παῦλον παίειν τηλικοῦτος τὴν κακίαν χαλκεύς, ἀλλ᾽ οὐδ᾽ ἐκεῖνος ἔληγε κηρύττων πάλιν τὸ εὐαγγέλιον· ὑπὲρ τούτου πολλάκις καὶ τὸν Κύριον καθικέτευσε, κἂν καὶ τὸ κατὰ σκοπὸν αὐτῷ οὐ τετέλεσται· ναὶ μὴν καὶ Στέφανος οὐκ ἐπαύσατο τὴν καλὴν συνεργόν, τὴν ἀγαθὴν ἐργάτιν τῆς ἀρετῆς ταῖς ἀφορήτοις παίειν πληγαῖς, ἀλλ᾽ ἔσπευδεν ἀνάρρουν φέρεσθαι ταύτην, σφοδροτέραις ταῖς ῥύμαις φερομένην πρὸς τἀγαθόν· ἤσχαλλεν ἀναχαιτιζομένη θαμινῶς τοῦ καλοῦ (καὶ πῶς γὰρ οὔ;) τῆς γνώμης οὕτως εὖ ἔχουσα, [quae patientissime tolerat.] ἑαυτὴν ἀνατιθεῖσα Θεῷ, κόσμου ῥηγνύουσα καὶ ὅλην ὅλῳ προσκολλῶσα Θεῷ· ἀλλ᾽ οὐκ ἐξελιπάρει κατὰ Παῦλον τὸν Κύριον ῥυσθῆναι τοῦ πειραστοῦ, ἀλλὰ προθυμότερον τοῦ θεαρέστου βίου καὶ τῆς ἀρετῆς εἴχετο, καθά τις ξυρὸς εἰς ἀκόνην [Pseudo-Diogeniani Centuria VI, 91, 9, Leutsch-Schneidewin, Corpus paroem., t. I, p. 284.] τὸν εἰρημένον ἄνδρα διακειμένη, πληγὰς οὐ λόγῳ ῥητὰς οὐκ ἔργῳ φορητὰς δεχομένη· ἀλλ᾽ ἔστεργε ταύτας διὰ Χριστὸν τὸν Χριστὸν πρὸ ὀφθαλμῶν ἔχουσα· ὡς μαργάροις ἐκοσμεῖτο ταῖς ὠτειλαῖς, ὡς λίθοις πολυτιμήτοις τοῖς τραύμασιν, ὡς χρυσίοις τοῖς ῥαβδισμοῖς ἐποικίλλετο· κἀντεῦθεν καὶ παρέστη βασίλισσά τις ὥσπερ περιβεβλημένη πεποικιλμένη κατέναντι τοῦ παντάνακτος· ὡς ἐνωτίοις πολυτελέσι ταῖς ὕβρεσιν ἐκεκόσμητο· ἐνωραΐζετο τοῖς κολαφισμοῖς, τοῖς ἐμπαιγμοῖς ἐνηδύνετο. [2 Tim. 4, 14; 1 Tim. 1, 20, Psalm. 44, 10.] Ἀλλ᾽ εἶχε μὲν οὕτω ταῦτα περὶ τὴν θαυμαστὴν Θωμαΐδα καὶ οὕτω παρὰ τοῦ συνεύνου ταύτης ἀπείργετο τῆς τῶν θείων σηκῶν προσεδρείας καὶ φιλοπτωχείας ἀνεχαιτίζετο· παντὸς ἀγαθοῦ τρόπου κωλύμην εἶχε τὸν ὃν λόγος φθάσας παρείκασε τῷ χαλκεῖ· καὶ τοῦ Δαβὶδ ὑπέψαλλε τὴν ᾠδὴν λέγουσα &ldquogr;ἐξελεξάμην παραρριπτεῖσθαι ἐν τῷ οἴκῳ τοῦ Θεοῦ μου μᾶλλον οἰκεῖν με ἐν σκηνώμασιν ἁμαρτωλῶν,&rdquogr; ὅτι ἔλεος καὶ ἀλήθεια ταύτης προεπορεύετο καὶ τῶν πενήτων ἐπιστροφὴν ἐποιεῖτο καὶ τῆς πρὸς Θεὸν ὑμνῳδίας ἀντείχετο· ναὶ μέντοι καὶ πάσχουσα τῆς προθυμίας οὐκ ἐνεδίδου, ἀλλ᾽ ἐπηύξανε τὴν προαίρεσιν· καὶ ἦν ὁρᾶν πάλην ἐνταῦθα καινήν· ἐκεῖνος οὐκ ἔληγεν ἀνασειράζων τὴν μακαρίαν τῆς μακαριστῆς καὶ συνήθους αὐτῇ προαιρέσεώς τε καὶ πράξεως· αὕτη μᾶλλον ἐπηύξανε τὴν φιλόπτωχον αὐτῆς γνώμην τε καὶ διάθεσιν ἀνδριζομένη πρὸς τὰ κρείττω καὶ βελτιώτερα. [Psalm. 83, 11, Psalm. 88, 15.] Ἀλλ᾽ ἐπὶ τὴν τῶν κατὰ μέρος τῆς μακαριστῆς Θωμαΐδος θαυμάτων διήγησιν τὸν λόγον μεταβιβάσωμεν καὶ τὰ ταύτης θαυμάσια διηγητέον ὡς δύναμις.

[10] [Miracula] Ἀρχὴ τῶν θαυμάτων. Ἐπεὶ γὰρ προσεδρεύειν τοῖς θείοις σηκοῖς λόγος ἡμᾶς ἀνεδίδαξε κἀκεῖσε πάντως τὰς προσεδρείας θαμινὰς ἐποιεῖτο, ἔνθα καὶ πάννυχος ὑμνῳδία πρὸς Θεὸν ἐτελεῖτο, τῷ ἐν Βλαχέρναις [De templo in Blachernis multa passim leguntur apud scriptores et in libris liturgicis. Cf. Synax. Eccl. CP., p. 1067; Preger, Scriptores originum CP., p. 361, i. v. Βλαχέρναι.] θειοτάτῳ προσεφοίτα ναῷ· διηνεκῶς περιῄει νύκτωρ τὴν ὅλην ὁδὸν ᾠδὰς ἱκετηρίους πρὸς Θεὸν ἀναπέμπουσα καὶ τὴν πάναγνον τούτου μητέρα καθικετεύουσα, [a Thomaïde dum vivit patrata.] πρὸς τὴν πάντιμον καὶ τὴν παναγίαν σορὸν παραπίπτουσα [παραπέμπουσα A.] , καὶ ταύτην μετὰ δακρύων ἐκλιπαροῦσα καὶ χάριν αἰτοῦσα παγκόσμιον παρασκευάσαι τὸν ταύτης υἱόν, ὀψιαίτερον διατιθέναι καὶ βραδῦναι πρὸς κάκωσιν καὶ σαββατισμὸν ἐπιθεῖναι τῆς ἐκ τῶν ἁμαρτημάτων τῷ κόσμῳ κακώσεως· οὐ γὰρ ὑπὲρ ἑαυτῆς ἠντιβόλει οὔτε μὴν ἐξελιπάρει τὸν Κύριον, ἀλλ᾽ ὑπὲρ τοῦ κοινοῦ καὶ τῆς τοῦ κόσμου σωτηρίας τε καὶ ἀπολυτρώσεως· οὐ γὰρ τὸ ἑαυτῆς ἀλλὰ τὸ τοῦ ἑτέρου κατὰ τὸν ἀπόστολον ἔσπευδε· ναὶ μέντοι καὶ ἔργοις αὐτοῖς τὸ ῥηθὲν ἀπεδείκνυεν· ὡς γὰρ κατὰ τὸν τόπον ἐπέστησαν τὰ πάνσεπτα τῆς πανάγνου καὶ θεομήτορος εἰκονίσματα, τόπον ἐκεῖνον ὃς οὕτως ἐγχωρίως εἰώθει Ζεῦγμα καλεῖσθαι [Synax. Eccl. CP., pp. 291, 861; Preger, Scriptores originum CP., pp. 141, 185, 239. Cf. Anal. Boll., t. XXXI, p. 229.] , αἴφνης τις ἀνέθορεν ἄνθρωπος ὀχλούμενος ὑπὸ δαίμονος· ὃς πρὸ τῶν ποδῶν τῆς μακαρίας προκυλινδούμενος οὕτω τρανῶς ἀνεβόα, τῆς ἀρετῆς δεικνύων τὴν δύναμιν, ἣν κεκρυμμένην εἶχεν ἐπὶ πολύ· &ldquogr;Ἕως πότε κρύπτεις σεαυτήν, δούλη Θεοῦ, καὶ οὐ τὰ ἔργα ταῦτα σαφῶς ἀνακηρύττειν ἐθέλεις; μεγαλυνθήτω τὸ ὄνομα τοῦ Θεοῦ διὰ σοῦ· θαυμάστωσον ἐπ᾽ ἐμέ, [Energumenus] Θωμαΐς, τὸ ἔλεος τοῦ Θεοῦ· κηρυχθήτω μετάνοια διὰ σοῦ καὶ ἄφεσις τῶν ἐμῶν ἁμαρτημάτων ἐξ ὑπογύου, δι᾽ καὶ παραχωρήσει Θεοῦ κολάζομαι τήμερον· καὶ δέομαι τῶν σῶν προκυλινδούμενος ἁγίων ποδῶν, φανέρωσον σεαυτήν· δεῖξον ὅτι θαυμάσια μεγάλα τερατουργεῖ διὰ σοῦ τῶν θαυμασίων Θεός· ἰσχυρὸς ἐπ᾽ ἐμοὶ διὰ τῆς σῆς θραυσθήτω χειρός· ὑπεναντίος συντριβήτω τῷ πλήθει τῆς δυνάμεως· περιέσχον με ὠδῖνες θανάτου, κίνδυνοι ᾅδου εὕροσάν με· ἕως πότε τὴν Βριάρεω χεῖρα κατ᾽ ἐμοῦ κινήσειε τὸ δαιμόνιον;&rdquogr; [1 Cor. 10, 24, Psalm. 114, 3.] Ταῦτα διὰ τῆς Θωμαΐδος ἐπεβοᾶτο πρὸς Κύριον· τῆς γοῦν ἁγίας ἐπικαμφθείσης πρὸς ἔλεον καὶ τὰς χεῖρας ἐκπετασάσης πρὸς Θεόν, ἀφ᾽ οὗ πᾶν δώρημα τέλειον καταπέμπεται, εἶθ᾽ οὕτως ἐλαίου τῆς ὑπεράγνου τοῦ Λόγου μητρὸς τὰς χεῖρας ἀναλειφάσης καὶ τὸν ῥηθέντα χρισάσης, ἦν ὁρᾶν εὐθὺς τὸν δαιμονῶντα τελείως ἰαθέντα καὶ τὸν Θεὸν μεγαλύνοντα τὸν θαυμάσια μεγάλα τερατουργοῦντα, [a Thomaïde sanatur;] τὸν νεκροὺς ζωοῦντα, τὸν δαίμονας ἐξελαύνοντα, ὡς καὶ τοὺς παρατυχόντας ἰδόντας τὴν ταχίστην θεραπείαν τοῦ δαιμονῶντος ἐκείνου ἀνδρὸς τῷ Θεῷ τὸν ὕμνον, τρανῶς ἀναπέμπειν, ὅτι καὶ τεθαυμάστωται πάντως ἐν τοῖς ἁγίοις αὐτοῦ καὶ τὸ ὄνομα τούτου κηρύττεταί τε καὶ μεγαλύνεται διὰ τῶν ὁσίων δούλων αὐτοῦ, τὰ αὐτὰ τερατουργούντων, θαύματα, δαίμονας ἐκδιωκόντων, πᾶσαν μαλακίαν ἰωμένων καὶ κυδαζόντων τὸν Κύριον. [Iac. 1, 17.].

[11] [item paralysi] Θαῦμα β᾽. Προσθετέον τῷ λόγῳ καὶ ἕτερον τῆς μακαρίας θαυμασιώτερον θαυματούργημα. Ἔνδον τις τὴν οἴκησιν εἶχε τοῦ οὕτως ἐπιλεγομένου τοῦ Ἄγκουρίου σεμνείου [Ἄγγουρίου καλεῖται τὸ φροντιστήριον· Ἀγγουρίου γὰρ κλῆσιν οὕτω γε τυχὸν δειμάμενος εἴληχε. Ita Constantinus Acropolita, in Laudatione, c. 7. Vox ἀγγουρίον cucumerem significat.] · τομίας δὲ ἦν· Κωνσταντῖνος τούτῳ ὄνομα· τοῦτον χρόνοις ἱκανοῖς τὰ τῆς παραλύσεως δεσμὰ συνέσφιγγεν, ἵν᾽ οὕτως εἴπω, καὶ ἔθλιβεν ὡς τὸν τριάκοντα καὶ ὀκτὼ παραλύοντα ἔτεσιν· [Ioh. 5, 5.] ἐσύστερον δὲ καὶ τὸ τῆς κυνάγχης ἐπισυνέβη δεινότατον νόσημα καὶ ἦγχε τοῦτον ἐφ᾽ ἱκανόν· [et angina laborans;] καὶ πρὸ ὀφθαλμῶν ἐθεᾶτο τὸν κινδυνον· μιᾷ γοῦν τῶν νυκτῶν ὑπνώττοντος τούτου, πρὸς αὐτὸν ἐπιστάς τις τοιαῦτα δημηγορῶν ἦν καὶ ὑποθήκας, αἷς χρὴ τῶν νοσημάτων ἀπαλλαγὴν εὑρέσθαι ταχεῖαν, συνετίθει τε καὶ συνέπλεκεν, οὑτωσὶ φάσκων· &ldquogr;Εἰ θέλεις τάχιον ἀπαλλαγῆναι τοῦ παρόντος σοι κινδύνου, μηδέν τι μελλήσας [μελήσας A.] εἰς τὴν μακαρίαν Θωμαΐδα (προσθεὶς οὕτω καὶ τοὔνομα) στεῖλον ταχὺ καὶ τὸ τῶν ἁγίων αὐτῆς χειρῶν ἀπόλουμα λαβὼν χρῖσον ἐκεῖνο τὸ μέρος τοῦ σώματος, τὸν κίνδυνον ἀπειλεῖ σοι, καὶ ταχεῖαν ἐκεῖθεν εὑρήσεις τὴν ἴασιν.&rdquogr; Ταῦτα θαυμαστὸς ἐκεῖνος καὶ θεῖος διηγήσατο ὄνειρος· πείθεται τοῦτο ἀσθενῶν καὶ ἀνανήψας τοῦ ὕπνου τὰ τοῦ ὀνείρου σύμπαντα· διαπράττεται· καὶ στέλλει πρὸς τὴν ἁγίαν καὶ χρίεται τῷ τῶν χειρῶν αὐτῆς ἀπολούματι τὴν ξύμπασαν τοῦ σώματος ὁλομέλειαν· καὶ παραχρῆμα τοῦ πάθους ἰᾶται καὶ πανταχοῦ τοῦ θαύματος τούτου κῆρυξ γίνεται διαπρύσιος· δοξάζει τὸν πάντων Θεόν, μεγαλύνει τὸν τοὺς ἁγίους αὐτοῦ μεγαλύναντα.

[12] [mulier a daemonio vexata] Θαῦμα γ᾽. Ἔτι καὶ τοῦτο τοῖς εἰρημένοις προσαφηγήσομαι καινοπρεπέστερον καὶ θειότερον, διεγεῖρον πρὸς ὕμνον Θεοῦ ξύμπασαν ἀκοὴν καὶ διάνοιαν. Ἐγένετό ποτε κατὰ τὸ εἰωθὸς ταύτῃ σχολαζούσῃ τοῖς θείοις σηκοῖς καὶ ταῖς παννύχοις ὑμνῳδίαις χαιρούσῃ προσιέναι καὶ τῷ θείῳ τῶν Ὁδηγῶν (τῇ νῦν καλουμένῃ Ὁδηγητρίᾳ) σηκῷ [De templo τῶν Ὁδηγῶν, τῆς Ὁδηγητρίας, Preger, Scriptores originum CP., pp. 223, 293.] · ἔνθα καὶ περί που μίαν τῶν πανσέπτων εἰκόνων τῆς θεομήτορος ἵστατο καὶ τὰς συνήθεις εὐχὰς ἐποιεῖτο· καὶ δὴ κατὰ τὸ ἔθος προσεδρευούσῃ τῷ εἰρημένῳ θείῳ σηκῷ, ἀφ᾽ οὗ πρωἳαίτερον πρόεισιν πάνσεπτος τῆς παναμώμου κόρης εἰκὼν κατὰ τὴν τρίτην τῆς ἑβδομάδος ἡμέραν παρὰ πάντων κυδαζομένη καὶ προσκυνουμένη κατὰ τὸ σύνηθες, γύναιόν τι παρά τινος δαιμονίου καιρὸν ἱκανὸν ἐπηρεαζόμενον ἐκπηδῆσαν καταπίπτει τοῖς ποσὶ τῆς ἁγίας ἱσταμένης καὶ σχολαζούσης τῇ προσευχῇ καἱ τοιαῦτα πρὸς αὐτὴν ἀναφέγγεται· &ldquogr;Ἐλέησόν με τὴν δούλην τὴν σήν, τοῦ Θεοῦ δούλη, καὶ μὴ ἐάσῃς ἐς τοσοῦτόν με τὸ δαιμόνιον σινιάζειν καὶ περιάγειν με τῇδε κἀκεῖσε καθάπερ ἀνδράποδον· ἱκανὸς καιρὸς τῆς θλίψεως· οὐδέποθ᾽ ἡμέρα γενήσεται σώτειρα, ἀλλ᾽ νὺξ τῆς δυσθυμίας πιέσει με; καὶ κλονήσειν ἐθέλει μοι καὶ εἰς τὸ μετέπειτα τὸ δαιμόνιον, καὶ βοηθήσων οὐδείς;&rdquogr; Ταῦτα καὶ τοιαῦτα οὐκ ἔληγε τὸ ῥηθὲν γύναιον κλαυθμυρίζον ἀφόρητα, δακρύον ὑπέρμετρα· λίαν γὰρ φίλοικτον χρῆμα γυνή· καὶ τῆς γυναικὸς κλαυθμοῖς καὶ ὀδυρμοῖς ἐπικαμφθεῖσα ταχὺ πρὸς ἔλεον διανίσταται καὶ ἐλαίῳ ἁγίῳ χρίει τὸ γύναιον· [liberatur.] καὶ παρευθὺς τὸ δαιμόνιον δραπετεύει καὶ ἄφαντον γίνεται· καὶ θάμβους μεστὸν ὁρᾶται σύμπαν τὸ παρατυχὸν πλῆθος ἐπὶ τῇ ἀθρόᾳ θεραπείᾳ τοῦ εἰρημένου γυναίου· τῆς γὰρ ἁγίας ἐφήψατο καὶ ταύτην ἐξελιπάρει, ὥστε τοῦ ταύτην ἐπηρεάζοντος ῥυσθῆναι δαίμονος, δῆτα καὶ γέγονεν.

[13] [Sanatio mulieris impudicae;] Θαῦμα δ᾽. Ἐπειγέσθω τοίνυν λόγος σφοδροτέρᾳ τῇ ῥύμῃ καὶ ἐπὶ θάτερα τῆς θαυμαστῆς Θωμαΐδος τερατουργήματα. Γύναιόν τι ἀσέμνως βιοῦν καὶ ἀκολασταῖνον καθ᾽ ἕκαστα, τοῦτο δῆτα καὶ αἱμορραγοῦν ἦν ἓξ ἔτη καὶ πλεῖον καὶ ταύτῃ τῃ νόσῳ δεινῶς ἐμαστίζετο· ἀλλ᾽ ἁγία γνοῦσα θεόθεν ταύτης τὸ νόσημα τοιάδε πρὸς αὐτὴν ἀφηγεῖτο· &ldquogr;Εἰ θέλεις, γύναι, τῆς κατεχούσης σε ταύτης νόσου ἀπαλλαγῆναι, ἔκκοψον τὸ ἐν ταῖς θείαις καὶ μεγάλαις ἑορταῖς συνουσιάζειν ἀνδράσι καὶ ἄθεσμα πράττειν κατὰ τὸ σύνηθες· τὸ τῷ βορβόρῳ τῶν παθῶν ἐγκαλινδεῖσθαι δίωξον πορρωτάτω.&rdquogr; Τούτων γοῦν ἀποσχέσθαι τοῦ γυναίου ὑποσχεθέντος καὶ τὴν αἰσχροπραγίαν βδελυξαμένου, τῷ συνήθει ἐλαίῳ ἁγία τὴν γυναῖκα χρίσασα τεθεράπευκε· καὶ τὴν τληπαθῆ τοῦ χαλεποῦ πάθους ἀπήλλαξεν τῆς ἁγίας λόγος καὶ παραίνεσις· καὶ ὑγιὴς γέγονεν πολλὰ ἔτη νοσοῦσα καὶ μηκέτι ἁμαρτάνειν ὑπέσχετο· ἠκηκόει καὶ γὰρ παρὰ τῆς ἁγίας τὸ ἀληθῶς &ldquogr;ἴδε ὑγιὴς γέγονας, μηκέτι ἁμάρτανε. [Ioh. 5, 14.]Τὸ γὰρ τοῖς ἀφροδισίοις χρᾶσθαι καὶ μίγνυσθαι πάθεσιν ἄτοπον ἐλογίζετο.

[14] [item alterius.] Θαῦμα έ. Συνέπραττε ταὐτὰ καί τις ἑτέρα γυνὴ τῆς αὐτῆς ἐχομένη πολιτείας ὁμοῦ καὶ διαγωγῆς, ταῖς ἑταιρίσι φρονοῦσα σύντροχα καὶ αὐτή, ναὶ μέντοι καὶ διαπράττουσα τὰ χείρω τε καὶ ψυχοβλαβῆ καὶ τὸν βίον ὡς πλεῖστα κατασωτεύουσα καὶ τὰ [τὰς A.] πλείω παρὰ καιρὸν ἀναλοῦσα καὶ πᾶν εἴ τι βδελυρὸν καὶ ἄκοσμον διαπράττουσα καὶ τῷ βορβόρῳ τῶν παθῶν ἐγκαλινδουμένη καὶ πορνικῶς βακχεύουσά τε καὶ κασσωρεύουσα· αὕτη τὴν θεραπείαν τοῦ προτέρου γυναίου τοῖς ὠσὶν ἔχουσα ἔναυλον τοῖς ποσὶ τῆς ἁγίας προσπίπτει καὶ θερμοτέροις χρᾶται τοῖς δάκρυσι· προστρέχει τῇ εἰρημένῃ δούλῃ Χριστοῦ, τὸ πάθος ὑποδεικνύει· τὸ δὲ καρκῖνος ἦν περὶ τὸν μαστόν, καὶ δεινῶς ἠνωχλεῖτο καὶ ἤσχαλλε· ναὶ μέντοι καὶ ἐξ ὅλης τῆς διαθέσεως ἐποίει τὸ [ἐποιεῖτο A.] τῆς ἐξομολογήσεως καὶ θερμοῖς ᾐτεῖτο δακρύοις τὸν ἔλεον· καὶ τοιαῦτα παρὰ τῆς Θωμαΐδος ἀκούει· &ldquogr;Εἰ θέλεις ὑγιὴς γενέσθαι, τῆς παραλόγου καὶ βορβορώδους ἀπόστηθι μίξεως, τὸ ταύτης ἔκκοψον πάθος καὶ συζεύθηχτι νομίμῳ ἀνδρί, καὶ τεύξῃ ταχείας τῆς θεραπείας.&rdquogr; Ταῦτα πεποιηκέναι πρὸς τὴν ἁγίαν ὑπέσχετο· καὶ μετὰ πολλοῦ τοῦ δέους ἐπαγγειλαμένη ποιῆσαι, τοῦ κατὰ σκοπὸν ταύτης ἐπέτυχε. Ταῦτα καὶ τὰ τοιαῦτα τερατουργήματα ζῶσα καὶ βίῳ τούτῳ διάγουσα θεία τῷ ὄντι διήνυσε Θωμαΐς, τὰ δὲ μετὰ τὴν ταύτης ἀποδημίαν πρὸς Κύριον οἷα, ὡς θαυμαστὰ καὶ ἐξαίσια.

[15] [A coniuge aspere tractata] Ἀλλὰ μικρὸν λόγος ἀναμεινάτω καὶ τὰ περὶ τοῦ συζύγου ταύτης διηγείσθω [διηγείτω A.] κατὰ λεπτόν. Ἐκάθητο τοίνυν ταύτης ἀνὴρ ὥσπερ τις βιαστικὸς τύραννος ἐπισυνάγων τὸ μεσόφρυον, δηλονότι τὸ ἐπισκύνιον, ὑπόδρα τε βλέπων τὴν μακαρίαν καὶ καθειμένας ἔχων αὐτοῦ τὰς ὀφρῦς ἀγριωπὸν ἐνεδείκνυε βλέμμα καὶ βλοσυρὰν τὴν τοῦ προσώπου κατάστασιν· ἤσχαλλε παιομένη δεινῶς, ἔφερεν αἰκιζομένη ἀνηλεῶς· τὰς κολάσεις ὑπέμενε γενναίῳ φρονήματι, τῆς κατὰ Θεὸν πολιτείας ἐχομένη διηνεκῶς· ἀνεχαιτίζετο παρὰ τοῦ εἰρημένου ἀνδρός· ταῖς προσευχαῖς ἐσχόλαζε θαμινῶς, τῷ θεαρέστῳ βίῳ προσέμενεν· ἐν πᾶσι τοῖς τοῦ Θεοῦ ποιήμασι κατὰ τὸ εἰωθὸς ἐμελέτα διηνεκῶς, εἰ καὶ τὸ ἄλγημα τῆς μακαρίας ἀνεκαινίζετο, πονηρῶς ἐγκειμένου καὶ ὅλως τὴν εἰρημένην τοῦ τὰ τοιαῦτα πράττειν ἀπείργοντος· εἰ γὰρ καὶ χωλῷ παροικοῦσα τάχα ὑποσκάζειν παρ᾽ ἐκείνου τὸν βίον ἀνεδιδάσκετο, ἀλλ᾽ ὀρθῷ ποδὶ βηματίζειν οὐκ ἔληγε· καὶ γὰρ ἐναντία τῷ ταύτης ἀνδρὶ τὰ δρώμενα ἐνομίζετο καὶ δαπανηρὰ ἐλογίζετο· καὶ ὡς ἀσώτως βιοῦσα κατεγινώσκετο καὶ ὡς τὸν βίον ἀναλοῦσα διελοιδορεῖτο καὶ ἀνυβρίζετο· τὸ δὲ μᾶλλον, ἔλεος ἦν κατὰ τὰ θεῖα καὶ ἱερὰ θεσπίσματα ἐκπληρούμενον ἔλεον, περὶ οὗ καὶ Θεὸς αὐτὸς εἴρηκεν· [Ose. 6, 6.]Ἔλεον θέλω καὶ οὐ θυσίαν· ἐὰν θυμίαμά μοι προσφέρητε, βδέλυγμά μοί ἐστι.&rdquogr; Μάταιον τὸ τοιοῦτον λελόγισται ἀλλὰ καὶ κακὸς μὴ δρῶν τὴν κακίαν παρὰ κακοῖς νομίζεται καὶ λογίζεται καὶ σώφρων ἠλίθιος παρ᾽ ἀκολάστοις ἐστὶ καὶ ἀνδρεῖος παρὰ τοῖς δειλοῖς ὡς θρασύς τις κακίζεται καὶ ἀσωτία ὑποτοπάζεται πρὸς τοὺς πένητας δόσις· καὶ γὰρ παραπεπήγασιν ταῖς ἀρεταῖς αἱ κακίαι καί εἰσί πως ταύταις ἀγχίθυροι· τοῦ γὰρ εἰρημένου ἀνδρὸς ἀγροικίᾳ συζῶντος καὶ τῇ ναυτιλίᾳ προστετηκότος κἀκεῖθεν τὰ πρὸς τροφὴν ποριζομένου καὶ τῆς μέσης τύχης ἐπαπολαύοντος, τοιοῦτόν τι συνέβαινεν· ἡνίκα παλινοστῶν ἦν πρὸς τὴν ἑαυτοῦ κατοικίαν, τὴν τῶν προσόντων αὐτῷ πραγμάτων ἀνάλωσιν ἐρεύνα καὶ ἐλογίζετο λογοπραγῶν καθ᾽ ἑκάστην, ὁπόσα τοῦ σφετέρου βίου ἀναλοῦσα 〈ἦν·〉 κωλύειν οὐκ ἔληγε ταύτην τῆς πολλάκις ἐκφρασθείσης μοι πράξεως· ἦν γὰρ ὁρᾶν ὁσημέραι ταύτην ἀφθόνως ἐπιχορηγοῦσαν τοῖς πένησι δωρεάς, [misericordiae opera non intermittit;] γυμνητεύοντας ἐνδιδύσκουσαν, ῥακενδυτοῦντας λαμπρειμονοῦντας δεικνύουσαν, ὀρφανοῖς τὰ σῖτα προσνέμουσαν, τοῖς ἀπόροις πρὸς τὸ ζῆν ἀναγκαίων πόρους παρέχουσαν, ἁβροτέρας τὰς δόσεις ποιοῦσαν, γυμνητεύειν διὰ Χριστὸν ἐθέλουσαν μᾶλλον τὸ γεῶδες τοῦτο καὶ πήλινον ἐνδιδύσκειν ἐφόλκιον, πάντα ποιοῦσαν καὶ πράττουσαν πρὸς θεραπείαν Χριστοῦ. Ἀλλὰ ταύτην οὕτω διακειμένην παίειν ἀπηνῶς παράνομος σύζυγος οὐκ ἐπαύετο, δαπανηρὰν ὀνομάζων τὴν διὰ Χριστὸν γενομένην καματηράν· καὶ γὰρ οὐκ ὀλίγα ὑπὲρ αὐτοῦ ἔκαμνεν, ἀμφιεννῦσα τοῦτον διὰ τῶν πενήτων ῥακενδυτοῦντα καὶ γυμνητεύοντα, ἄστεγον ὄντα, πεινῶντα, διψῶντα καὶ νοσηλευόμενον· πανταχῇ τῆς ἀγορᾶς περιῄει τὰ σκοτεινὰ ψηλαφῶσα, ἐρεβοδιφῶσα, ποῦ ποτε ἄρα ἐφεύροι κοιταζόμενον πένητα, μᾶλλον δ᾽ αὐτὸν εἰπεῖν τὸν Χριστόν, ὡς ἂν αὐτὸν δανείσῃ τὸ ὄφλημα.

[16] Τοῦτο δὲ πάντως κατὰ τὸν ἀψευδῆ τοῦ Κυρίου λόγον ἐκατονταπλάσιον ἐλάμβανεν ἐνταυθοῖ, ἐκεῖσε δὲ καὶ μυριοπλάσιον, πρὸς δὲ καὶ βασιλείαν οὐρανῶν, τὸ μέγιστόν τε καὶ τελεώτατον, πρὸς ἣν ἔσπευδεν ὅλῳ τῷ πόθῳ, πρὸς ἣν ἀνέτεινεν ὅλον τὸν νοῦν, ἣν ἐπεπόθει καὶ τάχιστα ἐσπούδαζε ταύτην καταλαβεῖν, δι᾽ ἣν ἐμαστίζετο, πληγὰς οὐ φορητὰς ὑπεδέχετο καὶ ὠτειλὰς περιέφερεν· ἔθηγε τὸν κολαστὴν εἰς αὐτήν, &ldquogr;τύπτε&rdquogr; φάσκουσα &ldquogr;μετ᾽ οὐ πολὺ φθαρησόμενον σῶμα καὶ εἰς γῆν, ἐξ ἧς συνέστη, πάλιν ἀναλῦσαι μέλλον.&rdquogr; [Matth. 19, 29.] Ἅμα δὲ καὶ προφητικοῖς ἐχρᾶτο τοῖς ῥήμασι, [obitum suum praenuntiat;] τὸν αὐτῆς προσημαίνουσι θάνατον· ὅσον οὔπω γὰρ ἤδη πρὸς Κύριον ἔμελλεν ἐκδημεῖν θαυμαστὴ Θωμαΐς, τὸν αὐτῆς βίον τοῖς θεαρέστοις ἔργοις κοσμήσασα, λόγοις εὐαγγελικοῖς στηρίξασα ἑαυτήν, τοῖς πνευματικοῖς χαρίσμασι τὸν ἐντὸς καλλύνασα ἄνθρωπον, τὸν Χριστὸν πολλάκις εὐφράνασα, τὴν θεωρίαν τῇ πράξει πανσόφως συγκεράσασά τε καὶ μίξασα, τοῦ παρόντος βίου καταφρονήσασα, κόσμον προκρίνασα τῶν ἀρετῶν τὸν δὲ ῤευστὸν τουτονὶ κόσμον μισήσασα, τὸν ἑαυτῆς ἄνδρα κοσμοφρονοῦντα βδελυξαμένη τῷ δὲ Χριστῷ νυμφευθεῖσα ὡς νύμφη καλλίστη καὶ καλλιπάρθενος κόσμον ἡγησαμένη μᾶλλον τῶν ἀρετῶν τῶν ἐκ σηρικῶν ἀμφίων τὸν μάταιον. Οὕτω τοίνυν τῆς ἁγίας ἐφ᾽ ἱκανὸν καιρὸν ἀνιαροῖς ὅτι πολλοῖς συζησάσης, καὶ γὰρ τρισκαιδέκατον ἤδη χρόνον τὰς σφοδρὰς ἐκείνας αἰκίας, τὰς ὀδυνηρὰς ὠτειλάς, τὰς ἀμέτρους ἔστεγε σμώδιγγας [σμώδιγας] , τὰς πληγάς, τὸ μακάριον ἀπειλήφει τέλος καὶ πρὸς τὴν ἀγήρω καὶ ἀτελεύτητον μετέστη ζωήν, τὸν σύμπαντα χρόνον τῆς παρούσης ζωῆς τριάκοντα καὶ ὀκτὼ διανύσασα, πρώτην ἄγοντος τότε τοῦ Ἰαννουαρίου μηνός, [moritur ianuarii.] ἡνίκα πρὸς Κύριον ἐξεδήμησε· ζῶσα δὲ ἔτι παρεγγυᾶται τοῖς συνοῦσιν αὐτῇ μὴ θελῆσαι θεῖναι ταύτην ἐντὸς τοῦ θείου σηκοῦ, ἀλλ᾽ ἔξωθεν περὶ τὰ προαύλια, ἄχρις ἂν αὐτὸς πανοικτίρμων Θεὸς ἐθελήσῃ τερατουργῆσαι διὰ τῆς αὐτοῦ χάριτος καὶ δεῖξαι, ποῦ ἄρα χρεὼν κεῖσθαι αὐτήν. Καὶ ταῦτα μὲν ἐκείνη προεθέσπιζε λέγουσα, ἑαυτὴν ταπεινοῦσα, μᾶλλον δὲ τοῖς ἄκουσιν ὑπογραμμὸν καὶ τύπον ταπεινοφροσύνης ὑποδεικνύουσα· καὶ ἦν ὁρᾶν προφητικήν τινα χάριν καὶ ταπεινοφροσύνην ἐνθεωρουμένας ἄμφω καὶ νοουμένας τοῖς τῆς μακαρίας τοιοῖσδε ῥήμασιν· ἔφασκε γὰρ οὑτωσίν· &ldquogr;Ἐπὰν ἐκ τοῦ παρόντος σκήνους ἐξέλθῃ τὸ πνεῦμά μου, παρεγγυῶμαι πᾶσιν ὑμῖν μὴ θελῆσαι καταθεῖναι τὸ γεῶδες τοῦτο σωμάτιον τοῦ θείου ναοῦ ἔνδοθεν, ἀλλ᾽ ἐν τοῖς προαυλίοις, ὡς εἴρηται, ἄχρις ἂν θεία πρόνοια περὶ ἐμὲ τερατουργήσῃ θαυμάσια.&rdquogr; Τοῦτο δὲ καὶ γέγονε· καὶ τεσσαράκοντα ἡμέραι τὸν ἀριθμὸν ἤδη διεληλύθασι μετὰ τὴν ταύτης ἐκδημίαν πρὸς Κύριον, καὶ θαυματοποιΐαι πλεῖσται γεγόνασι, τοῦ θείου ταύτης λειψάνου τὰς ἰάσεις παρεχομένου τοῖς προσιοῦσι τούτῳ ῥᾳδίως καὶ θαύματα τελοῦντος ἐξαίσια· καὶ μὲν ζῶσα τετέλεκεν λόγος φθάσας ἤδη προείρηκε, τὰ δὲ μετὰ θάνατον ταύτης ὁποῖα, ὡς καινὰ καὶ θαύματος ἄξια.

[17] [Miracula] Θαῦμα ς᾽. Ἀνήρ τις ἐκ τῆς τῶν Νικομηδέων χώρας ὁρμώμενος καὶ ὑπὸ δαιμονίου σφοδροῦ ἐλαυνόμενος τῇ τῆς ἁγίας σορῷ προστρέχει μετὰ δεήσεων· κἀκεῖσε παραμένει χρόνον βραχὺν καὶ παρακλήσεις πεποιηκώς, [post mortem.] ὡς τοῦ ἐνοχλοῦντος αὐτῷ δαιμονίου ἀπαλλαγείη, ταχέως τὴν ἴασιν εὕρατο· αἱ γοῦν τῷ σεμνείῳ προσμένουσαι γυναῖκες σεμναὶ τὸν μοναχικὸν μετιοῦσαι βίον τὸ παράδοξον ἰδοῦσαι τοῦ θαύματος καὶ τοῦ ῥήματος ἀναμνησθεῖσαι τῆς μακαρίας καὶ τὴν πρόρρησιν ταύτης θαυμάσασαι μετὰ τῆς προσηκούσης τιμῆς τῷ θείῳ σηκῷ τὸ τῆς ἁγίας λείψανον ἐμβιβάζουσι καὶ τέλος διδόασι τῷ ταύτης παραγγέλματι. [Energumeni]

[18] [liberantur.] 〈Θαῦμα ζ᾽〉. Οὐ πολὺ τὸ ἐν μέσῳ, καί τις γυνὴ σεμνὸν μετιοῦσα βίον καὶ ὅλην ἑαυτὴν Θεῷ ἀναθεῖσα καὶ θεαρέστοις ἔργοις σχολάζουσα καὶ τὴν μοναδικὴν ἐκλεξαμένη διαγωγὴν τὴν μᾶλλον καὶ Θεὸν καθηδύνουσαν, ὡς ἡσύχως βιοῦσαν καὶ Θεῷ προσλαλοῦσαν καὶ τοῖς ἐκείνου θεσπίσμασι προσεμμένουσαν, παρὰ δαιμονίου δεινῶς ἠνωχλεῖτο τοῦ τῷ ἡμετέρῳ γένει βασκαίνοντος καὶ ὄμμα τούτῳ ἀρχῆθεν ἐπιβεβληκότος ἐπίφθονον ἄνωθέν τε καὶ ἐκ προγόνων ἡμῖν λυμαινομένου· καὶ τῇ ῥηθείσῃ γυναικὶ παρεισφρῆσαν ταύτην θανατῶσαι κακῶς ἐπεβούλευεν, ὡς καὶ τὴν ἡμῶν προμήτορα θανάτῳ πρότερον καθυπέβαλεν· αὕτη τοίνυν τῷ [τῆ A.] τῆς ἁγίας τάφῳ θερμοτέροις προσιοῦσα τοῖς δάκρυσιν ἔκλαιεν, ἠντιβόλει καὶ διὰ ταύτης ἐξελιπάρει τὸν Κύριον ῥυσθῆναι τοῦ θλίβοντος· τοῦ λὰρ δαιμονίου ταύτην σπαράττοντος, ἠνιᾶτο καὶ ἤσχαλλεν οἰκτράς τε ἠφίει φωνὰς ἐπικαμπτούσας πρὸς ἔλεον᾽ &ldquogr;Ἐλέησόν με, δούλη τοῦ Θεοῦ, καὶ τοῦ παρόντος ἀπάλλαξον δαίμονος.&rdquogr; Καὶ τὴν κεφαλὴν αὐτῆς τῷ τάφῳ προσαράττουσα τὸν συνήθη ἔλεον εὕρατο καὶ τῆς δαιμονικῆς ἐπηρείας ἀπηλλάγη καὶ διοχλήσεως.

[19] [Paralytici,]Θαῦμα 〈η᾽〉. Προστίθησι τοῖς εἰρημένοις λόγος καὶ ἕτερον θαυματούργημα τῶν πρώην οὐδὲν ἧττον εἰ μὴ καὶ μεῖζον τῷ μεγέθει τε καὶ τῷ ἀξιώματι. Ἀνήρ τις ἐκ τῆσδε τῆς μεγαλοπόλεως ὥρμητο, τὴν κλῆσιν Εὐτυχιανός, ἔγγιστά που τοῦ τῆς Ὀξείας θείου ναοῦ [De templo Sancti Michaelis ἐν τῇ Ὀξείᾳ, Synax. Eccl. CP., p. 387, 722, 728. Erat et eo loco ecclesia S. Iohannis Baptistae de qua passim in Miraculis S. Artemii, A. Papadopoulos-Kerameus, Varia graeca sacra (Petropoli, 1909), p. 1 – 79.] κατοικῶν, ἐν ᾧ τιμᾶται πάντως τῶν οὐρανίων ταξιάρχης δυνάμεων πλούτῳ κομῶν καὶ ἀξιωμάτων ὄγκῳ βρίθων καὶ σεμνυνόμενος, γένει λαμπρῷ κυδαινόμενος, περίπυστος ἅπασι γνωριζόμενος· οὗτος οὖν γόησί τισι καὶ ἐπαοιδοῖς ἀνδράσι κατεγοήτευτο δαιμόνων συνεργία καὶ τῇ πρὸς τὰ χείρω πάντως ῥοπῇ καὶ οὕτω πάρετος γέγονεν· ἤσχαλλε τοίνυν διὰ ταῦτα καὶ ἐποτνιᾶτο καὶ τὸν ἅπαντα βίον τοῖς Ἀσκληπιάδαις κατηνάλου, τῆς σωματικῆς ὑγιείας τυχεῖν ἱμειρόμενος · κἀν ταύτης τεμένει προστρέχει καὶ ὅλον ἑαυτὸν ἐπιρρίπτει τῇ θαυμαστῇ Θωμαΐδι καὶ τοιάσδε φωνὰς ἠφίει καὶ ἔλεγεν· &ldquogr;Ἐπίσης τοῖς λοιποῖς ἐπικαλουμένοις σε καὶ ἐπ᾽ ἐμὲ τὰ ἐλέη σου ἔκχεε, ἔνδειξον τὴν θερμήν σου βοήθειαν, λύτρωσαί με τῆς σφοδροτάτης ταύτης ἀνάγκης, ἣν τάλας περίκειμαι· δεῖξον τὴν πολλήν σου συμπάθειαν εἰς ἐμὲ τὸν ἀνάξιον δοῦλόν σου τὸν μετὰ πολλῆς καταφυγόντα σοι πίστεως. &rdquogr; Καὶ οὕτως αὐτοῦ εὐχομένου καὶ θρηνοῦντος ἀπαραμύθητα, μακαρία τὴν ἴασιν ἐβράβευσε, τῆς νόσου ῥυσαμένη τὸν ἄνδρα τὸν πάρετον· καὶ ὥσπερ τὴν κλίνην ἦρε πρὶν παράλυτος τῆς μακρᾶς ἐκείνης νόσου τὴν λύσιν εὑρών, οὕτω καὶ διὰ ταύτης ῥηθεὶς ἰάθη καὶ ἥλλετο· καὶ πρώην βαδίσαι ὅλως μὴ δυνάμενος ταχὺ ἐκ τόπου εἰς τόπον μεταβαίνειν ὡρᾶτο καὶ εὐδρόμως κινούμενος. [Matth. 9, 6.]

[20] [epileptici curatio.] Θαῦμα θ᾽ [θαῦμα η᾽ A.] . Ἀλλὰ μεταβήτω [μεταβάτω A.] λοιπὸν λόγος καὶ εἰς ἕτερον θειότερον τερατούργημα καὶ δεικνυέτω τοῦ Θεοῦ τὰ θαυμάσια καὶ μεγαλυνέτω τὴν τούτου δόξαν, ὡς χρή. Ἀνήρ τις ἐπιληψίας πάθει συνείχετο καὶ ποῦς σὺν τῇ χειρὶ ἄπρακτος ἦν· καὶ τὸ πάθος φύσις εἶχεν ἀνίατον· δὲ φήμη πανταχῇ διιοῦσα ταχυτάτῴ πτερῷ καὶ εἰς τὰ τοῦ ῥηθέντος ὦτα διὰ τάχους πεφοίτηκε καὶ πρὸς τὸν τῆς ἁγίας οἶκον εἷλκε τὸν ἄνδρα μηδὲ βραχύ τι μελλήσαντα [μελήσαντα A.] · καὶ τῆς ἰάσεως τετευχὼς ἐπαλινόστει πρὸς τὰ οἰκεῖα ἄνοσος, ὑγιὴς καὶ τοῦ προλεχθέντος πάθους ἐλεύθερος, τὸν Θεὸν μεγαλύνων καὶ τῇ ἁγίᾳ ὡς λαμπρὰς τὰς χάριτας ἀνομολογῶν.

[21] [Piscatori opitulatur Thomaïs.] Θαῦμα ι᾽ [θαῦμα θ᾽ A.] . Ἕτερος δέ τις ἀνὴρ τὴν ἁλιευτικὴν μετιὼν πρὸς ἄγραν ἐπιβεβλήκει κατὰ τὸ ἔθος τὰ δίκτυα καὶ ἀπόλλυσι ταῦτα ἀπὸ τρικυμίας καὶ ζάλης χαλεπῆς διασκορπισθέντα· καὶ ζημία τοῦ ἀνθρώπου διπλῆ, οὐ τῆς τῶν ἰχθύων μόνον ἄγρας ἀποτυχόντι ἀλλὰ καὶ τῶν τῆς ἐπιστήμης ὀργάνων ὡς εἴρηται τελείαν πεπονθότι ἀπώλειαν· τί οὖν; δέεται καὶ οὗτος τῆς μακαρίας, δάκρυσι καὶ ὀδυρμοῖς τὰ τῆς ἱκετηρίας συνανακίρνησι· καὶ οὐ διήμαρτε τῆς ἐντεύξεως· ἐπιστᾶσα γὰρ μακαρία τῷ ἁλιεῖ τὸν τόπον δηλοποιεῖ, καθ᾽ ὃν ἦσαν τὰ δίκτυα κείμενα ἰχθύων πλείστων καὶ μεγάλων ἀνάμεστα· Ἕβδομον δὲ ἐγχωρίως τόπος ὠνόμαστο [De Hebdomi notissimo tractu supervacaneum est disserere. Cf. Synax. Eccl. CP., P. 1078; Preger, Scriptores originum CP., p. 362, i. v. Ἕβδομον.] . οὗ δὴ καὶ γεγονώς, ὡς κεχρημάτιστο παρὰ τῆς ὁσίας, ἐντυγχάνει τοῖς δικτύοις πολλῆς καὶ δαψιλοῦς πεπληρωμένοις τῆς ἄγρας· καὶ μεθ᾽ ὅτι πλείστης τῆς ἡδονῆς καὶ εὐθυμίας ἐπάνεισιν. Ἀλλ᾽ ἐχέσθω καὶ τῶν ἑξῆς λόγος.

[22] [Amissa possessoribus restituit.] Θαῦμα 〈ια᾽〉 . Μονή τις ἐν τῇ μεγαλοπόλει τῇδε καθίδρυται, ἐν ᾗ τιμᾶται τὸ τῆς παναμώμου κόρης καὶ θεομήτορος ὄνομα καὶ διαφερόντως κυδαίνεται (ἐπικέκληται δὲ τὰ Μικρὰ Ῥωμαίου παρὰ τοῖς ἐγκωμιάζουσιν) ἔγγιστά που τοῦ ναοῦ τοῦ θαυματουργοῦ Μωκίου διακειμένη [De ecclesia Sancti Mocii saepe mentio est tum apud scriptores tum in fastis liturgicis. Cf. Synax. Eccl. CP., p. 1138; Anal. Boll., t. XXXI, p. 225 – 29.] , ἔνθα καὶ τὸ τῆς ἁγίας ἐνσεσορίασται λείψανον · ἧς [ add. A.] τὴν ἡγουμενείαν κατὰ σάρκα μήτηρ τῆς μακαρίας καὶ θαυμαστῆς Θωμαΐδος ἐνεχειρίσθη [ἐνεχειριάσθη A.] . Συνέβη γοῦν ποτε βιβλίον ἀπολέσαι τὰς ἐκεῖ μοναζούσας· οὗ μὴ εὑρισκομένου, ἐν πάσῃ ἀθυμίᾳ διετέλουν αὗται τυγχάνουσαι· ἤσχαλλον, ἠνιῶντο δεινῶς· ἀλλ᾽ οὐκ ἐᾷ ταύτας συμπαθεστάτη καὶ φίλοικτος Θωμαῒς ἐπὶ πολὺ τῇ ἀθυμίᾳ κατέχεσθαι, ἀλλ᾽ ἐπιστᾶσα νύκτωρ εἴρηκε πρὸς αὐτάς· &ldquogr;Ζῆν με γινώσκετε ἀληθῶς, ἀδελφαί, εἰ καὶ τὰ πρὸς ὑμᾶς τέθνηκα· δὲ βίβλος ἐπὶ τὸν ἐμὸν κατάκειται τάφον συντηρουμένη μοι.&rdquogr; Αὐτίκα γοῦν προσέρχονται τῇ σεβασμίᾳ σορῷ, εὑρίσκουσιν ἐν ἀσφαλεῖ κείμενον τὸ βιβλίον κατὰ τὴν τῆς ἁγίας ὑφήγησιν καὶ ὅλαι χαρμονῆς καὶ θάμβους πλήρεις ἐγένοντο καὶ πρὸς εὐχαριστίαν καὶ αἶνον ἐκινοῦντο, Θεοῦ τοῦ θαυμαστὰ ἐν τοῖς ἁγίοις αὐτοῦ τερατουργοῦντος ἑκάστοτε· ὧν ἓν καὶ τὸ νυνὶ ῥηθησόμενον καὶ τοῖς προδεδιηγημένοις προστεθησόμενον..

[23] [Accepti beneficii monumentum.] 〈Θαῦμα ιβ᾽〉. Γυνή τις ἔγγιστά που τοῦ καλουμένου Βοὸς [De foro Bovis, cf. Synax. Eccl. CP., p. 1067; Preger, Scriptores originum CP., p. 361, i. v. βοῦς; Acta SS., Oct. t. VIII, p. 133.] ποιουμένη τὴν οἴκησιν χαλεπῷ τινι [τι A.] νοσήματι κατετρύχετο καὶ τὰ ἐντόσθια ἤλγει καὶ ὀξυτάταις ὀδύναις ἐβάλλετο· αὕτη τοίνυν ἀπογνοῦσα πάσης ἄλλης ἐλπίδος τῇ τῆς ἁγίας πρόσεισι τιμίᾳ σορῷ· καὶ μετὰ θερμοτάτης τῆς πίστεως τὴν παρ᾽ αὐτῆς αἰτησαμένη βοήθειαν καὶ νύκτωρ και μεθ᾽ ἡμέραν ἐγκαρτερήσασα καὶ δάκρυα συχνὰ καταχέασα, ταχύτατα λαμβάνει τὴν θεραπείαν καὶ τοῦ πιέζοντος πάθους παντελῶς ἀπαλλάττεται· ἀλλὰ τοσαύτης ἀπολελαυκὸς τὸ γύναιον χάριτος, οὐδ᾽ αὐτὸ πρὸς τὴν εὐεργεσίαν ὤφθη ἀχάριστον οὐδὲ ψυχρὸν καὶ ἀγνῶμον ὡς εἰπεῖν τὴν προαίρεσιν ἀλλὰ τῇ τὰ μέγιστα χαρισαμένῃ καὶ εὐκταιότατα μικράν τινα καὶ τῇ δυνάμει σύμμετρον ἀποδιδοῦσα τὴν ἀμοιβήν, ἁψίδα τινὰ ἐφύπερθεν τοῦ τάφου τῆς ἁγίας ἀνήγειρε σὺν πὸθῳ πολλῷ, εἰκόνων ἁγίων ἱστορίαις ταύτην κατακοσμήσασα· ἥτις καὶ μέχρι τοῦ νῦν περισῴζεται εἰς μέγιστον ἐκείνης μνημόσυνον· ἐκεῖ δὲ καὶ τίς ἂν καὶ παρελθεῖν δύναιτο τοῦτο [(δ. τ.) ex coniect.; δικαιον A.] ἀξιοθαύμαστον ὂν μάλα καὶ χαριέστατον; οὔκουν οὐδ᾽ ἡμεῖς παρέλθωμεν ἀδιήγητον.

[24] [Res amissa recuperatur.] Θαῦμα ιγ᾽. Ἀνήρ τις τὸν μοναδικὸν καὶ ἄζυγα βίον παιδόθεν ἀνῃρημένος καὶ τῆς θεοφιλοῦς ἐργασίας ὁλοτρόπως ἀντιποιούμενος, ᾧ Συμεὼν μὲν κλῆσις, πατρὶς δὲ περιφανεστάτη αὕτη τῶν πόλεων, προσευχάδιόν [Προσευχάδιον gradus quidam intellegi solet seu scamnum quo genuflectentes innituntur. Ita in Typico Irenes Augustae, P. G., t. CXXVII, p. 1049. Miraculum narrat et Constantinus Acropolita, Laudationis C. 18, ubi rem amissam προσευχῆς βιβλίον nuncupat.] τι ἐσχηκὼς εὔτεχνον καὶ πολύτιμον (ἐκ γὰρ κοσμίας ὕλης διείργαστο) ἀπώλεσε τοῦτο τοιουτοτρόπως· καὶ γὰρ ὑπό τινος αὐτῷ προσφιλοῦς συνέβη τοῦτο ζητηθῆναι· δὲ μηδὲν περίεργον ὑπολογισάμενος ἁπλῇ καὶ φιλικῇ προαιρέσει δίδωσιν ἑτοίμως τῷ φίλῳ τὸ πρὸς χρείαν ἐξαιτηθέν· ἐκεῖνος δὲ λαβὼν τοῦτο καὶ οἴκαδε ἀπαγαγὼν ἠθέλησεν ὑποκρύψαι συνεργιᾳ σατανικῇ· τοίνυν εἰρημένος θεοφιλὴς ἀνὴρ εἰς λήθην μετὰ ταῦτα τοῦ δεδομένου ἐλθὼν καὶ ᾧ τουτο δέδοτο, οὐ μικρῶς ἠθύμει καὶ ἤσχαλλεν· γοῦν ἁγία τῷ εἰρημένῳ κατ᾽ ὄναρ ἐμφανισθεῖσα τοιαῦτα φησίν· &ldquogr;Οἶδας, τίνι δέδωκας ὅπερ ἐκέκτησο προσευχάδιον; ἀλλ᾽ εἰ ἐπιλέλησαι, ἀναμνήσθητι·&rdquogr; καὶ ἅμα δὴ αὐτὴ τὸν λαβόντα παρεδήλου καὶ ἀνεμίμνησκεν αὐτολεξεὶ οὕτως εἰποῦσα ὅτι· &ldquogr;Παρὰ τοῦ φιλουμένου σοι Ἰωάννου κατέχεται τὸ ζητούμενον&rdquogr;. δὲ ἀναμνησθεὶς καὶ ζητήσας, ταχέως τὸ οἰκεῖον ἀπέλαβε καὶ τῇ ἁγίᾳ μεγάλας τῆς περὶ αὐτὸν προμηθείας ὡμολόγει τὰς χάριτας.

[25] [Ipsum coniugem a daemone liberat.] Θαῦμα ιδ᾽. Ἀναγκαῖόν ἐστι καὶ ἡμᾶς ἐπιμνησθῆναι τῶν συνεύνου ταύτης παθῶν καὶ μὴ σιγῆσαι ταῦτα μήτε παραδραμεῖν, ἀλλὰ τῷ παρόντι λόγῳ σαφηνίσαι τε καὶ ἑρμηνεῦσαι ὡς οἷόν τε, ὁποίαν τε εἴσπραξιν εὕρατο τοῦ κακίστου καὶ φαυλοτάτου βίου αὐτοῦ· καὶ γὰρ προσκέκρουκέ τινι δαίμονι τὴν ἰσχὺν χαλεπῷ καὶ ὑπ᾽ αὐτοῦ σφοδρῶς ἔνθεν κἀκεῖθεν ἠλαύνετο· καὶ τὸν τῆς ἁγίας καταλαμβάνει τάφον θρηνῶν ἀπαράκλητα· καὶ πολλὰ τοῦ δαίμονος ἐκεῖσε τοῦτον σπαράξαντος καὶ μὴ θελήσαντος ἐκεῖθεν ἐξεληλυθέναι, τῇ δεήσει ταύτης τῆς σωτηρίας ἐπέτυχεν. [Ierem. 40, 23; Prov. 30, 19.] Ἀλλ᾽ ὥσπερ ἀμήχανον ψάμμον θαλάσσης ἐρευνῆσαι καὶ ἴχνη νηὸς ποντοπορούσης, οὕτως καὶ τῶν τῆς ἁγίας θαυμάτων διήγησιν θέσθαι λεπτομερῆ· ἀλλ᾽ ὥσπερ ἐξ ὀνύχων τὸν λέοντα κἀκ τοῦ κρασπέδου καταλαμβάνει τις ὅλον τὸ ὕφασμα [Pseudo-Diogeniani Cent. V, 15, Leutsch-Schneidewin, Corpus paroem. graec., t. I, . 252.] , οὕτως κἀκ τῶν μερικῶν αὐτῆς θαυμάτων τὸ πᾶν καταλάβοι τις· μέχρι γὰρ καὶ δύο καὶ δέκα χρόνων οὐκ ἐπαύσατο τὰς ἰάσεις ἐπιτελεῖν εἰς τοὺς μετὰ πίστεως προσιόντας αὐτῇ νύκτωρ καὶ μεθ᾽ ἡμέραν· ἀλλὰ καὶ μέχρι καὶ σήμερον τοῖς θερμῶς ἐπικαλουμένοις αὐτὴν οὐ παύεται τὰς ἰάσεις ἀφθόνοις δωρεαῖς ἐπιχορηγεῖν.

[26] [Sanctae invocatio.] Ἀλλ᾽ ὁσίων συμμέτοχε, δικαίων ἰσοστάσιε, ἀγγέλων ἐνόμιλε, μὴ παύσῃ καθικετεύουσα τὸν πανοικτίρμονα καὶ φιλάνθρωπον Κύριον ταῖς σαῖς θερμαῖς ἱκεσίαις, περιφρουρεῖν τὸν τῆς πορφύρας κλάδον, τὸν εὐθαλέστατον Ῥωμανόν [Romanus II, 959 – 963. Comm. praev. num. 3.] , τὸν ἐν φιλοχρίστοις φιλοχριστότατον ἄνακτα, τὸν πάσαις καλῶν ἰδέαις περιαστράπτοντα· δίδου δὲ τούτῳ καὶ πᾶσαν φιλαρχίαν ἐθνῶν κατατροποῦσθαι καὶ πᾶσαν τούτων πανσπερμίαν τὴν μιξοβάρβαρον· καὶ χάριν βραβεύοις τούτῳ τὴν νικητήριον ὡς τῆς δικαιοσύνης ἀκριβεστάτῳ γνώμονί τε καὶ φύλακι, ὡς τῆς ἀληθείας κανόνι, ὡς τοῖς πᾶσι τὰ πάντα χρηστὰ ἐπιχορηγοῦντί τε καὶ βραβεύοντι· καὶ μὴ ἐλλίπῃς [λειπης A.] αὐτὸν ἀγαθύνουσα, πάντα τὰ πρὸς σωτηρίαν βραβεύουσα· συμπαρομάρτει δ᾽ αὐτῷ νοητῶς καὶ συνέριθος γίνου ταῖς σαῖς ἱκεσίαις καὶ φύλαξ ἄγρυπνος· ἀλλ᾽ ἄγε καὶ πάντα τὸν σοὶ προσιόντα σκέπε καὶ φρούρει, διδοῦσα τούτοις ἐνιαυτὸν δεκτὸν καὶ εὐάρεστον, ὅτι καὶ ἐν ταύτῃ τῇ πρώτῃ καὶ καλλίστῃ τῶν ἡμερῶν τὸ τοῦ βίου τέλος ἐδέξω καὶ πρὸς Κύριον ἀπεδήμησας· αὕτη δέ ἐστιν τῶν καλανδῶν πρωτίστη, καθ᾽ ἣν καὶ μέγας ἐν ἀρχιερεῦσι Βασίλειος πρὸς Κύριον ἀπεδήμησε [Synax. Eccl. CP., p. 364.] . μεθ᾽ οὗ πρεσβεύοις ἀεὶ καὶ συμπαρείης τῷ ἡμετέρῳ ἡγεμόνι τῷ κρατίστῳ καὶ φιλευσεβεῖ αὐτοκράτορι· μέμνησο δὲ καὶ ἡμῶν τῶν σῶν ἀθλίων οἰκετῶν μικρὸν κεκοπιακότων εἰς τὴν σὴν ὑμνῳδίαν καὶ πρὸς τὴν τῶν θαυμάτων ἀρήγησιν, ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ τῷ Κυρίῳ ἡμῶν, ᾧ πρέπει δόξα σὺν τῷ πατρὶ καὶ τῷ υἱῷ καὶ τῷ ἁγίῳ πνεύματι, νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν.

II. LAUDATIO S. THOMAÏDIS
A. CONSTANTINO ACROPOLITA

Thomaïs matrona Constantinopoli (S.)

E codice Ambrosiano H. 81. sup. (= B). Cf. Comm. praev. num. 3.

Λόγος εἰς τὴν ἁγίαν Θωμαΐδα.

[1] [Sanctae patria et parentes] Θωμαῒς ἡμῖν εἰς εὐφημίαν τανῦν πρόκειται, Θωμαῒς τῶν ἐγκωμίων ὑποθεσις, Θωμαῒς ἐπαίνων μὲν ἡμῖν ἀφορμὴ τοῖς ἐν [δ᾽ ἐν B.] δυνάμει τοῦ ἀγαθοῦ καὶ μὴ πάμπαν ἐθελοκακοῦσι κἀκ ψυχῆς τὸ κακὸν [καλὸν B.] ἀποστέργουσι, τἡν δὲ περὶ τοῦτό γε ἕξιν μέσοις, ἵν᾽ οὕτως εἴποιμι τὴν προαίρεσιν, μεγίστη πρὸς ἀρετἡν παράκλησις· φαίην δ᾽ ἂν καὶ τοῖς ἄλλως διακειμένοις· οὐ γὰρ μικρὸν καὶ τὸ ὁπωσοῦν τοῦ κακοῦ διαστῆναι καὶ πρὸς τὸ ἀγαθὸν ὁπωσδήποτε ἀποκλῖναι· ὅπερ ἐργάζεσθαι βίοι θεοφιλῶν τε καὶ φιλοθέων ἔχουσιν ἱστορούμενοι. Θωμαῒς τὴν τύχην μὲν ταπεινή, τὴν δ᾽ ἀρετὴν ὑψηλή· ἤνεγκε μὲν γὰρ ταύτην νῆσος Λέσβος· πατράσι δ᾽ ἐχρήσατο τῶν οὐκ ἄγαν ἐπιφανῶν, οὐδὲ τῶν εὐροούντων τοῖς ἐνταῦθα, σεμνῷ δὲ βίῳ διαπρεπέσι κἀντεῦθεν ἐπισήμοις [ita B, exspectes διαπρεπῶν ἐπισήμων.] ὡς τὰ πολλά· ὀνόματα τούτοιν Μιχαὴλ καὶ Καλὴ τὰ κύρια· συζυγία τῷ ὄντι καλλίστη τε καὶ θεάρεστος, ἀλλήλοις βίου τε σπουδαίου καὶ πολιτείας ἵν᾽ οὕτω φαίην ἀγγελικῆς δεξιοὶ συνεργοὶ καὶ συνέριθοι· καὶ τις ἂν ἰδὼν ἐκείνους βοηθὸν κατ᾽ αὐτὸν τῷ ἀνδρὶ δεδόσθαι τὴν σύνευνον ἔφησε, τὸν δ᾽ αὖ γε σύζυγον κεφαλὴν πλήρη συνέσεως καὶ παντοίοις κατάκομον ἀγαθοῖς καλλίστῳ προσηρμόσθαι τῷ σώματι· τὰ ἀναγκαῖα μόνα ζητοῦντες, ἅπαν δὲ περιττὸν διαπτύοντες· τὸ &ldquogr;πλοῦτον καὶ πενίαν μὴ δῷς ἡμῖν, Κύριε&rdquogr; οὐ δι᾽ εὐχῆς ἴσως τιθέμενοι, δι᾽ ἔργον δὲ ἐκπεραίνοντες· ἠγάπων γὰρ αὐταρκείᾳ καὶ τὸν δίκαιον βίον ἠσπάζοντο, ὃν δὴ βίον ἀμέτοχον πλούτου μεμαρτύρηκεν γραφή, πλοῦτον ἄσυλον ἐν ὑστέρῳ προξενοῦντα καὶ ἀδιάπτωτον· οὗπερ ἐρῶντες ἦσαν, οὗπερ ἐφίεντο. [Gen. 2, 20, 1 Cor. 11, 3, Prov. 30, 8.]

[2] [qui filiam a Deo impetrant,] Οὐκ ὀλίγους οὕτω συνδιέζησαν χρόνους, τἄλλα μὲν καλῶς ἔχοντες, ἑνὸς δ᾽ τοῖς ἐν συζυγίᾳ τὸ περισπούδαστον, καὶ μάλιστα τοῖς τὸν σεμνότερον ἀσπαζομένοις γάμον, στερόμενοι· οὐ γαρ ἐτέκνωσαν οὐδ᾽ ἔσχον ἐξ αὐτῶν διάδοχον· τῷτοι καὶ λιπαροῦντες ἦσαν Θεὸν καὶ τὴν θεομήτορα, μὴ ἀνωνύμους τοῖς ἐς νέωτα καὶ μετ᾽ αὐτοὺς οἰχέσθαι, ἀλλά τι καὶ αὐτοὺς τῇ φύσει δοῦναι καὶ τεκεῖν ἔμπαλιν ὡς ἐλοχεύθησαν μᾶλλον Θεῷ καρποφορῆσαι καί τινά πως ἀπαρχὴν τοῦ σφῶν γάμου προσενεγκεῖν· τί γοῦν οὐκ ἔδρων; τί περ οὐκ ἔπασχον; ἕως τῆς αὐτῶν δεήσεως Θεὸς ἐπήκουσε καὶ καρπὸν κοιλίας παρέσχετο θαυμάσιον οἷον, τὴν λαμπρὰν ταυτηνὶ Θωμαΐδα· ἣν δὴ καὶ ἐπόθουν πόθῳ καὶ συλλαβόντες καὶ ὠδινήσαντες καὶ τοῦ πόθου προσαξίαν ἔτρεφον, μονογενῆ τε οὖσαν καὶ ἀστείαν ἄλλως ἐξ αὐτῆς φάναι γενέσεως. Ἀλλ᾽ οὐκ οἶδ᾽ ὅπως τὸ πρὸς ἐγκώμιον μεῖζον παρέλιπον, εἴπερ μέγιστον εἰς εὐφημίας ὑπόθεσιν τὸ τὴν τεκοῦσαν τὴν Θεοτόκον ἰδεῖν, τὸ παρ᾽ ἐκείνης αὐτῆς τὴν ἐπαγγελίαν τοῦ τόκου λαβεῖν καὶ τὸν τόκον ὁποῖος ἔσται ἀναμαθεῖν· τί τοίνυν ὥρας πέρι πλείω λέγειν; τί χρὴ γράφειν τὴν ἐξ ἐπαγγελίας γεννηθεῖσαν τῆς θεομήτορος ὅπως εἴδους εἶχεν, οἵα τὸ ἦθος ἐτύγχανεν; ἀλλ᾽ ἐπειδὴ καὶ ὥραν ἐφθάκει γάμου, κατάλληλον ὡς ᾠήθησαν τὸν νυμφίον οἱ γεγεννηκότες εὑρηκότες συνάπτουσιν, ἄκουσαν μὲν καὶ τὰ πολλὰ δυσανασχετοῦσαν, γονέων δ᾽ ὅμως ὑποκλίνασαν ἐντολῇ καὶ προσηκόντων βίᾳ καθυπαχθεῖσαν· καὶ χρόνος, ἐφ᾽ ὅσον τὰ τῆς παρθενίας αὐτῇ παρατέτατο, ὁποῖα τὰ κατὰ γνώμην αὐτῇ καὶ ὡς παρὰ γνώμην γάμος ἦν, [quam in matrimonium collocant.] βεβαιοῖ· ἔτη γὰρ γεγονυῖα τέτταρα πρὸς τοῖς εἴκοσιν ἦν· καὶ τότε δήπου συνέζευκται μᾶλλον εἰπεῖν ξυνεύνῳ πρὸς τῶν γεγεννηκότων ἐκδέδοται.

[3] Οὗτος δὲ ἧν τὰ μὲν ἐκτὸς καὶ ὅσα πρὸς τὸ φαινόμενον ἥκει καὶ πάνυ λίαν τῇ μακαρίᾳ κατάλληλος, τὰ δ᾽ ἐντὸς ἀξυμφυής τις ὡς ἀληθῶς καὶ ἀντίθετος, ἀπεοικὼς ἐς τὸ παντελὲς καὶ ὁλοσχερῶς ἀντικαθιστάμενος. Καὶ λόγος τοῖς ἐφεξῆς γνωριεῖ· ὡς γὰρ δὴ τῆς Λέσβου ἀπῆραν καὶ παρὰ τὴν ἀντιπέρας τῆς Κωνσταντίνου Χαλκηδόνα [Thomaïdis parentes Chalcedone habitasse non legitur in eius Vita (cc. 6. 7: ἐν Βοσπορείοις μέρεσιν). Cf. supra, pp. 235 – 36.] γενόμενοι ᾤκησαν πατέρες τε καὶ θυγάτηρ καὶ ἐπὶ τῇ θυγατρὶ κηδεστὴς καὶ γε τῆς μακαρίας πατὴρ τὸ κοινὸν ἀπέτισεν ὄφλημα, [Mater monasticam vitam amplectitur.] μὲν γειναμένη κατὰ μοναχὰς τὴν τρίχα παραυτὰ κείρεται καὶ τὸν θειότερον βίον ἀσπάζεται· ὅθεν καὶ παρά τινι τῶν σεμνείων γενομένη οἰκίσκῳ φέρουσα ζοφώδει καὶ ἀφεγγεῖ ἑαυτὴν καθείργνυσι, μόνῷ Θεῷ προσανέχουσα καὶ τούτῳ διὰ παντὸς ἐντυγχάνουσα· δέ γε μακαρία Θωμαῒς συνῴκει μὲν τῷ ἀνδρί, ἅπαξ τοῖς γονεῦσι γενομένη πειθήνιος, συνῆν δὲ μᾶλλον Θεῷ εὐχαῖς τε σχολάζουσα καὶ νηστείαις ἑαυτὴν κατατήκουσα, οὐχ ἑπτάκις μόνον τῆς ἡμέρας τὸν δημιουργὸν αἰνοῦσα Θεὸν ἀλλὰ διὰ παντὸς προσευχομένη καὶ διηεκῶς ἱλεουμένη τὸν Κύριον, πένησι τὸν βίον μεριζομένη μᾶλλον ἀφειδῶς [Psalm. 118, 164.] ἐξαντλοῦσα καὶ μεγαλοψύχως ἄγαν σκορπίζουσα· ἀλλ᾽ ἐντεῦθεν τῇ γενναίᾳ τὰ σκάμματα, ἐντεῦθεν οἱ ἆθλοι, ἐντεῦθεν τῶν κατ᾽ ἀρετὴν ἀγώνων τὰ ἔπαθλα· ὡς γὰρ δὴ καὶ ἔφθημεν εἰπόντες, ἐναντίως παντάπασιν ἔχων ξύνευνος ἧν· ὅσον γὰρ ταύτῃ τῆς κατὰ Θεὸν προσῆν ἐλευθεριότητος, τοσοῦτον ἐκείνῳ φειδωλίας τε καὶ μικροψυχίας ἐπῆν· καὶ ὅσον ἐκείνη τῶν ἐν οὐρανῷ καὶ θείων ἐφίετο, τοσοῦτον οὗτος τῶν ἐν γῇ καὶ ὑλωδῶν περιείχετο.

[4] [Vexationes a coniuge illatas] Ἦν οὖν ἀγὼν τῇ μακαρίᾳ πρὸς τὸν ἄνδρα περὶ κτήσεώς τε καὶ ἀποκτήσεως, μᾶλλον καὶ ἀμφοῖν περὶ κτήσεως, πλὴν διαφόρου τῆς κτήσεως καὶ ὡς ἀληθῶς διεστηκυΐας κατὰ διάμετρον· μὲν γὰρ τοῦ κρείττονος ἐφιεμένη πλούτου πάντ᾽ ἐν οὐρανῷ θησαυρίζειν ἐσπούδαζεν, ὅπου γε οὔτε σὴς οὔτε βρῶσις ἀφανίζων οὔτε κλέπται διορύσσοντες σπαράσσοντες, ὡς αὐτοαλήθεια Χριστὸς μεμαρτύρηκεν, δ᾽ αὖ τοὐναντίον πάντα παρ᾽ ἑαυτῷ συνάγειν καὶ ὑπὸ γῆν τιθέναι καὶ παρακατέχειν ἐν ἀφανεῖ. [Matth. 6, 20.] Τί τὸ ἐντεῦθεν; ἐκμαίνεται ἀνὴρ καὶ οὐχ ὅτι τῆς ἁδρᾶς μεταδόσεως (πρὶν γὰρ κατακλεῖσαι τουτονὶ τὰ προσόντα, τὸ παρευρισκόμενον ἅπαν ἀφειδέστερον ἦν χορηγοῦσα τοῖς δεομένοις), ἀλλ᾽ ἤδη καὶ τῶν σμικροτάτων, ἄρτου τρύφους τυχὸν καὶ παλαιᾶς ἐσθῆτος, δίκην ἀπαιτεῖν ἤθελεν· ὅθεν καὶ ἀνηλεῶς ἐρράπιζε πὺξ βάλλων κατὰ τοῦ στόματος, κονδυλίζων τὰς παρειάς, λύγοις ξαίνων τὰ νῶτα, λὰξ κατὰ λαγόνων τύπτων καὶ μηδενὸς καθάπαξ μέλους φειδόμενος, τὸ τῶν μεμηνότων ἄντικρυς πάσχων, τὰς ἰδίας σάρκας διασπαράττων μέλεος. Ἀλλ᾽ ἐνίκα τοῦτον μακαρία τοσαῦτά τε πάσχουσα καὶ οὐδὲν , [Thomaïs aequo animo fert] τι τῶν ἀνὰ χεῖρα μὴ προἳεμένη τοῖς πένησιν τῶν ὅλως παρευρισκομένων τῷ κιβωτίῳ καὶ τῷ οἰκήματι· ἀλλ᾽ ἵνα τὰ πολλὰ παρῶ, τοῦτο μόνον πρὸς ὑμᾶς διηγήσομαι· πᾶσαν μὲν δεσποτικὴν ἐντολὴν ἀκριβῶς πλῆρουν ἤθελεν· ἀμέλει τοι καὶ λίαν ἐξεπλήρου καλῶς, ὕμνοις τὸ θεῖον γεραίρουσα, πένησιν ὡς ἔφην τὰ προσόντα μερίζουσα, νηστείαις ἑαυτὴν κατατήκουσα, πάντας ἀγαπῶσα καὶ χώραν μηδενὶ σκανδάλου παρέχουσα, ὅτι μὴ τῷ συζύγῳ ἐξ ἐναντίας ταύτῃ πρὸς τὴν τῶν ἐντολῶν φυλακὴν ἔχοντι.

[5] [et piis operibus vacat.] Ἦν οὖν διὰ σπουδῆς τῇ θείᾳ Θωμαΐδι καὶ παρὰ τοὺς θείους νεὼς ἄφιξις· καὶ δή ποτε ἀπιούσῃ πένης συνηντήκει ὁποιασδήποτε χρῄζων περιβολῆς· οὐδὲν γὰρ ὅ, τι καὶ περιέκειτο τῶν ὅσα ἐξ ἀνάγκης ἄνθρωποι περιβάλλονται, ἀλλ᾽ ἅπαν τὸ ὑπὲρ τὴν ὀσφὺν ὡς ἐκ μήτρας προῆλθεν ἐδείκνυε· τί τοίνυν μακαρία; οὐ τὴν τοῦ λεὼ παρὰ τὸ θεῖον τέμενος αἰσχυνθεῖσα συνάθροισιν, οὐ πτοηθεῖσα τὸν ἐπὶ τούτοις ἀπηνέστερον θηρὸς ἐπιπίπτοντα σύνευνον, τὴν χλαμύδα παρευθὺς περιδύεται καὶ τὸν γυμνήτην ἀμφιέννυσι πένητα· ἀλλ᾽ οὔπω φθαίη τὴν οἰκίαν εἰσιοῦσα, καὶ τὰ ἔσχατα ὥσπερ πρὸς αὐτῆς σύζυγος πεπονθὼς &ldquogr;ἵνα τί (φησί), κάκιστον γύναιον, οὕτω μου τὸν βίον ἐκκενοῖς κάκιστα τηνάλλως [τηνάλως B.] σκορπίζουσα καὶ διακενῆς δαπανῶσα; ἀλλ᾽ οὐ χαιρήσεις ταῦτα ποιοῦσα, ἀλλὰ κακὴ κακῶς ἀπολῇ. [Matth. 21, 41.]Καὶ ἅμα λέγων ῥάβδοις κατὰ γῆς βαλὼν ἔπαιεν, ἕως ἡμιθνῆτα διέθηκεν, ἕως τὰ τῆς λύπης ἐξέπλεσεν, ἕως τέως ἀκορέστως βασάνων ἔχων τῶν κατ᾽ αὐτῆς τὰ κατὰ θυμὸν ἐκτελέσας κεκόρεστο. Ποίᾳ λοιπὸν τῶν θείων ἐκείνων καὶ παλαιῶν γυναικῶν, τὴν μακαρίαν ταυτηνὶ παραβάλοι [παραβάλλοι B.] τις; Σωσάννῃ πάντως τῇ τρόπον ἕτερον πειρασθείσῃ, πλὴν ὅτι μὲν καιρὸς ἐκείνῃ τοῦ πειρασμοῦ μέτριος, βίος δὲ ὅλος ταύτῃ σχεδὸν καὶ μακρῷ τινι βαρυτέρα ἐπίθεσις· εἰ δὲ καὶ ταῖς μετὰ τὴν χάριν Θέκλῃ τε καὶ Βαρβάρᾳ παραλληλίσειε, [Theclae et Barbarae assimilatur.] τῆς ἀληθείας οὐχ ἁμαρτήσεται· πλὴν γὰρ τοῦ τελευταίου πάθους εὑρήσει τἄλλα οὐκ ἀποδέοντα· βασάνοις γὰρ ὅτι βαρείαις καὶ αὕτη εἰ καὶ μὴ διὰ Χριστὸν ἀλλὰ διὰ τὰς Χριστοῦ ἐντολὰς προσεπάλαισε καὶ οὐχ ὑπ᾽ ἀλλοτρίου ταυτὶ πέπονθε· φέρει γὰρ ἴσως τοῦτο παράκλησιν· ἐῶ γάρ, ὡς τοῦ θανεῖν εἰσάπαξ τὸ διηνεκῶς κακῶς πάσχειν βαρύτερον. Καὶ διὰ βασάνων προσδοκώμενος θάνατος τοῦ διὰ ξίφους πολλῷ φοβερώτερος, ῥᾴστην ἐπάγοντος τὴν τῆς βίας ἀπαλλαγήν· ἀλλ᾽ μὲν οὕτω τῶν θείων ἐντολῶν περιείχετο καὶ τοιαῦθ᾽ ὑπὲρ αὐτῶν ἔπασχε· Θεὸς δὲ τίσιν ἀμείβεται καὶ πῶς τὴν ἀρετὴν αὐτῆς φανεροῖ καὶ διάδηλον τίθησιν; οἷς ἂν ὑμῶν εἴη βουλομένοις, ἀκούσατε καὶ τὰ εἰκότα δοξάσατε τὸν τοὺς αὐτὸν δοξάζοντας πολλῷ τῷ περιόντι ἀντιδοξάζοντα. [1 Reg. 2, 30.] Χάριν ἰαμάτων παρέχεται, διαφόρων νοσημάτων ἀκεστήριον, δαιμονίων ἐπιβουλῶν ἀλεξητήριον καὶ παντὸς καθάπαξ ἐνοχλοῦντος λυτήριον. Ἄγε δὴ λοιπὸν τοῖς τῆς μακαρίας θαύμασιν λόγος θιασευέτω καὶ ὡς τὸ εἰκὸς ἐνωραἳζέσθω τοῖς τεραστίοις φιλοχωρῶν· δοῦναι δ᾽ ἰσχὺν αὐτῆς ἐκείνης πάντως, ἧς λόγος ἐμβατεῦσαι τοῖς θαυμασίοις παρώρμηται.

[6] [In Blachernis] Δεδέσθαι μὲν γάμῳ τὴν μακαρίαν λόγος φθάσας δεδήλωκε, λελύσθαι δὲ Θεῷ καὶ μόνῳ προσανέχειν αὐτῷ μεμαρτύρηκεν· ὅθεν καὶ θείοις προσεδρεύουσα σηκοῖς ἦν, ἄλλοτε παρ᾽ ἄλλον φοιτῶσα· καὶ δή ποτε παρὰ τὸν ἐν Βλαχέρναις νεὼν [Supra, p. 237, annot. 2.] γέγονε καὶ τὰ εἰωθότα ποιοῦσα ἐτύγχανε· τῇ γὰρ θεομήτορι ἐνετύγχανε καὶ ὑπὲρ τοῦ χριστωνύμου ἐξελιπάρει λαοῦ· τὰ γὰρ ἑαυτῆς εὖ τε καὶ ὡς ἔδει διαθεμένη τῶν ἄλλων χάριν ἐφρόντιζεν. Ὡς δὲ καί, τῆς συνήθους προβάσης λιτανείας, τὴν μὲν εἰκόνα τῆς θεομήτορος οἶς ἦν τεταγμένον ἐπωμισάμενοι, ἐφ᾽ ᾧ γε περιοδεῦσαι, ὡς ἁγιασθῆναι μὲν τὸν τόπον, κατανυγῆναι δὲ τὸ παρατυγχάνον πλῆθος, ἐξῄεσαν, συνῆν δὲ καὶ μακαρία Θωμαῒς καὶ τῶν πολλῶν μία νενόμιστο, ἀναδεῖξαι ταύτην βουλόμενος Θεὸς δαιμονῶντά τινα καὶ κακῶς πάσχοντα ἰθὺ ταύτης παρώρμησε μέγα τε βοῶντα καὶ μετὰ συνέσεως &ldquogr;Ἵνα τί δὲ κρύπτεις σεαυτήν, δούλη τοῦ Θεοῦ;&rdquogr; λέγοντα &ldquogr;μέχρι τίνος παρακαθέξεις καὶ οὐ δημοσιεύσεις τὸ χάρισμα;&rdquogr; Ταῦτ᾽ εἰρήκει τῶν ποδῶν τῆς ἁγίας προκαλινδούμενος καὶ ἐπισυνείρων ὡς· &ldquogr;ἄρξαι δὴ ἀπ᾽ ἐμοῦ τοῦ δειλαίου θαυματουργεῖν καὶ με τοῦ τυραννοῦντος ἐλευθέρωσον δαίμονος· ὁρᾷς, ὅπως κατατρύχει ὁπόσοις τε περιβάλλει δεινοῖς· οὐδεὶς λύχνον ἅπτει καὶ ὑπὸ μέδιμνον τίθησιν, ὥς πού φησιν σωτήρ· Λαμψάτω τὸ ἐν σοὶ [Col. 244A] φῶς ἔμπροσθεν τῶν, ἀνθρώπων, ὅπως σου τὰ καλὰ ἰδόντες ἔργα τὸν ἐν οὐρανοῖς ἡμῶν πατέρα δοξάσωσιν, ὡς ἐκεῖνος αὐτὸς ὑποτίθεται, ὃν θεραπεύειν προήρησαι, οὗ τὰς ἐντολὰς πληροῦν διὰ πλείστου πάνυ πεποίησαι.&rdquogr; [Matth. 5, 15, 16.] Κάμπτει τούτοις τὴν μακαρίαν καὶ πολλὰ τέως συγκρύπτειν αὑτὴν βουλομένην πείθει τὴν ἴασιν παρασχεῖν καὶ ἀμωσγέπως φανερῶσαι τὴν ἀρετήν· καὶ ἄλλως γὰρ εἰς νοῦν ἔβαλεν, ὡς οὐκ ἂν νουνεχῶς ἐλιπάρει καὶ συνετῶς οὕτως ἐφθέγγετο, εἰ μὴ Θεὸς ἦν κινῶν κἀκείνην ἐξ ἁπάντων τε καὶ πασῶν Ζητῆσαι κατήπειγεν· ἀμέλει τοι καὶ χεῖρας εἱς οὐρανὸν ἄρασα καὶ τὰ εἰκότα Θεῷ ἐπευχαριστήσασα ἐλαίῳ χρίει τῆς Θεομήτορος, [energumenum sanat;] ὡς ἂν ἐκεῖθεν νομισθείη τὴν χάριν κατάγουσα καὶ μηδέν τι τοιοῦτον αὐτὴ δυναμένη τοῖς πολλοῖς δείξειε· καὶ παρευθὺς (ὣ τοῦ θαύματος) σώας ἔχων δαιμονῶν τὰς φρένας ἐδείκνυτο, Θεὸν μεγαλύνων, τὴν Θεοτόκον δοξάζων καὶ τὴν τούτων συνδοξάζων θεράπαιναν.

[7] [paralytico absens medetur;] Ἕτερον εὐθὺς μετὰ τοῦτο, μηδὲν τούτου τῷ τεραστίῳ λειπόμενον, τῇ μακαρίᾳ τετερατούργηται. Ἐκτομίας τις παρὰ τῶν τινι τῆς πόλεως σεμνείων ᾤκει, μᾶλλον ἐλεεινὸν κατέκειτο θέαμα, Ἀγγουρίου καλεῖται τὸ φροντιστήριον· Ἀγγουρίου γὰρ κλῆσιν οὕτω γε τυχὸν δειμάμενος εἴληχε [Supra, p. 238, annot. 1.] · Κωνσταντῖνος 〈τῷ [om. B.] ἐκτομίᾳ τὸ ὄνομα. Ἔκειτο γοῦν χρόνοις ἐπὶ συχνοῖς παρειμένος καὶ παραλελυμένος τὴν ὁλομέλειαν καί τι δὲ τῶν ἀνηκέστων ἐπισυμβὰν πρὸς τὴν ἐπὶ θανάτῳ κατήπειγε· κυνάγχη καὶ γὰρ ἐνέσκηψε τούτῳ τῶν χαλεπῶν· ἦν οὖν τὴν ζωὴν ἀπειπάμενος καὶ τὸν φοβερὸν ἀνθρώποις ὁσημέραι τε καὶ νύκτες ἀπεκδεχόμενος θάνατον· οὔτε γὰρ ἰατρῶν ἴσχυε τέχνη οὔτε μὴν φύσις ἀντέχειν πλέον ἠδύνατο· ἀλλ᾽ ἐπὶ μικρὸν ὕπνωσε καὶ ὄναρ ὁρᾷ, εἴ γε ὄναρ ἐκεῖνο φάναι χρεών, τοιαῦτ᾽ ἄττα διὰ λευχείμονος φάσκον ἀνδρός· &ldquogr;Ἴνα τί ζητεῖς φάρμακα καὶ ἰατρῶν παῖδας μετακαλῇ; τὴν Θωμαΐδα ὅπῃ ποτέ ἐστι διατρίβουσα, πάντα τ᾽ ἄλλα περιιδὼν ζήτησον· καὶ τινα τῶν οἰκείων ἐξαποστείλας ὕδωρ, ᾦ [ B.] χεῖρας πόδας ἀπονίψασθαι ταυτηνὶ γένοιτο, κατὰ παντὸς λαβὼν ῥᾶνον τοῦ σώματος ἐπίχεόν τε μέλει παρειμένῳ παντὶ καὶ ᾧ μάλιστα νῦν τὴν πολλὴν βίαν ὑφίστασαι· καὶ θᾶττον ἴσθι τοῦ συνέχοντος ἀπαλλαγήσῃ πάθους τῷ ἐκεῖθεν ῥαντισθεὶς φθάσοις ἂν ὕδατι.&rdquogr; Ταῦθ᾽ ἑώρακε, ταῦτ᾽ ἀκήκοε· καὶ τὰ τῆς ὑποθήκης μηδὲν μελλήσας [μελήσας B.] πεπλήρωκε καὶ παραυτὰ τῆς ἰάσεως κατὰ τὴν ἐπαγγελίαν τετύχηκε. [Act. 5, 15.] Πέτρου μὲν οὖν τοῦ τῶν ἀποστόλων κορυφαίου καὶ σκιὰ νόσους ἦν θεραπεύουσα, ἐκείνου αὐτοῦ πλησιάζοντος καὶ τάχα τὴν ἐνοῦσαν χάριν ἐξαποστέλλοντος. Ταύτης δὲ νῦν καὶ πόρρωθεν χάρις ἐνήργηκε καὶ πόρρω διατριβούσης μόνον ἀκρωτηρίων ἀπόμοργμα θαῦμα μέγιστον ἐκτετέλεκε.

[8] Προσκείσθω τούτῳ καὶ ἕτερον τῷ πρὸ αὐτοῦ παραπλήσιον· ὑπερδεδόξασται μὲν πάναγνος δέσποινα Θεοτόκος καὶ κατὰ πᾶσαν ἡμέραν τιμᾶται καὶ μεγαλύνεται καὶ πάσαις ἑκασταχοῦ γενεαῖς ὡς ἔφησε μακαρίζεται, τιμᾶται δὲ καὶ παρὰ τῇ μεγαλοπόλει ταύτῃ διαφερόντως καὶ εἰσαεί, [in templo Deiparae] ἐν δέ γε τῇ τῆς ἑβδομάδος τρίτῃ ἀριδηλότερον, ὅσῳ καὶ παρὰ τὸν θεῖον ταύτης σηκὸν συρρέειν τὸ πλῆθος εἰώθασι καὶ προπέμπειν τε καὶ παραπέμπειν τὴν θείαν ταύτης εἰκόνα καὶ ἱκετεύειν ὑπέρ τε ἑαυτοῦ καὶ τοῦ κοινοῦ πληρώματος ἕκαστος. [Luc. 1, 48.] Μιᾶς γοῦν καὶ σεμνὴ Θωμαῒς τῶν προπεμπουσῶν τε καὶ παραπεμπουσῶν ἐκείνων τυγχάνουσα ἦν· ἦν δὲ καὶ πλῆθος δεινῶς πασχόντων καὶ διαφόροις νόσοις τὸ σῶμα λελωβημένων τάχα μὲν λιπαρούντων καὶ αὐτῶν τὴν τοῦ γένους ἡμῶν σωτηρίαν, τάχα δὲ δεομένων τῶν ἐν εὐπορίᾳ τε καὶ ὑγιείᾳ ἐπαρκέσαι σφίσι τὰ πρὸς θεραπείαν τοῦ κάμνοντος σώματος. Καὶ τις οὖν γυνὴ ὑπὸ δαίμονος δεινῶς ἐνοχλουμένη συναναμέμικτο· καὶ τῶν ἄλλων χωρισθεῖσα καὶ δρομαία παρὰ τὴν ἁγίαν γενομένη τὴν ἴασιν ἐζήτει· &ldquogr;Ἓως πότε (κατὰ τὸν προρρηθέντα καὶ αὐτὴ φάσκουσα) χαλεπὼς ἐάσεις ὑπὸ τοῦ ἐχθροῦ βασανίζεσθαι καὶ τοσούτοις με προσπαλαίειν δεινοῖς; ἐπιτίμησον τῷ ἀλάστορι, φυγάδευσον τὸν ἐχθρὸν καὶ τὸ τοῦ Θεοῦ πλάσμα τῆς τυραννίδος ἀπάλλαξον.&rdquogr; [mulierem a daemonio liberat.] δ᾽ εὐθὺς παρὰ τὸν νεὼν εἰσιοῦσα ἔλαιόν τε λαβοῦσα καὶ χρίσασα ὑγιᾶ τε καθίστησι καὶ ὡς οὐδὲν ὅλως πεπονθυῖαν δεινόν δείκνυσι, μικροῦ διαπιστουμένου [διαπιστευομένου B.] συχνοῖς, ὅτι γε αὐτή ἐστιν ἐκείνη τῳτέως τὰ ἀφόρητα πάσχουσα. Ἁλλ᾽ ἄγε πρὸς ἄλλο μεταβῶμεν, δι᾽ οὗ διπλῆν κάμνουσα τὴν ἴασιν εὕρετο.

[9] [Mulier corpore et mente sanata.] Γύναιον μὴ ὅτι γε γυναικείαν ἀποσεισάμενον ἀλλ᾽ ἀνθρωπίνην καθάπαξ αἰδῶ κατὰ τῶν ἀρρένων ὡς εἰπεῖν ἐξωρμήκει καὶ ἀκολασίᾳ φέρουσα ἑαυτὴν ἐκδεδώκει. Καὶ ἦν ἡμέρας τε καὶ νυκτός, φεῦ τῆς καθ᾽ ἡμῶν τοῦ Σατὰν ἐπιθέσεως, φεῦ τοῦ εὐπεριτρέρτου τῆς ἡμῶν φύσεως, ἀσελγῶς διαζῶσα καὶ τὴν σάρκα μολύνουσα· ἀλλ᾽ ἐπήνεγκε ταύτῃ πρὸς παιδείαν νόσον κηδόμενος ἡμῶν Κύριος καὶ πανταχόθεν τὴν ἡμετέραν σωτηρίαν πραγματευόμενος· αἱμόρροια τῶν ἀκρατῶν νόσος ἐτύγχανεν· χρόνος ἐφ᾽ ὅσον αὐτῇ παρετάθν συχνός· ἣν ὡς ἑώρακεν ἁγία, τὸ ψυχικὸν οὐχ ἧττον πάθος καὶ τὸ σωματικὸν συνεώρακεν, εἰ καὶ ἄμφω κεκρυμμένα καὶ οὐκ ἐπίδηλα· καὶ δὴ διὰ τοῦ σωματικοῦ τὸ κατὰ ψυχὴν θεραπεῦσαι δεῖν ἔκρινε· καὶ φησὶ πρὸς αὐτήν· &ldquogr;Εἰ τοῦ συνέχοντος, ἀδελφή, πάθους ἀπαλλαγῆναι βουλομένῃ σοι εἴη, τοῦ τῆς ἀσωτίας πάθους ἀπόστηθι· οἶσθα γάρ, ὅπως ἀκρατῶς ἔχουσα οὐδὲ παρὰ ταῖς μεγίσταις ἀνέχῃ τῶν ἑορτῶν σωφρονεῖν.&rdquogr; Καὶ ἥ· &ldquogr;Ἀλλ᾽ ἴασαί με καὶ ἀποστήσομαι.&rdquogr; Καὶ αὕτη τῷ συνήθει χρησαμένη φαρμάκῳ, τῷ τῆς Θεοτόκου κέχρικεν ἐλαίῳ καὶ διπλῆν συνάμα τῷ γυναίῳ τὴν ὑγείαν παρέσχετο· τοῦ τε γὰρ ἀσελγαίνειν ἀπέσχετο, καθάπερ καὶ ἐπηγγείλατο, καὶ γε τῆς αἱμορροίας τελείαν ἐξ ἐκείνου τὴν ἀπαλλαγὴν εὕρετο

[10] [Item alia.] Τὸ δ᾽ αὐτὸ μικροῦ καὶ περὶ ἑτέραν ἑταιρίδα μετὰ τοῦτ᾽ εὐθὺς ἐνεργεῖ, τῇ προρρηθείσῃ τὰ παραπλήσια κάμνουσαν· ἔζη γὰρ ἀσώτως οὐδὲν οὐδαμῶς ἐκείνης τῷ ψυχικῷ πάθει, κἂν τῷ περὶ σῶμα διήλλακτο, διαφέρουσα· καρκίνῳ γάρ, ὡς οἱ τῶν ἰατρῶν παῖδες τὸ πάθος καλεῖν οἴδασιν, μαστὸς αὐτῆς οἰδῶν ἦν καὶ ὅτι γε δριμείαις ὀδύναις βαλλόμενος. Αὕτη γοῦν τῇ μακαρίᾳ πάντων ἀπογνοῦσα τῶν ἄλλων ἐλεεινῶς πρόσεισι, τί μὲν οὐ λέγουσα, τί δὲ οὐ πάσχουσα τῶν ὅσα θείαν δυσωπεῖν οἶδε ψυχὴν καὶ ἐφέλκεσθαι πρὸς συμπάθειαν. Ταὐτὰ δὲ ἀκούσασα τῇ προτέρᾳ καὶ λίαν ἀσμένως ὑποσχομένη τὰ παραπλήσια, ἐπίσης τῆς θεραπείας τετύχηκε· καὶ ἦν τοῦ λοιποῦ ἑνὶ συνευναζομένη καὶ τούτῳ μετ᾽ εὐλογίας συζῶσα κατὰ τὴν ἀγαθὴν τῆς θείας Θωμαΐδος παραίφασιν.

[11] [Virtuti studere non cessat,] Ἀλλ᾽ καιρὸς ἰδοὺ τῇ μακαρίᾳ τῆς ἀναλύσεως ἦν καὶ προθεσμία τῆς πρὸς Θεὸν ἐκδημίας ἐφειστήκει. δὴ καὶ προέγνωσται ταύτῃ· δῆλον, ὅθεν καὶ περὶ τῶν ἄλλων κεχάριστο πρόγνωσις καὶ τῶν τισιν ἀπορρήτων κατὰληψς. Προλέγει γοῦν τὴν ταύτης μετάστασιν καὶ παρεγγυᾶται καταθεῖναι ὁπῃδήποτε τοῦ θείου νεὼ ἀτημελήτως καὶ ἐν τῷ προνάῳ. Ἀλλ᾽ μὲν οὕτω τε ἀρετῆς εἴχετο καὶ οὕτω διὰ παντὸς ἑαυτὴν ἐταπείνου μέχρι γε αὐτῆς τελευτῆς· καὶ τῆς ἰδιαιτάτης αὐτῇ μάλιστα, ἵν᾽ οὕτω φαίην, ἐπεμέλετο ἀρετῆς, τὸν ἔλεόν φημι καὶ τὴν πρὸς τοὺς δεομένους χορηγίαν ὡς ἐνὸν ἄφθονον· οὐδενὸς γὰρ ἐφείδετο, οὐκ ἀργύρου, οὐχὶ χρυσοῦ, οὐ βρώματος, οὐ πόματος, οὐδενὸς ὅλως τῶν πρὸς χρείαν τοῖς πένησιν· εἰ δυνατὸν ἦν, καὶ ἑαυτὴν ἂν ἀπεμπολήσασα τοῖς ἐνδεέσι τὸ ληφθὲν ἔνειμεν. [etiam reluctante marito.] δὲ σύνευνος Στέφανος (τοῦτο γὰρ ἤκουε) στεφάνους ὄντως ταύτῃ διέπλεκεν· οὐ γὰρ ἀνίει κολαφίζων, ἀνηλεῶς μαστίζων, πᾶν εἶδος ἐπάγων βασάνου, ὡς τοῦ ταῦτα ποιεῖν ἀποστήσειε καὶ φιλοχρηματεῖν ἀναγκάσειεν, ὄντως πρὸς σκότος ἕλκων ἀπὸ φωτὸς καὶ ἐξ ἀληθινοῦ καὶ ἀδιαπτώτου πλούτου πρὸς πενίαν συνωθῶν ἐσχάτην. Τίς γὰρ τοῦ παρὰ Θεῷ πλούτου κρείττων, ὅς ἐστιν τῶν ἀκηράτων ἀγαθῶν ἐκείνων ἀπόλαυσις, ἅπερ ἐλεημοσύνη φιλεῖ προξενεῖν καὶ τῶν προσόντων μετάδοσις; ἀγαθὸν μὲν ἦν τῷ στεφάνῳ τούτῳ τῆς ὕβρεως (οὕτω γὰρ προσειπεῖν αὐτὸν ἐκ τῶν πράξεων αὐτοῦ πρόσφορον) οἴκοθεν ἀρχῆθεν ξυνεῖναι τοῦ ἀγαθοῦ καὶ ταὐτὰ τῇ ξυνεύνῳ πράττειν ἑλέσθαι· εἰ δ᾽ οὖν, ζηλῶσαι ταύτην καὶ συνεργὸν ἀλλ᾽ οὐ κωλυτὴν δείκνυσθαι· ἤ, τό γε τελευταῖον καὶ ἴσως αἰτίας οὐδὲ τοῦτό γε ἄξιον, μὴ ἐμποδὼν αὐτῇ πρὸς τὸ καλὸν γίνεσθαι. δὲ τὰ ἔσχατα κατεδίκαζεν, ὕβρεσι πλύνων, βασάνοις περιβάλλων καὶ οὐδὲν μὴ ἐπάγων δεινόν· ἀμέλει τοι καὶ μεθίστησι ταύτην Θεός, τοῦτο μὲν θέλων τῶν ἐνταῦθα τιμωριῶν ῥύσασθαι, τοῦτο δὲ τῶν ἐκεῖσε ἀγαθῶν καταξιῶσαι βουλόμενος· ἀλλ᾽ ὅσοις τοῖς τεραστίοις καὶ τὸ ἱερὸν ἐνταῦθα σῶμα ταύτης τετίμηκεν ἐξ ὀλίγων ἄγε δηλώσωμεν.

[12] [Miracula post mortem.] Ἀνήρ τις τῆς Νικομήδους ὁρμώμενος πονηρῷ συνισχημένος ἦν δαίμονι· ᾧ δῆτα καὶ δεινῶς ἐλαυνόμενος περιῄει τὴν Κωνσταντίνου· ἀλλ᾽ ἤδη καὶ παρὰ τὸ σεμνεῖον, ἵνα γε τοῦ μακαρίου θήκη λειψάνου κατὲκειτο, γίνεται· δρομαῖος οὖν τῇ τῆς ἇγίας προσπίπτει σορῷ, πᾶν δὴ καὶ λέγων καὶ πράττων, πρὸς ἔλεον ἱκανὸν ἐπισπάσασθαι· καὶ παρευθὺς (ὢ Θεοῦ θαυμασίων) εὖ ἔχων νοῦ καὶ φρενῶν διανίσταται. Ἀλλ᾽ με μικροῦ παρέδραμεν ἄν, ἔφθασεν ἐπισκήψασα ταῖς ἐν τῇ μονῇ, παρ᾽ ἣν εἰώθει θαμίζειν, ἐκτὸς τὸ σῶμα καταθεῖναι ὡς ἔφημεν τοῦ ναοῦ· εἰ δ᾽ ἐνεργήσειέ τι διὰ τούτου Θεός, τότε δὴ τότε καταξιῶσαι τῆς ἔνδον αὐτὸ καταθέσεως· ὅπερ καὶ εἰς νοῦν αἱ μοναχαὶ βαλόμεναι μεθ᾽ ὅτι γε πολλῆς εὐθὺς τῆς τιμῆς ἔνδον τε κατατιθέασι τοῦ σηκοῦ καὶ τὴν ὀφειλομένην ἐξ ἐκείνου τοῖς τῶν ἁγίων λειψάνοις τιμὴν κατὰ χρέος ἀπένεμον καὶ ὑπὲρ αὐτῶν ἐντυγχάνειν Θεῷ λιπαρῶς καθικέτευον· ἄγε καὶ πάλιν τοῖς τῆς ἁγίας θαύμασι προσβῶμεν. [Corpus in ecclesia collocatur.]

[13] [Energumena.] Μοναχή τις βίον ἀσπασαμένη σεμνὸν καὶ ὁλοσχερῶς ἐπιμελουμένη τῆς ἀρετῆς διεφθονήθη τῷ ἀρχεκάκῳ Σατάν· ὡς δ᾽ οὐκ εἶχεν χαιρέκακος οὗτος τῆς κατὰ Θεὸν μεταστῆσαι προθέσεως, παρατρέπει ταύτην δι᾽ εἰσοικήσεως· ἐντεῦθεν καὶ πάσχουσα τὰ χαλεπώτατα ἦν. Τῇ δέ γε τῆς ἁγίας προσιοῦσά πως σορῷ καὶ θερμότερον ἱκετεύουσα τετύχηκε τῆς ἰάσεως καὶ τοῦ κατέχοντος ἠλευθέρωται δαίμονος. Καὶ τοῦ λοιποῦ καὶ φρενῶν εὖ εἶχε καὶ τῆς πρὶν εὐεξίας ἀπήλαυεν.

[14] [Paralyticus.] Ἀλλὰ γὰρ οὐ τοὺς ἐξ ἀλλοδαπῆς μόνον ἦν θεραπεύουσα, ἀλλ᾽ ἤδη καὶ τοὺς αὐτόχθονας, οὓς τῶν πόλεων ἤνεγκε βασιλεύουσα· καὶ γάρ τις Εὐτυχιανὸς τὴν κλῆσιν, περίβλεπτος ὣν ἐκ γένους καὶ πλούτῳ κομῶν, γοητείαις περιπεσὼν πονηρῶς εἶχε τοῦ σώματος· τήν τε γὰρ τῶν μελῶν ἁρμονίαν ἐξήρθρωτο καὶ πᾶσαν τὴν τοῦ σώματος διαρτίαν παρασεσάλευτο. Οὗτος οὖν πλεῖστα τοῖς ἰατροῖς ὑπὲρ ὑγιείας δούς τε καὶ ὑποσχόμενος καὶ μηδεμίαν μηδαμῶς εὑρηκὼς τὴν ὠφέλειαν τῇ τῆς ἁγίας σορῷ πρόσεισι δάκρυα θερμὰ καταχέων καὶ τὴν ἴασιν ἐξαιτούμενος· ἧς καὶ τυχὼν δόξαν ἀναπέμπει τῷ δι᾽ αὐτῆς τοιαῦτα ἐνεργοῦντι Θεῷ καὶ τοιάδε ἐκτελοῦντι τεράστια. Μετὰ δὲ τοῦτον ἐμβρόντητός τις καὶ τὰς φρένας παράκοπος τῷ τάφῳ προσάγεται καὶ ὑγιὴς αὐτίκα καὶ καλῶς ἔχων καθίσταται. Προσθετέον τούτοις καὶ ἕτερον.

[15] [A piscatore retia,] Ἁλιεύς τις τὰ τῆς ἁλείας μετεχειρίζετο. Καθεὶς γοῦν τὰ δίκτυα τῷ βυθῷ τὴν ἄγραν περισκοπούμενος ἦν· ἀλλ᾽ αἴφνης λαίλαψ ἐγείρεται καὶ θάλασσα (τὸ δὴ λεγόμενον) εἰς οὐρανὸν αἴρεται καὶ γοῦν τὸ ἀκάτιον τὰ ἔσχατα κλυδωνίζεται. Ἐντεῦθεν μὲν ἁλιεὺς ἀλλαχοῦ μὴ ὅτι πρὸς ἄγραν ἔχων τὸν νοῦν, τὴν ἑαυτοῦ δὲ σωτηρίαν ζητῶν, τὰ δὲ δίκτυα πόρρω που καὶ μηδ᾽ ὅπῃ καὶ γὲγονε γινωσκόμενα· ἀλλὰ κεκόπακεν κλύδων καὶ θάλασσα κατεστόρεσται· καὶ ἐν ἑαυτοῦ μετὰ τὴν ζάλην ἁλιεὺς γίνεται. Ὡς οὖν ἔγνω τὴν τε ἄγραν ἀπολέσας καὶ συναπολέσας τὰ δίκτυα, εἰς μνήμην τῆς ἀγίας καὶ τῶν δι᾽ αὐτῆς θαυμασίων ἔρχεται· καὶ προάγεται λιπαρεῖν μὴ ἐν ζημίᾳ τοιαύτῃ καταντήσαντα παριδεῖν, ἀλλ᾽ σὺν ἄγρᾳ καὶ μόνα ἐπανασῶσαι τὰ δίκτυα, ἐφ᾽ οἷς γε μόνοις τὰ πρὸς χρείαν εἶχε πορίζεσθαι. Καὶ ὄναρ ἐπιστᾶσα· &ldquogr;Ἄγε (φησί) πρωΐας παρὰ τὸν οὑτωσί πως ἐπωνομασμένον τοῦ Ἑβδόμου [Supra, p. 240, annot 2.] , τόπος δὲ οὗτος παράλιος· παρὰ γοῦν τὸν αἰγιαλὸν αὐτοῦ γεγονὼς ἅπερ ἀπώλεσας ζήτησον.&rdquogr; δὲ δρομαῖος ἅμα γε ἕῳ παρὰ τὸν τόπον τε ἐφθακὼς καὶ ἀναζητεῖν ὡρμηκὼς ἰχθύων εὗρε μεστὰ καὶ ἀνέλαβε (τὸ θαυμάσιον) ὑπὸ τοῦ πλήθους πεπονθότα μηδέν. Ἆρ᾽ οὐκ ἀληθὴς ἐκείνου μαθήτρια τοῦ εἰς τὰ δεξιὰ βαλεῖν προστεταχότος τὸ δίκτυον ἰχθύων τε πλησθὲν ἀδιάρρηκτον συντηρήσαντος; παντἰ που δῆλον, κἂν πολλοστὴ τῷ χρόνῷ Πέτρου καὶ Ἰωάννου τυγχάνουσα ἦν. [Ioh. 21, 6.]

[16] [a monialibus liber] Καὶ τοῦτο μὴ παραδραμεῖν ἄξιον. Ἀπόλεσάν ποτε μοναχαὶ κτῆμα μοναχαῖς περισπούδαστον· βίβλος τόδ᾽ ἦν καὶ τῶν ὁσημέραι ἀνελιττομένων αὐταῖς· μονή, καθ᾽ ἣν καὶ συνήγοντο, τοῦ ἁγίου καὶ θαυματουργοῦ Μωκίου [Supra, p. 240, annot. 3.] ἔγγιστά που τυγχάνουσα καὶ οὕτω πως τὰ Μικρὰ Ῥωμαίου λαχοῦσα κατονομάζεσθαι· ἐν ᾗπερ κατετέθη μὲν τὸ τῆς ἁγίας ταυτησὶ λείψανον, δέ γε μήτηρ τὴν τῶν ἐν αὐτῇ προστασίαν ἐσχήκει καὶ καθηγεῖτο πνευματικῶς. Ἤσχαλλον οὖν αἱ μοναχαὶ καὶ προστάτις συνήσχαλλεν· ἐδυσφόρουν ἀνύποιστα, κατ᾽ ἀλλήλων εἶχον, ἀλλήλας ὑπώπτευον, ἕως ὄναρ φανεῖσα τοιαῦθ᾽ μακαρία πρὸς αὐτὰς εἴρηκεν· &ldquogr;Ἴστε, ἀδελφαί, ὡς κἂν ἀπέθανον ζῶ, κἂν ἐξ ἀνθρώπων ἐγενόμην τοῦ τῆς θεομήτορος τοῦδε ναοῦ οὐκ ἀφίσταμαι, ἀλλὰ καὶ περιπολῶ τοῦτον καὶ ὑμῶν ἑτοίμη τυγχάνω τὰς δεήσεις προσίεσθαι, ὑπὲρ ὅτου ἄν μου καὶ δέησθε. Τὸ δὲ πυξίον ὑπὸ τῇ ἐμῇ σορῷ εἰ ζητήσετε ἀνευρήσετε. [recuperantur.]Ὡς οὖν ὤρθρισαν αἱ μοναχαί, παρά τε τῇ σορῷ γενόμεναι καὶ τὴν βίβλον εὑροῦσαι ἀπέβαλον μὲν τὴν ἀθυμίαν, εὐφροσύνης δ᾽ ἐπλήσθησαν, οὐχ ὅτι τὴν βίβλον εὑρήκασιν ἀλλ᾽ ὅτι τοιαύτης πρὸς Θεὸν προστάτιδος τετυχήκασιν.

[17] [Viscerum dolor depulsus.] Ἀλλ᾽ οὐδὲ τοῦτο παρήσω. Γυναικί τινι τῶν αὐτοχθόνων νόσος ἐνέσκηψε χαλεπή· τά τε γάρ ἐντόσθια πάσχουσα ἦν καὶ ἀφορήτοις ὀδύναις περιεπείρετο, ὡς καὶ τὴν φωνὴν αὐτὴν ἀνακόπτεσθαι, τὸ δὲ χεῖρον εἰπεῖν καὶ τὴν ἀναπνοὴν εἴργεσθαι· αὕτη γοῦν φαρμάκου παντὸς ὑπεριδοῦσα καὶ τέχνης ἁπάσης ὑπερφρονήσασα τῇ ἱερᾷ προσέδραμε θήκῃ· καὶ τί πολλὰ λέγειν; ὡς ἂν οὐδέν τι πεπονθυῖα καὶ αὕτη παραυτίκα ἑώραται· καὶ περὶ τὴν εὐεργέτιν οὐκ ἀχἀριστος φαίνεται· στοὰν γὰρ ἐπὶ τῷ τάφῳ τῆς ἁγίας ἐγείρει καὶ ἁγίων κατακοσμεῖ τὴν στοὰν ἐκτυπώμασι.

[18] [Libri amissi recuperatio.] Μικρὸν μὲν ἴσως δόξει τὸ ῥηθησόμενον, περὶ γὰρ μικρὸν τετέλεσται τὸ θαυμάσιον, ἀλλ᾽ ἐμοὶ δοκεῖν καὶ τοῦτο τῶν μεγίστων εἰ σκοπήσοι τις ἐπικρίνειεν. Ἀνήρ τις καὶ γὰρ τὴν Κωνσταντίνου πατρίδα λαχών, τὸν τρόπον χρηστός, τὸν βίον σεμνός, ἀρετῆς ἐργάτης ὡς ἀληθῶς, βίβλον τῶν τινι συνήθων αἰτήσαντι δέδωκε· προσευχῆς βίβλος βίβλος ἐτύγχανε [Supra, p. 241, annot. 2. Cf. W. Nissen, Die Diataxis des Michael Attaleiates von 1077 (Jena, 1894), p. 80; N. A. Bees, in Byzantinisch-neugriechische Jahrbücher, t. I (1920), p. 384.] . ψαλμοὺς γὰρ καὶ εὐχὰς ἦν περιέχουσα, οὓς ταῖς τῆς ἡμέρας ὥραις τοὺς ἐντυγχάνειν Θεῷ βουλομένους ἐπιμερίζειν τεθέσπισται· ἀλλ᾽ οἷα δὴ συμβαίνειν φιλεῖ, ὅτῳ δέδωκεν, ἀπὸ μνήμης αὐτῷ γένοιτο· ἠθύμει γοῦν τὰ πολλά, τοῦτο μὲν τὸ κάλλιστον ἀπολωλεκὼς τῶν κτημάτων (καὶ γὰρ περικαλλής τις ἦν καὶ ἐρίτιμος), τοῦτο δ᾽ ἐν χρήσει καθ᾽ ἡμέραν τούτου γινόμενος. Ἀλλ᾽ ἐπιφανεῖσα νύκτωρ μακαρία ὅτῳ τε τῶν ἐπιτηδείων ἔδωκε καὶ ὡς οὐκ ἀπώλεσε, διεδήλωσε καὶ τῆς ἀθυμίας ἀπήλλαξεν.

[19] [Thomaïdisin coniugem misericordia.] Ἀλλ᾽ εἰ κατὰ μέρος τὰ τῆς ἁγίας βουληθείην διηγεῖσθαι τεράστια, εἰς μακρόν τε τὸν λόγον ἀποτενῶ, τάχα δὲ καὶ ἀναπεσοῦμαι ὄκνῳ τε ὁμοῦ καὶ ἀδυναμίᾳ καταληφθείς. γοῦν τεθαυματουργήκει περὶ τὸν σύνευνον, τοῖς εἰρημένοις προσθεὶς τὸν λόγον ἐνθαδὶ καταπαύσω. Ὅσοις μὲν δεινοῖς τὴν μακαρίαν ταύτην περιβαλὼν οὗτος ἔφθασεν, λόγος προλαβὼν διὰ βραχέων ἐγνώρισε· μήτε καὶ γὰρ τὸν σεμνὸν αὐτῆς βίον αἰδούμενος μήτε μὴν τὸ ἔργον οὕτω γε θεάρεστον ὂν καὶ σωτήριον μήτε τὴν διὰ τῶν θαυμάτων θεόθεν ἀνάδειξιν, χαλεπῶς τε ᾔκιζε καὶ ἀνηλεῶς τὰς σάρκας κατέξαινε· τῷτοι καὶ δίκας εἰσπράττεται τῆς κακίας καὶ τοῦ τολμήματος. Ἀγρίῳ τοίνυν δαίμονι κατάσχετος γεγονὼς τί μὲν οὐκ ἔπασχε τῶν δεινῶν, τί δὲ τῶν ἀποφήμων οὐκ ἔφασκεν; ἕως τῷ τῆς ἁγίας ἐπιστὰς τάφῳ ἐν συναισθήσει δή πως τοῦ πάθους γενόμενος δάκρυσιν ἠντιβόλει θερμοῖς καὶ τοῦ ἀλάστορος ῥύσασθαι καθικέτευε δαίμονος &ldquogr;ὁρᾷς (λέγων) οἷα πάσχω, δούλη Θεοῦ, καὶ ὡς πελάγει κακῶν ἐναπερρίφην μέλεος· ἀλλὰ ῥῦσαί με, ῥῦσαι λιπαρῶ τῶν δεινῶν, πολλὰ τῷ τέως πεπονθυῖα πρὸς ἐμοῦ τὰ δεινά.&rdquogr; Ἀλλ᾽ περιοῦσα ἔτι τῷ βίῳ εὖ τὰς ἐντολὰς συντῆρήσασα, πειθαρχοῦσα πάντως Θεῷ, πῶς οὐ μεταστᾶσα καὶ συνοῦσα Θεῷ τῶν ἐντολῶν αὐτοῦ περιείχετο; [Rom. 12, 17.] Μὴ γοῦν ὅτι γε κακὸν ἀντὶ κακῶν, καὶ ταῦτά γε πλείστων, ἀνταποδέδωκεν, ἀλλ᾽ ἐν τῷ καλῷ καθ᾽ ἑτέραν αὖ ἐντολὴν τὸ κακὸν ἐκνενίκηκε· τὸν γὰρ διὰ κακίαν εἰσφρήσαντα τουτῳῒ δαίμονα τῇ δοθείσῃ ἄνωθεν χάριτι κραταιῶς ἄγαν ἀπήλασε καὶ ὑγιᾶ τὰς φρένας κατέστησε χάριτάς τε ἀνομολογοῦντα Θεῷ καὶ ἐπὶ τοῖς προτέροις ἐκείνοις μεταμελόμενον πλημμελήμασιν. [Rom. 12, 21.]

[20] [Invocatio.] Ἀλλ᾽ καὶ γνησίων καὶ ἀλλοτρίων πάθη τῇ πρὸς Θεοῦ δοθείσῃ χάριτι θεραπεύουσα καὶ πᾶσιν εἰσαεὶ τὴν ἐκεῖθέν σοι δοθεῖσαν δύναμιν ἐμφανίζουσα, πάρεσο καὶ ἡμῖν ἐφ᾽ ἅπασιν ἀρωγός, πᾶσαν νόσον ἰῶ, πάσης συμφορᾶς ῥύου, τὰ δυσχερῆ τῷ βίῳ ῥᾴω τίθει, κλυδωνίων κοσμικῶν ὑπερτίθει· ὁρᾷς γάρ, ὅσοις περιεστοιχίσμεθα τοῖς δεινοῖς· ἐν δ᾽ αὖ γε βίῳ τῷ μέλλοντι πρόστηθι τῶν βεβιωμένων δίκας εἰσπραττομένων καὶ τῆς καταδίκης ταῖς λιταῖς ἐλευθέρωσον· τὴν δ᾽ εὐσεβῆ τε καὶ φιλόχριστον ἄνασσαν τὴν ἐκ φιλοθείας τόνδε τὸν νεὼν καὶ πλείστους ἄλλους οὓς μὲν ἐρειπωθέντας ἀνακαινίσασαν οὓς δ᾽ ἐκ βάθρων ἐγείρασαν συχνά τε ἄλλα διεκτελέσασαν ἔργα θεάρεστα ἐνθαδὶ μὲν ἀνιαροῦ παντὸς ἐξάντη τίθει καὶ τὰ εἰκότα περίεπε, σύσκηνον δ᾽ ἐκεῖ τοῖς, τῶν ἁγίων χοροῖς ταῖς λιπαραῖς πρὸς Θεὸν ἱκεσίαις σου ποίησον· καὶ καθάπαξ εἰπεῖν ἅπαντας ἡμᾶς εἰς λῆξιν ἀγαθὴν τέλος ἐπισυνάγαγε, χάριτι καὶ φιλανθρωπίᾳ τοῦ κυρίου καὶ Θεοῦ καὶ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, ᾧ πρέπει πᾶσα δόξα, τιμὴ καὶ προσκύνησις νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων, ἀμήν.

DE S. IOHANNE PRESBYTERO ABBATE MONTIS BIZAN IN AETHIOPIA

ANNO 1449

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Iohannes e Dabra Bizan in Aethiopia (S.)

AUCTORE P. P.

[1] [Iohannes Bizanius,] Ex quo rerum Aethiopicarum investigator sollers Iob Ludolfus, anno 1691, Fastos sacros ecclesiae Aethiopicae ex Habessinorum libris a se concinnatos edidit [Iobi Ludolfi, Ad suam historiam Aethiopicam commentarius (Francofurti ad Moenum, 1691), p. 398.] , eruditis iis quidem qui orientalem barbariem penitus ignorare non malebant, innotuit Iohannes quidam presbyter, cuius festum annuntiatur die 13 mensis chedar, novembris autem 9. Ad sancti nomen haec annotabat idem vir doctus: “comparatur Eliae; monasterium vero eius Bizan, in Midra-Bahr situm Thisbae unde Elias Thisbites” [Ibid., annot. (e).] . Iam tum vero, a multis annis, sin minus ex litteris historiisque manuscriptis sacerdotum e Societate Iesu qui in Aethiopia vixerant [Cf. C. Beccari, Rerum Aethiopicarum scriptores Occidentales inediti a saeculo XVI ad XIX, t. XV (Romae, 1917), p. 66; ubi locos indicatos habes ex operibus litterisque Petri Paez, Emmanuelis de Almeida, Emmanuelis Barradas, Alphonsi Mendez, Aloysii de Azevedo, aliorum.] , saltem ex libro P. Balthazari Tellez, an. 1660 Conimbriae edito [Historia geral de Ethiopia a alta, l. I, cap. 35, p. 87.] , constabat coenobium Bizan, in iugis montium provinciae Tigraï situm esse, itinere unius diei a portu Massaua, in eoque sedes habere monachos ex illius Eustathii discipulis, qui saeculo XIV in Aethiopia monasticam observantiam innovavit [Cf. Anal. Boll., t. XXVI, p. 370.] . [monophysita,] Nemini igitur umquam dubium esse potuit quin alumnus coenobii Bizan, quisquis ille fuit, ad confessionem monophysiticam pertinuisset [Coenobiarcham aliquem Montis Bizan cum nonnullis ex eius monachis fidem catholicam amplexum esse narrat Thomas Barleto in litteris ad P. Stephanum da Cruz Maigoga datis d. 12 martii an. 1627. Beccari, op. c., t. XII (1912), Relationes et epistolae variorum, pars I, lib. III, p. 183 – 84.] . Sed ut alias contigit, dormitaverunt censores qui eius peregrinitati vigilantes non connixissent. Iohannem Bizanium in martyrologio suo recepit Castellanus [Martyrologe universel, ad d. 9 novembris.] ; [nullo iure sanctis annumeratus.] quem more suo exscripserunt compilatores recentiores [Ipsi decessores nostri haud minore indulgentia usi sunt cum SS. Arethae Kievocryptensi et Simoni episcopo Vladimiriae et Suzdal locum darent (Oct. t. X, p. 863 – 83); immo etiam omnium Aethiopum maxime Aethiopi Tacla Hājmānot, cuius tamen satis infelici conatu personam mutare voluerunt (Oct. t. XII, p. 383 – 90).] . Ad nos non pertinet ex isto pleromate inquilinos exturbare qui non legitimo delectu fuerint asciti. Ceterum etsi nostro quidem iudicio praedictus Iohannes inter sanctos ecclesiae universalis referendus non erat, in litteris tamen hagiographicis eius Vita neglegi non potest, cum qua plurima coaluerunt quae ad historiam monasticam orientalem proprie pertinent et ex Patrum Aegyptiorum historiis quoquo meatu derivata fuerunt.

[2] [Eius Vita] De ipso homine, prope ad hodiernum usque diem vix aliud notum fuit praeter nomen. [nuper detecta] Neque hanc ignorantiam, qua nemo angi videbatur, quisquam depellere facile potuisset. Umbrae tandem illi corpus accessit, cum an. 1899 v. d. Carolus Conti Rossini prope Asmaram in Erythraea in rustica ecclesiola Vitas S. Philippi et S. Iohannis repperit [Bollettino della Società Geografica Italiana, ser. 4, t. I (1899), p. 115.] , [cum Vita Philippi eius magistri] quarum primam integram alteram vero locis aliquot praetermissis in Regiae Academiae Italicae commentariis evulgavit [Il Gadla Filpos e il Gadla Yohannes di Dabra Bizan, in Atti della R. Accademia dei Lincei , ser. 5. Memorie, t. VIII (1903), p. 62 – 170.] . Ambo documenta, aethiopico sermone stiloque conscripta, e coenobio montis Bizan certissime provenerunt, cuius exordia primaque incrementa referre existimantur. Sed quamquam utrique origo una et commune argumentum fuit, tantum abest ut eandem sive historiam sive fabulam exhibeant, iis etiam locis ubi homines iidem eadem agentes utrobique inducuntur. Proinde nisi ambae pariter Vitae fide carent, alterutra cum rebus narratis fuit saltem antiquitate coniunctior. Ut autem cernatur utra propius ad verum accedat, primo loco dispiciendum est quid ex ambabus citra controversiam colligi possit.

[3] Philippi quidem Vita pertinet ad genus quoddam singulare laudationum panegyricarum. Divisa est in capita undecim, quibus singulis, inde a secundo, praescriptum est nomen mensis, a mense ṭequemt (octobris) ad ḥamlē (iulium). Inde iam patet quo artificio scripta fuerit. Eius autem argumentum, quatenus ad praesentem quaestionem spectat, sic paucis comprehendi potest. Philippus natus est defuncto iam eius patre Ierdeana Egzie [I. e.: nos iuvet Dominus.] , nobili viro de gente Ijāncarē [Vita, Conti Rossini, t. c., p. 71. De gente Ijāncarē vide annotationem editoris, ibid., p. 154.] . Magdalena eius mater eum inde a tenella aetate ad vitam monasticam destinavit. Quae cum ipsa in asceterium se recepisset, puer quoque in solitudinem recessit, et apud Bacimum, [Aethiopicam hanc depravationem esse nominis S. Iohannis Chama, sive “Nigri” coniecit Boryssus Turaiev, (Petropoli, 1902), p. 201 et seq. Conti Rossini (t. c., p. 154) ductum nomen existimat a (lege: , de quo BHO., p. 218. Neutrum liquet.] , Eustathii discipulum [In Vita Philippi septem generationes spiritales numerantur ab Antonio Magno ad Bacimum. Conti Rossini, t. c., p. 78 – 79. Vide duo stemmata quae confecit ipse Conti Rossini, ibid., p. 157 et seq. Eius modi fabulis et genealogiis Aethiopes plurimum delectantur. Vide R. Basset, Les règles attribuées à S. Pakhôme (Paris, 1896), in Les Apocryphes éthiopiens, t. VIII, p. 15 – 19. Quanto cum studio familiarum suarum origines hodieque soleant Aethiopes in puerorum memoriam inculcare, testatur Iohannes Kolmodin, qui domesticae huic scholae persaepe interfuit. Traditions de Tsazzega et Hazzega. Annales et documents (Upsal, 1914), p. A VIII et seq.; cf. p. A IX, annot. 2.] , consedit. Post a Bacimo discedens ad abbatem Samuelem se applicavit in solitudine quae dicebatur Afa Gāḥgāḥ [In provincia Šire. A. d' Abbadie, Géodésie d'Éthiopie (Paris, 1873), p. 354.] . Deinde relicto item Samuele, secessit in solitudinem Baracā, quae appellatur 'Abiï Vagr, [Cf. infra, num. 7, 14 et Vita Iohannis, § 3.] . Sedem magistrumque subinde mutavit, per incultas regiones vagatus est, donec triginta amplius annos natus, discipulos aliquot sibi adiunxit, cum quibus novum coenobium condere decrevit. Huius locus duobus exploratoribus quos praemiserat divinitus ostensus est in monte Bizan. [coenobii Bizan conditoris.] Illuc igitur contendit Philippus; monasterium aedificavit titulo Sancti Michaelis archangeli, in quod magnam discipulorum multitudinem ex orphanis praesertim collectam brevi congregavit; ibidem ecclesiam B. M. Virgini dedicavit. Suorum monachorum labore vicinas solitudines excoluit, quae in fertiles agros mutatae sunt. Crescente in dies coenobio, per universam Aethiopiam Philippi fama increbruit, ad quem undique principes et populi animos convertere coeperunt. Ipse insularum Dahlak [Hic videtur esse λιμὴν Ἐλαία quem memorant Strabo aliique (Strabonis geographia, l. XVI, 4, 8, ed. Car. Müller, Parisiis, 1877, p. 656, cum annotatis, p. 769); latinis Aliaeu. Plinius, Naturalis historia, l. VI, 29, 173, ed. C. Mayhoff (Lipsiae, 1906), p. 502. Cf. R. Basset, Histoire de la conquête de l' Abyssinie, t. II, in Publications de l'École des Lettres d' Alger (1887), p. 451, annot.; et praesertim Id., Les inscriptions de l'île de Dahlak, in Journal Asiatique, ser. 9, t. I (1893), p. 77 – 111.] princeps mohammadanus reverentiae et amicitiae causa legatos ad eum misit. Longius etiam in interiorem regionem Philippi auctoritas se extendit. Nonnullae tribus gentis Bariorum, quae ad septemtrionem Habessiniae, infra Nubiam incolunt, ab eius discipulis ad fidem christianam conversae sunt. Inter eas aut apud aliam gentem mohammadanam colonia e monte Bizan deducta novum coenobium condidit. Brevi tamen haec prosperitas rebus adversis perturbata fuit. Legibus suis monasticis, quas ex Pachomii regula [Brevem summam regularum a Philippo conditarum, quam nimio utique verbo coenobii Bizan typicon diceres, complectitur Vitae Philippi paragraphus mense iacātit legenda. Conti Rossini, t. c., p. 94 – 98.] praesertim desumpserat, Philippus Eustathii disciplinam secutus, ritus quosdam iudaicos admiscuerat, imprimisque sabbati observantiam: hanc tam importuno cum studio passim omnibus inculcavit, ut Davidis [Qui regnum capessivit anno 1382 et ab eo se anno 1411 abdicavit. Cf. A. von Gutschmid, apud W. Wright, Catalogue of the Ethiopic Manuscripts in the British Museum (London, 1877), p. VI; cf. R. Basset, Études sur l'histoire d'Éthiopie, in Journal Asiatique, ser. 7, t. XVIII (1881), pp. 95, 132 – 33; ubi tamen numeros annorum, e Iacobi Bruce historia desumptos, ad chronotaxim Alfredi von Gutschmid corrigendos esse perspicue ostendit vir doctissimus Basilius Bolotov, t. XVII (1911), p. 248 – 49. Vide etiam Basset, Hist. de la conquête de l'Abyssinie, t. c., p. 309, annot.] regis et Bartholomaei metropolitae [Bartholomaeus, huius nominis secundus, sedisse videtur regnantibus regibus Davide I (1383 – 1411) et Isaac (1419 – 1429). Cf. I. Guidi, Le liste dei metropoliti d' Abissinia, in Bessarione, t. IV (1899), p. 8, annot. 5; et infra num. 14, p. 253, annot. 3.] indignationem in se concitaret. Itaque ad urbem regiam manu militari arcessitus est ut coram metropolita causam diceret. Discipulum suum Iebārcana-Crestos (Benedicat nos Christus) vicaria potestate coenobio praefecit; ipse vero ad urbem regiam se contulit, ubi accusatores eius multis eum criminibus apud Bartholomaeum onerarunt. Qui cum eius mentem nullis neque argumentis neque saevitiis flectere potuisset, inaïq [In lacu modico, qui pariter dicitur Haïq, in Angst provincia, ad orientem oppidi Magdala. Exstat ibi celebre monasterium S. Stephano dicatum. Illuc relegari solebant viri ecclesiastici, qui in aliquo crimine convicti erant. Ipse Bartholomaeus metropolita in Haïq insulam a rege Zarea Iacob amandatus fuit. Cf. Basset, Hist. de la conquête de l'Abyssinie, pp. 281, annot. 2; 326, annot. 2.] lacus insulam eum relegavit. Aliquot illic annos Philippus egit, donec rex David, mutata sententia, eum ab exsilio revocavit. Sed hanc veniam pertinaciter inhibuit regius sacrorum curator [Aethiopice: 'aqābē sā'āt, “custos horarum”, vel 'aqābē esāt, “custos ignis”. Hoc nomen ex illo homophonia quadam ortum videtur. Sine causa Renatus Basset, auctoritate fretus Augusti Dillmann, Ludolfum et Gulielmum Bruce reprehendit quasi duo munera permiscuissent (Hist. de la conquête de l'Abyssinie, p. 438, annot. 3). His enim consentiunt Petrus Paez (Historia de Ethiopia, l. I, c. 14; Beccari, op. c., t. II, p. 52 – 53) Emmanuel de Almeida (Historia Aethiopiae, l. V, c. 6; Beccari, ibid., t. VII, p. 35) aliique, qui aulam Aethiopicam diuturna experientia noverant et in ipso veluti theatro has personas fabulam agentes coram viderunt.] , nomine Saraqa Berhān (sive: Orta est lux), qui iuraverat illum e custodia non exiturum et ne mortui quidem eius ossa inde elatum iri. Postquam tandem eius inimicus portentoso morbo e vivis sublatus fuit, Philippus ab exsilio redire permissus est. Non tamen ad montem Bizan recta perrexit, sed per quattuor annos in provincia Amḥarā mosaïci, sabbati redintegrationem praedicavit. Demum ad suos redux, in coenobii administratione breve tempus transegit. Obiit octogesimo quarto aetatis anno, cum successorem sibi Iohannem nostrum designasset. Haec fere Vitae scriptor, barbara cum facundia persecutus est, adiecta portentorum incondita multitudine, quae narrationis fidem non parum minuunt. De chronotaxi huius historiae inferius erit dicendi locus.

[4] [Iohannis patria et genus.] Cum Philippi gestis proxime conserta est Iohannis Vita, cuius summa capita nunc adumbramus. Oriundus hic fuit e Sire provincia interioris Aethiopiae, inter urbem Axum et Tacazze fluvium [Vid. Basset, Hist. de la conquête de l'Abyssinie, p. 126, annot. 1.] ; in qua eius avus nomine Qaso, vir potens et nobilis, incolebat, in loco qui dicitur Achsea, (§ 1). Is civium invidia solum mutare coactus in Bur provinciam migravit, ibique novam villam aut latifundium condidit, quod in pristinae sedis memoriam Achseam appellavit. Filium habuit nomine Gabra Crestos, sive Christodulum: ex quo huiusque uxore Chryse — id enim sonat nomen Acrosia [Ductum nomen videtur a pia matrona, uxore Fausti, quae Petrum apostolum Romae fertur excepisse, in Actis Petri cum Simone, Lipsius-Bonnet, Acta Apostolorum apocrypha, t. I, p. 78 et seq.; cf. E. A. Wallis Budge, Gadla Ḥawārjāt. The Contendings of the Apostles, t. I (London, 1899), p. 8 et seq.; Synaxarium aethiopicum ad d. 5 ḥamlē, in Patrologia Orientalis, t. VII, p. 234.] nati sunt liberi, quorum postremus, ut videtur (§§ 2, 4), fuit Iohannes noster. Huic primum in baptismate nomen datum est Zar'a Hājmānot, hoc est Semen Fidei [Textus aethiopicus hoc loco intercisus est. Ex epitome italiana quam praemisit editor, intellegitur Iohannes puer a parentibus suis gregibus pascendis addictus fuisse. Conti Rossini, t. c., p. 66.] . Nondum e pueris excesserat cum Philippum per Bur provinciam iter facientem casu obviam habuit in solitudine Quelquālā [Locus nobis ignoratus. In Vita S. Abia Egzie (in codice Musei Britannici Orient. 695) memoratur tractus Qualaquelā, “in dicione patris nostri Nazraui,” quem incolebant latrones efferati, carnes murium et elephantorum depascere soliti. Cf. B. Turaiev, pp. 108, 115.] ; cuius benedictione monitisque dignatus iamtum ad vitam monasticam aspirare coepit. Patre vita functo, matrem vehementi obsecratione permovit ut solitariae vitae capessendae copiam sibi faceret. Primum, ut videtur, in vasta regione quadam, cui nomen Angēbēnāj, aliquamdiu commoratus est. Deinde, cum Philippum ad monasterium suum reducem esse cognovisset, monachum quendam nomine Ionam rogavit ut se ad illum perduceret. [A Philippo educatus,] Hoc igitur comite ad montem Bizan pervenit et Philippo abbati oblatus est die 12 mensis tachsas, cum aetatis annum decimum quintum ageret. Philippus sancti Spiritus admonitu intellexit illum puerum esse, quem olim in Quelquālā vastitate obviam habuerat. Eum peramanter excepit commisitque discipulo ac sodali suo nomine Isaac, a quo in litteris sacris omnibusque monasticis disciplinis educatus est (§ 5 – 6). Quas cum intra brevissimum tempus perdidicisset, Philippus eum religiosa veste induit novoque nomine Iohannem appellavit (§ 7).

[5] [in eius locum successit.] Non ita multo post — etsi certum temporis intervallum e fluxa languidaque narratione definiri non potest — Philippus caelesti admonitu prope exactam sibi aetatem esse cognovit. Itaque non sine fratrum murmuratione quadam Iohannem sibi successorem designavit, eumque per annum in hoc officio instituit (§ 9). Deinde mortuus est (§ 10). [Summa rerum ab eo gestarum,] Iohannes, suscepta coenobii administratione, factiosorum aliquot monachorum invidia non leviter primum exagitatus est (§ 11), donec ipse Deus ostento mirabili animum eius erexit (§ 12). Ultione caelesti pestis in seditiosos erupit (§ 13). Superstites propemodum exstinxit fames diuturna (§14), a qua tandem Iohannis precibus liberati sunt (§ 15). Exinde florere coepit monasterium rerum omnium abundantia et praesertim religiosae observantiae decore (§ 16). [fama,] Ipsius Iohannis nomen per universam Aethiopiam mox inclaruit (§ 17). Ingenitae eius maiestati et sapientiae accessit vis prodigiorum quae per eum Deus operabatur. [miracula,] Christodulum monachum e praerupto monte devolutum incolumem mirabili praesentia servavit (§ 18). Alium, nomine Iacobum, e torrente flumine, mirabiliter eripuit (§ 19). Monachi sex, quos ad coenobii negotia curanda miserat, in itinere a mohammadanis occiduntur (§ 20). Quorum caedes ne impunita esse sineretur, Iohannes Deum vindicem appellat (§ 21). Optio caelitus ei datur latrones qua vellet calamitate plectendi. Itaque, ad exemplum Eliae prophetae [Inde cognomina Thesbitae et Thesbiae, quibus sanctum eiusque coenobium nonnumquam appellari iam notavit Ludolfus. Vide supra, num. 1, p. 247.] , siccitatem in eorum agros indicit (§ 22), et nequiquam indignante angelo nubium, cum Dei numine pervincit ut per tres continuos annos mensesque septem in Agarenorum terras ne plueret (§ 23 – 24). Qui fame et pestilentia paene ad internecionem consumpti, ad Iohannis misericordiam confugere decernunt; sed novo prodigio in itinere oculis capiuntur, nec nisi post longos errores ad montem Bizan perveniunt (§ 25), ubi a Iohanne primum gravi obiurgatione corripiuntur; dein, pace cum eo sancita in perpetuum, discedunt et, dum redeunt, largo imbre perfunduntur (§ 26). Alii monachi iter facientes, cum in loco latronibus infesto pernoctarent incauti, a sancto procul agente de periculo mirabiliter admonentur. Nefariorum autem hominum tela retro volantia eos ipsos confodiunt (§ 27). Elias monachus a gravi capitis morbo repente sanatur (§ 28). Mohammadanus iterum princeps, qui libidinis suae oblectamento Iohannis discipulos servire voluerat, cum per nuntium sanctus eum corripuisset, ilico insania furere coepit et paulo post misere interiit (§ 29). Draconem immanem, qui in eius cellam irrepserat, uno attactu occidit (§ 30). Gabra Amlac (sive Cyriodulo) discipulo de eius monitis dubitanti tacitam cogitationem exprobrat testaturque sibi omnium hominum intima pectora perspecta esse (§ 31). Fugitivus monachus qui eum sacrilegii apud Isaac regem insimulaverat, sycophantiae arguitur et mendacium suum confessus ilico animam eicit (§ 32). [aedificia] Iohannes ecclesias tres aedificavit quarum unam nomini sancti Behnam martyris, alteram Gabrielis, tertiam Michaelis archangeli dedicavit (§ 33). Tandem cum annos quadraginta quinque coenobio praefuisset, ab eodem Michaele, qui angelus ei tutelaris erat, ad Dominum evocatus, discipulis suis novissima verba edixit (§ 34), iisque in suum locum praefecit Saraqa Berhān (§ 35). [obitus.] Ad aeternam felicitatem transiit die decimo tertio mensis chedar, crastino die festi S. Michaelis, aetatis suae anno septuagesimo nono; et dum ab universa regia caelorum ovans excipitur, ingenti suorum luctu et maerore sepultus fuit (§ 36).

[6] [Vita caute conferenda] His fere comprehendi potest summa rerum, quas Vitae scriptor fuso calamo amplificavit; nisi quod amputata huius facundia, ipsam narrationem minus absurdam fecimus. Quantam haec habeat fidem, nemo prudens iudicabit antequam ineptias quibus referta est, integre perlegerit; neque opinor locos qui ab editore omissi sunt his multo peiores esse potuisse quos prelo dignos iudicavit. Sed concinnam sobrietatem quis requirens aethiopicos hagiographos legerit? Cernamus igitur in tam insulsa farragine quid satis probabiliter traditum videatur. [cum annalibus] Huic autem disquisitioni peropportunum subsidium attulit Iohannes Kolmodin, Suecus, qui praeter alia documenta quae ex Aethiopia asportavit, breves annales nuper edidit, duobus exemplis a se repertos in Addi-Neammin et Tsazzega pagis provinciae Hamasen [Traditions de Tsazzega, p. A 23-A 27.] . Longum est singillatim expendere quae vir doctus de istius opusculi origine, scriptore, codicibus persecutus est [Ibid., p. A 9-A 15.] . Constat hos annales saeculo XVII compositos esse a presbytero Mahsanta Marjam (Mariae Pupillo); neque improbabile est codicem ecclesiae Addi-Neammin ipsius scriptoris chirographum esse [Kolmodin, t. c., p. A 11.] . Fueritne hice Maḥṣanta Marjam monachus Montis Bizan, non liquet. [qui eiusdem historiae] At de coenobii rebus et memoriolis se non mediocriter sollicitum ostendit; cuius certe bibliothecam adivit et domesticas historias prae manibus habuit. Quas utinam homo parum litteratus paulo diligentius legisset et stilo minus claudicante excerpsisset! Ad Iohannis Vitam quoquo modo pertinent mentiones quae porro sequuntur.

[7] [vestigia quaedam servarunt.] Anno gratiae XXIV, direpta fuit Ḥasā Zagā; tunc natus est pater noster Iohannes e Dabra Bizan. Anno gratiae XXV, mortuus est aqāṣan, [Alias 'aqānṣen, vel 'aqānṣan. Is erat proprius titulus praefecti, qui legato regis subditus in Aethiopia boreali, sive “Domino maris”, provinciam Sarāwe administrabat. K. Conti Rossini, Historia regis Sarṣa Dengel (Malak Sagad), in Corpus Script. christ. Orient., versio, ser. 2, t. III (1907), p. 185.] , Tacalē; deinde convaluit [ Parum accurate Kolmodin: “alors fut établie la communauté de Bizan”. T. c., p. A 29 – 30.] coetus Bizan. Anno gratiae XXX, pater noster Philippus iussit describi legem Moysis… Anno gratiae XXXIV, … pater noster Philippus ad Baracā profectus est… Anno gratiae XXXVI, revertit pater noster Philippus a Baracā,… Anno gratiae XLI condita est ecclesia Montis Bizan… Anno gratiae L, prodiit papa Bartholomaeus. Anno gratiae LII, profecti sunt [ quod verbum in lexicis frustra requiras. Aliquatenus consonat arabicum abierunt. Kolmodin: ascenderunt. Cf. infra, annot. 16, 17.] pater noster Philippus et discipuli patris nostri Māqaba Egzie (Dei custodis) in terram Amḥarā; erant autem duodecim [Lege: undecim, nisi in textu intercidit duodecimum nomen. Hi sunt undecim magistri Aethiopiae, qui ad sabbati observantiam Philippi hortatu conversos fuisse narrantur in huius Vita, Conti Rossini, p. 107, ubi, eodemerrore, pro undecim legitur duodecim. Itaque ex Annalibus nostris videntur undecim illi magistri Aethiopiae ad tribunal regis arcessiti fuisse cum Philippo cuius doctrinam amplexati fuerant. Vide tamen infra, num. 14, p. 253, annot. 1.] numero: pater Tavalda Madchen [I. e. Natus est Servator.] e Dabra Marjām [I. e. Monte Mariae.] , pater Moyses e Dabra Salām [I. e. Monte Pacis.] , pater Matthaeus e Māia Saglā, pater Daniel Zagadamāui [I. e. anachoreta.] , pater Paulus ex Agued, pater Marcus ex Adiābo, pater Matthaeus e Māia A'rāf, pater Timotheus ex Algā Bārjā, pater Archelides e Māia Daguā'lē [In Vita Philippi: e Daguālē.] , pater Matthaeus ex 'Adi [In Vita Philippi: 'Ad.] Qau'o, pater Timotheus ex 'Adi Gabā. Anno gratiae LVI, ad sedes suas reverterunt. Anno gratiae LVIII, requievit [In utroque codice: requieverunt.] pater noster Philippus… Anno gratiae LXXXIII, mulos (coenobii) Bizan abstulit Ta'auqē [Cf. Vita Iohannis, § 20. Sed numquid in illa narratione annalium scriptorem minus movissent muli adempti quam monachi occisi?] … Anno gratiae CII, requievit pater noster Iohannes… Anno gratiae CVII, profectus est [, in plurali, ut supra.] pater noster Saraqa Berhān ad terram Amḥarā. Anno gratiae CIX, ecclesiam condidit in Magargero. Anno gratiae CX, requievit pater noster Saraqa Berhān; eodem anno constitutus fuit pater noster Petrus… Anno gratiae CXIX, profectus est [ iterum. Cf. annot. insequentem.] pater noster Petrus ad terram Amḥarā, et post tres annos reverterunt ad terras suas [Sic, numero plurali, in utroque codice.] . Haec quo pacto cum Vita Philippi et Vita Iohannis componenda sint, clarius apparebit cum perspexerimus quomodo et quatenus istae duae inter se conveniant.

[8] [Cum Vita Philippi] Iohannes noster in historiam magistri sui duobus tantum locis inducitur, neque multo ante extremam narrationem. Primum ubi refertur quomodo Philippus ab exsilio redire tandem permissus sit. Quod postquam multis, ut solet, verbis exposuit hagiographus, porro pergit in hunc modum: Deinde cum e mari egrederetur, exceperunt eum discipuli eius pater Iohannes et pater Saraqa Berhān, [in narratiuncula de Iohanne] qui mare conscendebant. Et eum amplexi sunt. Qui dixit illis haud inscius: “Quinam ii fuerunt, qui patrem Macarium exceperunt ex insula egredientem, in qua relegatus manserat?” Dixerunt illi: “Pater Iohannes Pusillus et pater Bisoes.” Dixit illis: “Horum similes et vos facti estis.” Deinde arrectas manus imposuit in caput patris Iohannis, et dixit: “Benedictio Patris et Filii et Spiritus Sancti atque benedictio mea super te requiescat prae fratribus tuis, audiaturque nomen tuum in terra Azeb [I. e. Aethiopia.] .” Deinde sublatis itidem manibus benedixit patrem Saraqa Berhān, cui dixit: “Benedictio mea et benedictio Iohannis super te requiescat, quia officiosissimus mihi fuit meque aluit labor tuus.” Deinde occurrerunt etiam illi omnes eius discipuli patris sui aspectu laetantes [Vita Philippi, ed. Conti Rossini, t. c., p. 119.] .

[9] Nostrum hic Iohannem designari et cum eo tertium montis Bizan coenobiarcham, nomine Saraqa Berhān, cui moriens monasterii administrationem commissurus erat, [non congruit.] tam evidens est ut probatione non egeat [Quo consilio Iohannes moriens sui muneris heredem constituerit senem, cum quo ante annos circiter quinquaginta Philippum ab exsilio liberatum salutaverat, alius est quaestionis. At certe hunc hagiographus designare voluit. Ceterum Saraqa Berhān ille qui montis Bizan post Iohannem paucis annis (cf. num. 17, infra, p. 254) coenobiarcha fuit, Philippi discipulus fuerat (Vita Iohannis, § 35), quod narratiunculae fidem aliquantulum addit. Neque obstat locus in Vita Iohannis (§ 29) ubi Saraqa Berhān, idem profecto de quo nunc agimus, appellatur “puer” : Iohannis. Puer enim, i. e. discipulus, coenobiarchae, stilo monastico, vir maturae iam aetatis vocari potuit. Vide infra, num. 16, 17, p. 254.] . Attamen in Vita Iohannis, quatenus nobis perspecta est, non legimus eum magistro suo in litore lacus Ḥaïq obviam fuisse. Quin immo de Philippi exsilio et captivitate diuturna ne verbum quidem attingitur. Nisi ergo loci ambo narrationis, ubi haec referebantur, a librariis intercisi sunt aut ab editore neglecti, quod longius etiam abest a similitudine veri, dicendum est rerum illarum memoriam in Vita Iohannis sive casu sive consilio fuisse obscuratam. Utra causa probabilior sit postea dispicere conabimur. Interim adverte Iohannem nostrum in Vitam Philippi satis improvisum irrumpere cum antea nusquam in ipsa narratione nominatus fuerit.

[10] [Quomodo Iohannes] Non multo aptius cum Vita Iohannis concordat locus alter Vitae Philippi, ubi senex morti iam proximus discipulos suos admonuisse refertur ut alium coenobiarcham sibi providerent. Eloquatur ipse hagiographus: Quae cum audissent eius asseclae, illacrimati sunt dicentes: “Pater, pater, quo loco nos deseris? Et ubinam patrem reperiemus tibi similem, qui nos doceat, qui nos adhortetur, qui potum vitae nobis praebeat e fonte sanctarum seripturarum?” Dixit illis Philippus martyr: “Nequaquam id esse potest. [a Philippo coenobiarcha designatus sit] Eligite qui vobis pater futurus sit.” Tunc ei dixerunt eius discipuli: “Ecquid nobis tu dixisti? Fac quod tibi praecepit Deus.” Quondam nempe, dum superstes est, discipuli eius eum interrogaverant his verbis: “Pater, quis post te futurus est pastor noster?” Dixit iis Philippus martyr: “Nondum iste advenit.” Cum autem ille advenisset, dixerunt ei discipuli eius: “Advenit puer aliquis, decorus aspectu.” Philippus antequam perspexit huius vultum, dixit illis: “Iste ipse est qui post me pater vester erit.” Et cum ei manum imposuisset, vidit oculis suis circumfusam ei pompam angelorum, qui alis suis eum obumbrabant: ex quibus aliqui flabellis lucidis auram illi afflabant; ante eum incedebant seraphim atque cherubim; ad dexteram et ad sinistram eum circumdabant exercitus Dei; et undique circum stipabat eum pompa sanctorum et martyrum.

[11] Deinde arrectis oculis in caelum, Deum conspexit sedentem in solio sancto et excelso. Ad quem cum accessisset, cui sit laus, (is) dixit ei: “Ave, Philippe martyr. Advenit tibi tempus, [et quando,] quo ex hoc mundo migraturus es, ut transeas ad vitam sempiternam.” Dixit autem Philippus Domino suo: “Domine, utinam mihi parvulam moram adicias, ut disponam domum meam, et discipulis meis coenobioque meo novissima praecipiam.” Dixit ei Dominus eius: “Satis est tibi quod iam emensus es aetatis, nam assiduitate laboris ac certaminis omnes iustos superasti qui ante te fuerunt. Quod autem attinet ad regulam discipulorum tuorum [Textus: legendum: ] , noli sollicitus esse, quia magni, et illustres sunt, et excelsi gradus (dignitatis) eorum; iis delectatur Pater meus qui in caelis est; et Spiritus sanctus protegit certamen eorum. Tu vero, Philippe, famule mi, veni ex infirmitate ad prosperam valetudinem, e labore ad requietem, e luctu ad gaudium, e morte ad vitam. Quos enim elegerit Pater meus qui in caelis est, hos non decet mors in terra, sed contra habitatio in caelis.” Dixit Philippus martyr Domino suo: “Concede mihi privilegium [Proprie: foedus sive testamentum.] , sicut olim mihi concessisti.” Dixit ei Dominus eius: “Quid est quod tibi non donaverim; nam multa tibi privilegia concessi.” Significavit Philippus martyr Domino suo nonnulla tamen desiderari. Dixit ei Dominus eius: “Roga me quod optas, et dabo tibi.” Tunc dixit ei Philippus: “Exaudi me, Domine; neque solvatur regula coenobii mei usque ad alterum tuum adventum.” Dixit ei Dominus eius: “Fiat sicut dixisti.” Iterum dixit Philippus Domino suo: “Praeterea, coenobium meum incendio non comburetur.” Dixit ei Dominus eius: “Fiat sicut dixisti.” Iterum dixit ei Philippus: “Rogaverim equidem ut morbus pestilens ne grassetur per coenobia mea.” Et dixit illi Dominus eius: “Hoc etiam erit, sicut dixisti.” Deinde dixit Philippus Domino suo: “Et illis omnibus, qui doctrinis meis crediderunt, ecquid daturus es?” Dixit illi Dominus eius: “Misericordia Patris mei illis continget.” Respondit Philippus Domino suo eique dixit: “Iis vero qui meo schemate induti fuerint, qui sepulcrum meum custodierint, ecquid illis daturus es?” Dixit ei Dominus eius: “Ignis vorax non obtinget illis habitandus propter opera eorum.” Rursus illi dixit: “Et qui commemorationem meam egerit cum laetitia, esurientes saturando, nudosque operiendo, quid (de illo) dices?” Ille autem 〈respondit [Supplev. e contextu.] 〉: “Hereditatis tuae particeps erit, in terra tua.” Haec et similia privilegia postquam ei dedit, dixit ei Servator, oraculo suo: “Hoc ipso die, cogetur coetus primogenitorum, qui te advenientem praestolabuntur. [Hebr. 12, 23.] Cito dispone domum tuam, manus tuas impone in caput Iohannis filii tui; benedic ei sicut Moyses Iosue benedixit; dona ei duplum spiritum sicut duplum dedit Elias Elisaeo.” [Is. 38, 1, 4 Reg. 2, 9.] Ad haec Philippus martyr gaudio percitus dixit discipulis suis: “Hoc ipso die coetus primogenitorum animam patris vestri praestolatur, ut a vobis eam educat. Iam pridem vobis dixi, et nunc adeo vobis aio, sicut Dominus meus: oboedite Iohanni patri vestro. Quicumque Iohanni oboedierit, Spiritui sancto oboedit; qui autem Iohanni restiterit, resistit Spiritui sancto.” Quae cum diceret, oculos in caelum arrexit; et egressa est anima eius clarissima. Et accepit eum Servator in manus suas… [Conti Rossini, l. c., p. 122 – 24.]

[12] [aliter in alterius Vita refertur.] Hunce locum, utut longiusculum, integrum descripsimus quo pateret evidentius cum Vita Iohannis eum non amice componi. Utrobique sane Iohannem Philippus sibi successorem designat, sed aliter in uno aliter in altero documento. In isto quidem Philippus ultimo aetatis die et prope hora suprema discipulis suis praecipit ut abbatem sibi eligant. Qui respondent huic muneri ab ipso sancto cum numine Dei iam pridem esse provisum. Ipse autem hagiographus, quasi praepostera recordatione admonitus, subdit Philippo quondam, eo die quo Iohannes ad montem Bizan advenit, divinitus patefactum fuisse, hunc puerulum quem nondum viderat, suum successorem futurum. Contra in Vita Iohannis, iste iam Philippo notus erat quando primum in coenobium ingressus est. Philippus tamen de futura adulescentuli dignitate nihil aperit, ita ut murmuratio inter fratres erumpat, cum Iohannem ab ipso Deo iam electum pronuntiat. Neque supremo vitae die, sed anno ante mortem domus suae gubernationi prospicit. Haec sane cum Vita Philippi praefracte pugnantia non sunt. Attamen alia non pauca gravius inter se confligunt, quae articulatim in utroque documento notare supervacaneum est. Sic in narratiuncula ipsa quae modo recitata est, morienti Philippo Deus promittit luem mortiferam in eius coenobium numquam erupturam esse, dum in Vita Iohannis (§ 5) legitur brevi post obitum Philippi montem Bizan peste et fame prope ad internecionem vastatum fuisse. Istae aliaeque discrepantiae manifesto comprobant neutrum scriptorem curavisse ut narrationem suam cum altera componeret.

[13] [Chronotaxis Vitae Philippi] Eodem revolvimur si subductis calculis inquiramus in quotum quodque annum incidant quae de Philippo pariter et Iohanne referuntur. Sed ante omnia cardo reperiendus est in quo haec chronotaxis universa nitatur. In Vita Iohannis, ubi tamen temporum ordo satis accurate notatus est, nullus omnino legitur annorum numerus [Videtur tamen annus natalis Iohannis fuisse indicatus, sed incuria librariorum excidisse. Vita § 2; cf. infra.] ; in Vita autem Philippi unus tantum isque certo falsus aut a librario vitiatus. Nempe dicitur Philippus natus esse anno a creato mundo 6591, a nativitate Christi 1099: credat qui nesciat regem 'Amda Syon (Columna Sion), quo regnante ortus est Philippus, ab anno 1314 ad 1344 imperitasse [Gutschmid, loc. c., p. VI – VII.] , David autem regem a quo pulsus et restitutus fuit, solium conscendisse an. 1382 et a regno se abdicasse an. 1411. Huius aequalis fuit Bartholomaeus metropolita qui Philippum nostrum exagitavit [Vide supra, num. 3, p. 248.] . Cum his saltem temporum notis liquido congruunt indicia quae ex Vita Iohannis colliguntur, sicut ilico videbimus. Inde igitur proficiscendum est. Iamvero, inter documenta quae dicuntur Axumitica, consignatum est diploma, quo rex David fundos aliquot Philippo Bizanio addixit anno a creatione mundi 7900, Christi 1400 [K. Conti Rossini, Documenta ad illustrandam historiam. I. Liber Axumae, num. 11; in Corpus scriptorum christianorum orientalium. Scr. Aethiopici, textus, ser. altera, t. VIII (1909), p. 23; versio, p. 26.] . Iam tum igitur Philippus ad coenobium suum reverti permissus erat; nisi rex David beneficia sua contulisse putandus est in exsulem quem venia dignum non iudicaret. Videtur autem Philippus non diuturno tempore ante mortem domum rediisse [Id e narratione Vitae perspicue colligitur, ut recte notavit Conti Rossini, Il Gadla Filpos, t. c., p. 66.] . In hoc cum hagiographo consentiunt annales Addi-Neammin, qui eum reducem fuisse referunt anno “gratiae” LVI et ad Dominum migrasse anno LVIII [Vide supra, num. 7, p. 250.] . Atqui legimus in Vita Iohannis Philippum divinitus admonitum fuisse ut res suas componeret, proximo anno antequam obiit, in festo Iohannis Baptistae, annui circuli principio, qui dies erat dominicus [Vita Iohannis, § 8.] . Iamvero post annum 1400, dies 2 septembris, qui hic certo designatur, in dominicam primum incidit an. 1403, deinde iterum an. 1408. Itaque mortuus est Philippus an. 1404 [V. d. Conti Rossini Philippum existimat obiisse an. 1403 (Atti della Accad. dei Lincei, t. c., p. 154); Kolmodin autem, ex Annalibus Addi-Neammin, an. 1406 (t. c., p. A 31, annot. 2). Utriusque sive calculo sive coniecturae obstat ratio quam modo exposuimus et quae chronotaxi Vitae Iohannis luculenter confirmabitur.] , die 5 mensis nahase, iulii 29 [Vita Philippi, Conti Rossini, t. c., p. 126.] , ad quem etiam diem in aethiopico synaxario commemoratur [Ed. I. Guidi, Patrologia orientalis, t. IX, p. 274; ubi nota dies mensium Gregoriano stilo numeratos esse; itaque pro die 11 augusti legendum iulii 29.] . Reliqua aetatis eius spatia sic fere determinari possunt. Natus est anno 1320, vel 1321 [In Vita Philippi, dies eius natalis more Syrorum et Arabum notatus est: die nono mensis tesrin prioris (octobris 9). Hora item nocturna et diurna, putida cum accuratione consignata est (ed. Conti Rossini, t. c., p. 74). Sed nihil inde ad praesentem quaestionem colligi potest.] , si 84 anni eius aetatis eadem ratione computati sunt atque anni Iohannis, ut modo videbimus. Aliquanto post annum 1350, in monte Bizan coenobium condidit, ubi florenti aetate et fortuna vixit usque ad tempora Davidis regis, a quo in exsilium pulsus est, incerto quidem tempore, non tamen ante annum 1387.

[14] [aliunde eruenda.] Hactenus Vita Philippi. Incautus sit qui non adhibito delectu et discrimine, hanc ex annalibus illis Addi-Neammin complere aut corrigere velit. Nam praeterquam quod incertum est a quo termino numerati sint horum “anni gratiae” [Hoc nomine Aethiopes promiscue appellant annorum series alias ab alio termino computatas. Vide Dillmann, in lexico ad nomen . De chronotaxi aethiopica saeculis praesertim XIV et XV lectu dignissima sunt quae breviter attigit Basilius Bolotov, in postuma commentatione , in Vizantijskij Vremennik, t. XVII (1911), p. 248 – 49.] , ipsi numeri, quomodocumque computantur, non quadrant in temporum intervalla quae aliunde certa sunt [Conferantur, exempli gratia, inter se et cum historiis mentiones istae: Anno gratiae 23 mortuus est rex Saïfa Ar'ād… Anno gratiae 89, rex Zarea Iacob (ad urbem) Axum descendit… Anno gratiae 162 rex Lebna Dengel regnare coepit. Iamvero Saïfa Ar'ed obiit anno 1372 (Gutschmid apud Wright, Ethiopic Manuscripts in the British Museum, p. VII). Zarea Iacob, in urbe Axum coronatus fuit anno 1434 (Gutschmid, ibid.; cf. J. Perruchon, Les chroniques de Zar'a Yâ'eqôb et de Ba'eda Mâryâm, in Bibliothèque de l'École pratique des Hautes Études, fasc. 93, 1893, p. XX). Tandem Lebna Dengel regnum capessivit an. 1508.] . Nihil igitur perspicui docemur cum legimus Philippum obiisse anno gratiae LVIII. Praeterea terea si eius iter ad provinciam Amharā, quod memoratur ad annum LII, et a quo rediisse fertur anno LVI, reapse illius relegatio fuit in Ḥaïq insulam, ut satis veri simile est [Attamen praetermittendum non est Philippum, postquam e custodia emissus fuit, per annos quattuor in Amharā provincia doctrinam suam praedicasse (Vita, l. c., p. 120; cf. Conti Rossini, ibid., p. 66, et supra, num. 3, p. 248). Utrum vero annalium scriptor hoc iter cum Philippi relegatione confuderit, an, omisso illo, hanc solam rettulerit, an demum ipse hagiographus ultro excogitaverit Philippum, praeter annos in custodia exactos, toto quadriennio in Amharā peregrinatum esse, exquirere ad praesentem quaestionem non pertinet. Utique suspiciosum est exsulem, decrepitum praesertim et de suis sollicitum, recuperata libertate, domum non recta properasse.] , ergo exsulavit Philippus ab anno 1396 ad annum 1402, et domo extorris erat cum rex David ei fundos addixit, illo diplomate quod in Axumi libro consignatum fuit [Vide supra, num. 13, p. 252.] . Quis non maluerit in annalibus errorem aliquem hoc loco suspicari? Probatius etiam testimonium exspectandum erit antequam indubitanter asseveretur Bartholomaeus metropolita creatus esse anno 1394, decem annis ante Philippi mortem [Cf. supra, num. 3, p. 248, annot. 6. Auctori suo nimium confidit Kolmodin, Traditions de Tsazzegga, p. A 30, annot. 9.] .

[15] [In Vita Iohannis,] Ad Iohannem vero quod attinet, annus eius natalis a Vitae scriptore certe notatus fuit, sed incuria librariorum intercidit. Eius tamen aetatis tempora praecipua prope certis terminis definiri possunt. [varia temporum intervalla] Coenobio praefuit per annos 45. Obiit igitur anno 1449 [Eundem annum ex annalibus Addi-Neammin eruit Kolmodin, t. c., p. A 32, annot. 4. Conti Rossini annum statuit 1448, t. c., pp. 154, 170.] , in quo dies 13 mensis chedar (9 novembris), postridie festum S. Michaelis, reapse in dominicam incidit sicut in Vita refertur (§ 36). Quod si annos vixit 79, nostra computandi ratione, anno 1370 natus esse dicendus est. Sed conceptis verbis refert hagiographus diem eius natalem fuisse 12 mensis chedar, in festo S. Michaelis, quae dies erat dominica (§2). Haec autem temporis nota articulatim expressa firmius in se ipsa consistit quam numerus annorum sancti; siquidem hic numerus, etiamsi nihil mali passus sit a librariis, ex anno natali Iohannis computari debuit, non autem ex aetatis eius summa annus diesque natalis reperti fuerunt. Iamvero dies 13 mensis chedar cum dominica concurrere non potuit ante annum 1372 [In annalibus Addi-Neammin (cf. supra, num. 13), Iohannem natum legimus anno “gratiae” 24, qui fuit 1371/1372 si annus “gratiae” 102 incidit in annum 1449/1450.] ; nisi longius etiam ab anno 1370 recedere volumus. Aut igitur numeri in codicibus corrupti sunt aut ipse scriptor propria quadam ratione usus est in computanda sancti aetate: scilicet annum ascripsit quem Iohannes inceperat ipso die quo mortuus est; et insuper annum eius natalem annumeravit, quasi iam sancto exactus esset: quae ratio Aethiopibus, ut etiam Persis, non videtur inusitata fuisse [Hac nempe ratione, regi Saïfa Ar'ād 28 anni regni computati fuerunt et 10 regi Vedem Asfarē. Cf. Kolmodin, t. c., p. A 29, annot. 4.] . [certius notata sunt.] Cum hac chronotaxi satis apte congruunt temporis intervalla quae ex annalibus Addi-Neammin colliguntur, ubi legimus Iohannem anno “gratiae” 24 natum esse et anno 102 obiisse, annis 44 post Philippum, siquidem iste anno 58 mortuus est [Supra, num. 13, p. 252.] . Reliqua non multo difficiliori negotio expediuntur. Secessionem Philippi in solitudinem Baracā referunt annales ad annum “gratiae” 34, quando Iohannes erat circiter decennis, eius autem reditum ad annum 36 [Ibid.] . Notatu dignum est annales hoc etiam loco propius abesse a Vita Iohannis quam a Vita Philippi, in qua Philippus narratur in solitudinem Baracā recessisse antequam coenobium Bizan condiderit. Noster autem Iohannes ad montem Bizan advenit uno mense postquam aetatis annum decimum quintum attigerat [Vita, § 6.] , id est die 8 decembris anni 1387, vel 1386, si non nostris sed hagiographi calculis utamur. Cum autem ab ipso Philippo exceptus sit et paulo post inter monachos admissus, illum profecto Davidis regis indignatio nondum perculerat. Eo tamen magistro perdiu non usus est Iohannes, nam Philippus qui anno 1400 iam postliminio redierat, quattuor saltem annos in exsilio traduxit [Cf. annot. 1 et Annales Addi-Neammin, supra, num. 14.] . Eius oculos in se primum convertere potuit, postquam senex aerumnis iam et aetate confectus ad suos tandem se recepit. Ex utraque Vita, Philippi et Iohannis, constat mirificam aliquam historiunculam excogitandam fuisse ut explicaretur quomodo iunior monachus triginta circiter annorum a coenobii conditore sibi suffectus fuisset, superstite, ut videtur, illo Iebārcana Crestos, qui exsulantis Philippi vices gesserat.

[16] [Vita Philippi] Hinc suboritur quaestio: utri documento ex ambobus potior habenda sit fides et quanta? Neutrum altero perspicue dici potest anterius. Prima fronte antiquitatis praerogativam habet Vita Philippi. Quin immo in ipso coenobio montis Bizan, anno 1891, Leonillo Bettini exhibitus fuit codex in quo haec scripta refertur ab Isaac sancti discipulo [Bullettino della Società Geografica Italiana, t. c., p. 209.] : quod praeiudicata sententia falsum dici non potest. Sed profecto longaevus iste Isaac fuerit necesse est, [non ante Iohannis mortem scripta fuit,] nam vivente Iohanne non scripsit. In genealogia illa qua Philippi prosapia spiritalis ad Antonium magnum perducitur, ipse Philippus dicitur Iohannem genuisse, Iohannes autem Iebārcana Crestos [Vita Philippi, ed. Conti Rossini, p. 79.] . Hoc autem nomen tam aperte falsum est [Cf. supra, num. 5, 8, 12, pp. 249, 250, 252. et Vita Iohannis, § 35.] , ut merito interrogari possit num hic locus a falsario quopiam interpolatus sit. Sed inde nihilo probabilius evadit Philippi Vitam qualis nunc legitur, superstite Iohanne compositam fuisse. Id enim sine eius auctoritate et consilio factum non esset. Atqui nihil tale in Iohannis Vita memoratur. Utique accidere etiam potuit ut res minoris momenti hagiographum fugeret indiligentem praesertim et garrulum. Sed in ipsa Philippi historia Iohannes profecto non eas partes gerit quas habiturus erat, si haec scripta fuisset eo tempore cum coenobium ipse administraret. De reditu Philippi ad montem Bizan rebusque ab illo gestis extremo aetatis tempore, vix aliquid attingitur, quae tamen vivide persecutus esset scriptor, qui grandaevum coenobii conditorem ad suos ab exsilio diuturno reducem excepisset. Neque Iohannes modo sed eius quoque successor, Saraqa Berhān, in narrationem obiter et nullo apparatu inducitur, quasi breves annos suae gubernationis iam exegisset eiusque maiestas mortalium oculos non praestringeret [Vide supra, num. 12, p. 252.] .

[17] [et posterioris aetatis] Insuper ad ipsius Philippi tempora artificiosa quadam anticipatione translati sunt eventus rerum non pauci, quarum illius aequales vel etiam suppares prima tantum initia viderunt. Matthiae Semagleno illi coenobiarchae qui eum apud patriarcham infensius accusaverat, praedicit Philippus discipulos suos, labentibus annis, in contentione cum illius discipulis superiores tandem evasuros futurumque tempus cum florente Monte Bizan Semaglenum monasterium adversa fortuna profligaretur [Vita Philippi, Conti Rossini, t. c., p. 120.] . Clarius etiam et apertius est vaticinium [Ibid.] quo alicui ex asseclis suis Nathanael nomine, in Darnobā, suae doctrinae victoriam praedixisse fertur, his adeo verbis utens:

Ex isto rege nascetur rex probus, qui cum iustitia regnabit: is legem meam sanciturus est, et coenobium meum valde amplificabit. [notas exhibet.] Scilicet hagiographus haec tuto praesagiit quae iam evenerant, quando rex Zarea Iacob (1434 – 1468) iudaïzantibus causam tandem adiudicavit, universamque Aethiopiam eorum superstitionibus infecit [Cf. A. Dillmann, Ueber die Regierung, insbesondere die Kirchenordnung, des Königs Zar'a-Jacob, in Abhandlungen der kaiserl. Akademie der Wissenschaften zu Berlin, Phil.-hist. Cl., Abth. II (1884), pp. 26, 45 – 47; Perruchon, Chroniques de Zar'a Ya'eqôb, t. c., p. XXV – XXVI.] Quo anno hanc legem tulerit, non constat; attamen parum probabile est eum in primis annis sui regni, necdum adulta potestate, rem invidiae plenam aggressum esse, quae factionum odia tamdiu concitaverat [Scriptor ignotus qui Vitam regis Zarea Iacob composuit regnante Lebna Dengel (inter an. 1508 et 1540), testatur se, cum iunior esset, oculis suis vidisse quomodo sabbatum mosaïcum olim despectui habitum fuerit. Perruchon, t. c., p. 80 – 81. Etiamsi manum calamo admovit ipso die quo rex Lebna Dengel solium conscendit, tempus tamen quo puer haec viderat postponendum potius quam praecipiendum foret.] . Iohannes Eustathianam doctrinam in qua fuerat a Philippo educatus, triumphantem certe non vidit. Neque successor eius Saraqa Berhān, ullum videtur regiae benevolentiae signum accepisse. Contra, si annales Addi-Neammin fidem in hoc merentur, anno “gratiae” CVII itineri se commisit, quod exsilio perquam simile est, et a quo non fertur rediisse. Quin immo quartus montis Bizan coenobiarcha Petrus, qui anno “gratiae” CX creatus est, anno CXIX similiter in Amḥarā provincia peregrinatus est, unde non rediit nisi anno CXXII, utique post mortem regis Zarea Iacob [Vide supra, num. 7, p. 250.] . Hoc igitur unicum temporis spatium est in quo locum habere potuit donatio qua idem rex Zarea Iacob auxisse fertur Taualda Madchen abbatem Montis Bizan [Liber Axumae, num. XVII; Conti Rossini, Corpus script. christ. orient., t. c., p. 25; versio, p. 28 – 29. Huius diplomatis adulteratum aliud exemplum ex archivo coenobii Bizan iam ediderat idem v. d. Conti Rossini, Il Gadla Filpos, t. c., p. 164.] . Ne multa: indiciis non paucis quae ad unum colligere operae non est pretium liquido demonstratur Vitam Philippi scriptam fuisse non modico intervallo postquam ipse Iohannes obierat.

[18] [Huic fide] Contra in huius Vita non tam certa sequioris aetatis indicia deprehenduntur. Nihil prohibet quominus eam revera scriptam credamus a discipulo qui Iohannem noverit (§§ 31, 37). Utique nugarum atque ineptiarum plena est, quas qui ferre non potest Aethiopes omnino ne attingat. Sed vel in perabsurda illa profluentia loquendi, testis credulus quidem non tamen improbus agnoscitur, qui res sibi notas hagiographico stilo floribusque ornare conatus est. Ubi dormitat, eius somnia non alterius saeculi spectaculum referunt. Eustathianae sectae studia et Mosaïcae legis instaurationem vix uno verbo attingit, sive moderante Iohanne, hic ardor in coenobio Bizan paulisper defervit, sive temporis gratia dissimulandus fuit. Immo Philippi eiectionem aliasque aerumnas quas in propugnanda illa instauratione expertus erat, silentio praeterit, quasi hora nondum advenerat, cum vetera illa odia denuo excitari possent. Multo minus in narrando res novas praevertit a rege Zarea Iacob postea inductas; neque intempestive studet ut Iohannes partis quae tandem in ecclesia habessinica pervicit, antesignanus fuisse videatur. Propius etiam ad nostram quaestionem attinet quod in Vita Iohannis nulla vestigia deteguntur quae ad Vitam Philippi perducant. [et fortassis antiquitate] Hanc igitur noster non legit; neque certe ab ea didicit quae de Philippo ipse memoravit. Sed hanc numquid ignorare potuisset si iam tum, in eodem coenobio conscripta fuisset et omnibus legenda auscultandaque prostaret? [praestat Vita Iohannis.] Non desunt igitur rationes cur Vita Iohannis antiquior quam Vita Philippi videatur [Iam notavimus Annales cum Vita Iohannis melius congruere quam cum Vita Philippi. Vide supra, num. 15, p. 253.] . Praestat tamen in causa obscura iudicium sustinere; quandoquidem ex ambobus documentis neutrum nobis satis certo traditum est.

[19] [Iohannis gloria postuma.] Extra montem Bizan eiusque viciniam non admodum late increbruit cultus S. Iohannis. Eius Vitae unum hactenus exemplum repertum est: reliqua fortasse delevit tempus edax; sed non huius certe iniuria factum est ut Iohannis nostri commemoratio in synaxario aethiopico quandoque omitteretur [Iohannes silentio praetermittitur ad d. 13 chedar in codice bibliothecae Nationalis Parisiensis, Aethiop. 126. Zotenberg, Catalogue, p. 162 – 63.] . In exemplis autem ubi legitur, satis obscure delituit, donec a Iob Ludolfo ad lucem eruta est, uti iam diximus. In ipso coenobio Bizan, Iohannis gloria brevi obsolevit [P. Emmanuel Barradas S. I., qui de origine coenobii Bizan in ipso loco a monachis percontatus est, ne nomen quidem aut Philippi aut Iohannis videtur audiisse. Beccari, op. c., t. IV, p. 267 – 68. Neque ad alios S. I. presbyteros qui saeculo XVII montem Bizan inviserunt, alterutrius fama pervenit.] . Num e tribus ecclesiis quas sanctus fertur aedificasse [Vita, § 23.] aliqua saltem hodie supersit et conditoris sui vestigium quodquam servaverit, comperire non potuimus. Attamen in forma topographica quam adumbravit L. Bettini, in declivitate boreali montis Bizan signatus est “Conventus Visionis” [Bullettino della Società Geografica, t. c., p. 207.] . Forsitan is eo loco situs sit ubi Iohannes e coenobio egressus fertur monachorum suorum pertinaciam cum Domino conquestus ac divina praesentia et ostento consolatus esse [Vita, § 12. Neque Bettini de Iohannis memoria quidquam videtur ab indigenis rescivisse. Philippi autem historia plane fabulosa, quam ex ore vulgi excepit (Bullettino, t. c., p. 209 – 210), vix aliquid commune habet cum litterarum monumentis quae superius relata sunt.] . Certius ad Iohannem nostrum referendus est puteus abbatis Iohannis, caementario pariete munitus, opere non indecoro, quem idem L. Bettini saeculo XV structum putat, antequam artes in Aethiopia senio vastationibusque exhaustae concidissent [Bullettino, t. c., p. 213.] . De S. Iohannis cultu gloriaque postuma plura nobis non innotuerunt.

[20] [Editionis fons et ratio.] Codex e quo Vita S. Iohannis a v. d. Carolo Conti Rossini fuit edita, folia complectitur membranea 110 numero, 0m, 295 × 0, 26, binis columnis perscripta, quorum vacat primum; folia 2 – 62 complet Vita Philippi, fol. demum 64 – 110 Vita Iohannis. Ambas exaravit librarius nomine Gabra Dengel (Servus Virginis), filius Valda Filpos (Philippi Filius) et Ṣegē Hājmānot (Gratia Fidei), cuius scriptura nitida neque inelegans certam aetatis notam non videtur exhibere. Folia circiter 20, brevitatis causa ab editore omissa fuerunt, non nimio cum historiae detrimento. Ne tamen mutilum documentum exhiberemus, v. d. Conti Rossini rogavimus, ut locos a se omissos nobiscum communicaret. Qui comiter nobis respondit libentissime id se praestiturum si ad parandam editionem apographum integrum in Erythraea sibi describendum curasset. Quae cum ita essent, textum aethiopicum denuo carptim edere superfluum duximus. Eum igitur interpretati sumus qualis nobis praesto erat [E librariorum mendis, ea tantum notavimus quae narrationis intellegentiam quadamtenus impediunt.] . Ut autem legentes aliquo modo metiri possent spatia passim in narratione hiantia, foliorum numeros ex editione cl. v. Conti Rossini in margine descripsimus.

VITA S. IOHANNIS

Iohannes e Dabra Bizan in Aethiopia (S.)

Latine conversa ex aethiopica editione Caroli Conti Rossini. Cf. Comm. praev. num. 20.

[1] Incipimus cum gratia domini nostri Iesu Christi describere certamen et reliqua facinora Iohannis coenobiorum patris, qui suboles fuit de semine inclutorum, potentium fortiumque e populo Aḥsea (et) ex principibus Sirae [Provincia Sirae, in regno Tigrai, ab occidente oppidi Axum usque ad Tacazze flumen expanditur. Cf. Basset, Conquête de l'Abyssinie, t. c., p. 126, annot. 1.] . [f. 64, f. 64v.] [Iohannis patria, genus, parentes] Porro propter contentionem quae inter cos orta est principatus iudicatusque causa, vir quidam, ex Sirae principibus, cui nomen erat Qaso, mutato solo, profectus est et consedit in terra Bur [Duo erant pagi nomine Bur, quorum alter dicebatur maior, alter minor, in regione maritima regni Tigrai. Emm. Barradas, Tratato segundo. Do reino de Tygrê e seus mandos, c. I, Beccari, op. c., t. IV, p. 85.] , ubi comparavit magnam vim auri argentique, armenta, fundos et agros. Ibi et villam magnam condidit, quam Aḥseam [Vide Comm. praev. num. 4, supra, p. 248; Conti Rossini, Atti della Accademia dei Lincei, t. c., p. 166 – 67.] villam appellavit, non procul ab Aqua Balaslē sitam, in qua uxorem duxit filiumque genuit, cui nomen dedit Gabra Crestos [I. e. Christodulus.] , virum strenuum, gentilium suorum defensorem, peritum, opibus locupletem, fortem, suis civiumque rebus agendis idoneum, apud quos haec sors illi obtigit, quia ex illis nasciturus erat sanctus ac propheta catholicus [ cātolicāui.] . Gabra Crestos vir fuit eximius; qui uxorem duxit nomine Chrysen [Vide Comm. praev. num. 4, supra, p. 249.] . Erat autem Chryse mulier iusta, ieiunii studiosa pauperumque amans, quae eleemosynas clam et palam largiebatur et cottidie milies sine intermissione (Deum) adorabat, donec sudore perflueretur. [et prodigiosa nativitas.] Porro Deum precabatur et oculos ad eum arrigebat ut filium sibi daret qui Deo acceptus esset. Dum autem in nocte diei dominicae, die XII mensis ter [Ianuarii 7, qui dies cum dominica non concurrit ab anno 1369 ad an. 1375. Inde tamen reliqua Vitae chronotaxis non labefactatur. Nempe luce clarius est diem, qui hoc loco significatur, non memoria litterisve traditum fuisse sed ab hagiographo e Iohannis natali futtili ratione collectum.] , in festo Michaelis, Deum suppliciter obsecrat, contrito animo lacrimisque perfusa, visum illi ostentum est … [f. 65.]

[2] His diebus febris pestilens hanc regionem infecit; ex qua peste plurimi moriebantur, et vix aliqui convalescebant; ad domum vero Chrysae et omnium qui illi [Textus: illis; syllepsi designantur Chryse eiusque domus.] propinqui erant, non accessit neque (illuc) ingressa est pestilentia febris huius, quoniam virtus Spiritus sancti residebat in infante quem Chryse in utero habebat. [f. 65v.] Et ut advenit ei pariendi tempus, infantem splendidum, venustum et suavi oris aspectu peperit die XII mensis chedar, in festo Michaelis, die dominica, 〈vicesimo quarto [Supplev. ex Annalibus Addi-Neammin; cf. Comm. praev. num. 7.] 〉 anno gratiae Iohannis evangelistae, sub extremam noctem … [f. 66v.] Ut autem infans diem quadragesimum dragesimum attigit, eum ad ecclesiam detulerunt atque baptizarunt in nomine Patris et Filii et Spiritus sancti eique nomen dederunt Zara Hājmānot [I. e. semen vel sementis fidei. Hoc loco videtur ab hagiographo narratum fuisse quo modo Iohannis parentes filium suum gregibus pascendis destinassent. Vid. Conti Rossini, t. c., p. 66.]

[3] Porro cum advenit Mār [Hic et in sequentibus quod in ore hagiographi sonuisse videtur quasi nomen quoddam proprium.] Philippus in eam vastitatem (provinciae) Bur cui nomen est Qualquālā [Vide Comm. praev. num. 4, p. 249, annot. 3.] , [Accepta Philippi benedictione,] quae prope villam [Sive coloniam. Eodem vocabulo intellegi etiam potest urbs vel oppidum. Hic significatur Achsea, quae sedes erat parentum Iohannis.] sita est, puerum illum obviam habuit, cui pia benedictione bene precatus est, dicens: “Benedictio Patris et Filii et Spiritus sancti, ac benedictio dominae nostrae Mariae virginis mente et corpore, benedictio prophetarum et apostolorum, ac benedictio vigilum angelorum, et benedictio iustorum martyrumque, benedictio virginum ac monachorum, atque benedictio sanctae ecclesiae, quae est Apostolorum coetus in te resideat et permaneat in perpetuitatem saeculorum saeculi.” [f. 69, f. 69v.] Quas benedictiones cum a Mār Philippo prolatas audiissent, dixerunt caelites: “Amen, amen et amen.” Deinde puer spiritale consilium in animum induxit; [in solitudinem secedit.] et dixit matri suae: “Ego a te discessurus sum.” Dixit ei mater eius: “Cur me deseris, fili, quandoquidem pater tuus mortuus est? Tu cordis mei solacium et oculorum meorum laetitia. Tu baculi loco es senectuti meae et lucerna aspectui meo. Ne sit in dolore vita mea, neve procul a me delitescas.” Noluit ille (matris) vocem audire; cui dixit: “Benedic mihi.” Dixit illa: “I, nate, quo iturus es; eatque (tecum) Michael angelus, qui ducat te in via iustitiae et pacis, qua perduxit Israelem. Ego vero, quas tu inquiris, et ipsa inquiram vias iustitiae; et post te incedam teque sectabor.” Pueri autem animus repletus fuit sapientia et intellegentia, secundum quod ait Scriptura: “〈Ut detur [Supplev. e Prov. 1, 4.] 〉 infanti parvulo 〈astutia, adulescenti [Supplev. e Prov. 1, 4.] 〉 scientia 〈et [Supplev. e Prov. 1, 4.] 〉 intellectus;” et alias ait: “Deus sapientes facit parvulos.” [Prov. 1, 4, Psalm. 18, 8.] Itaque educatus est in prudentia et adolevit in Dei reverentia. Deinde ex improviso profectus est, ipse solus. Neque deseruit eum Michael angelus, sed eum assidue custodiebat, ne eum infestarent aut ad eum accederent impuri spiritus Mastemae [Sive Satanae.] ,

[4] [Ad Philippum,] Cum autem puer e vasta solitudine reducem esse Mār Philippum audivisset [Vide Comm. praev. num. 3, 15, supra, pp. 248, 253.] , consilium iniit cum aliquo monacho huius regionis, quae dicitur Angebenāi, eique dixit: “Per Deum (te obsecro), perduc me ad Mār Philippum.” [f. 70.] Is illum secum assumpsit et cum eo profectus eum perduxit ad unum e compitis huius loci. Iam vesper aderat; successit nox. Benedictus autem puer precari coepit his verbis: “In te, Domine, speravi, non confundar in aeternum; in iustitia tua libera me et eripe me. [Psalm. 30, 2; 70, 1 – 2; 30, 3.] Inclina ad me aurem tuam, et velociter erue me.” Itidem dicebat: “Miserere mei, quia in te confidit anima mea, et in umbra alarum tuarum speravi.” [Psalm. 56, 2.] Dicebat etiam: “Universi enim qui sustinent te non confundentur. [Psalm. 24, 2 – 5;] Confundantur omnes iniqua agentes assidue. Vias tuas, Domine, demonstra mihi, et in semitis tuis dirige me, atque dirige me in iustitia tua.” Cum autem eum his verbis orantem audivisset Ionas monachus, in admirationem coniectus ei dixit: “Quis has orationes te docuit?” Dixit ille: “Quis prophetas apostolosque docuit, nisi ipse profecto dominus eorum Iesus Christus et Paraclitus, qui sapientiam illis dedit. Idem me docuit et sapientem fecit.” Dum autem ambo iter una persequuntur, pervenerunt ad planitiem quandam in media solitudine exporrectam. [f. 70v.] Subito obviam habuerunt fratres germanos huius pueri ceterosque omnes cognatos patris eius [Vide Comm. praev. num. 4, p. 249.] . Quos de via procul conspicatus dixit Ionae monacho: “Subsiste parumper.” Et substitit. (Ille) ex imo pectore precatus est dicens: “Domine regnator meus, umbra alarum tuarum me contege, lucis tuae integumento absconde me, et praeceptionis tuae vox sit mihi armatura, qua operiar [Textus: et fertile (sic), lege: ] , [Deo protegente,] ne me videant.” [Psalm. 16, 8.] Quae cum dixisset, vocem validam e caelo (dicentem) audivit: “Ego te disposui vas electum, sicut Paulum, linguam ambrosiam, patremque te facturus sum millenarum multitudinum.” [Act. 19, 15.] Quibus dictis, (Deus) ad eum misit Michaelem archangelum, qui eum contegeret deferretque in alis suis lucidis neque eum conspicerent cognati eius. Isti igitur cum monacho illo dextras iunxerunt, qui unus iter agere iis videbatur; eumque osculati ab eo discesserunt; puerum vero non conspexerunt: oculi enim eorum caligatione praestricti erant ne istum viderent. [Luc. 24, 16.]

[5] [perducitur;] Deinde Ioannes monachus et puer ille ad coenobium Bizan pervenerunt, atque ad ianuam constiterunt. In eos incidit quidam ex ministris, qui dixit iis: “Unde advenistis et quid vobis est negotii?” Dixerunt ei: “Nihil nobis est negotii nisi tantum ut Mār [Textus: Mari.] Philippi faciem videamus. Vade igitur eumque roga nostris verbis ut ad eum admittamur.” [f. 71.] Abiit ianuae custos et Mār Philippo nuntium pertulit dicens: “Ecce advenit monachus secum habens puerum aliquem formosum, gratiae plenum, rutilantibus oculis, cuius corpus nondum est extenuatum.” Quibus auditis, [qui divino numine admonitus,] Mār Philippus, qui tunc in cella sua consistebat, gavisus est in Spiritu sancto, et dixit ianuae custodi: “Quare istos subsistere iussisti? Vade festinanter ut eos ad me adducas. Etenim aperuit mihi Dominus meus hunc esse puerum electum: cui benedicens, cum essem in solitudine Qualquelā, cognovi habitare in eo Spiritum sanctum. Nempe is est puer de quo vos olim admonui eum post me patrem vobis futurum; qui vetera novaque praecipiens domum meam confirmaturus sit atque elaturus.”

[6] [puerum excipit,] Monachi, cum senem haec dicentem audivissent, mirati sunt et eos quos modo reppererant ad Mār Philippum adduxerunt. Qui ut puerum conspexit, ulnis eum suscepit, in gremium suum deposuit, manibusque eius collo circumplexis, osculum spiritale ei impressit, et dixit ei: “Salve, filiole, quis te adduxit huc, ad monasticam solitudinem, quam nec viri nec mulieres incolunt?” Dixit puer benedictus: “Adduxit me ad te providentia Dei, ut sequerer vestigia tua, et a te sublimem legis ac praeceptorum eius observantiam discerem.” [f. 71v] Admiratione affectus est senex cum pueri suavitatem vocis audivisset eiusque (cerneret) ardorem vultus ac formae venustatem. Erat autem dies ille duodecimus mensis tāchsās, in festo Michaelis angeli, quo tempore decimum quintum aetatis annum (puer) attigerat [Vide Comm. praev. num. 15, supra, p. 253.] . Dixit porro Mār Philippus: “Ite, [Isaac discipulo suo] advocate monachum illum nomine Isaac [Memoratur inter primos Philippi discipulos de quibus infra, ad § 8.] (virum) sapientem et doctum, unum ex decem et septem discipulis, qui in solitudine mecum habitarunt; (est) enim vir ascetico labori et temperantiae deditus.” Adduxerunt eum et stetit coram sene, qui dixit: “Isaac!” Dixit ille: [educandum committit] “Quid est, domine?” Dixit ei: “Accipe puerum hunc, eumque doce Dei oracula; informa eum ad omnia bona opera et virtutes, et fac ut discat octoginta et unum libros legis.” Dixit ei Isaac: “Fiat, domine, quod optas.” Et post paucos dies, iuvante Deo, omnes legis libros comprehenderat ac memoriae mandaverat; Sapientiam Salomonis et Sapientiam Sirach didicerat; insuper didicit Iob, Danielem omnesque prophetas minores; didicit quoque legem (Mosaicam), Evangelium, patrum nostrorum Apostolorum epistulas omnes, eorumque expositiones omnes quae de Christo sunt; eratque acutus et intellegens.

[7] Interrogavit autem senex Philippus Isaac: “Naviterne discit puer oracula Dei? Fac eum doceas quae tibi praecepi.” [f. 72.] Qui dixit ei: “Profecto, pater, omnia perdidicit. Neque ego eum docui, sed Spiritus sanctus qui in eo inhabitat, ipse docuit eum adeo ut evaderet omnibus praestantior. Mihi quidem videtur, domine, apud alium quemdam didicisse.” Dixit senex: “Sit gloria Domino meo, propter ea quae huic puero manifestavit.” Proinde Philippus, [et mox veste monastica induit.] cum illum eatenus profecisse comperisset, vestem monasticam iussit afferri, et facta super eo precatione, suis ipse manibus habitum ei cingulumque induit [Is primus est e tribus gradibus in susceptione habitus monastici, Habessinorum ritu. Vide I. Guidi, in Dictionnaire d'histoire et de géographie ecclésiastiques, t. I, col. 226.] , eius aetatis anno quem tunc attigerat: divino enim oraculo sic agere iussus erat. Et nomen ei dedit Iohannem eumque instituit in omnibus iustitiae praeceptis legibusque vitae monasticae…

[8] His porro exactis [Vid. Comm. praev. num. 5, 15, supra, pp. 249, 253.] , consenuit Mār Philippus aetatisque suae terminum assecutus nimiis se ieiuniis ac laboribus enectum sensit. [f. 74v.] Cum autem morti proximus esset, [Philippus, ad Dominum evocatus,] advenit angelus Dei, cui nomen est Gabriel princeps: is enim illi custodiendo destinatus fuerat [Textus: loquebatur, lege: ] , omnibus diebus eius. Et dixit ei: “Salve.” Respondit ei senex dicens: “Quis es tu?” Dixit ille: “Ego sum Gabriel angelus, qui 〈 te custodivi [Supplev. e contextu.] 〉 ab infantia tua.” [f. 75.] Dixit ei (sanctus): “Quid dicis, domine?” Dixit illi (angelus): “Ad te me legavit dominus meus. [Is. 18, 1.] Compone domum tuam, tuisque praefice qui eos custodiat. Nam brevi ex hoc mundo illuc migraturus es ubi non est febris neque morbus.” Quae cum dicentem angelum audivisset, gavisus est et exsultavit in Spiritu sancto. Et ineunte circuitu annuo, in festo Iohannis Baptistae, — qui dies erat dominicus [Vide Comm. praev. num. 13, supra, p. 252.] — praecepit Mār Philippus ut signum pulsaretur omnesque filioli sui convenirent, [discipulos admonet] qui numero erant DCCCCLXVII. Et dixit iis: “Audite, fratres mei ac filii: consenui equidem advenitque mihi tempus demigrandi ex isto fragili mundo. Proficiscor ad Deum dominum meum, sicut nuntiavit mihi angelus eius qui custodit me. Vos autem (eum) eligite qui pater vobis post me futurus sit et animarum vestrarum rebus consulat.” [ut coenobiarcham sibi eligant] Quae cum illis dixisset, acerbo fletu illacrimati sunt neque vocem coram eo attollere potuerunt, nimia eius reverentia prohibiti. Et rursus eadem iis dixit atque prius.

[9] Tum aegre illi cum stupore ei responderunt dicentes: “Dum tu ades, altero magistro non egemus.” Dixit illis: “Nonne igitur, filioli, audiistis quid dixerit propheta: “Quis est homo qui vivet, et non videbit mortem?” Itidemque ait Paulus: “Verbum absconditum vobis dicimus: nempe omnes moriemur.” [Psalm. 88, 49; 1 Cor. 15, 51.] Agite vero, vobis eligite qui vobis futurus sit pater eumque mihi exhibete.” [f. 75v] Dixerunt ei: [et renuentibus illis, Iohannem ipse designat,] “Tu modo fac quod tibi mandavit Deus, nobisque praestitue quem tibi libuerit, et in verbo tuo nos iuvabit.” Dixit iis Mār Philippus: “Deus inter vos magnum fecit Iohannem eumque constituit, qui vobis pater esset: (ita)que eius voci oboedite.” Cum autem haec verba audivissent a Mār Philippo prolata, pauculi ex fratribus murmurare coeperunt dicentes: [non sine invidorum fremitu.] “Sunt coenobii (viri) summi, qui senuerunt: pater Iebārcana Crestos [Benedicat nos Christus. Unus e primis Philippi discipulis, qui ad eum convenerunt in solitudine Guadā, antequam de condendo coenobio Bizan cogitaverat (Vita Philippi, ed. Conti Rossini, p. 88). A Philippo coloniam monachorum deducere iussus est (ibid., p. 109); et exsulante Philippo Montem Bizan rexit vicaria potestate (ibid., p. 112); cf. Comm. praev. num. 3, 15, 16, pp. 248, 253. In Vita Philippi, successor Iohannis appellatur Iebārcana Crestos. Vide Comm. praev. num. 16, supra, p. 253.] , qui propter rectam fidem martyr fuit apud infideles; et pater Ieremias [Diaconus, de quo Vita Philippi iisdem fere locis atque Iebārcana Crestos.] , miraculorum patrator, qui nubibus imperat et ad cuius vocem pluviam fundunt; item pater Frumentius [] , qui prunum signo crucis benedicens diffidit et aquae canalem in ea ostendit; et pater Silvanus [Nec Frumentius nec Silvanus in Vita Philippi occurrunt. Ceterum facta et prodigia quae de his, de Iebārcana-Crestos et Ieremia hic obiter memorantur quasi legentibus iam nota essent, sive e documento hagiographico sive alia quadam ratione, pervulgata fuerint necesse est. Rursum igitur patet in Vitam Iohannis influxisse fontem, qui non sit hodierna Vita Philippi.] , qui sicut Iohannes Baptista lavit pedes Domini nostri, quando ad eum venit simulata specie peregrini, et alii multi, qui fuerunt viri ascetico labori ac certamini dediti.” Dixit Mār Philippus discipulis suis: “Eos, quos dixistis, novi esse eximios et sanctos. (Sed) in solitudine agenti mihi (sic) locutus est angelus meus, cuius tamen faciem non videbam. Nempe uni Iohanni oboedite; hunc enim Deus supra vos extulit, neque ei resistite ne in scandalum offendatis.” [f. 76.] Itaque omnes una dixerunt: “Dicto Dei dictoque tuo cedimus.” Iohannes autem, gemma pretiosa, ex imo pectore vim lacrimarum profudit, atque in medio illorum omnium coetu et coram patre suo dixit: “Equidem omnium hominum sum ineptissimus, humanaque prudentia non est in me. Quomodo sim ego pater? Qui mihimet ipsi non profui, aliis non prodero.” Et plurimo efflagitatu plurimoque oratu (permotus est ut) se consentire profiteretur magistrique sui dicto paruit. Exinde per annum Philippus, sicut dixerat, eum instituere perrexit atque in Dei reverentia confirmare, et omnia quae futuris temporibus illi eventura erant praedixit et vaticinio praedocuit.

[10] [Philippi novissima verba,] Deinde Mār Philippo moriendi tempus advenit; qui Iohannem, gemmam pretiosam, arcessivit eique dixit: “Fili, constans et stabilis esto, atque fratres quoque tuos in praeceptis Dei legibusque iustitiae confirma, quas ipsemet edixi. Scito quidem post mortem meam, in diebus tuis, discipulos meos in meliori condicione futuros, quam ea tempestate qua nunc vivimus, multamque gratiam tibi datum iri, quam homines praedicabunt; nomen tuum multorum magistrorum (nomen) superabit, et oracula tua per totam Aethiopiae terram sibi audientiam facient, sicut (oracula) patris mei Eustathii. Tu autem, fili, Deum reverere, nec nisi in illo nitaris. [f. 76v.] Noli timere; tibi enim 〈non [Supplev. e contextu.] 〉 resistent discipuli mei; neque ego post mortem meam te deseram; et magnus est qui custodit te.” Quae verba cum dixisset, [et obitus.] manus suas in eius caput imposuit eumque benedixit et continuo egressus est spiritus eius. Iohannes, gemma pretiosa, in eum prona facie corruens acerbo fletu illacrimatus est, pariterque fratres eius universi. Et sepelierunt eum in tumulo quem, dum vivit, sibi ipse foderat. Sic igitur post obitum Mār Philippi, Iohannes sodalitatum pater factus coepit fratres instituere et de spiritalibus eorum commodis admonere…

[11] [Pervicacium monachorum seditione] Multi (porro) eius vocem auscultantes audificabantur et ad monasticam perfectionem perveniebant. [f. 77.] Pauci autem homines quos diabolus invidia stimulaverat, seditionem concitaverunt, fratres universamque domum commoverunt, res commenti sunt quae non erant, neque sibi temperarunt, quominus ementitum crimen illi imponerent violatae regulae monasterii, ut eum ab eius munere deicerent; quoniam scriptum est: “Si recesserit magister a lege domus, decidat e cathedra sua [Haec videtur sententia edicta fuisse in typico monasterii. Non tamen legitur in huius epitome, quam memoravimus in Comm. praev. num. 3, supra, p. 248, annot. 4.] .” [f. 77v.] Cum autem illis omnia frustra fuissent, ad eum adierunt, quasi bono animo consultantes, eique suaserunt ut aliquid contra fas ageret, eum in eius factis perdere volentes. Ille fraudem eorum perspexit, negavitque se consiliis eorum assensurum esse. Qui tamen a suis malefactis non cessarunt, sicut ait Salomon: “Non dormiunt, qui devorant escam peccati”; ipse vero Dominus noster ait in Evangelio: “Malus homo de malo thesauro pectoris sui malum profert.” [Prov. 4, 16 – 17, Matth. 12, 35.]

[12] [Iohannes exanimatus] Ut igitur Iohannes coenobiarcha perspexit eos omnibus eorum dictis factisque requietem sibi non daturos, egressus extra monasterii fores ad latus eius orientale [Vide Comm. praev. num. 19, supra, p. 255.] , prope sanctorum sepulcra, pronus in faciem concidit humique se prostravit, et acerbo fletu illacrimans imoque ex pectore ingemiscens, precatus est his verbis: “Domine, dominator mei, qui pectora nosti renesque scrutaris, tu nosti me illis molestum non fuisse, neque adversus eos quidquam egisse aut deliquisse, iisque me bona optare sicut mihimet ipsi. [Ier. 17, 10, f. 78.] Illi autem factis moribusque suis me lacessunt, neque ab iis se removerunt, ut recta (via) incederent moresque suos corrigerent. Tu igitur, Domine dominator mei Iesu Christe, inter me et illos iudex esto, mihique dona gratiam tuam, quae mihi aliisque adsit. Insuper dona mihi sapientiam et scientiam, ut populum tuum in iustitia dirigam. Effunde in me desuper Spiritum sanctum, et spiritu potenti confirma me, ut doceam peccatores vias tuas et male agentes mandata tua, adeoque istos ad te convertam.” [Psalm. 50, 14 – 15.] Quae cum dixisset e terra surrexit atque in pedibus constitit. Cum autem oculos suos sursum arrexisset, en caelum quasi in duas partes dehiscere ei visum est apparuitque ei angelus Dei ingenti luce circumdatus, [divino ostento recreatur.] quae verbis explicari non potest; et vox exorta est dicens: “Iohannes, amice mi et familiaris, noli timere neve quidpiam formidaveris: nempe exinde gratia mea tecum erit idemque favor tibi obtinget atque Ioseph filio Iacob Israelis. Neque tibi (super) est nisi modica tentatio, quae tibi accidet ex annonae penuria, quam fratres patientur Haud enim aliter Ioseph primum a fratribus suis in discrimen adductus et in domo domini sui tentatus est; qui postea regiam potestatem principatumque obtinuit et nomen aeternum sibi comparavit. [(f. 78v)] Tibi quoque pariter atque illi, post brevem tentationem, amplissima gratia obtinget, quae nemini alii data fuit, et charismata obtinebis multa et praeclara donaque eximia. Ad illos autem homines monachos quod attinet, qui te molestia affecerunt, cerne quid illis eventurum sit, quia tecum ego sum neque te deseram, famule mi Iohannes.” Tunc iterum repentina vox divinitus edita est, dicens: “Succidite arbores huius montis [Sive coenobii.] .” Cum autem oculos sursum arrexisset Iohannes coenobiarcha, visae sunt ei praecipitari arbores cedri excelsae validique oleastri. Perterritus Iohannes coenobiarcha ingemuit dicens: “Domine dominator mei, noli sic agere. Recordare laborem Philippi servi tui, qui dolores pertulit crucis tuae. Ecce iamiam eversa est ista domus.” Continuo respondit Dominus Iesus eique dixit: “Noli timere neque animo angaris, Iohannes electe mi, etsi cedri illae oleastrique succidantur. Ipse earum loco seri iubebo vites, ficus, mandragoras, pomos, malos punicas, amygdalas, et omne genus arborum fructuosarum. Ego voce mea (sic) edico: cum eradicavero ex area tua spinas atque vepres, arbores illas seram suave olentes.”

[13] [f. 79. Pervicaces monachi] Quod cum a creatore suo dictum audivisset Iohannes, gemma pretiosa, animo suo gaudens domum rediit neque ulli hominum donec tempus adfuit, de iis quae viderat atque audierat locutus est. [f. 79] [lue pestifera] Post paucos autem dies, elapso nativitatis festo domini nostri Iesu Christi, pestilens lues erupit in illos monachos, qui Iohannem amicum Dei contempserant, et cottidie quaterni, quini vel seni moriebantur. Multos quidem monachos mors abstulit; fuitque numerus eorum qui ex hac lue pestilenti mortui sunt, unus et sexaginta [Cf. Comm. praev. num. 12, supra, p. 252. Admiranda est in aethiopico narratore moderatio, qua ab augenda strage sibi temperavit. Attamen ex tota orationis consequentia videtur multo maior numerus mortuorum indicatus fuisse.] . Sancti autem et iusti quos pestis infecit propterea quod Iohannem, gemmam pretiosam, afflixerant … [Textus hoc loco videtur corruptus.] . Nonnulli vero monachi ex eius domo recesserunt. Deinde, sic volente Deo, monachi qui superfuerant multiplicari coepti sunt, sicut multiplicatur frumentum, postquam ex eo ablata sunt zizania utilitate carentia: hunc etiam in modum nonnulli ex illorum domo remoti sunt. [ad poenitentiam adiguntur.] Cum autem fratres monachi qui residui erant luem et dispersionem cernerent quae illis evenerant, imposito in collum suum lapide, subter pedes Iohannis coenobiarchae se prostraverunt [Cf. infra, § 26.] . Qui dixit iis: “Quid vobis est, fratres mei?” Responderunt ei dicentes: “Haec omnia nobis acciderunt, quia tibi restitimus, maestitia te affecimus et mandata tua non observavimus.” Dixit iis Iohannes amicus Domini: “Ignoscat vobis Dominus meus Dominusque vester quidquid adversum me deliquistis.” [f. 19v.] Exinde igitur mores suos immutarunt, fueruntque veluti oves mansuetae.

[14] [Inopia et fame] Postquam haec acta sunt, Deus in eo perfecit quod ante ei dixerat, cum visum (illud) ei ostenderet. Fames igitur valida fratres oppressit, plurimique mortui sunt tam ex iunioribus quam ex senioribus. Ille autem eos confirmabat et adhortabatur, iisque Scripturae oracula obiciebat, his verbis: “Mementote, fratres mei, ea quae Iudith filia Merari dicebat populo Israel, cum obsideret [Textus: lege: ] eum populus Assur. Quapropter laudibus prosequamur Deum dominum nostrum quod nos probaverit, sicut patres nostros. Mementote omnia quae egit cum Abraham; quot (modis) Isaac tentaverit; quanta Iacob acciderint pascenti oves Laban fratris matris suae in Mesopotamia Syriae. Et re quidem vera nonne sicut tentavit angelos [Textus: lege: ] suos (Deus, sic et) illorum pectora scrutatus est? Nobiscum etiam sic agit Deus, non ut nos affligat, sed sicut accedentes ad se probare solet ut eos erudiat. [Eccl. 2, 1.] Praeterea mementote quod narrat sanctus liber Regum, tempore David famem per tres annos fuisse; et ita porro. [2 Reg. 21, 1.] Vos igitur, fratres mei, patientes estote et confirmate pectora vestra.” Itaque fratres, sicut iis praeceperat, fortes se praestiterunt in patientia. Etenim maior pars fratrum erat ex antiquis patribus, qui cum Philippo eremita vixerant. [f. 80.] Qui ad tolerantiam se ipsos subegerant, iidemque fratres hortabantur ut animo ne caderent, cum fame premerentur; sicut dixit Apocalypsis: “Isti vicerunt eos propter sanguinem Agni et propter vocem iustitiae sanctorum, quia non dilexerunt animas suas usque ad mortem.” [Apoc. 12, 11.]

[15] [Iohannis merito] Iohannes vero, gemma pretiosa, prophetes et sanctus, ieiunio, oratione, crebris lacrimis, vigiliis multis se ipse enecabat; et quamdiu fratres egestate laborarunt, neque apud reges, neque apud principes, neque apud populares, neque apud alias monachorum domos opem quaesivit, sed solum Deum suspiciens precabatur, qui abscondita novit, qui pectora scrutatur, et mundum propter gloriam suam ex nihilo eduxit. Cum igitur eius patientiam fideique constantiam perspexisset dominus noster Iesus Christus, [divinitus sedatis,] illi repente se ostendit in eius cella, dicens: “Quid animo angeris, Iohannes electe mi? Aut quid exoptas ut tibi praestem?” Dixit ei Iohannes, gemma pretiosa: “Ne sinas mihi deesse unde fratres alantur.” Dixit ei Deus: “Id quidem tibi dabo, et alia insuper bona quae me non rogasti tibi adiciam. [3 Reg. 3, 13.] Exinde benedictio mea plenissima, quae non imminuetur, erit in domo tua et in sorte tua.[f. 80v.] Mores hominum, eorumque cogitationes et actiones, quae bonae aut malae fuerint, omnes tibi manifestabo, ut eas noveris, o Iohannes electe mi.”

[16] [succedit abundantia.] Exinde igitur finem cepit eorum penuria successitque prosperitas. Et in illo re comprobatum est Dei oraculum, quod ait in Deuteronomio: “Si audieris vocem Dei Domini tui, benedictus eris in agro, benedictus eris in civitate; benedictus erit fructus terrae tuae, benedictus erit fructus ventris tui, et praedia 〈… [Nonnulla desunt.] 〉 armentorum tuorum, et greges ovium tuarum; benedicta erunt horrea tua et conditoria tua; benedictus eris in ingressu tuo, benedictus eris in egressu tuo.” [Deut. 28, 1, 3 – 4.] Haud aliter et huic benedixit in omnibus, neque ei deesse passus est quod optabat. Benedixit omnibus operibus manuum eius, horreis atque conditoriis eius, et omnibus quae ad usum ecclesiae opus erant. Cellam eius penariam locupletavit; adeoque comedebantur vetustissima veterum usque ad alterum et tertium annum, (donec) proiectis veteribus, recentia inferrentur. [Lev. 26, 10.] Atque opere comprobatum est oraculum quod in lege (Moysis) dictum fuit. Neque in diebus illius imminuti sunt fontes aquarum. [Is. 58, 11.] Eius horti et agri benedicti fuerunt in diebus eius. Fratres quoque numero et virtute plurimum aucti sunt; et volitabant sicut pulli columbarum aut sicut examen apum [Eadem comparatio ex communi quadam apotheca plenius deprompta est in Vita Philippi (Conti Rossini, p. 92): et volitabant sicut pulli columbarum aut sicut examen apum, quod pabulatur in floribus ad favos conficiendos.] . Rursus leges omnes quae obsoleverant innovavit; procuratores constituit in omnibus locis [I. e. monasteriis. Illa aetate, octo erant coenobia minora Monti Bizan subiecta. Dillmann, Ueber die Regierung des Königs Zar'a-Jacob, loc. c., p. 46.] ; item constituit et vicarios qui sibi subditos moderarentur; item seniores et (horum) collegas constituit; suum cuique ministrandi ordinem fratribus assignavit.[f. 81.] Et cunctis eius domibus Deus benedixit…

[17] Et sparsa est fama sermonum Iohannis coenobiarchae in universas Aethiopum terras.[f. 84v, f. 85.] [Iohannis laus,] Itaque ad eum convenire coeperunt e remotis propinquisve regionibus, ut eius vocem audirent faciemque intuerentur. Qui statim atque (ad eum) ingressi coram eo consistebant, ille cogitationes eorum intellegebat; quid in pectore haberent perspiciebat, et nonnumquam eos praevertens singulis eorum dicebat quid in pectore gererent. [maiestas,] Et mirabantur vehementer. Ipse autem erat aspectu formidabilis, quasi leo agrestis. Statura plerosque superabat. Barba eius decora usque ad oram eius vestis pertingebat, et cum sederet, si quando caput inclinaret, complebat illa gremium eius. Ex nimia eius maiestate vox (intuentibus) adimebatur; mens eorum interior caligabat et ex timoris vehementia beluis similes fiebant. Ille (vero) singulos eorum admonebat et perhumaniter alloquebatur. Porro ad eum ex (variis) regionibus conveniebant summi principes consilium (ab eo) expetentes quo stabiliret thronum eorum. [auctoritas.] Itidem eum interrogabant de bellis et direptione vectigalium eorum. Ille patefacta sibi divinitus eos docebat, ad meliora hortabatur, et pectora eorum gaudio perfundebantur. Rursus ad eum ex multis locis conveniebant monasteriorum doctores, qui eum consulerent de cogitationibus suis, ut inimicum sibi bellum inferentem bello lacesserent. Ille eos solabatur, et ex eius dictis scientiam hauriebant. [f. 85v.] Item ad eum veniebant qui divina oracula et Scripturarum interpretationem ab eo exposcerent: quibus divinitus sibi datam sapientiam et scientiam eloquebatur; quoniam illius aetate nemo ei par fuit, neque erat qui eum prudentia atque sapientia superaret, neque qui ei similis aut aequalis esset ex omnibus hominibus. Et oracula sapientiae omnes ab eo deposcebant. Qui autem cum iactantia ad eum accedebant ei resistere non poterant. Iuvenes eum conspicati ab eius aspectu se abscondebant; tremebant seniores cum ad eos responderet, fortes autem deficiebant, loqui non poterant, faciem suam manibus comprimebant, eum mirabantur, rigebatque iis lingua in faucibus eorum. Eius sapientiae vocem auscultabant et beatum eum praedicabant; maiestatem eius intuebantur, eumque formidabant…

[18] [Ruentem e monte] Rursus, aliquanto tempore post hunc diem, fratres misit in terram Salamt [Provincia inter regnum Tigrai et Samēn Amḥarae provinciam. Cf. Em. de Almeida, Hist. Aethiop., I, 3, Beccari, op. c., t. V, p. 13; Perruchon, Chroniques de Zar'a Yâ'eqôb, p. 96, annot. 3, et Conti Rossini, Atti della Accademia dei Lincei, t. c., p. 169. E capite insequente narrationis constat a Iohanne monachos suos missos fuisse trans flumen Tacazze.] propter monasterii negotia. [f. 94.] Illi autem profecti pervenerunt ad iuga Abēr Embā [Cf. Conti Rossini, ibid.] . Porro aliquis ex eorum numero aridam arborem vidit praerupto loco imminentem, qua (uti) voluit ad sarcinas eorum comportandas. Accessit igitur, eam securi percussit, manumque sursum protendit ut eam apprehenderet; quae casu quodam rupta decidit et simul cum ea praeceps ille actus est. Erat autem deiectus ille ingentis altitudinis aspectuque formidabilis. Subinde monachus in haec verba prorupit: “O pater mi Iohannes, ne derelinquas me: magna sunt enim prodigia tua.” Et continuo praesentissimus ille adfuit, [suscipit Christodulum monachum.] manibus eum sustulit neque ad terram pervenire sivit cum eius ascia et cum arbore quam desecuerat in manu eius; et deposuit eum deorsum ad radices praerupti montis in magna platea, ubi emporium habebatur. Erat autem huic monacho nomen Gabra Crestos [Christodulus; cf. supra, § 1, p. 255, annot. 4.] . Porro sodales eius artus eius dispersos credentes, in varias partes diffugerunt ut eius membra colligerent, si quid ex iis reperire possent. In itinere ipsum ad eos revertentem obviam habuerunt. [f. 94v.] Quem cum vidissent eius sodales, ingenti gaudio perciti eum interrogarunt his verbis: “Quo tandem modo ex hoc formidabili deiectu servatus es, cuius altitudo et profundum aestimari non possunt?” Dixit illis: “A quo servatus sim, novit Dominus meus.” Illi in nomine Domini sui eum obsecrarunt. Itaque rettulit omnia quae sibi evenerant. Dixit illis: “Pater meus et pater vester, prodigiorum effector, me complexus servavit, manifesta praesentia; neque eum agnovi //// [Aliquot litterae desunt.] ingressu deruptorum.” Et una voce dixerunt eius socii: “Gloria Deo huius prodigii effectori.”

[19] [E flumine] Cum autem iidem fratres iter retro flexissent ut domum reverterentur, pervenerunt ad amnem Tacazi [Tacazi, i. e. amnis vel fluvius. Flumen altae Aethiopiae qui in Atbaram et per hunc in Nilum influit; cf. P. Paez, Hist. Aethiop., I, 27, 7, Beccari, op. c., t. II, p. 271.] pleno alveo fluentem. Huius traiciendi fratribus copia non erat. Unus ex illis, ut (animo) praeceps erat, eum ingredi voluit. Et fratribus eum in nomine Domini sui adiurantibus dixit: “Sinite me, obsecro vos.” Cum autem (dicta) eorum aspernaretur, dimiserunt eum. Vadit nihil territus et amnis fluctibus eum submersit, atque duorum circiter stadiorum spatio abripuit. Continuo lamentabilem clamorem edidit et dixit: “Domine Deus, domine patris mei Iohannis, auxiliare mihi; serva me et eripe me e fluctibus huius amnis; neque me tradideris irrisioni et ludibrio, quod fratrum meorum dictis oboedire noluerim.” [Iacobum eripit.] Continuo advenit sanctus Iohannes splendore coruscans fulgentique curru vectus: qui ex amnis fluctibus eum extulit et in alteram ripam una cum sarcina quam ferebat deposuit. [f. 95.] Porro fratres per ripam amnis huc illuc diffugientes prospiciebant, si quo modo eum eripere possent. Ut autem hunc monachum e flumine egressum viderunt, fratres in admirationem stuporemque coniecti sunt. Et postquam fluvium et ipsi transmiserunt, illum rogaverunt iidem fratres ut sibi narraret quid contigisset. Qui rettulit iis omnia quae cum illo egerat Deus, et quomodo sanctus Iohannes eum (e flumine) eduxisset. Erat autem huic monacho nomen Iacobus…

[20] [Fratres sex] Deinde nono post mense, mense choiac [ Cf. Dillmann, in lexico, p. 841.] , qui mensis est tāchsās, sanctus Iohannes missis nuntiis discipulos suos invitavit eosque (ad se) arcessivit. [f. 95v.] Et coram eo constiterunt hi sex: Bisoes, Taualda Madchen [Vide Comm. praev. num. 7, supra, p. 250, annot. 8.] , Poemen, Moyses, Symeon et Isaias. Quibus dixit: “Ite, assumite vobiscum arboreti fructus: sandaracam, sinapim, iuglandes, mandragoras, mel, saccharum, unde ematis ex omnibus nundinis res monasterio necessarias ac pelles caprinas ad vestes vobis culeosque (conficiendos).” Abierunt illi et et sicut iussi erant quae sibi necessaria essent, omnia coemerunt. Cum autem iter retro convertissent, inciderunt in eos Ismaelitae qui dicuntur filii Samrae [ Sāmrā, Arabibus dicta Samhar, planities est ad oram maritimam Habessiniae. Vide Iaqut, Mo'gam al-buldān, ed. F. Wüstenfeld, t. III (Lipsiae, 1868), p. 146 – 47. Eius incolae plerique iampridem ad moslemicam religionem transierant. Cf. Vita Philippi, p. 106; ad quem locum Conti Rossini, p. 158.] , in quibus habitat spiritus Satanae, qui opes terrestres nullas quaerunt praeter humana tropaea [ sive “victoriae signa, tropaea”, Gallanis erant turpes carunculae quas ex interfectorum hostium corporibus abscindebant. Cf. Ludolfi, Historia Aethiopica (Francofurti ad Moenum, 1681), l. I, cap. 16, 21 – 22.] . [ab Ismaelitis occisos]. Hi equos suos conscendentes hastarum cuspide illos perfoderunt, gladiorum acie cervices eorum absciderunt, res eorum cunctas diripuerunt eorumque cadavera proiecerunt. Unus autem ex iis, cum fuga se proripuisset, fratres monuit qui monasterio vicini erant. Itaque noctu complures monachi ad illos exierunt, eorumque cadavera in via iacentia reppererunt. Neque eorum corpora ferae solitudinis aut volucres caeli devoraverant. [f. 96.] Corpora illorum non putruerant, neque fetidus erat odor qui ex iis afflabatur. Fratres igitur corpora illorum sancta extulerunt, eosque acerbo fletu complorarunt dicentes: “Quis nos illis pares faciet, ut martyrii cruore baptizemur?” Et sepelierunt eos [Textus: eum.] in domo Gabrielis [I. e. in ecclesia Gabrielis archangeli, ea profecto quam ipse Iohannes aedificasse legitur infra, § 33.] , inter lamentationes plurimas, nec nisi post multos dies luctum deposuerunt. Deinde sancto Iohanni, cum in cella sua esset, rem detulerunt his verbis: “Pater, discipulos illos tuos quos (foras) misisti, cum infideles cuspide hastarum et gladio interfecissent, resque eorum diripuissent, eorum corpora humi condidimus.”

[21] [luget Iohannes,] Quae cum audivisset sanctus Iohannes dolore indignationeque commotus est. Et precari coepit his verbis: “O Domine, et domine Michaelis, domine patrum meorum Eustathii et Philippi, numquid me abiecisti? Aut quomodo mei sic oblitus es ut mihi non pridem manifestares haec omnia quae propter peccata mea egisti? An propter peccata discipulorum meorum factum est ut seditionem moverent Ismaelitae dura cervice et occaecato corde, qui te semper ad indignationem provocant, neque mandata tua exsequuntur, (homines) in quibus multa sunt stultitiae [ cf. syriacum casus fortuitus, temeritas, cet.] genera? Quare igitur occiderunt (illi) discipulos meos et in terram effuderunt sanguinem eorum, qui corpus tuum sanctum comederant, qui sanguinem tuum venerandum biberant, qui in doctrina nova et antiqua educati fuerant?” Haec cum diceret (pronus) in faciem humi corruit; cinerem pro vestimento induit, neque surrexit ante quattuor dies et quattuor noctes. [(f. 96v).] Et vox ei caelitus exaudita est dicens: “Iohannes, Iohannes, Iohannes, amice mi et electe, noli maerere quoniam neque propter peccata tua hoc factum est, neque propter peccata discipulorum tuorum. Surge, erige te: ego in illorum (casu) te consolabor et laetificabo.” Dixit Iohannes: “Non surgam donec allatam a te salutem videro, [et ultionis divinae] (aut) nisi in istis infidelibus prodigium mihi ostenderis, ut nomen sanctum tuum celebrem et gloriae tuae magnificentia extollatur. Tu quippe mirabilis es in sanctis tuis; tu prodigia operaris, et nihil est quod a te fieri non possit.” [Psalm. 67, 36.] Et rursus a Domino vocem audivit dicentem: “Quaecumque expetivisti et exoptasti tibi a me ipso praestabuntur neque a quolibet alio. Omnia quae ex providentia et mea et Patris mei, atque ex benevolentia Spiritus sancti evenerunt ne tibi videantur fraude inimici accidisse, sed hoc disposui ut nomen tuum amplificaretur in terra et in caelo, et ut discipuli tui in martyrum numero haberentur, qui propter me sanguinem suum fuderunt, atque ut nomen eorum in caelestibus tabulis inscriberetur.”

[22] [arbiter factus,] Quae postquam audierat (Iohannes), ad eum advenit Michael angelus, qui eum erexit, solatus est, et collustravit eum fulgore suo seraphico. Et tertio eum alloquens, dixit ei Dominus: “Numquid pro te, o dilecte mi Iohannes, idem faciam atque in iis qui Moysi restiterunt, Dathan et Abiron, quos devoravit terra; et in discipulis Core, quos ignis absumpsit cum magistris eorum turibula (gerentes)? Aut ad vocem oris tui, ignem tibi depluam sicut in Sodomam et Gomorrham, aut sicut Elias (fecit) dicto suo, ut ignis ducentos homines consumeret, qui erant cum duobus eorum praefectis? [f. 97.] Quidquid exoptaveris, tibi praestabo, et vota tua omnia perficiam.” Respondit sanctus Iohannes et dixit: “Id te precor, [in Mohammadanos] Domine dominator mei, Iesu Christe: quandoquidem increverunt turpitudines infidelis huius gentis impiorum [ quod absurde consonat cum (alias ) Creta insula. Cf. arabicum infidelis.] et incircumcisorum, in quibus est praeputium iniquitatis [Nota hic sermonem esse de mohammadanis.] , concitatorum aestu spiritus Satanae; qui tamquam deum colunt lignum, lapidem, et omnia simulacrorum genera; qui lacte camelarum nutriuntur, qui carnem vorant elephantorum et porcorum (aut) carnem dasypodis [ dāsipodā; cf. Deut. 14, 17.] , qui feris beluis volucribusque et ex omni spurcitiarum genere pasci numquam desinunt; qui collo manibusque suis nomina impuri Mohammadis circumdata gerunt; qui se totos canum sanguine perfundunt; qui uxores sibi ducunt sorores suas, ex eodem patre, immo etiam ex eadem matre (natas); quorum agendi ratio pecudum moribus similis est; quorum oblectamentum caedes; quorum deliciae omnia luxuriae (genera); qui hariolantur et omina captant e stellis avibusque; quorum omne agendi genus foeditas et impietas est; — ostende virtutem tuam in gentes illas impias; fac mihi virtutem novam, mihique dona copiam imitandi Eliae, quando nubes pluviamque conclusit, ut discipulos meos ulciscar, adeoque per illos celebretur nomen sanctum tuum et in operibus tuis mirabilia videantur prodigia tua.” [f. 97v.] Dixit ei Dominus eius: “Fiat sicut dixisti.”

[23] [siccitatem indicit,] Deinde oculos suos sursum arrexit sanctus Iohannes caelumque suspiciens ei dixit: “Adiuro te et obtestor, per nomen Domini mei Viventis, ut ne des pluviam nubibus, sed ut quasi aeneum fias supra illas.” Rursus imperavit nubibus his verbis: “Vos autem adiuro et obtestor, per nomen Domini mei Viventis, ut ne conspiciatur peripetasma vestrum super caput impiorum istorum neque pluviam demittatis.” Deinde dixit etiam angelo nubium: “Adiuro te et obtestor, o angele ignis, o angele lucis, ut pluviam ne dimittas. Nubes freno coerce: [nequiquam reclamante angelo nubium.] quippe quae dictis tuis oboediant.” Responditque angelus nubium sancto Iohanni eique dixit indignabundus: “Quis tibi hoc permisit, aut quis tibi potestatem dedit haec audendi, terrigena? Ab his desiste. Nonne caelites angeli provinciae suae fines umquam transgressi sunt? Cur me adiurasti et obtestatus es per nomen Domini mei Viventis? Imbecille, relinque me neque mihi sis importunus.” Rursum dixit ei Elias ille novus: “Cur me contemnis? Ecquam in me iniquitatem vidisti? Nonne tute ipse creatura es sicut ego, quippe qui non reverearis nomen Domini tui Viventis? Quis est qui non formidet aut non timeat nomen eius sanctum, quandoquidem caelum et terra eius voce compacta sunt?” Iterum respondit sancto Iohanni angelus nubium et dixit ei: “Nullam in me potestatem habes; et nihil omnino causae est cur me non sinas pluviam e nubibus fundere in terram, cum mihi a Domino meo nubium administratio commissa sit.” [Psalm. 32, 6, f. 98.] Rursum dixit angelo nubium Elias novus: “Scito futurum esse ut pluvia non decidat in terram super impios ad ulciscendum sanguinem discipulorum meorum. Immo tibi hoc certum sit: pluvia non decidet, donec tempus eius adfuerit, ad vocem oris mei. Ego presbyter factus sum [Credendum est hoc supra narratum fuisse in. aliquo e locis qui ab editore omissi sunt.] ad exemplum et similitudinem Domini mei, qui me gratiae suae sigillo consecravit. Neque tu mihi ad formidinem obicias te angelum esse: te non timeo, nec terreor voce tua.” Respondit angelus et dixit sancto Iohanni: “Siccine tu mihi loqueris, ad imitationem prioris illius Eliae, qui nubes conclusit propter peccata domus Achab, quod falsa numina et omnia genera simulacrorum deos sibi fecerant, lignum lapidemque adoraverant, et scelera plurima fecerant?” Respondit angelo sanctus Iohannes eique dixit: “Plura et maiora quam facinora domus Achab 〈regis [Supplev. e contextu.] 〉 Israel sunt flagitia et scelera Ismaelitarum istorum, quibus iura et leges nullae sunt, praeter legem impuri Mohammadis. Quid tandem ab iis bene factum vidisti? Num creatorem suum noverunt, aut in quo ad eius praecepta se regunt? Quanam ratione ad misericordiam te movent infideles illi, qui non diligunt Dominum meum Dominumque tuum, neque diligunt eius Genetricem? Tu vero quare me contemnis? In quo deterior sum quam Elias propheta? Numquid in dilectione Domini praestabilior fuit, cum ego presbyter sim [Textus: adolevi vel senui; legendum: ut supra.] ad (litandum) corpore et sanguine Iesu Christi, domini et dominatoris mei, qui per angelum suum me custodivit a teneris annis? Ego confido et glorior in nomine sancto 〈eius [Supplev. e contextu.] 〉. [f. 98v.] Noli me rationibus urgere: equidem pluvias non solvam, Eliamque prophetam imitabor. Nonne audiisti quod ait Scriptura: “Multo magis in negotiis etiam saecularibus iudicabimus?” [1 Cor. 6, 3.] Dixit novo Eliae angelus nubium: “Hoc verbum quod ab Apostolis dictum dicis, num tibi quidem ipsi dictum est?” Dixit ei sanctus Iohannes: “Ego disciplinam Apostolorum clipeum 〈habeo [Supplev. e contextu.] 〉. Nonne legisti quod ait liber vitae: “Non pro illis tantum (hoc) dico, sed pro iis qui credituri sunt per verbum eorum in me.” [Ioh. 17, 2.] Ego vero illorum praecepta exsecutus sum, ut Domino meo adhaererem: dictis tuis praeceptisque tuis non oboediam.”

[24] [Deus litem] Itaque angelus ad Dominum suum ascendit (et) clamavit his verbis: “Tune mandasti huic terrigenae ut nubibus imperaret, pluviamque in terram ne demitteret: qui meam potestatem sibi sumpsit, cum tamen ego igneus (spiritus) sim? Quando eos creasti, terram terrigenis dedisti, caelitibus caelum.” Respondit angelo nubium Dominus eius in haec verba: “Sine illum neque ei restiteris; nam facultatem ei concessi discipulos suos ulciscendi. Qualia egit Elias (pro) suo in me studio, talia quoque iste perficiet, qui nubes constringere ac solvere voluit, Iohannes servus familiarisque meus, qui a tenera aetate legem ac praecepta mea servavit. Is enim (in) omnibus viis suis mihi placuit et in omnibus iustis operibus quae fecit; qui prorsus sine intermissione, [Iohanni adiudicat.] neque modo propter discipulos suos [Verbum e verbo: sine discipulis suis, id est, si qui dintellego: “ante etiam quam eius discipuli occisi sunt”; nisi pro sine, legendum est: propter ultionem (discipulorum suorum).] , pro suo in me studio ieiunia laboresque frequentavit. [f. 99.] Noli in eum verbis invehi.”

[25] [Siccitatis lue] Ut igitur angelus nubium creatoris sui vocem audivit, cum sancto Iohanne altercari desiit, et conticuit. Proinde clausum est caelum et nubes constrictae sunt edicto novi huius Eliae et evangelistae. Atque per tres annos mensesque septem [Vide infra, annot. 5.] in terram infidelem pluvia non decidit, cum interea ad dexteram eorum et ad sinistram, a fronte eorum et a tergo, et in fundos sancti coenobii Bizan [Vide infra, § 26, annot. 8.] plueret. Itaque deficiente pluvia, horum Ismaelitarum terra afflicta est; perierunt oves eorum, omnesque eorum caprae, boves, cameli, equi, muli, asini eorum, universaeque facultates eorum exhaustae sunt, neque illis quicquam fuit residui. Cadavera animantium fetore terram eorum complebant. Ipsi homines deficiente aqua, moriebantur, neque iis erat quod biberent. Postquam autem totius regionis aquam ebiberunt, calore [Textus legendum: ] exusti moriebantur. Pauculas autem reliquias, quae ex eorum opibus supererant, diripuerunt gentes et quae prope illos erant et quae procul. Illi autem monachorum interfectores et universi homines eorum acie gladii occisi sunt. Bellum gerere non iam poterant, quia Dominus virtutum irae suae flagellum in eos converterat, et timorem, angustiam, omneque genus detrimenti et calamitatis in eos induxerat. Proinde peccatum intellexerunt, quod admiserant, et dixerunt: “His omnibus perculsi sumus, quia discipulos occidimus Iohannis e coenobio Bizan, [domiti infideles,] et quia sanguinem eorum effudimus in terram nostram. [f. 99v.] Vae nobis! eheu! quorsum evasuri sumus, et quis nobis sarciat omnia quae egimus?” Dixit illis quidam prophetes eorum: “Nos qui residui sumus, sicut et illi qui iam mortui sunt, gentes nostrae, et homines nostri pariter atque illi moriemur; et terrarum nostrarum heredes erunt hostes nostri. Agite vero, ad illum adeamus.” Itaque egressi e finibus terrarum suarum successerant ad radices montis [Adverte idem nomen esse montis et coenobii.] , [portentoso itinere,] cum oculis eorum lumen ademptum est, obscurus illis factus est dies; incedentesque hastis suis viam tentabant, sicut [Textus: quia, quia, lege: ] qui annos mensesque non discerneret. Deinde vero cum versus terram suam faciem convertissent, a caecitate sua liberati sunt. Et inter multas lamentationes multosque gemitus ita remanserunt sibi mutuo conviciantes et alii cum aliis conflictantes. Tandem elapsis mensibus quadraginta duobus [Legendum: quadraginta tribus; cf. supra, annot. 3; et infra, § 32, p. 265.] , infideles ad Eliam evangelistamque novum pervenerunt, et in montem Bizan evaserunt.

[26] [ad Iohannem supplices adeunt,] Continuo Iohannem admonuit ianuae custos, ne isti pedem in eius coenobium inferrent eiusque cellam attingerent. Mansit igitur (Iohannes) citra muros. Illi autem cum etiamtum procul abessent, lapides sustulerunt et in colla sua imposuerunt [Vide supra, § 13, p. 259.] . Sanctum Iohannem conspicati cum pavore humi prociderunt atque dixerunt: “Peccavimus, inique egimus, sanguinem discipulorum tuorum effundentes. [3 Reg. 8, 47.] Afflicti sumus; nostri perierunt homines ac iumenta; neque ex nostris supersumus, nisi qui coram te consistimus; tua quippe imprecatio nos assecuta est. Ante omnia, audi orationem nostram. Nonne tu Magister [Hic et infra, rabi (= rabbi), hebraeo ritu et stilo.] es aut Magistri filius?” Extemplo iis respondit Elias novus in haec verba: “Equidem nec Magister sum nec Magistri filius; [a quo graviter obiurgati,] sed Magistri servus, obsequens omnibus eius mandatis, dum vos conspurcati estis ac nefarii, nescientes eum qui vos creavit, qui legem non habetis praeter homicidium. [f. 100.] Qui vos genuerunt, patres vestri, in fovea sunt damnationis, et vos pariter atque illi descendetis in eam.” Et increpavit eos atque perterruit. Iterum ei dixerunt: “Novimus et plane perspicimus, ex dictis tuis, scelus quod admisimus. Age vero, nobis ignosce et miserere nostri propter Dominum tuum, Magistrum. Nos vero deinceps mancipia tua erimus et tibi discipulisque tuis serviemus. O pater, pater, ad exemplum Magistri nobis medere.” Tunc dixit illis Elias novus: “Cavete ne iterum peccaveritis; neque mihi poenas vos dedisse existimetis; poenas sed enim a vobis sumpsit Dominus meus; (qui) nunc medeatur vobis.” Tunc dixerunt ei: “Pater, [foedus cum eo sanciunt.] foedus tecum feriamus: quidquid nobis praeceperis tu et liberi tui, nos perficiemus.” Dixit iis: “Verbis vestris hoc edicite.” Dixerunt infideles: “Foedus (cum) Magistro nobis sit, ut ne noceamus discipulis tuis et monasterio tuo.” Et sanctus Iohannes dixit iis: “Sicut nobis Scripturae nostrae praeceperunt, esto, esto hoc foedus nobis monachis.” [Matth. 5, 37.] Quae cum (illi) dixissent abierunt et terras suas repetiverunt, neque violata fide quidquam (amplius) deliquerunt. Elias autem novus Deum precatus est his verbis: “Dimitte illis, quandoquidem resedit furor eorum, ut cognoscant potentiam gloriae tuae. [f. 100v.] Eia ergo, nubibus praecipe ut pluviam fundant super terram. Tu enim quondam dixisti voce tua, quae mendacii argui non potest: “Et pluviam demitto in bonos et malos, in iustos et iniquos.” [Matth. 5, 45.] Interea infideles ab eo digressi bis mille passuum spatio processerant [Haec si presse intellegenda sunt, possessiones monasterii Bizan, illa aetate, nondum longinquos fines attigerant, in quos postea se exporrexerunt. De his, vide Conti Rossini, Atti della Accademia dei Lincei, t. c., p. 164 – 65.] , cum pluvia in eorum terram decidit, et flumina omnia aquis completa sunt; terra eorum aristis virere coepit aridaeque arbores fronduerunt.”

[27] Deinde vero sanctus Iohannes fratres iterum misit in terram Baracā [Sive: in solitudinem, silvam, cf. Conti Rossini, t. c., p. 156.] qui res monasteriis necessarias afferrent. [Monachos iter facientes,] Qui, itineri se committentes, eo pervenerunt quo mandati erant. Homines autem huius regionis Dominum non noverant qui eos creaverat. Noctu ignem conspexerunt eo loco lucentem, ubi advenae illi monachi aderant. Dixerunt homines scelerati: “Venite, ad istos adeamus; occidamus eos eorumque sarcinas omnes diripiamus.” Porro istorum numerus ad quadraginta circiter homines pertingebat omnesque agrestia instrumenta secum habebant. Et ante etiam quam ad illos pervenerunt, [a latronibus absens defendit.] his non defuit sanctus Iohannes; qui uni ex iis se ostendens ei dixit: “Proficiscimini ex hac solitudine: adveniunt enim scelerati (homines) qui vos occidant. Excita fratres tuos.” Ille somniasse sibi visus est. Et iterum obdormivit. (Sanctus) eum excitavit; 〈at ille … [Nonnulla desunt.] 〉 tertium obdormivit. (Sanctus) bacillo suo eum percutiens excitavit. Tum ille excitatis fratribus suis dixit: “Sanctus Iohannes nobis praesens adfuit nobisque dixit: “Consurgite, nam scelerati homines adveniunt, qui vos occidant.”” Dixerunt illi: “Pater, pater, oratione tua sancta defende nos neque nos deserueris.” Quae cum dicerent, repente ad eos scelerati illi advenerunt; qui instrumenta sua agrestia iaculati sunt ut eos confoderent. [f. 101.] At eorum tela in ipsorum capita resilierunt, et mortui sunt scelerati illi neque ullus ex iis superfuit. Tribules autem eorum rem non cognoverunt nisi postridie. Monachi converso itinere domum suam pervenerunt afferentes ea quae iussi fuerant, et sanctum Iohannem singillatim osculati sunt. Qui dixit iis: “Vidistisne, filioli mei, quae propter vos egerit Deus? Ei gratias laudesque agere ne intermiseritis; neque hoc factum hominibus retegite.” Dixerunt monachi: “Utique vidimus, pater, virtutem orationis tuae sanctae et excelsae, quae nos e sceleratorum manibus eripuit. Et ipse Dominus noster admirabilis est in iis quae per te nobiscum egit.”

[28] [Eliam monachum a morbo sanat.] Rursus aliquis ex eius discipulis, cui nomen erat Elias, gravi crudelique morbo correptus est, neque poterat caput sursum erigere. Qui gemitus clamoresque erumpens cuidam dixit: “Vade, dic patri nostro me morti proximum esse, ut veniens oratione sua me salvum faciat.” Itaque sanctum Iohannem monuerunt, qui ad illum secreto accessit, neque cernentibus eum monachis, manum in caput illius imponens eum permulsit. Et ex eius naribus pus exsiliit; vermes et cruor ex eius [Textus: eorum] ore defluxerunt et continuo revixit. Dixit ei sanctus Iohannes: “Noli timere; Deus enim te salvum fecit. Surge, neque dormites quasi aegrotans.” [f. 101v.]

[29] [Mehmed tyranni protervitas] Rursus illa tempestate fuit princeps quidam nomine Mehmed [I. e. Moḥammad. Ergo is etiam moslemus erat.] . Hic infidelis erat, impius et superbus, qui neque Deum timebat neque homines reverebatur. [Luc. 18, 4.] Dixit ille pro superbia cordis sui: “Adducite mihi e monialibus, patris Iohannis discipulis [Coenobio Bizan, regnante Zarea Iacob, subdita erat tria feminarum asceteria, in quibus 1146 moniales numerabantur. Dillmann, Ueber die Regierung des Königs Zar'a-Jacob, loc. c., p. 46.] , puellas venustas et formosas, quae mihi sint concubinae, et ex iuvenibus formosissimos quosque; his equos ad equitandum comparabo.” Dixerunt autem huic infideli duces eius militares: “Numquid Iohannem non novisti? Nihil tale feceris nam quidquid ille dixerit, Magister ei perficiet. Ne indignatione (sua) te persequatur, cave in animum inducas eius modi consilium. Ille tamen eorum dictis oboedire noluit. Ut autem de hoc facinore inaudiit sanctus Iohannes, ira et indignatione commotus, arcessivit Saraqa Berhān puerum suum [Vide Comm. praev. num. 9, supra, p. 250, annot. 19.] , cui dixit: “Vade et infideli isti haec dicito: “Pristinos homines illos, qui, ante hance aetatem pariter ac tu superbe se extulerunt, Nabuchodonosor, Nemrod, Sennacherib, Tyrosidonium [ Ṣiruṣaïdān, i. e. Tyrius et Sidonius, nomen fabulosi cuiusdam regis qui inducitur in aethiopicum librum Maccabaeorum. Vide Dillmann in lexico, col. 1424.] , Pharaonem cum eius exercitu exstinxit delevitque Deus. Te itidem pariter atque illos delebit et exstinguet Deus a facie terrae, quia foedum consilium excogitasti, quod non perficietur.” Postquam vero haec illi dixeris, terram bacillo suo percutiet et consurget coram te (humi) se volutans.” Abiit Saraqa Berhān, et huic infideli nuntium pertulit sancti Iohannis. Qui dixit: “Numquid ego sum Tyrosidonius?” Deinde ille retro profectus iter suum perrexit. Continuo ad infidelem illum advenit satanas, et eum concutere coepit quasi ventus procellae; omnia eius membra obduxit et viscera complevit. [f. 102.] [prodigioso interitu plectitur.] Qui corruens rudere coepit quasi asinus, a prima luce usque ad horam nonam. Deinde surrexit nudus, abiectisque vestibus suis saltitare coepit sicut vulpes quae sunt in vasta illa solitudine et aufugit in domum; elingue factum est os eius, eique adempta est facultas loquendi. Consanguinei eius omnesque (duces) exercitus eius cum haec cernerent, illacrimati sunt dicentes: “Nimirum [Textus: quando, lege: ] hoc ei dixeramus, sic eum affati: “Noli inique agere et in terram Iohannis ne ingrediare; ne moriaris neve te ipse perdas.” Quid igitur ei dicamus? Aut quid ei adhibeamus, quandoquidem vivere iam non potest?” Deinde vero, ille, dum in domo est, in ignem decidit, (flammis) circumvoluta sunt membra eius et egesta sunt eius corporis viscera. Extulerunt eum ex ista domo et in solitudine sepelierunt.

[30] [Attactu Iohannis draco interficitur.] Iterum, die quodam, cum esset sanctus Iohannes in cella sua sancta, advenit anguis quidam terrestris, qui oram vestis eius attigit, et continuo factus est quasi ellychnium igni ardenti admotum. Erat autem altitudo huius anguis triginta septem cubitus et duo cubitus latitudo. Quod cum vidissent fratres, tremore et pavore correpti sanctum Iohannem mortuum existimarunt. Qui dixit iis: “Removete a me hunc impurum.” Illi admirabundi (anguem) extulerunt atque in deruptum locum praecipitaverunt.

[31] [Arcana mentium] Contigit etiam aliquando ut sanctus Iohannes ad erudiendos fratres e cella sua egressus inter eos consideret. [f. 102v.] Et ad eos verba faciens iis interpretabatur Vitam patris Macarii. Pervenit autem ad locum ubi dicitur: “Omnia quae in pectore hominum erant perspiciebat Macarius, quasi in speculo aut sicut (perspicitur) aqua quae est in crystallo [Hanc sententiam his verbis expressam in Macarii Vitis non repperimus.] .” Quae cum audivisset Gabra Amlāc [I. e. servus Domini.] monachus, dixit: “Numquid fieri potest ut inter homines talis reperiatur?” Porro sanctus Iohannes a Spiritu admonitus quid ille cogitaret, [perspicit Iohannes.] inter fratres quidem nihil dixit; at postquam ad suam quisque domum redierunt, misso nuntio illum arcessivit. Qui adveniens coram eo constitit. Dixit ei: “O Gabra Amlāc, quid tibi in mentem venit postquam audiisti de Vita patris Macarii?” Subinde monachus animo angi coepit ingentique timore correptus loqui non poterat. Dixit ei: “Loquere neque timueris.” Dixit ille: “Sic cogitans mecum ipse dixi: “Numquid tieri potest ut reperiatur talis homo super terram?”” Dixit ei sanctus Iohannes: “Verum dicam tibi neque te celabo, ut qui vester praeceptor sim. Ante hosce dies fuit inter vos (homo) cui gratia multa data est in caelo et in terra, sicut Macario.” Haec de semetipso dicebat sanctus Iohannes. Dictum illud admiratus est monachus iste. Ipse equidem eum dicentem audivi [Vide Comm. praev. num. 18, supra, p. 254.] : “Etiamsi uno die mille homines coram me assistant, ne unius quidem ex iis mores me fugiunt.”

[32] [A fugitivo monacho] Rursus, eius aetate, prodiit monachus quidam qui cum altero litigaverat. Abiit ad Isaac regem [Qui et Gabra Masqal (servus Crucis). Regnavit a mense iunio anni 1414 ad augustum anni 1429; cf. Gutschmid, apud W. Wright, Catalogue of the Ethiopic Manuscripts, p. VII; cf. Basset, Études sur l'histoire d'Éthiopie, in Journal Asiatique, ser. 7, t. XVII, p. 325 – 26; t. XVIII, p. 133 – 35.] , (apud quem) criminatus est sanctum Iohannem omnesque monachos qui in coenobio erant, [insimulatus sacrilegii] his verbis: “Sacra facere solent sabbato et dominico, quod feria sexta fieri debet [Verbum e verbo: fit.] , atque arcam [I. e. aram vel altare.] suam bubulo adipe inungunt. [f. 103.]” Dixit rex huic criminatori: “Vide seduloque rescisce quid fieri soleat in Aethiopia.” Dixit ille: “Sedulo (id) rescivi et perspectum habeo.” Proinde rex indignatione percitus principibus suis mandavit ut sanctum Iohannem interficerent, huius discipulos pariter interficerent eiusque coenobium exscinderent. Dixerunt autem regi principes quibus (hoc) praeceptum dederat: “Non ibimus, neque a nobis fieri potest ut ad coenobium eius ascendamus. Audivimus enim et certo nobis constat, 〈eum esse qui [Supplev. e contextu.] 〉 instar Eliae prophetae caelum per annos tres mensesque septem coercuerit; prodigia permulta ab eo fieri, et eos quibus maledixerit a daemoniis (oppressos) interire.” Dixit Isaac rex militibus suis: “Numquid verum est hoc verbum quod dixistis?” Dixerunt ei [Textus: iis.] : “Profecto verum est et mendacii expers.” Dixit (rex) militibus suis: “Adducite criminatorem istum.” Cum autem satellites hunc monachum adduxissent, dixerunt ei: [accusatoris terribili morte] “Verbum quod coram rege dixisti, nonne mendacium est? Vera loquere.” Dixit illis: “Quaecumque locutus sum, mendacia sunt. Ex quo enim sanctum Iohannem criminatus sum, me perculit ira Dei.” Et continuo ex ore suo sanguinem evomuit, lingua eius erupit, effusa sunt omnia intestina eius, sicut (accidit) Ario exsecrato, et mortuus est. [Act. 1, 18, f. 103v.] Audivit autem rex a satellitibus omnia quae cum illo acta erant. Cohorruit et admirans dixit: “Commendo me precibus sancti Iohannis et precibus omnium discipulorum eius.” Et in regis pectus sancti Iohannis caritas insedit, atque missis nuntiis eum (rogavit) ut pro se precationem faceret. [defenditur.] Proceres autem regis litteras ad eum scriptas dederunt de omnibus quae evenerant. At sanctus Iohannes, ut qui arcana perspiceret, ea quae contigerant, necdum sibi narrata cognoverat; et ad discipulos suos verba faciens dixit: “Si Deus nobiscum est, non erit qui nos vincere possit.” [Rom. 8, 31.]

[33] [Ecclesiae tres a Iohanne aedificatae.] Datus ei divinitus fuit spiritus industriae ac roboris. Et condidit ecclesias tres, ex quibus unam diebus uno et septuaginta exaedificavit, quam appellavit aedem Marmechnām [ Marmeḫnām; in synaxario aethiopico ad d. 14 tachsas: Marmehnām (Zotenberg, Catalogue des manuscrits éthiopiens de la bibliothèque Nationale, p. 167), vel Marmehnā (Ludolf Commentarius ad historiam Aethiopicam, p. 401). Fuit autem Mār Behnām martyr persa, cuius Acta syriace exstant. BHO. 177. De nomine dicetur infra, ad diem 10 novembris, ubi de Actis SS. Narsetis et sociorum (Vahunam).] ; alteram quadraginta sex diebus exaedificavit, quam appellavit aedem Gabrielis [Vid. supra, § 20, p. 261.] ; tertiam quadraginta diebus exaedificavit, quam appellavit aedem Michaelis. In hac deinde precationem faciens dixit: “De profundis clamavi ad te Domine, Domine exaudi vocem meam; et sint aures tuae attentae ad vocem petitionis meae. [Psalm. 129, 1 – 2.] Ostende mihi vultum tuum et vocem tuam fac ut audiam. [Cant. 2, 14.] Vox enim tua suavis est et vultus tuus decorus. Exhibe mihi benevolentiam tuam in hoc sacrario quod condidi titulo Michaelis angeli consilii tui, quem constituisti custodem omnium sanctorum mandatis tuis obsequentium, custodemque meum inde ab infantia mea. Tu autem Domine, Domine mi, laetifica me et consolare me; quoniam tui amorem impense colui, labores plurimos exanclavi et omnia aerumnarum (genera) me affecerunt. [f. 104.] Ne abicias me sed respice me , sicut respexisti martyres tuos, sanctum Georgium, sanctum Victorem, sanctum Aba Nob [Is est martyr Aegyptius de quo BHO. 72; cf. Anal. Boll., t. XL, pp. 101, 107, 109, 111, 128, 138 – 39, 141, 145, 148. Cognominem eius Anub confessorem memoravimus in Comm. praev. ad Vitam S. Timothei episcopi Antinoi, num. 3, supra, p. 115.] et Aba Carazun [, in quibusdam synaxarii codibus ad diem 25 mensis hamlē: Abacerazun, vel Abacerzun (ed. I. Guidi, Patrologia Orientalis, t. VII, p. 414 – 18). Idem est martyr Aegyptius nomine Abcaraǧūn (alias Abcarāǧūn, vel Bacrāǧūn), cuius elogium e fabulosa quadam Passione contractum legitur in synaxario Alexandrino ad d. 25 mensis abīb. Ed. J. Forget, in Corpus script. Christ. Orient., ser. 3, textus, t. XIX, p. 244 – 46.] martyres, horumque pares, qui propter te condemnati fuerunt et victores evaserunt [Textus: vicerunt eos, legendumne: victores eos fecisti?] , quoniam illis impertivisti divitias gratiae tuae increatae. Mihi autem sicut et illis divitias tuae gratiae impertire; atque laetabor et exsultabo in te.”… [Psalm. 9, 3.]

[34] In fratribus exercendis perseveravit annos quadraginta quinque. [f. 106.] [Instantis mortis admonitus] Deinde duodecimo die (mensis) iacātit, oranti sancto Iohanni praesens adfuit Michael archangelus, qui dixit ei: “Advenit (tempus) migrationis tuae ex hoc mundo fragili; compone et instrue domum tuam. [Is. 18, 1.] (Iam) transiturus es ad Dominum tuum, ad 〈coronam [Supplev ex 1 Petr. 1, 4 et 2 Tim 4, 8.] 〉 vetustatis et corruptionis expertem, quae tibi reposita est.” Dixit ei sanctus Iohannes: “Fiat voluntas Domini mei, qui perfecit omnia vota mea, quae ab eo expetivi, (nihil) mihi negare solitus.” Exinde senescere coepit, et illi aetas exacta est, cum annos natus esset novem et septuaginta. Tum levi morbo correptus est neque tamen adhortari fratres intermisit. At cum in singulos dies vis mobi gravius eum urgeret, dixit illis: [fratres hortatur,] “Audite me, fratres; non is equidem fui qui vos celarem vobisque reticerem quidquam ex praeceptis Dei. Vos custodivi quasi palmam auream et abscondi vos quasi gemmam pretiosam, neque vos dissipavi in mari mundano, neque vos deduxi inter gentes, neque vos permiscui cum incolis mundi. Vos autem, fratres mei, si leges iustitiae observaveritis, quas praestituimus vobis ego et pater meus Philippus, scitote Deum nobis misericordiam non subtracturum esse, vosque ad requietem perventuros esse ad quam nos pervenimus in regno caelorum. [f. 106v.] Hoc etiam audite: non commisi equidem ut vestris sive animis sive corporibus non satis prospicerem. Commendo vos Deo in Spiritu sancto, qui ad vos aedificandos valebit. [Act. 20, 32.] Recordamini autem dictum Petri Apostoli sic aientis: “Scio mox futurum esse ut a vobis discedam, sicut dominus noster Iesus Christus significavit mihi.” [2 Petr. 1, 14.] Et perpetua sedulitate curabo ut post me similes mei sitis et reminiscamini omnia quaecumque dixi vobis.”

[35] Illi autem cum suavem sancti Iohannis vocem audivissent, ei dixerunt: “Pater, cur nos deseris, aut cur gregem tuum derelinquis?” Eique fletu acerbo illacrimati sunt. Dixit iis sanctus Iohannes: “Lugentes lugete, sed mihi videtur conquieturus esse luctus vester.” Et vaticinatus est iis omnia quaecumque post eius (obitum) iis eventura erant. Neque verbum vel unum dicendo praetermisit, sive parvum sive magnum. Deinde dixit illis: “Post mortem meam frequens sit commemoratio mea in ore omnium vestrum, cum vobis evenerint omnia quae praedixi vobis; et nulla vobis hora praetereat in qua mei nominis non reminiscamini. [successorem sibi designat,]” Quibus dictis, advocavit Saraqa Berhān [Vide supra, § 25, p. 263, et Comm. praev. num. 9, 16, 17, pp. 250 – 51, 254.] , eumque coenobii patrem constituit. Et benedixit eum secundum regulam iustitia eique dixit: “Custodi fratres tuos in praeceptis Dei, et in regula quam instituit pater meus Philippus; et quam ego institui regulam iustitiae, eam pariter observa. [f. 107.] Hanc enim tu probe didicisti, quippe qui cum utroque nostrum vixeris [Vide Comm. praev. num. 9, p. 250, annot. 21.] . Quod si eam observaveris, res tibi prospere succedent in omnibus viis tuis.”

[36] [et placide obdormiscit.] Haec omnia postquam effatus est, coenobia omnia spiritali benedictione benedixit. Et ait (fratribus) illis: “Qualis est dies hodiernus?” Dixerunt ei: “Festum Michaelis archangeli, dies duodecimus mensis chedar.” Dixit illis: “Hoc die natus sum; et quoniam exoptavi ut hoc etiam die vitam finirem, Deo etiam placuit ut in illo me arcesseret. Sed eum rogavi ut postridie huius diei hoc mihi praestaret; et exaudivit orationem meam, ut hoc gaudium et requies esset fratribus qui meam commemorationem facturi sint, plurimo cum studio et diligentia.” Subinde dixit sanctus Iohannes: “Aperite mihi portas iustitiae, ingressus in eas laudabo Deum; quoniam haec est porta Dei, iusti ingredientur in eam.” [Psalm. 117, 19 – 20.] Fratres autem qui apud eum aderant dixerunt ei: “Pater, quid est hoc quod dicis?” Dixit iis sanctus Iohannes: “Septem caelorum portae mihi apertae sunt; et ad excipiendam animam meam egressi sunt excubitores caeli omnes, coetus prophetarum, apostolorum, martyrum, pater Eustathius paterque Philippus parentes mei, et omnium coetus iustorum, monachorum, eremitarum, cum Iesu eorum Domino et Maria matre eius.” Et postquam his verbis eos allocutus est, domus fragranti odore completa est, qui aromatum suavitatem superabat. Ut autem advenit hora sexta noctis, in die dominico [Vide Comm. praev. num. 15, supra, p. 253.] , signo crucis faciem suam signavit. [f. 107v.] Et continuo egressa est anima eius veneranda et innocens. Atque suavi cum praeconio extulerunt eum dicentes: “Memoria iusti sempiterna erit.” [Psalm. 111, 7.] (Haec) qui audierunt, monachi (et) ascetae, in admirationem coniecti sunt.” Fuit autem dies obitus eius decimus tertius mensis chedar [Novembris 9, qui in dominicam incidit an. 1449, ut dictum est Comm. praev. loc. c.] .

[37] Equidem vestra causa perscripsi, quae auribus meis audivi a discipulis eius fidelibus. [f. 110.] [Scriptoris peroratio.] Et mihimetipsi contigit oculis meis videre miracula quae patravit, cum ad eius pedes [Verbum e verbo: sub eius pedibus.] adolescerem [Vide Comm. praev. num. 18, supra, p. 254.] . At si litteris singillatim mandarentur omnes eius virtutes eximiae et praeclare dicta, profecto defatigaretur scriptor, et languesceret anagnostes et auditor obdormisceret. Neque existimetis ex eius miraculis et prodigiis unumquodque litteris mandatum esse; sed paucula tantum, fide mea, vobis rettuli, nec potui ad dimidiam partem pervenire. Quamobrem, quae de eius gestis, doctrinis, consiliis vobis rettuli, perinde sunt ac si homo aliquis, occiso tauro, pellem ei detraheret carnem vero proiceret neque illius adipem attingeret. Haud aliter et nos ad intima facinorum eius non pervenimus sed eorum superficiem verbis expressimus.

Oratio et benedictio sancti Iohannis sint cum omnibus nobis in saecula saeculorum. Amen.

DE B. HELENA HUNGARA SANCTIMONIALI ORDINIS S. DOMINICI

c. AN. 1240

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Helena Ungara sanctimonialis Ordinis S. Dominici (B.)

[1] [Legendae antiquioris codices.] Beatae Helenae Vita tribus formis nobis tradita est. Ex his quae ab archetypo propius videtur abesse in tribus codicibus servata est, quorum duo in bibliotheca communali Senensi habentur, tertius in conventu Fratrum Praedicatorum Bononiensi. In Hungaria, quae B. Helenae patria fuit, hactenus nullum eius Vitae exemplum repertum est. Iamvero de codicibus illis quidem haec pauca notanda sunt.

S 1 = Codex T. I. 1 bibliothecae Senensis, membraneus, 122 foliorum, 0m,305 × 0,215, binis columnis, scriptura nitida saeculi XV exaratus. Litterae initiales aliquot ornatius pictae sunt et in littera quidem N, qua nostra legenda exorditur, descripta fuit beatae Helenae imago, cuius manus et pectus stigmata gerunt unde lilia alba videntur efflorescere. Complectitur codex, fol. 1 – 118, legendam maiorem S. Catharinae Senensis a Raymundo Capuano, et fol. 118 – 122, legendam B. Helenae Hungarae. Pertinuit codex ad conventum Fratrum Praedicatorum Senensium. Saec. XVIII a matronis civitatis opipare colligatus fuit. In cuius rei memoriam scidula inserta fuit in qua haec leguntur: Questo volume contiene la leggenda di S. Caterina da Siena, composta in latino dal B. Raimondo da Capua suo confessore e generale XXIII de' Predicatori, e dal medesimo Raimondo fu mandato al convento di San Domenico di Siena insieme coll' altre opere della santa. Come ascrisse il B. Tommaso Caffarini nel processo pro la canonizazione della santa, a car. 17, che si conserva legalizato dentro la custodia della sagra testa, dove dice che fin dell' anno 1396 i detti volumi si trovavano in questo convento. Da questa leggenda anno tolte tutte le notizie di S. Caterina gli altri scrittori della sua vita come il B. Tommaso Caffarini, il B. Massimino da Salerno, S. Antonino, Pietro Esquilino, il Surio, il Manerbio, il Ribadeneira, il Borghesi, il Caterino, i Bollandi et altri etc. Fu trasportato questo manoscritto dall' antico archivio nella sagrestia fra le reliquie della santa l'anno 1705. Haec librarius saec. XVIII non admodum erudite. Nempe hoc volumen in conventu Senensi inde ab anno 1396 asservatum fuisse non potuit, neque a B. Raymundo Capuano, qui anno 1399 mortuus est, mitti, quandoquidem legenda B. Helenae in Italiam transmissa non fuit ante annum 1409, ut infra dicetur. Probabilius coniecit v.d. Robertus Fawtier [R. Fawtier, La Vie de la bienheureuse Helene de Hongrie (Rome, 1913), p. 10. Extrait des Mélanges d'Archéologie et d'Histoire publiés par l'École Française de Rome, t. XXXIII.] illud esse unum e quattuordecim codicibus quos, circa annum 1414, auctore Thoma Caffarini, Nicolaus et Aldobrandinus de' Guidiccioni in bibliotheca Fratrum Praedicatorum Senensium deponendos curarunt inter alia documenta quae ad causam canonizationis S. Catharinae Senensis pertinebant.

S 2 = Codex T. III. 1 eiusdem bibliothecae Senensis, chartaceus, 172 foliorum, 0m,280 × 0,200, binis columnis a duobus librariis dimidiato iam saec. XV exaratus. Complectitur legendam maiorem S. Catharinae, varia opuscula ascetica et, fol. 143v – 145v, legendam B. Helenae. Is etiam pertinuit ad conventum Fratrum Praedicatorum Senensium ubi saec. XVIII compactus fuit. Videtur iste e codice S 1 descriptus fuisse a quo praeter minutas aliquot grammaticas varietates, paucis mendis discrepat. Codicem pro nobis officiosissime contulit R. P. Taurisano O. P.

S 3 = Codex in conventu Fratrum Praedicatorum Bononiensium servatus, chartaceus, 0m,230 × 0,180, saec. XV variis manibus exaratus. Complectitur Vitas sanctorum et beatorum ex ordine Praedicatorum, inter quas, fol. 68v – 70v, legenda B. Helenae descripta fuit, manu, ut videtur, teutonica et certe non italica. Hunc etiam codicem pro nobis contulit P. Taurisano. Textus tam prope accedit ad codices S 1 et S 2 ut ex eorum alterutro descriptum eum credideris. In isto quidem versiculus in § 2 propter homoeoteleuton intercidit. Insuper in § 14 notatur lacuna eadem quae habetur in codicibus S 1 et S 2, fortasse quod in archetypo hungarico aliquot verba legi non potuerunt.

[2] [Recensiones] Praeter haec tria exempla, duae recensiones servatae sunt. Harum prior (= D) legitur inter opera Hieronymi de Bursellis Bononiensis (1432 – 1497), [Hieronymi de Bursellis] qui in sua Cronica Magistrorum generalium ordinis Fratrum Predicatorum et omnium gestorum sub ipsis et clarorum virorum eiusdem ordinis in scientia dignitate et sanctitate appendicem inseruit complectentem Vitas aliquot sanctorum dominicanorum [A. Sorbelli, Una raccolta poco nota d'antiche vite di santi e religiosi Domenicani (Bologna, 1922). Estratto dal Rendiconto delle Sessioni della R. Accademia delle Scienze dell' Istituto di Bologna, Cl. di Scienze Morali, Ser. 2, vol. VI.] . Hieronymus ille quidem, aut scriptor ignotus si quem secutus est, stilum prioris Vitae satis libere emendavit, locos aliquot contraxit, nomina propria expunxit; ubi Helena in S appellabatur domina, eam titulo beatae insignivit; duo miracula quae in Vita prima post clausulam adiecta fuerant in ipsam narrationem inseruit. Unde autem Hieronymi recensio fluxerit aperte significatur in prologo qui praemissus fuit in haec verba: De beata Helena Hungarica. Anno Domini … [Spatium vacuum in codice.] beata Helena sanctimonialis ordinis Predicatorum in monasterio sancte Catherine de Vesprimo vite sanctimonia et miraculis fulgens migravit ad Dominum. De eius autem vita et de miraculis patratis eius precibus tam in vita quam in morte aliqua vidi et legi Venetiis, que scripta fuerunt per sorores eiusdem monasterii, que cum ipsa conversate fuerant. Unde ita scribunt: Nos sorores, cet. Huius recensionis duo exempla nobis innotuerunt. Sunt autem haec:

D 1 = Codex 1999 bibliothecae Universitatis Bononiensis, chartaceus, 282 foliis constans, 0m,300 × 0,203, saec. XV exaratus et quidem ab ipso Hieronymo de Bursellis. Pertinuit hic codex ad conventum Sancti Dominici Bononiensem. Vita B. Helenae in appendice legitur fol. 35 – 37.

D 2 = Liber QQ archivi generalis ordinis Praedicatorum, qui non proprie codex est sed fasciculus aliquis apographorum saec. XVIII Bononia ut plurimum transmissorum a P. Paulo Seraphino Tacconi ad R. P. Antoninum Bremond, generalem Magistrum ordinis Praedicatorum. Haec videntur una fuisse submissa, sicut testatur syngraphe quae initio codicis praefixa est. B. Helenae Vita descripta fuit e Hieronymo de Bursellis.

[3] [et Ambrosii Taegii.] Longius ab S recedit T quod Ambrosius Taegius in suum Chronicon Ordinis generale inseruit parte III: De insigniis ordinis Fratrum Predicatorum, Dist. 8: De sanctimonialibus dicti ordinis que exemplo sancte vite claruerunt, cap. II: Vita beate sororis Helene de Ungaria, sororis ordinis predicatorum virgine sanctissima, quam sorores monasterii sui scripserunt. Ambrosii Taegii chirographum interiit; verum in archivo romano ordinis Praedicatorum, XIV, 55, huius exemplum authenticum habetur quod Mediolani anno 1758 ex archetypo descripsit P. Vincentius Montio S. Theol. Mag. In hoc quidem Vita B. Helenae legitur tomo II, fol. 145v – 148. Praemissum fuit prooemium quod Taegius videtur ex D mutuatus esse. Et re quidem vera plane certum est istum recensione Hieronymi de Bursellis usum fuisse. Hanc enim ubique sectatur, neque ex S usquam corrigit; quin immo ab S recedit etiam in his locis ubi D cum isto congruit. Praeterea ordo narrationis perturbatus fuit et miracula in capitula 27 distributa sunt, similibus similia sequentibus. Ad emendationem textus nec D nec T quidpiam conferunt. Ambo enim ab exemplo fluxerunt iis nihilo meliori quae superius memorata sunt. Ubicumque S 1, S 2, S 3 aegre intelleguntur, D et T obscuram sententiam sive omittunt, sive circuitu verborum praeterlabuntur qui certe a primo scriptore alienus est.

[4] [Epitome apud Thomam Caffarinum,] Vita antiquior in bibliothecis videtur delituisse. Fama B. Helenae epitomis praesertim increbruit. Quarum ad nos pervenerunt duae. Beatae historiam primus contraxit circa annum 1412 Thomas Caffarini in Supplemento Legendae prolixae Virginis Catharinae de Senis. Huius libelli quattuor exempla exstant quae describere non vacat [Tribus exemplis recensitis a Roberto Fawtier, Sainte Catherine de Sienne. Essai de critique des sources (Paris, 1921), p. 44, annot., addi potest quartum quod Romae apud Fratres Praedicatores asservatur, in cod. signato Liber H, fol. 485 sqq. (saec. XVII). Usi sumus codice bibl. civitatis Senensis T. I. 2, fol. 76v – 78.] . Nullum enim subsidium inde potest colligi ad B. Helenae historiam. Caffarinus Vitam S aut ipsis verbis refert aut licenter stilo mutato retractat. Huic tamen gratia debetur quod B. Helenae Vita nobis servata sit. Ait enim: Tertio narrare disposui que scripta reperi de stigmatibus dicte speciei ad quamdam B. Helenam de Ungaria sanctimonialem ordinis Predicatorum pertinentibus, de quibus utique stigmatibus habetur in sua legenda michi fideliter a quodam Rdo Patre Fratre Gregorio, tunc priori Provinciali provincie Ungarie, transmissa et continente videlicet qualiter dicta sancta habuit cycatrices in duabus manibus et pedibus et pectore. Et consequenter explicatur tam de vita mirabili dicte virginis quam etiam de eiusdem cycatricibus, seu stigmatibus admirandis, unde quantum ad dicta stigmata notatur ibi quomodo primam cycatricem … [Supplementum, fol. 76v – 77.] . Item ad confirmationem predictorum copiam littere supradicte quam michi direxit supradictus Provincialis Ungarie duxi presentibus inserendam, cuius tenor talis est, videlicet: “Salutem in Iesu omnium Salvatore! Reverende pater, iam plures litteras vestras recepi super legenda sancte Margarite et eius magistre que vocabatur soror Helena. Etiam petebatis que ipsarum habuisset stigmata? Super hoc mitto vobis legendam et vitam eiusdem sororis Helene sancte in qua habetur quomodo et qualiter habuerit realiter et certitudinaliter stigmata. Mitto vobis etiam aliquam partem legende sancte Margarite et etiam in medio et in fine illius partis tota legenda terminabitur eodem modo cum miraculis usque ad finem. Si autem totam vultis habere pro certo continet in toto usque ad mediam bibliam [bibiliam cod.] . Alias autem legendas provincie nostre non potui scribi facere sed laborabo quod in brevi transmittam in scriptis. Valete in Domino feliciter. Datum Bude, dominica tertia Adventus, millesimo quadringentesimo nono. Frater Gregorius Provincialis Ungarie ordinis Predicatorum, vester in omnibus [Ibid., fol. 78.] .”

Haec Frater Gregorius Provincialis Hungariae. Ex Supplementi partis II tractatu 7°, quo haec continentur constat quid Caffarinum moverit ad anquirendam B. Helenae historiam. De hac enim non videtur ipse fuisse sollicitus; sed cum in agenda causa B. Catharinae Senensis excludenda ei essent argumenta Fratrum Minorum qui negabant S. Catharinam stigmatibus fuisse signatam quod S. Francisci proprium charisma esset, dedita opera ostendere studuit Caffarinus hoc privilegium non uni S. Catharinae sed aliis etiam alumnis ordinis Praedicatorum, B. Gualterio Argentoratensi et B. Helenae Hungarae concessum fuisse. Itaque rogatu Caffarini B. Helenae Vita Venetias summissa fuit, ubi idem Caffarinus eam describendam curavit, ut supra dictum est. Sic igitur eius opera B. Helenae Vita ab interitu servata fuit.

[5] [apud Seraphinum Razzi.] Non tamen ipsius Caffarini libellus videtur latius increbruisse, qui hactenus nondum editus fuit [Praetermissa est haec Supplementi pars in versione italica quam edidit Ambr. Tantucci, Supplimento alla vulgata leggenda di S. Caterina da Siena che forma il tomo secondo della sua vita scritto già in lingua latina dal B. Tommaso Nacci Caffarini, Lucca, 1754.] . Vulgatior fuit altera epitome italica quam edidit Seraphinus Razzi in opere Vite dei Santi e Beati del sacro ordine de' Frati Predicatori. Testatur hic se usum fuisse duobus codicibus qui in bibliothecis Fratrum Praedicatorum servabantur, alter in conventu Clugiensi alter in Bononiensi [Serafino Razzi, Vite dei santi e beati del sacro ordine de' Frati Predicatori cosi huomini come donne (Palermo, 1605), p. 444.] . Ex indiciis quae singillatim recensere supervacaneum est constat ex his codicibus alterum Vitam antiquiorem exhibuisse, alterum recensionem D. Alio fonte Razzius non usus est. Hanc epitomen passim exscripserunt omnes hagiographi posterioris aetatis, etsi eorum nonnulli se Taegio usos profitentur.

[6] [Legendae aetas et origo.] Hactenus comperimus ad Vitam S referendum esse quicquid nobis de B. Helena traditum est. Iam explorandum est qui fuerint illius fontes et origo. Libello post clausulam addita fuisse duo miracula (§§ 21, 22) superius iam diximus. Ipsum operis corpus duabus partibus constare quae alia aetate et ab aliis scriptoribus compositae essent existimat Robertus Fawtier his fretus argumentis. 1° Stilus Vitae minime aequabilis est et in posteriori quidem parte multo emendatior quam in prima. 2° Pars prior (§ 1 – 13) paulo post obitum beatae a monialibus conventus Vesprimiensis scripta fuit, quae Helenam Dominam appellant; contra in altera parte (§ 14 – 20) eadem semper titulo beatae insignita est, quasi interea eius cultus ab Ecclesia probatus fuisset. 3° In priore parte (§ 6) memoratur sanctae vaticinium de Tatarorum incursionibus quod videtur non multo ante eventu comprobatum fuisse; ergo brevi post annum 1241 haec scripta est. Contra in altera parte (§ 16) nominatur rex Stephanus non quasi tum regnaret sed quasi iam obiisset. Atqui post initium saeculi XIII, quo coenobium Vesprimiense conditum est, unus fuit Stephanus Hungariae rex qui regnavit an. 1270 – 1272 [La vie de la Bse Hélène de Hongrie, p. 11 – 12.] . Hactenus Robertus Fawtier, cuius fatemur argumentis nos parum moveri. Utique stilus Vitae, qualis nunc edita est, uno quasi tenore non fluit; sed quid postea? In ipso libelli exordio docemur hunc scriptum esse non ab una sorore sed a pluribus. Quid igitur mirum si ex istis unaquaeque proprio quodam sermone propriisque formulis usa sit? Hinc fit, verbi gratia, ut interdum numero singulari interdum plurali narratrices utantur. Gravius indicium foret si in ipsa rerum narratarum serie discrepantiae notarentur quae diversam aetatem proderent. Sed nihil eius modi cernitur in exemplis quae a Roberto Fawtier allata sunt. Vaticinium de Tatarorum incursione his verbis narratum est: Dum timor Tartarorum cunctos invaderet, dixit ei quedam soror: “Quid faciemus, domina Helena, de Tartaris?” Respondit: “Ego non videbo adventum eorum, sed tu videbis.” Que usque hodie perseverat (§ 6). His verbis designatam esse existimat Fawtier incursionem Tatarorum quae anno 1241 accidit et omnium saevissima fuit. In hoc quidem ei possumus assentiri. Sed undenam sibi persuasit ipsam narrationem paulo post annum 1241 scriptam fuisse? Num idcirco quod soror cui hoc oraculum beata ediderat superstes etiamtum fuisse dicitur? Immo vero ex hac formula propensius intellexerimus Vitam multo post tempore scriptam fuisse, cum huius vaticinii pauci et fortasse unicus testis superesset [Reliquos non una aetas deleverat. Refert Farlatus, Illyricum sacrum, t. IV (Venetiis, 1749), p. 77 – 78, ingruente Tatarorum incursione, e coenobio Vesprimiensi aufugisse moniales quinque quarum nomina ipse novit. Ex his quattuor Nonam se receperunt. Quintae nomen erat Helena. Cave tamen credas hanc nostram Helenam esse, a qua prorsus distinguenda est. Haec Iaderam in littore Dalmatiae perrexit, ubi monasterium sub titulo Sanctae Mariae de Alta Ripa condidit.] . Idem sonant mentiones aliquot quae obiter iniciuntur: flores e stigmatibus beatae decerpti diu apud nos fuerunt (§ 1); ad beatam prodigiose accedit quaedam crux lignea quae adhuc apud nos est (§ 2); miraculum a beata in hortulo patratum (§ 11) narratur ex relatione cuiusdam sororis antiquae et devotae. Haec qui non praeiudicata sententia legerit, satis diuturno tempore post mortem beatae scripta existimabit. Magis ambiguum est quod de uxore Rolandi palatini refertur his verbis: Item dum quedam nobilis iuvencula in gravi infirmitate amisso sensu ad eam duceretur per eius merita reddita est sanitati ita ut usque ad suam mortem in bono et optimo sensu permaneret. Et hec fuit uxor Rolandi palatini (§ 8). Quis fuerit ille Rolandus palatinus: comes ille Posoniensis qui palatini titulo in documentis annorum 1248 – 1258 passim appellatur [Gustáv Wenzel, Codex diplomaticus Arpadianus continuatus, t. II (Pest, 1861), pp. 209, 216, 228, 242, 256 – 61; t. VII (1869), pp. 260, 320, 369, 398, 503 (= Monumenta Hungariae historica, Diplomataria, t. VII et XIII).] , an vero Iudex Cumanorum et Banus Machoviensis qui eodem munere fungebatur an. 1273, 1274 et 1275 [Wenzel, op. c., t. IV, pp. 21, 23, 30, 38, 52; St. Katona, Historia critica regum Hungariae stirpis Arpadianae, t. VII (Budae, 1782), p. 1012.] , non liquet. Uterque designari potuit. Utcumque se res habet, puella ista quam beata sanitati restituerat praedicto Rolando nupserat, “usque ad mortem suam in bono et optimo sensu permanserat” et aetatem fortasse longiusculam exegerat. Profecto verba narrationis non annum 1241 sed multo posterius tempus significant.

[7] Quae cum ita sint, minime constat primam partem brevi tempore scriptam fuisse post obitum beatae. Pars altera certe scripta fuit post elevationem reliquiarum quae post annos 17 contigit, anno circiter 1257. Nobis tamen firmum non videtur argumentum quo sibi persuasit Fawtier Vitam scriptam fuisse post annum 1272 quo mortuus est rex Stephanus qui § 16 memoratur. Nempe Stephanus IV, qui manifesto hic designatur, regnavit ab anno 1270 ad annum 1272; concedimus etiam eum non iis formulis designari quibus profecto scriptor usus esset ipso tempore quo Stephanus imperium obtineret. Verum is iam anno 1245 ad regnum evectus fuit a Bela IV patre suo [Eug. Csuday, Die Geschichte der Ungarn, 2e Aufl. übersetzt von Dr. M. Darvai, t. I (s. l., 1900), p. 282.] et ab anno saltem 1258 regis titulo in diplomatibus passim appellatur [Wenzel, op. c., t. II, p. 317 et passim; t. VII, p. 486.] . Eodem titulo hagiographus noster uti potuit antequam reapse Stephanus imperium exercuit. Eandem aetatem significare videntur miracula quorum alterum in postrema parte Vitae refertur (§ 19), alterum autem in appendice additum fuit (§ 21). Utrumque contigit in filiis Nicolai de Wigman filii Andreae. Nominatur is in diplomate anni 1257, quo donationem ei factam rex Bela correxit [Wenzel, Cod. diplomaticus Arpadianus, t. VII, p. 456.] . Illi autem diplomate anni 1273 rex Ladislaus confirmavit rescriptum Stephani IV, quo in quaedam bona sua Nicolaus restitutus fuerat, mortuo, ut videtur, patre [Codex diplomaticus domus senioris comitum Zichy de Zich et Vasonkeö, t. I (Pestini, 1871), p. 32; cf. p. 23.] . Prius autem prodigium contigit in eius filiolo, alterum in filia adulta necdum, ut videtur, nupta. Etsi certa temporis nota inde colligi non potest, veri tamen admodum simile est prius miraculum scriptum fuisse eo tempore cum comes Nicolaus patre superstite non ita pridem uxorem duxerat; secundum vero aliquot annis postea. Inter utrumque beatae Vita litteris mandata fuerat. Haec omnia indicia probabiliter significant tempus ab anno 1257 non valde remotum quo beatae corpus elevatum fuit. Haec enim opportunitas esse solet qua hagiographi ad suum opus se accingunt.

[8] [B. Helenae mortis annus] Itaque B. Helenae Vita videtur conscripta fuisse viginti circiter annos post beatae obitum quem supra, omissa parumper probatione, anno 1240 contigisse diximus. Iam videndum est quomodo hoc tempus certius definiri possit. Helena certe superstes erat paulo ante annum 1239 quando natus est Stephanus IV. Fertur enim (§ 5) praedixisse regem Belam filio tandem auctum iri, quem viginti circiter annis frustra exspectaverat [Katona, op. c., t. V, pp. 862, 867.] . Veri simile est vaticinium sanctae non multo ante eventum contigisse. Contra, anno 1241, sancta e vivis iam excesserat. Negavit enim se Tataros in Hungariam irruentes esse visuram (§ 6). Inde colligitur prope certo eam inter annos 1239 et 1241 mortuam esse. Neque audiendos putamus hagiographos recentiores, Plodium [Gio. Michele Pio, Delle vite degli huomini illustri di S. Domenico (Bologna, 1607), p. 496.] et Bzovium [Annales ecclesiastici,t. XIII (1621), p. 765.] , qui B. Helenam anno 1270 mortuam esse perperam collegerunt ex Ferdinandi de Castillo Historia generali S. Dominici et ordinis eius, ubi postquam ad annum 1270 relata est mors B. Margaritae continuo subiungitur elogium B. Helenae eius magistrae [Hernando de Castillo, Primera parte de la historia general de Santo Domingo y de su orden de Predicadores (Valencia, 1587), p. 389.] . Nam praeterquam quod Ferdinandus de Castillo ipsam Helenam hoc anno diem supremum obiisse non asserit, nihili habendum foret hoc testimonium quod in manifesto errore niteretur, sicut modo videbimus.

[9] [et dies] Neque dies eius emortualis nobis traditus fuit. Hagiographi autem posterioris aetatis qui ad certum diem eam commemorant non certo documento nituntur sed aut propriis coniecturis aut rationibus ab historia alienis. Marchesius [Domenico Maria Marchese O. P., Sagro Diario domenicano, t. II (Napoli, 1670), p. 73.] et, ut videtur eo auctore, Ponzius [[Ponzi], Sagro Diario domenicano (Roma, 1758), p. 69.] B. Helenam annuntiant ad diem 16 martii, quod Marchesius oscitanter Raissium legerit qui ad hanc diem in elogio S. Pieronae B. Helenam memorat inter sanctos qui stigmatibus fuerint insigniti [A. de Raisse, Ad Natales sanctorum Belgii Ioannis Molani Auctarium (Duaci, 1626), p. 41.] . Silvanus Razzi Helenam nostram coniunxit pro arbitrio suo cum S. Helena imperatrice, cuius festum celebratur die 18 augusti [Silvanus Razzius, Delle vite delle donne illustri per santita, t. IV (Firenze, 1599), p. 170 seq.] . Diem 4 octobris elegit Arturus quod hac die, in festo S. Francisci, Helenae sacra stigmata impressa fuerint [Sacrum gynecaeum (Parisiis, 1657), p. 390.] . Decessores nostri Helenam memorantes inter Praetermissos ad diem 18 augusti, eius commemorationem se repperisse testati sunt alicubi ad diem 8 novembris [Act. SS., Aug. t. III, p. 519.] . Tandem Annus Dominicanus [[B. D.] L'Année dominiquaine ou sentences pour tous les jours de l'année, par un Prestre du Tiers Ordre de S. Dominique, t. II (Paris, 1670), p. 317.] et Ephemerides Dominicano-sacrae [Fridericus Steill, O. P., Ephemerides Dominicano-sacrae, t. II (Dillingen, 1691), Geistlichen Lustgartens des H. Prediger-Ordens, Elffter Monath, November, p. 86.] , nullo auctore allato, diem 9 novembris indicant; quae una nobis relicta est ut de S. Helena Hungara ageremus. Quanto tempore in conventu Sanctae Catharinae vixerit beata e documentis erui non potest. Sorores quidem quae eius historiam litteris mandarunt multos annos in eius consuetudine se transegisse profitentur. Duo tamen hic notanda sunt: 1° coenobium Vesprimiense post annum 1221 erectum fuit [De origine monasterii Vesprimiensis haec partim certa partim probabilia sunt. Ferrarius, op. c., p. 542, et pp. 38, 43, auctorem secutus Michaelem Pio, De Progenie S. Dominici, l. II, c. 63, refert coenobium Vesprimiense anno 1221 vel 1222 conditum fuisse a B. Paulo Hungaro, quem reapse hoc anno Vesprimium advenisse testatur Petrus Bodrogiensis, in appendice ad Vitas Fratrum, in Monumenta Ord. Fratrum Praed. hist., t. I (Lovanii, 1896), p. 305. In hac sententia, nostra aetate, perstiterunt dd. vv. Mortier, Hist. des Maîtres généraux de l'ordre des Frères Prêcheurs, t. I (Paris, 1903), p. 295; Faucher,La Bse Hélène de Hongrie du monastère de Veszprim, (Extrait des Annales Dominicaines, 1904), p. 2; Fawtier, La Vie de la Bse Hélène de Hongrie, p. 12. Nuper tamen v. d. Nikolaus Pfeiffer, Die ungarische Dominikanerordensprovinz (Zürich, 1913), p. 45 contendit coenobium anno tantum 1240 conditum fuisse a Bartholomaeo episcopo Vesprimiensi, cuius donatio facta anno 1240 confirmatur in bulla Alexandri IV (ibid., p. 161). Ex hoc tamen instrumento minime constat coenobium cum ecclesia primum aedificata fuisse anno 1240 paucis mensibus antequam Tataris Hungariam invadentibus opus certe interruptum fuisset. Notum est coenobia ordinis Praedicatorum non pauca satis longo tempore exstitisse antequam canonice erecta sint. Videtur itaque Bartholomaeus extremo episcopatus sui tempore (1226 – 1244) donationem confirmasse quam aliquot annis antea fecerat. Inclinante iam saeculo XVI, cum Turci Vesprimio potiti sunt, Sanctae Catharinae coenobium a monialibus desertum fuit. Refert quidem Ferrarius, op. c., p. 543, pauculas ex fugitivis, reddita pace ineunte saeculo XVII, desertas suas sedes repetivisse. Coenobium tamen non refloruit. Post obitum monialium quae ab exsilio redierant, domus earum transiit in alias manus. Huius parietinae hodieque cernuntur in vicinia urbis Vesprimii prope collem Sancti Benedicti inter septemtrionem et occidentem. Pfeiffer, op. c., p. 46.] ; 2° non videtur B. Helena e sororibus fuisse quae coenobium condiderunt. Vix enim intellegitur quomodo in eius Vita ubi minutissima quaeque notantur hoc fuisset praetermissum.

[10] [B. Helena non fuit magistra B. Margaritae.] Ex iis quae modo exposuimus iam luculenter constat B. Helenam non fuisse magistram B. Margaritae. Nondum enim haec nata erat quando voto parentum Deo sacrata fuit, ea condicione ut Tatari Hungariam non invaderent [Garinus, Vita S. Margaritae, c. 1, Act. SS., Ian. t. II, p. 900.] . Itaque nata est fere eodem tempore quo B. Helena e vivis excessit. In Inquisitione super vita conversatione et miraculis B. Margaritae auctoritate pontificia anno 1276 facta, passim nata legitur anno 1242 [Monumenta romana episcopatus Vesprimiensis, t. I (Budapest, 1896), p. 165 – 383.] , id est uno anno post Tatarorum invasionem, quam B. Helena superstes non vidit. Ceterum neque in Actis eius causae, in qua duae eius magistrae, soror Catharina et soror Olympiades, interrogatae fuerunt [Op. c., . 166 – 70, 217 – 24.] , neque in antiqua Vita hungarica B. Margaritae, quae ante exactum saec. XIII scripta fuit [Ed. G. Pray, Vita S. Elisabeth … necnon B. Margaritae virginis … ex mss. codicibus eruta, Tyrnaviae, 1770.] , neque in huius Vita latina quam saec. sequenti Garinus de Giano concepit, ulla B. Helenae mentio occurrit. Quin adeo hagiographi posteriores qui B. Margaritam Helenae discipulam fuisse asseverant, hanc quidem in lemmate eius elogii B. Margaritae magistram aelant, sed in ipsa narratione huius tituli videntur obliti. Hinc patet quam dubia sit auctoritas traditionis quam Gregorius Hungariae provincialis antestatur in epistula ad Caffarinum data, ubi B. Helenam aellat magistram B. Margaritae [Supra, p. 268, num. 4.] . Attamen dimidiato circiter saec. XV isti rumusculi nondum obsoleverant, nam Petrus Ransanus, qui fuit Siciliae regis apud Hungariae regem legatus, in sua Epitome Rerum Hungaricarum de B. Margarita ita scribit: Suscepto deinde in tam tenera aetate virginum habitu, adhibita ei fuit quaedam ex illarum contubernio, quae circa omnes se ipsam bonorum operum praebeat exemplum. Ab ea voluit monasterii antistes quam vocitant priorissam, educari puellam; ita ut ab ipsa disceret spiritualia cantica, et cetera quibus Deo constitutis horis ac temporibus psalleret, ut dignis Deo dicatae virgini moribus informaretur. Helenae illi nomen fuit. Quae adeo sancte omnem suam egit vitam, ut dum viveret, non solum multis claruerit miraculis sed moriens etiam, ac post mortem; ut in hanc etiam diem sanctitatis ostendere signa nequaquam desierit. Unde et a Vesprimiensibus hodie quoque beata Helena nuncupatur. Tali itaque sancta puella usa magistra, vitae illius integritatem imitari, quantum pueriles pati poterant anni adnitebatur. Matrem illam aellabat. Quidquid autem ei ab illa faciendum constituebatur, sive per noctem vigilandum orandumque Deum, sive dandam operam vili alicui servitio, ut fit in virginum monasteriis; absque ulla mora exsequi humiliter et alacriter obedienterque studebat [Ed. M. Florianus, Historiae Hungaricae fontes domestici, t. IV (Budapestini, 1885), p. 212.] . Haec Ransanus, qui ista non ex libris sed ex vigente traditione hausisse videtur. Scilicet cum in eodem conventu et eadem circiter aetate duae sanctae virgines vixissent quae donis caelestibus ambae claruerant, indocta fidelium pietas, ut solet, sibi persuasit iuniorem fuisse in via spirituali ab antiquiore edoctam. B. Margaritae historiam cum B. Helenae historia aliquomodo fuisse permixtam inde etiam patet quod B. Margarita stigmatibus fuisse insignita creditur quae unius B. Helenae propria sunt [Cf. Ferrarius, De rebus Ungaricae provinciae, p. 217 – 19; Razzi, Vite dei santi, p. 443.] . Hoc enim prodigium nec in actis beatificationis memoratur neque in certioribus illis monumentis quae modo indicavimus neque ullo testimonio fide digno comprobatur, ut ipse Thomas Caffarinus agnovit qui dedita opera de stigmatibus B. Margaritae praedictum provincialem Hungarensem interrogaverat [Supra, p. 268, n. 4.] . Nihilo tamen setius hac aetate fama huius miraculi in vulgus iam increbruerat adeo ut imaginibus etiam quas vidit Caffarinus B. Margarita stigmatibus insignita depingeretur [Sulementum, fol. 77v.] . Nihil igitur mirum quod geminato errore B. Margarita etiam dicta est filia spiritalis alterius beatae cuius charismata falso ad eam translata erant.

[11] [Gloria postuma.] De cultu et gloria postuma B. Helenae perpauca nobis innotuerunt. In ipso quidem monasterio Vesprimiensi videntur honores sanctorum ei fuisse exhibiti. Etenim reliquiae eius post longiusculum tempus propter famam eius sanctitatis elevatae sunt. Vita eius hagiographico stilo conscripta fuit, in qua passim beata nuncupatur; isque titulus in historiis ei proprius factus est. Imagines eius depictae sunt, beatae nomine inscriptae, in quibus caput eius nimbo circumdatum erat et sacra eius stigmata cum emicantibus inde liliis exhibebantur. Itaque nullus est dubitandi locus quin in Vesprimiensi monasterio habita fuerit ut sancta. Illinc eius veneratio ad alia ordinis Praedicatorum coenobia transiit. In Museo Nationali picturarum Londiniensi asservatur tabula a B. fratre Angelico Fesulis depicta, in qua cernitur Christus 266 angelis caelitibusque circumdatus, inter quos ad sinistram in extremo ordine cernuntur B. Margarita et B. Helena [An Abridged Catalogue of the Pictures in the National Gallery. Foreign Schools (London, 1906), p. 29, n° 663; F. X. Faucher, La Bienheureuse Hélène de Hongrie du monastère de Veszprim, p. 4, annot. 1.] . Papiae, teste Ferrario, a dimidiato circiter saeculo XV, “in templo S. Thomae ad altissimum fornicis arcum … cernitur B. nostra Helena cum stigmatibus quae recipit a Christo crucifixo hisceque verbis: Beata Helena de Hungaria, virgo” [De rebus Ungaricae provinciae, p. 218.] . In basilica Sancti Eustorgii Mediolanensi, ab anno 1505 in choro ecclesiae inter effigies 34 totidem clipeis circumdatas quae chori parietem decorabant, cernebatur et B. Helena cum inscriptione: “Beata Helena de Ungaria” [Giuseeppe Allegranza, Descrizione storica della basilica di S. Eustorgio in Milano, 1760, cod. Bibl. Ambrosianae non signatus, fol. 14v – 15.] . Item Budae in ecclesia Sancti Stephani ante annos circiter viginti exstabat imago B. Helenae nimbo redimita cum inscriptione: “B. Helena Ord. Praed.” [Faucher, op. c., p. 18.] . Tandem in ecclesia conventus Fratrum Praedicatorum Gandavensis olim servabatur tabula lignea quam artium periti in causa B. Reginaldi post dimidiatum saec. XVI depictam iudicarunt [Parisien. seu Ordinis Praedicatorum Confirmationis cultus ab immemorabili praestiti servo Dei Reginaldo. Summarium (Romae, 1875), p. 87.] . In hac autem exhibetur aula caelestis, ubi inter sanctos 42 ex ordine Fratrum Praedicatorum locum habet et B. Helena. Praeter has effigies alias variis in locis exstitisse colligitur ex Ferdinandi de Castillo testimonio [Op. c., p. 389.] . Attamen extra monasterium Vesprimiense, cuius historia periit cum ipso monasterio, quod saeculo XVI abolitum est, nusquam videtur festum B. Helenae celebratum fuisse. Vetusta calendaria Hungarica illud non annuntiant. Quin immo viri docti ex ordine Fratrum Praedicatorum a nobis interrogati negarunt in fastis sui ordinis huius festi vestigia ulla detecta fuisse.

[12] [Editionis ratio.] Edita est B. Helenae Vita ex codice S 1 a viro docto Roberto Fawtier [La Vie de la bienheureuse Hélène de Hongrie, t. c., p. 15 – 23.] , qui in prolegomenis locos aliquot contulit ex D 2 et T. Illi tamen codici, qui certe omnibus aliis praestat, coniungendos putavimus S 2 et S 3. In annotationibus praecipuam lectionum varietatem afferemus ex recensione D, ut legentibus pateat quantam fidem ista mereatur.

VITA B. HELENAE

Helena Ungara sanctimonialis Ordinis S. Dominici (B.)

E codicibus Senensibus bibliothecae civitatis T. I. 1 (= S 1), T. III. 1 (= S 2) et Bononiensi conventus Fratrum Praedicatorum (= S 3), reiecta ad oram paginae praecipua lectionum varietate cod. Bononiensis bibl. Universitatis 1999 (= D). Cf. Comm. praev. num. 1 – 2.

Incipit legenda beate Helene de Ungaria monialis ordinis predicatorum [Legenda beate Helene de Hungaria sanctimonialis ordinis predicatorum que ut in hac narratur legenda stigmata habuit mirabili modo S 3; De beata Helena Hungarica D.] .

[1] [B. Helena stigmatibus insignita.] Nos [Prologum praeficit D, quem dedimus supra, Comm. praev. num. 2, p. 268.] sorores Sancte Katherine de Vesprimio [Catherine de Vesprimo D.] [Hungarice Veszprém, Wesprim, germanice Weissbrunn, in Hungaria occidentali, secundum flumen Sar, caput comitatus eiusdem nominis et sedes episcopalis.] referimus ea que vidimus oculis nostris de domina Helena sorore nostra, quia cum ea sumus conversate multis annis. Habuit [om. D.] cicatrices in ambabus [duabus D.] manibus et pedibus et pectore [habuit add. D.] . Prima cicatrix fuit facta in nocte Sancti Francisci in manu dextra [(m. d.) d. m. D.] , ipsa repugnante et dicente ad Dominum: “Domine, non fiat istud, Domine, non fiat istud.” Vocem eius audivimus sed cui loquebatur [loqueretur D.] non videbamus. Altera cicatrix facta est in die Apostolorum Petri et Pauli, in meridie. In cicatrice manus dextre crevit filum aureum [(c. f. a.) aureum lilium crevit D.] et crines, et filum aureum cum tortura extendebatur in longum. Item vidimus crescere lilium cum floribus pulcherrimis [pulcherimis S 1; (f. p.) p. f. D.] et filo aureo frequenter, que ne viderentur ab aliis effodiebat [effodiabat S 3.] de manu [(e. d. m.) d. m. e. D.] ; qui flores [diu add. S 1 – 3; (q. f.) flores autem illi D.] collecti diu fuerunt apud nos post mortem suam.

[2] [Ad eam accedit sacra hostia] Item frequentissime rapiebatur et erat in extasi ad magnam horam. In eadem extasi vidimus corpus Domini in manu eius et in ore. Et [(Item - ore et) rapiebatur frequentissime B. Helena quandoque per horam in extasi et in excessum mentis venerandum corpus Domini vidimus in ore eius dum in extasim raperetur et in manibus D.] dum quadam die quedam [om. S 3.] de nobis [(d. n.) ex nostris D.] infirmata diu peteret dari sibi dictum corpus Domini et semel negaret [negaretur D.] , secundo dedit ei, et statim recepit sanitatem; que usque hodie permansit in sanitate [(que - sanitate) om. D.] . Unde [autem add. D.] corpus Domini ad eam venerit Deus scit; hoc tantum scimus quod vidimus in manu eius et in ore in elevacione corporis dominici [Domini S 3.] in missa. Dicebat tamen sorori cuidam quod illud corpus Domini veniebat de celo [(Dicebat - celo) cuidam sorori interroganti unde corpus dominicum ad eam veniret respondit e celo venit quod Dominus vobis ostendit D.] . In nocte Assumpcionis gloriose Virginis, ipsa orante, in profunda nocte [(gloriose - nocte) v. g. o. i. i. n. p. D.] una eciam sorore vigilante, aliis dormientibus, subito sonus quidam et tinnitus auditus est et ipsa facta est in extasi, [et crux altaris.] et [(et ipsa - et) tunc ipsa in extasi facta D.] ecce quedam crux erea [aurea D.] subito visa est in manu eius dextra [dextera D.] , que prius steterat in altari et dum vigilans soror alias sorores excitasset venerunt ad illam et viderunt [(et dum - viderunt) evigilantes autem sorores invenerunt D.] crucem in manu eius, quam [que S 3.] cum vellent de manu eius auferre [aufferre S 3.] nulla racione potuerunt. Sequenti mane [(s. m.) om. D.] fratres [quoque add. D.] predicatores qui ibi tunc erant non poterant auferre de manu eius [(erant - eius) erat similiter conati sunt auferre nec potuerunt D.] , donec post meridiem ipsa orante recederet crux de manu eius [(donec - eius) om. S 3.] et in altari collocaretur. Dum hec agerentur magno conatu laborat [laborabat S 2 .] removere de manu sua ne videretur, ita quod eciam manum suam amputare voluerit cum securi, quia semper laborabat occultare signa eciam a suis sororibus [(ipsa orante - sororibus) illa orante crux ad altare ubi primo fuerat avolavit. Huius miraculi tanta fuit evidentia quod cum B. Helena vellet occultare ne quis videret fratrum aut sororum quod cum crucem vellet excutere et non posset manus sibi precidere vellet D.] . Dum quadam die post vesperas in [quadam add. D.] capella oraret, alia secum orante sorore, quedam [que D.] crux lignea que adhuc est apud nos descendit de altari et venit ad eam et stetit coram ea in gradu; postea ad magnam horam reposita est in altari [(postea - altari) post horam autem ad locum suum reversa est D.] .

[3] [Dum orat, luminaria prodigiose accenduntur.] Item dum quadam nocte sorores in tenebris canerent [(item - canerent) de nocte obscura dum sorores cantarent D.] Salve Regina, post completorium, propter defectum candelarum, ipsaque ad completorium venire non potuerat propter occupacionem [occupationes S 2, 3.] operis in quo frequenter se occupabat tam in serviciis quam in aliis operibus, videlicet in preparacione coquine [et add. S 2, D.] , in incisione lignorum et aliorum similium, veniens ad Salve Regina in tenebris, procidit orans ante altare in capella. Et ecce subito due lucerne in altari accense sunt igne divino, omnibus videntibus et mirantibus et gratias Deo [(g. D.) D. gratiam D.] agentibus. Hec miracula frequenter visa sunt [de luminibus add. D.] .

[4] In die sancto Penthecostes, in meridie, dormientibus sororibus, dum vellet venire ad capellam [(v. v. a. c.) venire a. c. vellet D.] alie due secute sunt eam volentes scire quid ageret. Que dum capellam intrasset et se orationi dedisset ante altare quinque luminaria accensa sunt de quibus tria extinxerunt, due [duo D.] per totum diem Penthecostes et nocte sequenti et die sequenti [(et d. s.) om. D.] usque ad missam arserunt, in quibus hoc miraculum accidit [(in - accidit) et in hoc aaruit et grande miraculum D.] , quod candele ardentes non consumebantur. Hec ab omnibus ibi fidelibus [(i. f.) f. i. D.] concurrentibus visa sunt,, ubi tunc magna [magnam S 1.] hominum devocio [devotionem S 2. (?).] habebatur [(ubi - habebatur) om. D.] propter [etiam add. D.] miraculum et signi [(m. e. s.) miraculi. D.] novitatem, ita quod eciam cum processionibus multi venirent ad hoc [(ita - hoc) populi crevit devotio ita ut processionaliter ad ecclesiam monialium concurrerent ad tam grande D.] spectaculum. Hoc miraculum fieri debuit in missa in die Penthecostes [propter add. D.] , quod ipsa sciens et [(s. e.) om. D.] presciens noluit venire ad missam [(v. a. m.) a. m. v. D.] , nam precedenti nocte [dominum add. D.] rogabat [dicens add. D.] : “Domine, non fiat hoc [domine add. D.] , non fiat hoc.” Similiter factum est in meridie [(similiter - meridie) om. D.] in festo sancti Marci [evangeliste in meridie similiter divinitus lumen accensum est add. D.] . In nocte [quoque add. D.] sancte Katherine [Catherine martiris D.] , in prima nocte primo omnium [omnis S 3 .] hoc miraculum visum est ita quod tantum lumen refulsit in capella quod multi viderunt in civitate lumen mirabile [(in prima - mirabile) lumen tam magnum aaruit in ecclesia sororum quod per totam civitatem collucebat D.] et tunc omnium [omni S 2, 3.] lucerna [in civitate add. D.] incensa [accensa D.] est.

[5] Dum quedam simplex soror primo de hiis miraculis dubitaret, dixit ei domina Helena: “Veni mecum hac nocte in capellam et esto mecum per noctem.” Et [(dixit - et) quadam nocte posuit se ad observandum B. Helenam D.] dum [autem add. D.] in profunda nocte oraret, illucescente die sancti Iohannis Ewangeliste, que est tercio [tertia D.] die Nativitatis Domini, subito lumen refulsit in capella et vidit in manu eius duas lucernas accensas lumine divino [(a. l. d.) d. l. a. D.] et ante eam stantes duos viros in veste mirabili, unum in albis et alium in rubea caa. Hec videns nimio timore perterrita est que prius de eius miraculis hesitabat. Iterum incensa est alia candela igne divino in die sancti Stephani regis [(iterum - regis) in festo S. Stephani regis divino lumine alia candela incensa est D.] ; que dum interrogaretur quidnam hoc esset et quid significaretur [significaret D.] incensio lucernae [(i. l.) l. i. D.] tali die, dixit: “Orate ardencius ut Dominus donet filium domino regi [Cf. Comm. praev. num. 8, supra, p. 270.] .” Hoc miraculum frequenter visum fuit videlicet incensio candelarum [(hoc - candelarum) om. D.] .

[6] [Donum prophetiae] Dum timor Tartarorum cunctos invaderet [Comm. praev. ibid.] dixit ei quedam soror: “Quid faciemus, domina Helena, de Tartaris?” Respondit: “Ego non videbo adventum eorum sed tu videbis.” Que usque hodie perseverat [(que - perseverat) et ita evenit ut dixerat D.] . Spiritum eciam [om. D.] prophetie creditur habuisse quia multa predixit que postea completa sunt. Dum quedam soror inungeretur et iam de vita eius [(iam d. v. e.) d. v. e. iam D.] desperassent et ipsa oraret pro moriente, dixit ceteris sororibus: “Nolite timere; non morietur hac vice sed faciet penitenciam suam, quia si modo moriretur [moreretur D.] , gravius puniretur vel pocius dampnaretur.” Que postea resanata [sanata D.] pluribus annis supervixit.

[7] Dum in festo sancte Katherine [Catherine D semper.] missarum sollempnia [sollemnia S 2.] agerentur, [Imago B. Mariae ad eam accedit.] in elevacione corporis dominici, ymago [imago S 2, 3.] beate Virginis cum filio, que in altari stare consueverat, venit ad fenestram [“Ciborium seu armariolum ubi reponitur pyxis in qua sacra Eucharistia asservatur.” Ducange, i. v. fenestra.] que erat in medio capelle et subito visa est eadem ymago iuxta eam; que ymago postea visa est in manu eius. Alia eciam vice dicta ymago visa est in fenestra [(alia-fenestra) om. D.] .

[8] [Aegrotantes iuvat.] Dum quidam clericus nomine Heyerm graviter infirmaretur et mater eiusdem clerici ad eam venisset pro petenda oratione, post factam orationem nocte, sequenti die dixit [(dum-dixit) mater cuiusdam clerici venit ad B. Helenam ut oraret pro dicto clerico graviter egrotante. Dum autem orasset visa est ymago beate Virginis supradicte in fenestra. Die autem sequenti dixit illi matri D.] : “Non potui obtinere salutem clerico quia magnum scelus fecerat [commisit D.] in constupracione [construpratione S 2.] cuiusdam virginis; sed obtinui sibi penam purgatorii [(pen. pur.) pur. pen. D.] usque ad finem seculi.” Qui [om. D.] clericus [autem add. D.] in eadem infirmitate, sicut predixerat, cito [(s. p. c.) om. D.] mortuus est. Item dum [(i. d.) interdum S 3.] quidam scolaris nomine Brictius diu langueret gravi infirmitate, qui loqui non poterat pre [pro S 2, 3.] vocis raucitudine, acceptum sanguinem de cicatrice posuerunt in aquam et dederunt infirmo bibere, qui in brevi optatam recepit sanitatem per merita Helene famule Dei [(item-Dei) Britius quidam nomine dum gravi infirmitate langueret ita ut loqui non posset acceptum sanguinem de cicatrice lateris B. Helene in aqua positum et ab eo potatum in brevi plenam recepit sanitatem D.] . Item dum quedam nobilis iuvencula in gravi infirmitate amisso sensu ad eam duceretur, per eius merita reddita est sanitati ita ut usque ad suam mortem in bono et optimo sensu permaneret. Et hec fuit uxor Rolandi palatini [(item-palatini) iuvencula nobilis gravi infirmitate detenta, uxor Rolandi palatini, amisso sensu et intellectu ita ut fatua putaretur et esset, ducta ad B. Helenam (prius script. Margaritam) sanitatem recepit et usque ad mortem semper in bono sensu fuit D.] [Comm. praev. num. 6, supra, p. 269.] .

[9] [Prodigium in corpore Domini.] In quadam pixide corpus Domini ostendit [(c. d. o.) ostendit c. d. S 2.] quatuor sororibus in mirabili forma. Quedam ex eis [(in quadam-eis) quibusdam sororibus sibi familiaribus ostendit venerandum Christi corpus in quadam pixide sub diversis formis una D.] vidit conversum in carnem rubeam et gloriosam; illud idem altera vidit ac si esset puerulus, alie domine [due S 2, 3.] viderunt similiter rubeum aliquantulum; et dicebat cuidam ex eis [(illud-eis) alia vidit in specie pueri parvuli alie vero insuper viderunt sub quadam specie rubea. Tunc dixit eis dilecte sorores gratias agatis Deo quia dignatus est nobis ostendere mirabilia sua D.] : “Hoc est corpus Domini quod consecratur per manum [manus D.] sacerdotis et delatum fuit ab angelis in celis [(i. c.) ad celum D.] et nunc ab eisdem reportatum [om. S 3.] est mihi.” Omnes reliquie de altari veniebant ad eam scisso viatico [“Sacrae Eucharistiae quae aegris ac morituris datur receptaculum.” Ducange, i. v. viaticum.] etiam cum ipso viatico [(scisso-viatico) absque quod portarentur ab aliquo qui videretur D.] .

[10] [Angelos concinentes audit;] Ipsa eciam [om. D.] orante auditus est cantus in aere [et add. S 3.] angelicus [(ipsa-angelicus) ang. c. i. o. in ae. au. e. D.] et magne suavitatis; frequentissime eciam audiverunt sanctos loquentes sibi et colloquentes cum ea [(et magne-ea) frequentissime ita ut omnem suavitatem melodie humane superaret. Sancti quampluries missi sunt ad eam de celo cum quibus colloquebatur ut viderunt et audierunt alique ex sororibus loquebantur enim D.] de vita sua [et penitentia et quomodo omnia facta virtuosa scribuntur in libro Dei add. D.] . Et [nam D.] portata fuit carta de vita ipsius [(portata-ipsius) d. v. i. p. f. ei c. D.] , [litteras de caelo per eos accipit.] quam nullo modo voluit presentare [(v. p.) p. v. D.] et rogabat sanctos [(r. s.) ostendere, unde ad Dominum ita preces emittebat D.] : “Domine, non fiat nec faciatis publicari aliquid de vita mea, precipue de occulta penitentia.” Litteras [sibi add. D.] missas [om. D.] de celo [delatas add. D.] viderunt in manu sua, quas nullo modo potuerunt auferre de manu sua. Et cum non nosset scientiam litterarum nisi utcumque horas de beata Virgine, frequentissime legebat psalterium, et aliam noticiam litterarum non [om. S 3.] habuit [(in manu-habuit) sorores monasterii et cum in extasi posita vellent eas ab ea eripere numquam potuerunt. Cum nullam haberet antea peritiam litterarum B. Helena a Deo edocta fuit ut officium B. Virginis et psalterium peroptime legeret D.] . Item dum quadam vice in profunda nocte hyemis iacebat orans cum quibusdam sororibus, aparuerunt sancti apud illam [illum S 3.] quos alie non viderunt sed vocem audiverunt. Tunc dicebat illis [illa S 2.] de dolore quem habuit per cicatrices et portata fuit sibi tunc carta quam dicebant dari cuidam sorori, quod ipsa nullo modo concessit, quam cum vellent due sorores recipere de manu sua nullo modo potuerunt, et tunc [(item dum-tunc) quadam nocte orante B. Helena apparuerunt ei quidam sancti quos quidem audierunt sorores loquentes cum ea sed non viderunt. Curiosius scrutantes de qua materia loquebantur audiverunt quod de dolore stigmatum loquebatur quas receperat in diversis temporibus, ut supra dictum est. In illa extasi posita et in illo colloquio cum sanctis data est sibi carta ab eisdem sanctis continente multa de vita eius ut illam cuidam sorori daret. Ipsa vero renitens dixit: hoc nullo modo fiat quia dum vivo ipsa mea secreta ab aliis sciri non cupio. Sorores autem accedentes ad eam in extasi positam litteras quas tenebat in manu conate sunt auferre sed non potuerunt. Hiis peractis D.] lumen magnum refulsit in domo et mirabilis odor remansit [et add. D.] post discessum [om. D.] angelorum [et add. D.] sanctorum [recessum add. D.] qui [antea add. D.] cum ea loquebantur.

[11] [Haedus vitae redditur.] Item cum quedam ex sororibus, que tunc temporis habebat curam ovium monasterii, afficeretur tristicia de morte cuiusdam edi [hedi S 2, 3.] quasi ex negligencia sua mortui, dicta Helena ipsam blande consolata [consolatam S 1 – 3.] , ipsum edum [hedum S 2, 3.] qui per noctis spacium mortuus iacuerat suo tactu statim reddidit vivum et incolumem [(item-incolumem) cum B. Helena quamdam ex sororibus vidisset dolore affectam eo quod quidam edus mortuus fuerat quasi ex incuria sua nam ad eam pertinebat ovium cura tactu manus ad vitam restituit et incolumem, ipsam sororem multipliciter consolando D.] . Item in relatione [Virgae aridae revirescunt.] cuiusdam sororis antique et devote compertum est quod cum quadam vice ad signandas plantulas vel semina dicta Helena virgas aridas fixisset [fixisse S 2.] in terra, sicut consuetudinis eius erat occupari circa opera laboriosa, subito dicte virge aride folia viridia cum admiracione sororis que huic iocundo interfuit miraculo protulerunt; quod postquam advertit dicta Helena causa humilitatis conservande adcurrens radicitus extrahebat [(item-extrahebat) cuiusdam monialis a. r. c. e. q. subiungo. Nam cum in orto quasdam herbas signasset ad semen colligendum tempore suo cum virgis aridis ipse virge viride effecte folia protulerunt. Quod cum dicta sanctimonialis vidisset et aliis retulisset B. Helena hoc perpendens, ne humana laude amitteret suarum operationem (sic) meritum eas radicitus evellit D.] .

[12] [Apparitio angelorum.] Item dum quadam vice in nocte Epiphanie Domini post completorium solito more orationi morosius incumberet, lumine materiali in capella deficiente, sicut ex relacione sororis, que tunc in ecclesia sola cum ea remanserat [remansit D.] , didicimus, subito tectum capelle sicut eidem sorori videbatur apertum est et fugans tenebras ipsa capella lumine celesti resplenduit, descendentesque quatuor viri splendidissimi ad ipsam orantem, oculos predicte sororis immensitate luminis [lucis S 2, 3.] reverberabant, nec videre potuit quid ibi circa illam ageretur nisi quod, recedente lumine et tenebris redeuntibus, vocata ex nomine per dominam Helenam intellexit crucem ei in manus delatam, cum qua eciam fere usque ad matutinas laborando vix tandem ut removeri posset [possit S 2, 3.] obtinuit [optinuit S 1.] .

[13] [E pectoris cicatrice lilium exoritur.] Item [om. D.] in nocte Purificationis beate Virginis veniens dicta Helena circa secundam vigiliam noctis excitavit duas ex sororibus quibus secreta sua familiarius committere consueverat, eisdem comitantibus intravit ecclesiam, ubi cum prolixius orationi instaret, subito facta in extasi, toto corpore quasi exanimis corruit, ad quam occurentes [accurentes S 3.] dicte sorores [(veniens-sorores) cum oraret in ecclesia prolixius visa fuit a duobus sororibus sibi familiaribus, et que (sic) sua secreta magis comittebat in extasim rapta et quasi exanimis facta in ipso excessu D.] audiverunt ipsam quasi [loquentem add. D.] beate Virgini [et add. D.] conquerentem et [om. S 3.] postulantem [postulante S 1 – 3.] ab eadem [ea D.] ne signum quod sequenti die futurum erat super eam fieret conventu presente, quod vix precibus obtinuit; ne autem omnino non fieret obtinere [optinere S 1, D.] non potuit. Unde crastino die in pectore eius circa orificium [orifitium S 2, 3.] stomachi [stomaci S 2, 3, D.] lilium mirifici candoris fuit exortum, sed ab eadem quantum profundius potuit fuit radicitus evulsum [avulsum S 3, D.] . Non enim aliqua [om. D.] signa circa se facta volebat publicare. Hoc autem lilium non solum cuncte sorores sed eciam seculares et ipse rex postea diu servatum in argumentum veritatis videre meruerunt. Hoc [om. D.] eciam obmittendum [(e. o.) o. e. D.] non puto quod, ordinante divina providencia, que occulto consilio omnia disponit in numero pondere et mensura, omnes cicatrices corporis sui de quibus supra satis dictum est ante mortem eius sunt clause et sanate. [Cf. Sap. 11, 21.] Imminente autem transitu eius felicis anime, [Morienti B. Helenae Iesus adest.] nocte precedenti [precedente S 2.] sororibus ad eam congregatis, subito apertis oculis spiritualibus [om. D.] vidit Iesum consolatorem suum ad eam venisse [(a. e. v.) adesse D.] ut eum cui iugiter inheserat presentem agnosceret, quem postmodum recedentem cum lacrimosis querelis [(l. q.) lacrimis querulis D.] audientibus sororibus prosequebatur.

[14] [Miracula post mortem.] Post mortem quoque eius divina non defuerunt miracula. Nam quidam nomine Blasius, civis [cives S 2.] Vesprimiensis officio [motu add. S 1 – 3.] omnium membrorum destitutus, a dicta beata Helena premonitus ut ad sepulcrum eius oraret usum membrorum recepit. Item [motu ad. S 1 – 3.] Thomas sacerdos, vir religiosus, eiusdem monasterii sancte Katherine procurator et capellanus, in pedibus et [om. D.] manibus ac lingua paralisi [paralysi S 2, 3, D.] percussus, ad sepulcrum eiusdem virginis [(e. v.) B. Helene D.] orans curatus est. Item [om. D.] quedam iuvencula habens ma … [(h. m.) om. D. Vacat locus 5 circiter litterarum in codd. S 1 – 3, non vero in D.] arrepta [arepta S 1, 3.] a demonio [(arrepta a d.) a d. arrepta D.] , cum ad eius sepulcrum fuisset adducta, liberata est.

[15] [Corporis elevatio.] Cum autem [om. D.] crebrescentibus miraculis predicte sorores devocione accense cum suis capellanis voluissent statum corporis eius [B. Helene D.] explorare, deliberaverunt sepulcrum eius aperire, maxime suadente quadam sorore sancte vite et dicente quod terra corpus eius sanctitatem ipsius venerans non tangeret. Cum igitur [ergo D.] apertus fuisset loculus tanta subito odoris fragrantia et diversitas cunctos ibi existentes perfudit ut ex ipsa mirifici odoris suavitate tanquam liliorum, rosarum, thuris et aliorum aromatum eius sincerissimam integritatem, caritatis ardorem, orationis infatigabilem instantiam, etsi testes deessent, signa predicarent; qui quidem odor non solum ipsum claustrum sed eciam totam viciniam [vicinam S 1 – 3.] monasterii cum ammiracione omnium [omni S 2.] suavissime replevit. Probatum est etiam experimento quod dicta soror predixerat, quia [quod S 3.] inventa est terra ex omni parte se supra sanctum corpus virginis ad mensuram cubiti virilis manus [om. D.] elevasse. Cumque sacerdos qui presens huic negocio interfuit ex fervore devocionis per parvum foramen quod primo fuit apertum manum misisset in sepulcrum ut tactu illius sanctissimi corporis sue devocioni satisfacere potuisset, casu duos digitos in lateris cicatricem profundius immersit, quos extrahens in eis stillam [scintillam D.] olei odoris suavissimi habundantius perfluentem [(h. p.) abundantius perfluente S 2, 3; hab. profluentem D.] omnibus [presentibus et add. D.] circumstantibus presentavit. In cuius [huius D.] etiam corpore hoc apparuit [(h. a.) a. h. S 2.] miraculum, quod, cum quedam sorores aliquas ibi [ex eius corpore D.] porciunculas evellendo ex devotione rapere conarentur et ipsa particula vix [(p. vix) vix p. D.] a corpore divisa et locus avulsionis sanguine recenti rubere [(s. r. rub.) sanguinem recentem emittere D.] videbatur cum tamen ab obitu eiusdem virginis [om. S 2, 3.] circiter XVII [decem et septem S 2; XXII D.] anni fuissent elapsi.

[16] [Clericus ab Helena in gratiam regis restituitur.] Item [om. D.] quidam clericus [(q. c.) c. q. D.] nobilis, amissa gratia domini sui regis scilicet Stephani [Stefani S 2, 3.] [Comm. praev. num. 7, supra, p. 270.] , ab eodem dampnatus [damnatus S 2.] exilio, cum se videret humano destitutum auxilio, ad patrocinium beate Helene confugiens ad sepulcrum eius orando cum fideli devocione se et suum negocium eidem in spe obtinendi commisit. Nocte igitur [ergo D.] subsecuta, cum se dictus clericus sopori dedisset, visa [visum D.] est ei astare beata Helena que sibi gratiam domini sui reddituram in proximo promisit. Cumque in hec verba expergefactus, de visione [(d. v.) om. S 2.] consolatus, miraretur et facto die sociis suis referret visionem, mox ut verba finivit nuncium regis se ad ipsum cum familiaritate invitantem cum gaudio recepit, gratias agens Deo et beate Helene que suum negocium tam celeriter et efficaciter voluit promovere.

[17] [Ad sepulcrum B. Helenae sanatur mulier incurvata,] Item quedam mulier de villa Gnelemer, uxor cuiusdam nomine Pauli Giute, violentia incurvata, que tam dorsi quam coxe iuncturas dividendo horridum aspiciendo monstrum ostendebat, ad sepulcrum ipsius adducta, trium dierum inducias ut in claustro moraretur et suffragium beate Helene imploraret a priorissa impetravit, que infra paucos dies inopinatam et plenariam cum gratiarum actione recepit sanitatem [(Item-sanitatem) mulier quedam curvata monstruose ad sepulcrum B. Helene curata est D.] .

[18] [alia contracta,] Item quedam mulier vidua relicta Wendeg, in tantum contracta [contractata S 1.] quod de loco suo per se non posset [(p. s. n. p.) n. p. per s. S 2.] moveri, sumpta fiducia et accensa devotione, cum alias ut dictum est alienis manibus moveretur, ad sepulcrum sancte virginis se traxit reptando, ubi plena sanitate recepta in domum suam cum gaudio remeavit [(item-remeavit) alia mulier contracta que nonnisi rapendo incederet sanitatem recepit quamprimum tetigit sepulcrum sancte ita ut domum recte reverteretur D.] .

[19] [puer morti propinquus,] Item [om. D.] puer quidam nepos Andree de Wigman, filius comitis Nicolai [Comm. praev., ibid.] , per varias et graves infirmitates ad sepeliendum pocius quam ad recuperandam sanitatem a parentibus ad ecclesiam sancte Katherine transmissus, infra decem dies per merita beate Helene speratam [insperatam S 3.] et integram recepit sanitatem [(Andree-sanitatem) cuiusdam comitis ex magna egritudine magis mortem quam vitam sperans ad sepulcrum virginis ductus infra VIII dies liberatus est D.] .

[20] Hec autem pauca virtutum eius insignia, aliis pluribus per negligenciam oblivioni traditis, in testimonium eiusdem sancte virginis fideli relacione ad noticiam omnium fidelium pariter et edificacionem transmisimus [(Hec-transmisimus) om. D.] .

[21] [puella a daemonibus vexata,] Item [om. D.] filia [adulta add. D.] eiusdem comitis Nicolai adulta [(N. a.) om. D.] a demonibus vexata pluribus diebus [(v. p. d.) arrepta sepius D.] adducta est [om. D.] ad sepulcrum beate Helene virginis; ubi cum esset amisso sensu et intellectu aliquibus diebus ita ut eciam in faciem fratris spueret et clamaret ac se et alios discerperet [discerpet S 1, 2.] et parentes per faciem … [nonnulla desunt.] , per merita beate Helene integerrimam recepit sanitatem et sicut eadem puella referente, et parentibus eius nobis presentibus didicimus, demones ab ea in modum muscarum volitancium exierunt. In similitudinem earumdem muscarum in nocte Epiphanie in eam intraverant [(virginis-intraverant) liberata est. Hec arrepta fuit in die Epiphanie a dyabolo in forma muscarum et in eadem forma demones ab ea recesserunt D.] .

[22] [adulescens contractus.] Item anno preterito ante Ascensionem Domini dum [(item-dum) om. D.] quidam adolescens [(q. a.) a. q. D.] contractus [et add. D.] usu membrorum privatus non valens ambulare sed sicut serpens et se trahens manibus miserabiliter ad sepulcrum beate Helene pervenisset et prout poterat orasset, extentis pedibus et membris omnibus, subito resurgens, per merita beate Helene optatam recipiens curam, omnino sanus et currens nobis presentibus restitutus est. De huius infirmitate et contractione et sanitate quam recepit tota civitas Vesprimiensis reddit testimonium, qui etiam adhuc est in Vesprimio pelliparius [(non valens-pelliparius) ita ut in modum serpentis se per terram traheret ad sepulcrum virginis curatus est et in civitate Vesprimiensi piliparii artem sanus exercet. Hec autem pauca scripta sunt ut cognoscatur quanti meriti apud Dominum sit B. Helena. Multa alia miracula fecit tam in vita quam in morte et multa gessit quantum ad penitentias occultas et quantum ad revelationes et collocutiones factas cum angelis et sanctis que non scribuntur quia non pervenerunt ad nos D.] . Deo gratias. Amen [(D. g. a.) om. S 3, D.] .

Explicit legenda beate Helene [(expl.-Hel.) om. D; de Ungaria monialis ordinis predicatorum add. S 2; explicit supradicta beate Helene legenda al. man. S 3.] .

DE B. NICOLAO FRATRE CONVERSO ORDINIS CISTERCIENSIS VILLARII IN BRABANTIA

c. AN. 1300

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Nicolaus conversus Ordinis Cisterciensis Villarii in Brabantia (B.)

H. D.

[1] [B. Nicolai] In fastis Cisterciensium et Benedictinorum passim cum appellatione beati laudatur hodie Nicolaus conversus Villariensis. Ita apud Henriquesium [Menologium Cisterciense (Antverpiae, 1630), p. 376.] , Bucelinum [Menologium Benedictinum (Veldkirch, 1655), p. 768; A. Raissius, Ad Natales sanctorum Belgii Ioannis Molani auctarium (Duaci, 1626), p. 363, Nicolaum nostrum, cuius natalem diem ignorasse videtur, die 6 decembris annuntiat, quae homonymo Myrensi sacra est.] , in calendario sanctorum ac beatorum Ordinis Cisterciensis [Kalendarium Cisterciense seu martyrologium sacri ordinis Cisterciensis romanis rubricis accommodatum (Parisiis, 1689), p. 311.] , in catalogo beatorum Villariensium anno 1650 concinnato [In codice Bruxellensi 7776 – 81, fol. 101 – 102v.] . In martyrologio Villariensi manuscripto, saeculi XVIII, quod penes nos asservatur, hisce nuntiatur verbis: Villarii, depositio beati Nicolai conversi, eiusdem monasterii opilionis, qui semel in die corpus reficiebat, die noctuque cilicio membra domabat, et pro pulvinari trunco durissimo utebatur; cum autem quinquaginta annis in ordine sanctissime vixisset, feliciter obiit in Domino [Musei Bollandiani cod. 429. De codice dixit R. Lechat, Les Bienheureux de Villers, in Anal. Boll., t. XLII.] . Quae excerpta sunt ex libro de gestis virorum illustrium monasterii Villariensis, ea parte quae est de fratribus conversis prae aliis sanctitate claris [Martène et Durand, Thesaurus novus anecdotorum, t. III, p. 1364; M. G., Scr. t. XXV, p. 234.] .

[2] [in collatione de tribus conversis] De ratione qua primum conscriptum est chronicum Villariense, quod deinde saepius auctum et retractatum fuit, etiam postquam gestis abbatum sanctorum loci Vitae additae fuerant, iterum disserere superfluum est [Cf. G. Waitz in M. G., t. c., p. 192 – 95.] . Neque necessarium videtur B. Nicolai elogium proferre quale in historiis monasterii iam perfectis legimus. Contigit enim in codice Bruxellensi 4459 – 70, membraneo, qui Villariensis olim fuit, saec. XIV ineunte exarato, fol. 207v – 210v, narrationem de tribus fratribus eiusdem coenobii Arnoldo, Hermanno et Nicolao nostro reperire [Catal. Lat. Brux., t. I, p. 395 – 98.] , qui fons est eorum omnium quae de iisdem in Historia Villariensi conscripta sunt. Parum diligenter codicem inspexit, si tamen inspexit v. d. G. Waitz, qui monumenta Villariensia in eodem contenta a barone de Reiffenberg iam edita esse falso sibi persuasum habuit [M. G., t. c., p. 194. Cf. Annuaire de la Bibliothèque Royale de Belgique, 1842, p. 129 – 36; 1846, p. 103 – 116.] , ideoque inutilem duxit. Incipit narratio nullo praefixo lemmate, in indice tamen codicis Collatio quaedam apte nuncupatur. Collatio enim, vocabulo apud monachos usitatissimo, dicebatur vespertina lectio communis vel confabulatio de rebus animae salutaribus, de qua, ni fallor, ipsa Gesta Sanctorum Villariensium ita habent: Cum hi religiosi patres ad commune colloquium accederent, et referrent gesta sanctorum patrum, valde scrupulosi erant ne excederent minus vel plus dicendo. Unde, soluto colloquio, trahentes priorem in auditorio, confitebantur de delicto praeterito cautiores facti de reliquo [M. G., t. c., p. 235, 16.] . Trium conversorum historiam in collatione lectam esse vel narratam verisimile est [Praeter Nicolaum nostrum, Arnoldus et Hermannus in menologiis supra allatis et in catalogo beatorum Villariensium recensentur, hic quidem die 9, ille vero 3 aprilis, non tamen in martyrologio seu codice Bollandiano 429.] .

[3] [elogium,] Exordium ducit scriptor anonymus a visione Iohannis Voerloep, seu Praecursoris, ut in vulgata Historia est [Martène et Durand, t. c., p. 1357; M. G., t. c., p. 233.] , coram conversis tribus, quorum magister erat [Ibid.] , missam celebrantis. Dein singulorum fratrum sanctam vivendi rationem enarrat et quae memoratu digna erant exponit. Hos ad se vocasse, ut eorum orationibus res suas commendaret Iohannem II, Brabantiae ducem (1294 – 1312), apud Sanctam Gudulam Bruxellis deinde sepultum, scribit auctor anonymus. Hic proinde post annum 1312 calamo manum admovit. Non tamen multos post annos scripsisse credendus est. Quaedam enim audivit a testibus qui cum sanctis fratribus vixerunt, ut est ille qui Hermanno morienti adfuit (n. 4), et alter, vir sanctae vitae, quem, utpote superstitem, nominandum non duxit (n. 5). Non pauca affert quae ut ab aequali vel suppari notari solent, ita et a posteris ignorantur vel praetermittuntur. Exemplo sint Iohannis Praecursoris nomen vernaculum, quod Lovanii natus sit, quod fuerit pulcher aspectu; item singulorum fratrum natale solum et alia quae ab iis qui historiam Villariensem postea confecerunt veluti minoris momenti resecta sunt.

DE B. NICOLAO ET SOCIIS NARRATIO

Nicolaus conversus Ordinis Cisterciensis Villarii in Brabantia (B.)

E codice bibliothecae Regiae Bruxellensis 4459 – 70. Cf. Comm. Praev. num. 2.

〈De tribus fratribus conversis Villariensibus collatio.〉

[1] [Tres fratres Villarienses.] In monasterio Villariensi monachus fertur fuisse cui nomen erat Iohannes Voerloep [Al. Iohannes Praecursor. Supra, p. 277, n. 3. Voorlooper flandrice est praecursor. Inscriptus est B. Iohannes martyrologio Villariensi die 28 augusti. Cod. Musei Bollandiani 429.] de Lovanio oriundus, pulcher corpore sed multo pulchrior religione. Inerat enim ei facies euntis in Iherusalem. Hic quadam die existens in grengia nostra de Fleppe [Fleppe, nunc Velp seu Opvelp et Neervelp in Brabantia, 11 km. S.-E distat Lovanio. De cella in Fleppe (c. 1185 – 1197) lege de Moreau, L' Abbaye de Villers (Bruxelles, 1909), pp. 25, 200 – 201.] , preparavit se ad dicendum missam. Manserant vero ibidem tunc tres viri religiosi qui et quales fuerint postea narrabo. Et ecce hii tres uno ore petunt se admitti ad corporis Christi participationem. Quod ille audiens abnuit, allegans consuetudinem ordinis tunc [corr., prius nunc cod.] temporis esse votis eorum contrariam. Quo audito viri illi obmutuerunt, committentes ei desiderium suum, qui illud in eis excitaverat. Nec mora monachus indutus sacris divina inchoat fratribus eum adiuvantibus. Cum autem hora perceptionis instaret, corripitur a Domino nolens prefatos fratres a suo desiderio fraudari. Tunc ille senciens sibi durum niti in contrarium, seposita particula corporis Christi missam finivit. Qua finita quid audierit fratribus retulit et eos statim corpore Christi communicavit. Quo pasti gratiarum actiones Domino sicut dignum et iustum erat reddiderunt.

[2] [Arnoldus vir pius,] Primus horum trium fuit frater Arnoldus [Elogium in Historia monasterii Villariensis, l. III, c. 4, Martène et Durand, t. c., p. 1364; M. G., t. c., p. 234, n. 27.] de Cumpte [Cumpte, ni fallor Cumptich in Brabantia, 15 km. S.-S.-E. distat Lovanio.] , multor, homo devotus et pius. Visitaverat enim ante conversionem suam sepulchrum Domini et sancta loca adiacentia, habens in desiderio visitare si potuisset iterato. Quadam die venit ad eum mulier lasciva et procax dicens se velle mutare statum suum in melius dummodo sibi succurrere vellet in vitae necessariis. At ille, zelans salutem proximorum, petenti consensit et femine prout habere poterat tribuit necessaria. Ipsa vero abiens et simplicitatem viri deridens de eo texuit cantilenam et eam in chorea precinuit chorizando. Chorea autem finita, que acta sunt viro Dei referuntur. At ille, in oratione se tribuens, Dominum [domino cod.] pro ea exoravit. Et ecce oratione completa, precentrix illa corripitur infirmitate et egestate, et necessitate compulsa veniam deprecatur. Homo vero Dei statim ei de corde remisit et usque in finem vite ei benefecit. Confluebant igitur ad eum sicut erat vir magni nominis homines religiosi colloquentes sibi invicem de gaudiis superne felicitatis, de mundi miseriis, inferni suppliciis scripturarumve salutaribus monitis, sepius ibidem sentientes interne suavitatis dulcedinem. Concurrerunt etiam ad eum plurimi seculares, quidam gravissima consuetudine peccandi irretiti, alii temptationibus gravati, quidam oppressionibus [in margine corr., prius aparationibus.] pessumdati, petentes auxilia orationum suarum. At ipse, in spiritu lenitatis condescendens eis, monita salutaria pro captu eorum eis propinabat, quodammodo omnibus omnia factus. [1 Cor. 9, 22.] Hec et multa alia memoria digna egit. Sed hec scripsimus ne tanta lucerna penitus sub modio abscondatur.

[3] [Hermannus vir mitis,] Alter horum trium fuit frater H〈ermannus〉 [Elogium in Historia monasterii Villariensis, l. III, c. 2, Martène et Durand, t. c., p. 1362; M. G., t. c., p. 234, n. 25.] de terra Lossensi [Lossensis terra, Looz, in provincia Limburgensi, 11 km. O. Tungris distat.] , vir mitis et misericors, quondam minister fratris de quo superius scripsimus, nec ab eo degeneravit, sed eius vestigiis adhesit, corpore incultus, terrena despexit celestibus intentus. Non enim hic erat de numero illorum quorum Deus venter est, qui vescuntur cibo regio; sed sobrie vivens a carne et vino etiam in gravibus debilitatibus abstinuit. [Phil.3, 19, Dan. 1, 13.] Hic adeo purus et clarus fuit quod solo respectu aliquociens status hominum novit. Monachus quidam in periculoso statu mente latenter constitutus quadam vice coram eo transiit et in instanti statum eius cognovit. Qui eum vocatum ad se redarguit et emendatum dimisit. Quadam die infirmatus est hic homo Dei fere usque ad mortem, et superveniens quidam de fratribus nostris et assidens ei, uberrime flere cepit nuncians ei mortem sibi fore vicinam. Quod cum audisset dixit: “Non est hec infirmitas mea usque ad mortem; sed tu, frater, in proximo migrabis a corpore.” [Ioh. 11, 14.] Et ecce modico tempore elapso, vir Dei resurgit. Frater vero ille infirmitate correptus, viam universe carnis ingressus est. Vide, lector, qualiter iste spiritu prophetie claruit.

[4] [caritatis operibus deditus,] Fuit eciam adeo deditus operibus caritatis et misericordie quod vetera indumenta fratrum pro novis reciperet, dummodo recompensationem haberet veterum pannorum pro pauperibus induendis. Et aliquociens Martha postposita sedebat ad pedes Domini contemplationi vacans cum Maria. [Luc. 10, 39.] In qua interdum rapiebatur in spiritu et in excessu mentis, magnam luminis claritatem inde reportans. Et cum a fratribus rogaretur ut aliqua causa edificationis proponeret, exempla simplicia referebat ad puritatem et mundiciam cordis eos exhortans. Profunditatem vero intellectus eius raro aperuit, eo quod pauci eum intelligere poterant. Ubicumque locorum morabatur plurimi ad eum convenerunt, maxime tamen beghine, auxilium et consilium expetentes et orationibus eius se commendantes; multi eius exhortatione ad Dominum conversi sunt. Sublimes personas vitabat, quamquam tamen multum ab eis venerabatur, sed mediocres graciose tractabat. Obloquentes et persequentes et eum venerantes surda aure pertransibat. Beatam Virginem, abbatissam ordinis nostri, valde diligebat; nam frequenter ei apparuerat. Expletis itaque quinquaginta annis et amplius in ordine, ydropica passione infectus est. Cumque aggravaretur de die in diem, sacramentis [sacramenticis cod.] ecclesiasticis munitus est. Cumque unus monachorum inquireret ab eo si purgatorium abhorreret, respondit: “Non, sed gloriam Domini perpetuo victurus intrabo.” Et licet plures in hora mortis eius adesse cuperent, aliter Deo ordinante factum est. Nam in Kivilipont [Kivilipont, nunc Chevelipont, Chevlipont, prope Baisy-Thy (canton de Genappe).] mortuus est quia pro nimia inflatura sine periculo ad abbaciam deferri non poterat. Cumque animam redditurus erat, supervenit quidam de fratribus nostris qui distabat ab eo per quinque miliaria, quia monitus fuit in spiritu ut postpositis omnibus morti eius adesset. Sicque factum est ut eo presente et fratre qui eum custodierat, ab hoc seculo migraret. Et ecce mater misericordie ibidem comparuit eiusque animam ad superna deduxit, et quamquam fratrem quendam qui in domo laborabat et familiam vocassent, nullus [ullus cod.] eorum affuit; non enim ut credo digni habiti sunt. Retulit mihi unus eorum quod in vita sua nunquam tantam gustaverat spiritu suavitatem ac dulcedinem quantam illa hora percepit nec statim finiebatur sed per tres dies in eo perseveravit.

[5] [Nicolaus olim pastor ovium.] Tercius horum fuit frater Nycholaus [Elogium in Historia monasterii Villariensis, l. III, c. 3, Martène et Durand, t. c., p. 1364; M. G., t. c., p. 234, n. 26.] de Milijn [Milijn, ni fallor Mielen-sur-Aelst, in provincia Limburgensi, 8 km. S. oppido Sancti Trudonis distans.] , pastor ovium, homo pusille stature, durissimus castigator corporis sui. Si eum videres putares te vidisse Arsenium [Archenium cod.] vel unum de antiquis heremi cultoribus, quippe mundus sibi crucifixus erat et ipse mundo; niger quidem corpore, formosus tamen mente. [Galat. 6, 14.] Hic multis annis nisi semel in die comedit et nocte dieque cilicio [corr. prius cilicium.] membra domabat. Rarissime stratum ascendebat, sed in camera sua, in loco ubi orabat, ibi et dormiebat, tronco utens pro pulvinari. Plurimi homines gratia edificationis ad eum venire solebant, et ipse etiam longo tempore opera misericordie et caritatis proximis suis exhibebat. Cum autem quinquaginta annis in ordine vixisset, mortuus est in senectute bona, sepultusque in tumbis fratrum suorum nec [a add. cod.] longe a fratre H〈ermanno〉 predicto. Cum autem dominus Iohannes bone memorie dux Brabancie [Iohannes II, dux Brabantiae, 1294 – 1312.] , sepultus apud Sanctam Gudulam in Bruxella, pericula sibi totique [toteque cod.] terre inminere conspiceret, hos fratres ad se vocari fecit, multumque de eorum bonitate confisus humillime orationes eorum postulavit et ob eorum reverenciam tam ipse quam alii monasterium Villariense honorabant. Accidit preterea una dierum, fratre Nycholao nuper defuncto, quod quidam alienigena visitaret multa loca religiosorum ad impetrandum suffragia pro anima cuiusdam de novo defuncti. Tandem venit ad hominem quendam sancte vite quem ad presens nominare non expedit. Qui dixit ei: [Revelatio.] “Ne solliciteris ultra pro hac anima; nam per revelationem accepi hanc et multas alias fuisse deliberatas in transitu cuiusdam fratris Nycholay de Villari.” Qui letus effectus narravit hoc fratribus nostris demorantibus in Fleppe, ad honorem Dei, qui est benedictus in secula.

[6] [Fratris Arnoldi praedictio.] Frater [quae sequuntur littera minore conscripta sunt.] Arnoldus, primus horum trium, quadam vice vocatus est in Lovanio a domina valde devota que gravissima infirmitate detinebatur et eo presente supervenit una de filiabus ipsius domine que tunc noviciatum secundum morem ordinis Cisterciensis assumpserat. Sed cum iam dies inclinata esset, novitia merore confecta virum Dei alloquitur dicens: “Quid faciam, karissime frater? Morti matris interesse pietas iubet, sed lex novitiatus me extra monasterium pernoctare non permittit.” At ille compaciens flenti novicie ait: “Vade secura ad monasterium; mater tua tricesima die primo creticabit [Creticare, in crisim, ut vocant medici, incidere. Ducange i. v.] .” Quo audito novitia ad monasterium pergens, singulos dies computare non desinit et tricesima die secundum verbum fratris mater alleviata est et Domino postea multis diebus devotissime servivit. Scito tamen, lector, virum Dei hec non predixisse per experientiam artis medicinalis de qua nil noverat sed per revelationem Spiritus sancti qui sibi multa manifestavit ad profectum proximorum suorum, in laudem et gloriam Dei, qui est benedictus in secula.

[7] [Fratris Hermanni revelatio.] Quodam tempore venit ad fratrem Hermannum beghina quedam rogatura eum ut oraret pro anima fratris sui nuper defuncti. Sed cum ad locum in quo vir Dei morabatur venisset, accessum ad eum habere non potuit sed aliquantulum quiescens, causam adventus nemini indicavit. Frater vero predictus tandem progrediens dixit: “Beghina illa que anxiatur de morte cuiusdam albi monachi accedat et loquatur mihi.” At illa ammirans ultra modum unde sibi hoc ut causam adventus sui nullo revelante cognosceret, accedit rogans eum dummodo fuerit in statu salvandorum ut pro predicto albo monacho fratre suo intercedere velit. At ipse exhortans ne de salvatione eius difidat, consolatam a se in pace abire precepit. Quid miraris, lector? talia absconduntur sapientibus et prudentibus, sed revelantur parvulis, ut ipse loquitur in ewangelio, qui est benedictus in secula. [Matth. 11, 25.]

DE B. IOHANNA VIRGINE SIGNAE IN HETRURIA

AN. 1307

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Iohanna virgo Signae in Hetruria (B.)

AUCTORE H. D.

[1] [Vitam B. Iohannae conscripserunt] Signa olim castrum nunc oppidulum est in Hetruria, ad dexteram Arni fluminis ripam situm, Florentia 12 km. occidentem versus distans (prov. Firenze, mand. Campi Bisenzio). Hic B. Iohanna eremiticam vitam coluit, eiusque corpus, in parochiali ecclesia conditum, a civibus vicinisque maximo honore habetur. Vita eius antiquissima, quam secuti sunt quotquot de beata scripserunt, manuscripta servatur in codice ecclesiae Signensis membraneo, foliorum 9 (0m,315 × 0,222), binis columnis saec. XV exarato [S. Razzi, Vite de santi e beati Toscani (Firenze, 1627), p. 501, librum anno 1441 exscriptum esse asserit ex antiquiore “da un messer Antonio di Puccio, canonico di Cortona e capellano della pieve à Signa”. A quonam hoc resciverit non prodit.] . Litteris pictis modice ornatus est, et manu recentiore praefixum est lemma: Beatae Iohannae vita et miracula. Apographum acceperunt nostri saec. XVII exeunte, idque habemus manu P. Iohannis Francisci Vanni exscriptum, in codice bibliothecae Regiae Bruxellensis 8936 – 38, fol. 123 – 130, cum commentario (fol. 118 – 119), quem adumbravit Daniel Papebrochius. Edita tandem est Vita a P. Saturnino Mencherini [Archivum Franciscanum historicum, t. X (1917), p. 367 – 86.] . Codicem rursum contulit P. R. Lechat, eiusque lectionem proferimus, ratione scribendi quam librarius usurpavit servata, praeterquam ubi manifesto erravit.

[2] [anonymus,] Vita scripta est ab anonymo aliquanto neque diuturno quidem tempore post diem S. Laurentii (10 augusti) anni 1383, qui ultimus est ab eo notatus [Vita, c. 24, 26.] et, ut videtur, ante annum 1396, quo ope B. Iohannae ab obsidione liberatum est castellum. Miraculum enim quod deinceps ab hagiographis relatum est scriptor Vitae non reticuisset. Diligens est in signandis temporibus, et personarum nominibus, et testes rerum narratarum libens adducit. Miraculum de sanata Ducci Aringhi filia hisce concludit: hec omnia enarravit pater predicte puelle mihi hanc legendam conscribenti et edenti ore ad os (c. 23). De domina Lippa: Hec ad litteram testata est ipsa domina Lippa in predicta ecclesia coram multis de populo ipsius terre Signe in die beati Laurentii 1383 (c. 24). Aliud narravit plebanus dicte plebis (c. 25). Guido Lenzi sanatus est et ipse puer cum esset adolescens enarrabat prout a matre et sorore sua habuerat et ipsemet predictorum recordabatur (c. 22). Ita accurate refert miracula beatae post mortem. De eiusdem vita admodum pauca comperta habuit: quod parentibus tenuioribus genita est, quod dum armenta custodiebat, divino tegebatur praesidio; quod “romitorium” ingressa varios morbos curavit, etiam mortuum suscitavit. Quandonam vivere coeperit et ultimum diem clauserit ignorasse videtur.

[3] [Baldovinus de Baldovinis,] Anonymo nostro proximus est Antonius Baldovinus de Baldovinis, qui fuit a secretis S. Antonini, archiepiscopi Florentini († 1459). Manu eius scriptus habetur Florentiae, in bibliotheca Riccardiana, codex 1333, quem totum complet opus Del Sacramento dell' Altare, cui breviores sanctorum Vitae insertae sunt, et has inter, fol. 133 – 138v, Vita B. Iohannae de Signa [S. Morpurgo, I manoscritti della R. Biblioteca Riccardiana di Firenze, p. 392; A. Lôpez, in Archivum Franciscanum historicum, t. IV (1911), p. 749.] . Hanc postquam legit R. Lechat noster, nihil ea contineri rettulit praeter miracula nonnulla ex iis quae refert anonymus, proindeque dignam non esse quae typis edatur. Alios praeter anonymum fontes habuisse videntur frater Andreas Stephani et Iulianus Dati, qui etiam vulgari italico idiomate scripserunt, de quibus nunc breviter dicendum. Non Vitam quidem beatae conscripsit frater Andreas sed canticum seu laudem quae incipit Ave virgo gloriosa, [Andreas Stephani,] qui est et versus intercalaris quo singulae decem strophae concluduntur. Sub hoc autem lemmate carmen traditum est: Lauda della beata Giovanna dà Signa composta per il Reverendo Frate Andrea Stefani successore di detta beata Giovanna [Ita in codice nostro 432, de quo mox. Carmen ultimus edidit G. M. Brocchi, Vite de' santi e beati Fiorentini, t. II (Firenze, 1752), p. 382.] . Usus est Vita anonyma, et Miracula addidit:

1° De liberato ab obsidione ducis Mediolanensis castello, anno 1396 [Brocchi, t. c., p. 373: “Quest' assedio si trova descritto negli Statuti di Signa che sono nelle Riformagioni.”] :

Tu salvasti dalla guerra
Di quel duca di Milano
Che coperto avea il tuo piano
Di soldati e la tua terra.

2° De sancto Francisco de' Fagiuoli, rectore ecclesiae Signensis.

Tu di Signa il buon rettore
Ser Francesco de' Fagiuoli
Da mortali ed aspri duoli
Liberasti con amore.

Cum die 9 iunii 1507 ecclesiae S. Mariae Signensi praeesse coeperit Franciscus Fagiuoli [Ita ex serie rectorum a Manni compilata, ap. Brocchi, t. c., p. 376.] , hoc fere tempore scripsisse credendus est frater Andreas. Non obstat quin beatae “successor” dicatur, si in eadem cella commoratus est. 3° Miraculum traducti a beata tumescentis fluminis in pallio extenso:

Tu passasti essendo grosso
Il fiume d'Arno in su'l mantello
Per virtù del puro Agnello.

Similia de aliis sanctis legi, nullis melioribus testimoniis comprobata, vix est cur moneamus, nec multum refert ediscere pontem quidem in flumine iniectum transitum praebuisse anno circiter 1266, quo eiusdem effigies expressa visa est in campana [Manni, Osservazioni sopra i sigili antichi, t. II (Firenze, 1739), p. 118 – 19; t. XX, pp. 127, 141 – 42.] , sed ante annum 1278, forsitan anno 1269 quo, teste Villano (VII, 34), aquas in altitudinem insolitam accrescere contigit, disruptum esse [Memorie appartenenti alla vita ed al culto della Beata Giovanna romita da Signa, Firenze, 1761, p. 16 – 17.] .

[4] [Iulianus Dati.] Tum Vitam anonymam, tum fratris Andreae carmen, sed et alia scripta adhibuit Iulianus Dati O. P., qui Romae fuit paenitentiariorum decanus, et anno 1518 episcopus Sancti Leonis in Calabria creatus, in libro qui inscribitur Leggenda, Vita e miracoli della gloriosa vergine beata Giovanna eremita dà Signa di Toscana raccolta e composta in versi Toscani. Tres sunt huius Vitae codices: 1° Codex bibliothecae Nationalis Florentinae Magliabecchianus cl. XXXVIII. 82; 2° Codex ecclesiae Signensis [Mencherini, t. c., p. 375.] ; 3° Codex bibliothecae Bollandianae 432, fol. 1 – 56, a doctissimo Antonio Magliabecchi exscriptus ex edito et cum codice collatus [Die 23 iunii 1688 ad Papebrochium scribebat Raphael Badius, O. P.: “La vita della B. Giovanna da Signa copiata dalla stampata in Firenze e collazzionata con Vita ms. dal Sign. Magliabecchi sarà à V. P. Rma trasmessa…” Cod. bibl. Regiae Bruxell. 8936 – 38, fol. 135. Sunt in eodem codice de ea re aliae P. Badii, Caroli Dati et ipsius Magliabecchii litterae.] . In libro Florentiae typis impresso, ut ipse testatur (fol. 56v) “non vi è ne il nome dello stampatore ne l'anno dell' impressione. Nel frontispizzio vi si leggono le sequenti parole: La beata Giovanna da Signia advocata contro alla peste.” In appendice legebatur canticum fratris Andreae Stephani. Huius opusculi praeter codices nullum exemplum nacti sumus. Scriptum est anno 1522, ut ex hisce verbis deducitur:

E lo spirito santo e benedetto
Di Giovanna beata in ciel montò
Son dugent' anni con quindici appresso [Codicis nostri fol. 54.] .

Alio autem loco Iohannam anno 1307 obiisse asserit:

E l'anima nel cielo esser volata
Nell' anno mille e poi trecento sette [Ibid., fol. 48v.]

Vitam et miracula beatae enarrat carmine ultra modum prolixo, “in ottava rima”, e quo, ne legentibus taedium parere videamur, nulla proferimus excerpta. Miracula quae neque in Vita anonyma neque apud fratrem Andream reppererat, si quis legere cupiat, dilucide exposita quaerat apud I. M. Brocchi [T. c., p. 373 – 80. Unum addit miraculum (p. 380 – 81) anno 1728 patratum.] . Scripta quae nunc deperdita sunt prae manibus habuisse Iulianum Dati certum est, quorum unum solum affert ab Antonio rectore Sancti Gervasii concinnatum:

Messer Antonio quel prete rettore
Di San Gervagio, martire divino.
[…]
Questo lo scrisse quel messer Antonio
A laude del Signore e della Santa
Come prete discreto, a questo idonio,
Ed io l'hò messa in versi tutta quanta
Perche resti confuso il gran demonio [Codicis nostri fol. 33v, 34.] .

[5] [Alia monumenta.] Alia quaedam monumenta serioris aetatis, quae nunc desiderantur, in domo Rectoris Signensis I. B. Luchini se vidisse testatur F. Soldani [Ragguaglio istorico della beata Giovanna da Signa romita Vallombrosana (Firenze, 1741), pp. VIII, 50.] . Ex his profert fabellam de iurgio inter plebem Sancti Iohannis Signensis et plebem Sancti Martini Gangalandensis exorto, utraque beatae corpus sibi vindicante. Re primum delata ad episcopum, Gangalandenses vicisse dicuntur. At cum sollemni pompa deferretur sacrum corpus ad ecclesiam Sancti Martini ad alteram fluminis ripam, stetit illud in medio ponte, nec ulla vi dimoveri potuit. Reductum ergo est ad pristinum locum. Addunt et illud, quod cum nollent Gangalandenses vacuis manibus ad sua redire, brachia saltem B. Iohannae asportare tentaverint: illi autem caecitate perculsi, pontem traicere non potuerunt, et Signam cum reliquiis reverterunt [Ragguaglio, p. 49 – 51. Non inepte notat Soldani: “Io per altro sono di sentimento, che queste voci popolari siano nate dal vedersi quelle beate braccia staccate dal corpo; il quale staccamento forse fu fatto per avere i popoli qualche reliquia da portare agl' infermi, e per darla a baciare a i divoti; lo che trovo esser piu volte anticamente succeduto.”] . Haec rettulisse sufficiat. E recentioribus qui de B. Iohanna scripserunt et quibus praesto fuerunt varia quae recensuimus documenta, diligentius eadem excusserunt iam laudati S. Razzi, I. M. Brocchi, F. Soldani, M. Lastri [Memorie, supra, annot. 2.] , S. Mencherini [Cf. eiusdem Bibliografia della B. Giovanna da Signa, in Archivum Franciscanum, t. c., p. 374 – 78.] , qui multa etiam collegerunt ad illustrandum cultum beatae praestitum utilia.

[6] [De anno obitus.] De anno obitus B. Iohannae disceptatum est. Sententiis eorum qui inani coniectura eam vel medio circiter saeculo XIII vel tempore magnae mortalitatis et pestilentiae (anno 1348) obiisse asserunt non est immorandum. Hoc enim anno iam publice colebantur eius reliquiae [Vita, c. 16, 27.] , et saeculo XIV ineunte in vivis erat. Anno enim 1306 eleemosynam accepit a sodalitate Horti Sancti Michaelis, ut e libro rationum (Entrata et Uscita) eiusdem oratorii constat: Alla Giovanna romita da Signa porto Chele Lapi Laudese da S. Friano cet. [Apud Brocchi, t. c., p. 360.] . Nihil certe obstat quominus fides habeatur inscriptioni quae anno 1438 in arca sepulchrali depicta est [Ap. Brocchi, t. c., p. 360. Inscriptio etiamnum servatur.] , ex antiquiore, ut prona coniectura est:

HIC IACET CORPVS BEATE IOHANNE HEREMITA DE SIGNA MCCCVII°.

PETRVS DE GAMBASSIO PINXIT MCCCCXXXVIII. Qui eam quadragesimum aetatis annum attigisse putant, argumento ducuntur quod quadragenariam eius effigies referre videtur.

[7] [Fueritne cuipiam familiae religiosae ascripta.] Quaestio etiam exorta est num fuerit B. Iohanna cuipiam ordini religioso ascripta. Augustiniani enim, Carmelitae, Franciscani, Vallumbrosani suae qui que familiae eam cooptare conati sunt [Brocchi, t. c., p. 351.] , grassantibus saeculis maxime XVI et XVII piis latrociniis quibus illi inter se decertabant ut quotos quosque homines cum fama sanctitatis mortuos in sui Ordinis fastos raperent. De B. Iohanna inter Fratres Minores maxime et Vallumbrosanos controversia exarsit, nec validum ab utravis parte pro sua causa allatum est argumentum, de re altum silentium servantibus tum B. Iohannae Vita, tum antiquis utriusque Ordinis monumentis. Infirma certe ratio est deducta ex colore vel forma vestium quibus B. Iohannae corpus indutum fuisse affirmant. Quales enim hae fuerint in principio incertum admodum est, nec multum dissimile erat indumentum anachoretarum et paenitentium ab eo quod a regularibus vel tertiariis gestabatur. Anno 1720, remota tunica quam Vallumbrosanam esse Gualbertini contendebant, a Franciscanis proprio marte pallium tertii Ordinis sui sacro corpori impositum est [De his multa apud Soldani, p. 65 – 72, qui pro Vallumbrosanis adversus Franciscanos certat.] . Et hisce vestibus indutum per saeculum et dimidium iacuit. Anno vero 1870, die 19 augusti, facta est reliquiarum recognitio, et rursum vestimentorum mutatio fuit, ut ex instrumento authentico habemus: Il corpo della Beata stava tuttora nell' antica cassa, e quindi alla mia presenza [Instrumentum subsignaverunt: P. Cesare Giannini, P. M. Montelatici Pievano di Signa, P. Giuseppe Fiammetti Priore di Castello.] levato e tolti gli abiti e i veli che prima l'adornavano, fu riverentemente rivestita di una nuova veste di seta color celeste, con rapporti a fiori e ricamata in oro, con in capo il velo da Vallombrosana e sul petto il crocifisso che teneva anche prima [Apud Mencherini, t. c., p. 372.] . Quo iure asseratur sacras exuvias a vestiariis illis quibuscumque reverenter tractatas fuisse alii iudicent. At vero quis serio contendat postumam vestem sufficere ut ex laico quispiam monachus fiat?

[8] [Sacellum B. Iohannae dicatum;] Tumulata est B. Iohanna in ecclesia Sancti Iohannis Baptistae in Signa, ubi postea capella ei exstructa est. Riccus de Lapo Buccelli, testamento quod mense iunio anni 1348 condidit, decem florenos legavit capellae B. Iohannae quae in ecclesia Signae erigenda erat [Registro d'Or San Michele, Quartiere S. Spirito, c. 53, ap. Soldani, p. 58.] . Die 17 martii 1361, Michael olim Guiduccii … voluit et mandavit … quod pro remedio anime sue in capella B. Iohanne de Signa pingatur ystoria S. Honofrii eo modo, forma et similitudine prout picta est dicta ystoria in ecclesia Omnium Sanctorum de Florentia, et etiam pingatur in dicta capella B. Iohanne ystoria domine nostre Virginis Marie quando assumpta fuit in celum [Ap. Brocchi, t. c., p. 365.] . Capella beatae anno 1385 renovata est [Cf. Soldani, p. 59.] , anno vero 1425 ampliata, et in eiusdem parietibus, anno circiter 1444, B. Iohannae miracula depicta sunt [Lastri, t. c., p. 45 – 46. Lorenzo di Bicci eiusque filius Neri di Bicci nomina sunt pictorum, de quibus U. Thieme - F. Becker, Allgemeines Lexikon der bildenden Künstler, t. III, p. 605 – 606.] . Saeculo XVI ineunte ipsa ecclesia amplianda fuit.

[9] [reliquiae;] Iam anno 1348 solebant B. Iohannae reliquiae publicae venerationi exponi. Arca ita perforata erat ut a fidelibus sacrum corpus tangi posset [Vitae num. 22.] ; brachia autem a corpore distracta populo osculanda praebebantur [Vitae num. 27.] . Variae fuerunt reliquiarum recognitiones. Anno 1385 depositum fuit corpus in arca nova quam picturis ornavit Iohannes di Bono [Cf. Lastri, Memorie, p. 49 – 50.] ; 1438 rursum renovata est arca, novamque depinxit Petrus de Gambassio; 1570 recognitio reliquiarum videtur facta esse, arca non mutata [De his Soldani, t. c., p. 65 – 66.] ; 1620, die 21 aprilis, tertium instauratus est sarcophagus [Instrumentum recognitionis ap. Soldani, p. 66 – 67.] ; 1720 iterum apertus est, et pes beatae magno duci Cosmae traditus [Cinganelli, ap. Mencherini, t. c., p. 371 – 72.] ; 1870, die 19 augusti, corpus in nova urna depositum est [Instrumentum apud Mencherini, t. c., p. 372.] .

[10] [festa;] Festorum B. Iohannae quae hodie quoque quotannis celebrantur tum feria II post Pascha, tum die 9 novembris, qui dies obitus est, ab anno 1385 mentio est in libris Signensibus, sed aliquot retro annis huius modi celebrationem inductam fuisse censendum est [Lastri, t. c., p. 46 – 47.] . Ex libro Statutorum municipii Signensis, dies 8, 9, 10 novembris inter feriatos habebantur [Lastri, t. c., p. 47, n. 2.] . Die 10 augusti olim sollemni pompa corpus beatae ad ecclesiam Sancti Laurentii deferebatur. Hic tamen usus currente saec. XVI obsolevit [Lastri, t. c., p. 47 – 48. Cf. Vitae num. 24, 26.] . Fiebat etiam, inde ab anno 1398, die 25 martii, supplicatio in gratiarum actionem liberati ab obsidione Castri Signae anno 1396 [Lastri, t. c., p. 48. Supra, p. 280.] . De festis sollemnioribus annis 1761 et 1870 celebratis nostrum non est disserere [Cf. Mencherini, t. c., p. 372.] .

[11] [cultus ab immemorabili] Litteris die 2 ianuarii 1517 Roma datis, cardinales XXI cupientes ut capella B. Iohanne sita in ecclesia plebanie S. Iohannis Baptiste terre Signe Florentin. diocesis, in qua … corpus eiusdem B. Iohanne honorifice reconditum et quedam laudabilis societas inibi instituta existit, congruis frequentetur honoribus, Christi fidelibus qui ad eiusdem capellae conservationem, manutentionem ac munitionem manus porrexerint adiutrices solitas indulgentias concedunt [Ap. Soldani, p. 70 – 72.] . Quod certe cultus ab immemorabili testimonium est, non vero confirmatio. Haec nonnisi anno 1798 a summo pontifice Pio, VI impetrata est decreto quod e tabulario S. Rituum Congregationis accepimus [Decreta S. Rituum Congregationis, 1837 – 1840, fol. 105, n. 2.] .

Decretum.

[confirmatus;] Cum Eques Marcus del Rosso nomine etiam omnium incolarum municipii Signa Florentinae dioecesis humillimas preces porrexerit SSmo D. N. Pio PP. VI pro indulto celebrandi officium et missam propriam B. Ioannae quae ineunte saeculo XIII natalem diem in eodem municipio habuit, audita relatione et voto Rmi Archiepiscopi Florentini [Antonius Martini, el. 25 iun. 1781, def. 31 dec. 1809.] compertum fuit memoriam B. Ioannae in benedictione perpetuo fuisse non solum apud municipes Signanos concives suos sed in tota Florentina dioecesi, illius corpus incorruptum adhuc servari, altaria eius nomini fuisse dicata, eamque demum miraculis claram tanquam praecipuam municipii patronam solemni ritu quinque abhinc saeculis fuisse veneratam. Facta itaque de hisce omnibus Sanctitati Suae per me infrascriptum relatione, SSmus D. N. ut cultus immemorabilis B. Ioannae a Signa usque adhuc praestitutus interposita apostolica auctoritate probatus sit, benigne concessit ut in die festo B. Ioannae qui dies a Rmo Archiepiscopo Florentino constituendus erit, in tota Florentina dioecesi missa et officium fiat de communi virginum tantum sub ritu semiduplici cum oratione et lectionibus secundi nocturni propriis. Praesens vero decretum per me infrascriptum apud regiam Celsitudinem Magni Etruriae Ducis Nuncium Apostolicum subscribi mandavit. Datum Florentiae die 20 septembris MDCCXCVIII.

A. M. archiepiscopus Iconii Nuncius Ap.

[12] [festum non semel translatum.] Quoniam natalis B. Iohannae in festum S. Salvatoris incidebat, eius festus dies ab archiepiscopo Florentino 14 novembris constitutus est. Quando 23 iulii 1803 similis transferendae festivitatis facta est facultas FF. Minoribus Observantibus pro provincia Tusciae, diem 6 aprilis statuerunt. Ad totum Ordinem 13 februarii 1839 festum B. Iohannae extensum est, non tamen ilico celebratum, ut ex collatis calendariis manifestum est. Tandem a Pio IX, anno 1875, fratribus Ordinis Minorum concessum est ut die in martyrologio designato festum B. Ioannae a Signa virginis tertii ordinis sub ritu dupl. min. et cum oratione et lectionibus 2 nocturni propriis a s. m. Pio pp. VI pro provincia Hetruriae approbatis celebraretur [Addenda breviario Romano-Seraphico (Romae, 1875), p. 82 – 83.] . In Ordine Seraphico nunc fit B. Iohannae festum die 9 decembris.

VITA B. IOHANNAE DE SIGNA

Iohanna virgo Signae in Hetruria (B.)

E codice ecclesiae Signensis (= S). Cf. Comm. praev. num. 1.

Beate Iohanne de Signa vita et miracula.

[1] [Iohanna pluviis non madescere solita,] Beata virgo [et prius add. S.] almaque Iohanna de quodam castro iuxta Florentiam situato [Castrum in quo nata est B. Iohanna alii opinantur fuisse Signam, alii contiguam Lastram a Signa, alii Gangalandi quae pars est Lastrae a Signa.] exstitit oriunda, et cum in annis pubertatis [tis sup. lin. S.] adhuc esset et gregem ovium atque bovum patris sui custodiret, et contingeret pluvias atque grandines descendere, ubi ipsa cum grege suo resideret nullatenus pluvia vel grando [grando /// S.] descendebat. Unde confluentibus ad eam custodibus porcorum et aliorum animalium iuvenibus, ad propria post remeantibus et nil penitus essent madefacti vel a grandine lesi, interrogantibus parentibus quomodo evasissent [evasisent S.] , respondebant [resspondebant hic et plerumque S. Sic non raro duplicat litteram s: ussque, disscursus, cet.] : “Quia fuimus cum Iohanna [Singulari veneratione habita est diuturno tempore quercus sub qua fama erat hoc miraculum contigisse. Quae de hac arbore pie tradebantur notavit Soldani (p. 15 – 16): “Ammirasi anche oggigiorno nei beni dei Signori Altoviti di Firenze alla Luna una querce di smisurata grandezza, che essere la stessa, quale e Giovanna ed i pastori ricoperse nel narrato successo, la costante e non mai intermessa tradizione di quei popoli ci assicura, veggendosene fede autentica fatta dai vecchi di quel paese molt' anni sono, nella decrepita età loro. Molte cose raccontansi della medesima querce, che a me sembrano degne di essere riferite. Il terreno intorno alla medesima vedesi inculto, non essendo chi abbia ardire di lavorarlo, stante che sono stati dalla esperienza ammaestrati, che a chiunque è andato sotto la medesima a lavorare con bovi, o abbia vangato per tirarne frutto, gli sono periti gli animali, ed hanno avuto nelle case loro altre disgrazie. È fama poscia vulgatissima, che trovandosi un pastore sotto la querce per voler far legna della medesima, fu avvertito a non toccarla per esser querce della beata, ma il villano non credendo alle parole, e volendone vedere gli effetti, prese la scure assai tagliente, e salendovi sopra, disse: “O beata, o non beata, voglio tagliare.” Ma non sì tosto alzò le braccia, e si accinse all' opra, che cadde precipitosamente a terra con suo grave danno, e fu osservato, che alla scure erasi ingrossato il taglio, che per l'avanti era acutissimo, in modo da non potere tagliare. Il qual fatto vedesi dipinto da Pietro da Gambassi nella cassa, ove riposa il corpo della santa.” Eadem habet Brocchi (p. 355) additque: “Onde pare, che non possa dubitarsi della verita del medesimo, mentre fu reso pubblico colla pittura in tempo, che probabilmente potevano esser vive persone state forse testimoni oculari del prodigio, o pure che almeno l'avevano sentito raccontare da' loro padri come cosa succeduta a' suoi tempi.” Vetustissima quercus quae, eodem teste (p. 353), stabat “dirimpetto al poggio di S. Romolo a Signa, circa due miglia lontano da Malmantile”, anno 1761 fulmine tacta periit. Eodem loco saeculo XIX sacellum excitatum est (Mencherini, t. c., p. 368).] ”. [vitam eligit solitariam;] Crescentibus igitur coram Deo suis meritis, et ipsa in divino fervore cotidie magis inflammata [inflamata S.] heremiticam concupivit vitam. Unde cum in annis esset pubertatis, romitorium situatum ad pedes vallis Signe est ingressa, ubi cum viveret, multa miracula meritis ipsius operatus est Deus, et multo plura post eius mortem [In ipso eremitorii loco seu potius supra ipsam cellam exstructum est postea sacellum vulgo nuncupatum “il Beatino”, quod hodiedum exstat, cuiusque sub pavimento repertum est anno 1914 cubiculum cum imaginibus B. M. Virginis, S. Stephani et B. Iohannae, saec. XV depictis. Eo loco B. Iohanna ultimum obiisse diem ferebatur. Lastri, op. c., p. 24.] .

[2] [puerum mortuum suscitat;] Cum igitur in hoc romitorio quasi vitam duceret [educeret ante corr. S.] angelicam, contigit, quod cum quedam nutrix haberet filium ad nutriendum, qui sepius vessabatur a morbo caduco, finaliter mortuus est. Que lacrimis effusa, predicta nutrix ducebat ipsum mortuum puerum ad matrem propriam, et transitum faciens iuxta romitorium beate Iohanne, vocata est a beata Iohanna et interrogata quidnam hoc esset, respondit cum multis lacrimis: “Quia iste filius mortuus est et mortuum reporto [pro add. prius S.] proprie matri.” Quem virgo Dei beata Iohanna sunsit in braciis suis et subspiciens in celum ingemuit spiritu et post permodicum restituit nutrici a morte [mortem ante corr. S.] resuscitatum.

[3] [panem integrum restituit;] Aliud insuper operatus est [sup. lin. S.] Deus per eam miraculum. Nam fuit quedam domina Ciava, uxor Doncii de Signa, que morabatur iuxta romitorium alme virginis Iohanne; quem cum uxor [uxore corr. S.] sua expectaret prandium et panis nundum [e add. sed del. S.] esset coptus, sunsit predicta domina testes [“Cioè coperchi di terra cotta rotondi, entro i quali si cocevano i pani.” Mencherini, op. c., p. 13. Idem sane ac testus seu testa.] et posuit ad ignem et intus panem fermentatum et nundum coptum; qui cum esset coptus, sunsit de ipso frustrum et tulit ad beatam Iohannam et recoperuit sive tegit testes et supervenienti viro suo voluit sibi [del. S.] dare pro prandio residuum, et invenit integrum panem per prius fractum. De quo admirans nimis, cucurrit ad beatam Iohannam interrogans, an sibi aliquid detulisset; que respondit, quod [s add. sed del. S.] sic, scilicet un pezo di fochacia [Frustum placentae.] , et cum patefieret sibi miraculum, precepit virgo Dei humilis ne unquam cuiquam diceret, quamdiu ipsa superviveret.

[4] [passerem monoculum,] Non solum in elementis, sed etiam in animalibus ostendit Deus potentiam suam per ipsam suam sponsam beatam Iohannam, aliud, dum ipsa viveret, ostendens miraculum. Fuit namque quidam iuvenis, vocatus Anselmus Fei, populi Sancte Marie de Castello [“Nel libro del 1353 della camera fiscale de prestanz. Quart. S. Maria Novella, trovasi nominato Anselmus Fei de Populo S. Mariae in Castello.” Soldani, op. c., p. 34 – 35, annot. Sancta Maria titulus erat ecclesiae castelli de Signa.] 〈qui〉 habebat quendam pullum passeris sibi domesticum [demesticum S.] multum, non habentem tamen nisi unum oculum; quem cum portaret et traderet beate Iohanne, restituit ipsa sibi duos oculos habentem, de quo conquerebatur puer dicens: “Reddite mihi pullum passeris meum”, mallens habere pullum suum monoculum, quia domesticum [demesticum S.] , quam duos oculos habentem et silvestrem secundum suam exstimationem, non percipiens miraculum a Deo meritis beate Iohanne factum.

[5] [mulierem a peste sanat.] Contigit, quod quedam domina, vocata domina Nuta de Signa, que sepius visitaverat ipsam beatam Iohannam, et serviverat sibi in infirmitate sua, graviter infirmari infirmitate pestilentiali, et cum non iuvaretur ab humano subsidio, noctis silentio beata Iohanna apparuit ei et excitavit eam dicens: “Cognoscisne me?” Que respondit: “Non.” Cui ait: “Ego sum Iohanna, cui tam diligenter servisti in mea infirmitate corporali. Nunc autem ad te veni, ut reddam vicem et serviam tibi.” Et addit: “Ostende michi ingudinem” [Quid sit ingudo (seu inguido, num. 10) declaratur infra, num. 18: “tumefactio sive inflatura”. Vulgari lingua vocant Itali inguinaia vel anguinaia. Vocabulum ductum est ab inguine quod in ea corporis parte potissimum soleant bubones pestilentes apparere.] . Que bracium sublevans [prius sublevans b S.] , beata Iohanna tetigit ingudinem, et protinus a somno excitata, se invenit perfecte liberatam, immensas gratias referens Deo et beate Iohanne.

[6] [Puer caecus] Circa annos Domini M°CCCLVI erat quidam paterfamilias, Bartolus Taviani vocatus, habens unum suum filium nomine Blasium, etatis annorum sex; qui veniens de agro, scilicet predictus pater, invenit uxorem suam et matrem predicti Blasii plorantem. Quam cum interrogaret, propter quid lacrimaretur, ait uxor: “Quia filius noster ocecatus est.” Quem filium pater vocavit, ut veniret ad se; qui volens ad patrem venire, posuit bracia sua ante se, ne offenderet in sui accessu, et cum sic ad patrem vellet pergere, deviavit; in quo clare comprehendit pater, quod filius cecus esset. Ad cuius infirmitatem volens remediare, duxit eum Florentiam ad duos medicos, qui convenerunt dicentes, quod ille cecus erat et quod nullum erat naturale remedium, quod visum recuperaret. Contristatus vehementer, pater recommendavit eum beate Iohanne, [post patris votum sanatus.] vovens quod, si filius eius liberaretur, capud cereum portaret ad eius sepulcrum. Factum est autem, quod cum eadem die ad propria remearet, exclamavit puer dicens: “Iam video.” Interrogavit pater: “Quis te illuminavit?”Respondit puer: “Ille homo, ad quem tu me, pater, duxisti.” Cognovit pater quod filius crederet, quod medicus ipsum liberasset; pater vero hoc non credidit, quia sciebat, quod medicus ipsum non tetigerat, sed meritis beate Iohanne credidit filium suum fore liberatum; implevitque suum votum, immensas gratias referendo Deo et beate Iohanne.

[7] [Sanat pedem alias rescindendum unius] Quidam vir, cui nomen Nae Amanati, et nomen uxoris eius erat Saxecta, habuerunt quendam filium Iohannem vocatum, qui in tantum in pede [pedem ante corr. S.] infirmabatur, quod secundum consilium medicorum pro sui evasione nullum erat remedium, nisi quod pes a tibia abscideretur. Quod [bis sed del. S.] mater audiens media die duxit eum ad romitorium beate Iohanne, subpliciter et devote ipsam rogando pro sanitate filii sui ut [et S.] ad pedes Domini sua oratione intercederet et sua manu pedem sui filii tangeret. Quam ad votum effusa oratione exaudivit [exsaudivit S.] et benedixit matri [sup. lin. S, prius patri.] et filio dicens, quod in nomine Domini recederent. Factum est autem, quod cum altera die medici venissent, ut pedem absciderent [assciderent S.] , invenerunt ipsum perfecte sanatum, qui una cum patre et matre gratias referebant Deo, qui per servam suam beatam Iohannam tam mirum operatus est miraculum.

[8] [et alterius pueri.] Simile contigit de quodam alio patre, nomen cuius erat Bruno, et matre, cuius nomen fuit Richa, habentibus filium Lapo vocatum, et etatis annorum sex; qui filius in tantum in pede infirmabatur, quod nullum humanum remedium pro sui sanatione inveniebatur. Mater vero de hoc massime merens erat et tristis, que sic in sui lacrimosa tristitia perseverans, nocte visionem habuit, quod filium suum ad beatam Iohannam duceret. Que cum a somno spergefacta esset, suam visionem suo marito sive viro revelavit, exorans, ut predictam visionem opere vellet adimplere, cuius vir in hoc incredulus nolebat assentire. Tandem ad [in prius add. S.] instantiam et stimulationem uxoris sue ambo, scilicet pater et mater, suum filium sic infirmum ad beatam Iohannam detulerunt, humiliter subplicantes, quod eorum infirmum filium subsciperet et pro sui salute [salutem ante corr. S.] Dominum exoraret. Quorum preces beata Iohanna exaudiens, filium subscepit in sui romitorio, se cum illo reclusit, et deprecabatur Dominum pro salute filii, et post restituit filium suis parentibus et dixit eis: “Ite in pace, et Dominus sit vobiscum.” Quem cum parentes subscepissent, et ad domum propriam cum filio remearent, et iam essent in medio montis sive conste [Id est clivus collis.] ipsius castri Signe, incepit clamare puer et dicere: “Dimictite me, ut meis pedibus incedam.” De quo parentes plurimum amirantes, ipsum dimiserunt, Deo et beate Iohanne recommendantes [recomendantes sic plerumque S.] . Qui suis pedibus per multum spatium vie repte incedebat, et perfectam sanitatem infra paucos dies meritis beate Iohanne a Deo optinuit.

[9] [Restituitur umerus aridus.] Anno MCCCLXXIV in mense maii quidam Guido Lencii [Cf. infra. c. 22. De eo lege quae habet Lastri, op. c., p. 61, annot. 2.] cum XXXIIII esset annorum, et sentiret humerum sinistrum ex toto aridum, non valens eum ducere quoquo [quoque S.] modo, recordatus meritis beate Iohanne et quomodo alias a simili infirmitate eum liberaverat, se beate Iohanne devotissime recommendavit, vovendo, quod si a [ad S.] predicta infirmitate liberaretur, humerum cum toto bracio de cera sibi ad suum sepulcrum offeret. Qui sine mora quaqunque, voto emisso, se perfecte invenit liberatum, votum suum, ut decebat, adimplendo.

[10] [A peste liberantur puer] Quedam insuper domina Lippa Quarti Berti de Lucha veniendo de Bononia Florentiam, ubi fugerat propter pestem, pervenit cum sua chomitiva [chomitivam prius S.] ad Scharperiam [Scarperia oppidulum a Florentia 26 km. versus septemtrionem distans, exstructum anno 1306, ut refert Iohannes Villani, Cronica, lib. VIII, cap. 86, ap. Muratori, t. XIII, p. 424.] , ubi cum esset, filius suus annorum XIIII graviter infirmatur infirmitate pestilentiali, scilicet febre cum inguidine [Cf. supra, c. 5, annot. 5, p. 284.] . Sotia vero sua, Antonia vocata et alias meritis beate Iohanne a sui gravi infirmitate liberata, consuluit [consulit prius S.] predicte domine Phylippe, ut filium suum voveret beate Iohanne, “quia sicut me sanavit, sic spero tuum filium liberabit”. Que votum emisit, ut ubi filius suus melius se haberet, sepulcrum beate Iohanne visitaret una cum filio suo, aliquam oblationem offerendo. Sicque mox emisso voto filius multo melius se habuit, et infra tres dies perfecte sanatum duxit ad beatam Iohannam, suum adimplendo votum.

[11] [ac mulier.] Anno MCCCLXIII quedam domina Antonia [Forsan eadem de qua in miraculo proxime praecedenti.] , filia Nicholai Bandella, infirmabatur infirmitate pestilentiali sub mamilla sinistra, et cum a sorore, scilicet domina Bartholomea uxore Francisci Rerozzi esset visitata et consulta, quod se beate Iohanne recommendaret et voveret quod si liberaretur, suum sepulcrum visitaret et offerret oblationem quam posset: que, voto emisso, semper in melius se habuit, et infra paucos dies invenit se liberatam, et obtulit tortitium cereum, suum adimplendo votum.

[12] [Sanantur pedes aridi.] Quidam homo, vocatus Michael Lilii Banbi [Forsan idem de quo infra num. 21. In libro Operae B. Iohannae de Signa, ad annum 1385, fol. 4, legitur, ut refert Lastri, op. c., p. 56: “Michele Gigli Camarlingo del comune in detto anno.”] , populi sancti Laurentii de Signa [Ecclesia Sancti Laurentii in Signa olim parochialis fuit.] , graviter infirmabatur sic, quod aruerant pedes eius et etiam tibie sic, quod se movere non posset. Sic igitur se male sentiens, de sero emisit votum Deo et beate Iohanne, quod si liberaretur, staret ante [beatam Iohannam prius add. S.] ymmaginem sive sepulcrum beate Iohanne genibus flexis donec [donet S.] tortitium quinque solidorum totaliter ureretur. Sequenti igitur nocte visum est sibi quod eius tibie manibus fricarentur et a sopno spergefactus sive excitatus [exitatus ante corr. et plerumque S.] visum est ei, quod ab omnibus malis humoribus mundaretur, et sic eadem hora se invenit liberatum, suum adimplendo devote votum.

[13] [Captivus a vinculis,] Aliud [aliut ante corr. S.] mirabile operatus est Deus meritis beate Iohanne. Nam quidam vocatus Fonso de Artiminio [Artimio ante corr. S.] [Artimino, comune di Carmignano, prov. Firenze.] tempore quo Anglici stipendio Pisanorum venerunt contra Florentinos [Vide Philippum Villani, Cronica, lib. XI, cap. 62 – 63.] , quod fuit MCCCLXIII mense augusti [aguisti S.] , fuit ab ipsis Anglicis captus [cactus S.] , ab ipso redentionem exigentibus, non sibi possibilem solvere. Qui cum eis negaret se solviturum sive se posse solvere, ligaverunt eum et post stergha [eius add. sed del. S.] manus eius posuerunt, promictentes eidem, quod de mane subspenderent ipsum. Qui in timore et tristitia non parva positus vovit se beate Iohanne, quod si a predicto periculo liberaretur, portaret ad suam ecclesiam tortitium et tam diu teneret in manu acensum, quod totaliter esset consuntus, et semper etiam teneret funem ad collum suum. Mira res! quod statim, voto emisso, se invenit a vinculis assolutum, et cum usque ad planities Pistorii affugisset et ab hostibus visus, ipsum insequentibus, abscondit se in quadam fovea, et cum ab hostibus et ipsorum canibus esset perquisitus, minime est inventus. Unde suum adimplevit votum, diu supervivens beate Iohanne devotus.

[14] [mulier ab osse strangulante,] Quedam [quuedam S.] domina Data, uxor Acorsini, vescebatur cum viro suo capud porci, et cum os huius quoddam capitis detineretur ex traverso in gucture suo, et iam sibi videretur esse in punto mortis, ducta fuit circa secundam horam noctis ad sepulcrum beate Iohanne, et cum braciis predicte beate fricatum est guctur eius. Mira et amiranda res! statim ipsa os per os expuit, et liberata fuit.

[15] [vir quidam a vermicane,] Quidam [qvuidam S.] de Tignano [Stignano, comune di Buggiano, prov. di Lucca.] de teritorio Pistoriensi [Pistoriensis prius S.] habens infirmitatem vermichanis sive de lurmochane [“Venetus item alius nobilissimus vir, cum uxore gravissime infirmitate illa quae vulgo vermis-canis dicitur, circum guttura corrodebatur.” Ita Augustinus Florentinus, in Historiis Camaldulensibus, inter Miracula S. Parisii. Act. SS., Iun. t. II, p. 485, num. 10.] , vovit beate Iohanne, quod si liberaretur, omnes panos, quos indutos habebat, beate Iohanne offerret. Qui statim inveniens se liberatum, suum adimplevit votum.

[16] [alius a peste liberantur.] Quidam [qvuidam S.] insuper homo de Signa, vocatus Franciscus Nerozzi, tempore pestis, videlicet MCCCXLVIII, dum graviter infirmaretur infirmitate pestilentiali, nam in pectore habebat malam bullam [Anthracem pestilentem intellegebat Papebrochius.] , rogavit Valentiam suam uxorem, quod beatam Iohannam rogaret, ut intercederet pro ipso ad pedes Domini, ut ab ipsa infirmitate liberaretur: unde factum est, quod predictus Franciscus Nerozzi visionem nocte habuit quod predicta uxor [in marg.; in textu soror del. S.] sua [suas ante corr. S.] sibi apparuit dicens: “Rogavi beatam Iohannam pro te, et iam non possum plus; feci quod potui.” Statimque ille a somno excitatus se invenit liberatum.

[17] [Mulieri calumniam passae] Quedam venerabilis domina de Signa, cuius nomen pro maiori honestate tacetur, suum peperit filium, vocavitque nomen eius Laurentium. Qui cum trium esset mensium et in ulnis matris sue teneretur, inde transitum fecit, scilicet ubi mater et filius erant, quedam domina Symona, uxor Bacharii, que ait ad matrem filii: “Non puto videre diem, ut tu alium [alius prius S.] habeas filium.” De quo mater amirans siscitabatur ab ea quare hoc dicebat. Que respondens ait: “Quia multi multa dicunt, concludentes istum non esse filium tuum nec viri tui.” Que contristata et mesta nimis, de sero immediate superveniente posuit se cum multis lacrimis ante ymmaginem matris Domini beate Virginis, rogans beatam Iohannam, ut Virginem benedictam exsoret, ut filium de viro suo ipsa haberet, et si masculus esset, ipsum Iohannem vocaret, si vero femella, vocaret Iohannam. [altera conceditur proles.] Contigit, quod non obstante quod vir suus per annum [anno prius S.] stetisset [stetisse prius S.] sine copula matrimoniali, emisso tali voto uxoris, statim post vir cognovit uxorem suam; que concepit et peperit filiam, vocavitque nomen eius Iohannam iuxta votum quod [quo S.] voverat. Acta sunt hec MCCCLXXII in exitu mensis aprilis cum credulitate parentum, quod fuerit miraculosus iste conceptus et meritis beate Iohanne operatus.

[18] [Quidam liberatur a peste;] Anno MCCCLXVI, regnante tempore pestilentiali, quidam homo vocatus Macingus Iohannis, populi plebis Signe, febres pestilentiales patiebatur cum inguidine sive thumefactione sive inflatura [Cf. supra, c. 5, 10.] . Qui cum iam per tres dies talia esset passus, recordatus meritis beate Iohanne, voto vovit ei, quod si liberaretur, ymmaginem hominis de cera sibi offerret. Factum est autem quod semper in melius se habuit, et infra paucos dies ab omni langhore fuit liberatus, et suum devote adimplevit votum.

[19] [idem visum recuperat;] Idem homo, scilicet Maçingus Iohannis, in tantum thumefactum fuerat capud eius, quod visum perdiderat; pater vero eius, cuius nomen erat Iohannes Fighi, duxit iuxta sepulcrum beate Iohanne dicens: “Videsne ipsum?” Qui respondit: “Non.” Unde pater arripuit manum filii et per ipsam optulit in sepulcrum aliquam pecuniam; et eadem hora, antequam predictus esset [sup. lin. S.] extra ecclesiam, lumen et visum perfecte subscepit, immensas gratias Deo et beate Iohanne referendo.

[20] [porcus] Quidam insuper Iohannes faber habebat porcum unum in tantum infirmum, quod ab omnibus convicinis consulabatur, cum non esset spes vite, quod ipsum porcum interficeret. Qui exiit [exit S.] locum, ubi erat porcus, quasi desperans et dicens: “Pro certo male mihi videtur, quod interficiatur.” Et eadem hora visum est sibi, quod a Deo sibi diceretur: “Vove ipsum beate Iohanne, et si evadet, porcum de cera portabis ad eius sepulcrum.” Qui cum fide, emisso voto, accessit [acessit S.] ad porcum porrigens sibi panem ad comedendum, et comedit [commedit S.] et cibum post illum alium sunsit, et infra duos dies fuit liberatus; recognoscens gratiam a Deo meritis beate Iohanne.

[21] [et bos infirmus,] Quidam vocatus Michael Gilii [Idem sane qui supra, c. 12.] habebat quendam bovem in tantum etiam infirmum, quod in suo stabulo deficiebat et morti appropinquabat [appropinquat S.] ; qui ductus per agros, ut aliquid [adliquid prius S.] de herbis summeret, nil penitus summebat: tandem, pertransita quadam vinea, pervenerunt ad quandam ficulneam, ubi bos habuit opposita folia ficulnee virentia et undique eum circumstantia [circustantia S.] ; tamen bos nullum signum ostendit quod aliquid summere vellet. De quo non modicum contristatus dominus suus eadem hora emisit votum ut ubi bos pasceretur et comederet, portaret unum bovem de cera ad sepulcrum beate Iohanne, emissoque voto eadem hora bos sunsit cibum et habuit se continue in melius, donec perfecte fuit liberatus.

[22] [puer paralyticus,] Anno MCCCXLVIII contigit, quod cum quidam Guido Lenzi [Idem ille videtur qui supra, c. 9.] de Signa parvulus adhuc esset octo annorum et manibus paraliticus, mater sua vocata domina Iohanna et soror sua domina Ciava duxerunt ipsum ad sepulcrum beate Iohanne, devote exorantes beatam Iohannam pro sanitate pueri, et per quandam aperturam submictentes bracia pueri infra sepulcrum beate Iohanne, sic quod manus eius pretiosum corpus et sanctum chadaver [chadever prius S.] tetigerunt, ad cuius tactum statim liberatus est, et liber fuit omnibus diebus vite sue. Hoc ipse puer, cum esset adolescens, enarrabat, prout a matre et sorore sua habuerat, et ipsemet predictorum recordabatur.

[23] [puella distorta sanantur.] Quidam, qui vocabatur Duccius Aringhi [“La famiglia d'Aringo è di Gangalandi, e nella chiesa di S. Martino a Gangalandi aveva sepoltura, siccome altra ne ha nel carmine di Firenze.” Lastri, op. c., p. 55, annot. 2. In libro censuum Sanctae Mariae Novellae ad annum 1364 legitur nomen Duccii Aringhi (Lastri, p. 56, annot. 2).] , de populo plebis Signe, habuit quandam filiam, que vocabatur Laurentia, que cum esset parvula et a matre de cunabulis exstraeretur, et pannis lineis dislegaretur, semper ipsa puellula manus suas post stergum et ad renes ducebat, ostendens in sui corpore vitium non modicum naturale. De quo valde contristatus videns pater recommendavit [recomendavit S et deinceps.] eam beate Iohanne, faciens votum, quod si contingat eam liberari, duceret ipsam puellam ad sepulcrum beate Iohanne cum tortitio quinque solidorum. Mira et amiranda res! Factum est, quod in prima filie a matre dislegatione ipsa puella duxit bracia ante et more aliarum puellarum sanarum; pater vero suum adimplevit votum, immensas gratias Deo et beate Iohanne referendo. Hec omnia enarravit pater predicte puelle mihi hanc legendam conscribenti et edenti ore ad os.

[24] [Alia sanae menti restituitur.] Contigit, quod quedam domina de Signa, vocata domina Lippa Nardi, graviter [gaviter prius S.] infirmaretur sic, quod in sui infirmitate perdiderat potentias intellectivas, quod neminem sue familie agnosceret, nec cuiusque recordaretur: que cum a suis esset ducta ad plebem sive ecclesiam, ubi erat sepultum venerabile corpus beate Iohanne, et a plebano predicte plebis cum reliquiis [reliquis S.] , scilicet bracciis ipsius beate Iohanne fuisset signata et tacta, mox ipsi domine Lippe reddita est perfecta [perfacfecta prius S.] sanitas, sicque suis pedibus, omnes adfines suos recognoscens, ad domum propriam remeavit. Hec ad litteram testata est ipsa domina Lippa in predicta ecclesia coram multis de populo ipsius terre Signe in die beati Laurentii MCCCLXXXIII°.

[25] [Sanatur plebanus a morbo periculoso;] Narravit plebanus dicte plebis, fidem faciens in sinceritate conscientie [conscientientie S.] sue, quod cum ipse gravissime infirmaretur, et in tantum crevisset eius infirmitas, quod ambo medici, qui ad sui sanationem magno pretio essent conducti, iudicassent ipsum infra paucos dies moriturum, cum nullum viderent humanum remedium, ipse se devote recommendavit beate Iohanne, promictens, quod ubi de predicta infirmitate liberaretur, omni anno in die sancti Salvatoris [9 nov.] , scilicet sui obitus, coleret et solenizaret festum ad sui laudem et magnificentiam. Qui mox obdormivit et visum in sompnio est sibi, quod quedam manus eum tangeret et suum corpus totum perquireret; qui postquam a sompno exstitit excitatus, sanum et liberum se invenit, immensas gratias referendo Deo et beate Iohanne. Qui post quamdiu vixit, suum adimplevit votum.

[26] [alius a pestifera febre.] In die beati Laurentii anno MCCCLXXXIII magno populo existente in plebe Signe, ubi est venerabile corpus sepultum et tumulatum, venit quidam homo genibus flexis sive genibus utens pro pedibus, nihil habens super nuda nisi familiaria sive pannos genitales, portans in manibus tortitium acensum de cera. Qui cum usque ad sepulcrum beate Iohanne pervenisset et interrogatus fuisset, quid sibi contigerat, respondit: “Hodie sunt quinque edomade, quod in hac ista hora febres pestilentiales invaserunt me cum thumefactione, que in signum pestis consuevit aparere; unde cum me moriturum infra paucos dies exstimarem, nisi divinum ausilium per intercessionem alicuius sancti iuvarer, recomendavi me beate Iohanne, vovens me facturum quod iam me videtis adimplere; mira inquid, res, quia emisso predicto voto, perfecte me [me///S.] percepi liberatum.” Homo vero ille vocabatur Michael, derisorie vero Regholetto, populi Santi Mori [San Mauro, comune di Signa.] . Gratias igitur Deo et beate Iohanne.

[27] [Inter sodales] Anno Domini MCCCXLVIII, scilicet tempore [tempori S.] magne mortalitatis et pestilentie, deficientibus multis ex defectu alimentorum, medicinarum et servitorum, et non solum ex charentia predictorum deficiebant in corporalibus, sed etiam in spiritualibus, non valentes sacramenta habere Ecclesie; insurresserunt quidam de Signa ad opus pietatis et ad subplendum predictos defectus numero XXIIII°, quorum capud et promotor vocabatur Hugo [“Tale fu il principio e la fondazione della Compagnia detta dello Spirito Santo, la quale presentemente sussiste accanto alla chiesa di S. Lorenzo a Signa.” Lastri, op. c., p. 40, annot. 2.] . Omnes simul iverunt ad conventum Silvarum ordinis fratrum beate Marie de Monte Carmeli, [ad subsidium peste infectorum congregatos,] qui est ex opposito ipsius castri Signe, ad quendam fratrem dicti ordinis famosum valde in sanctitate et vocatum fratrem Petrucium [De fratre illo Petruccio haec habet Soldani, op. c., p. 58: “Fra Pietruccio (così chiamato per soprannome) che fu il primo loro direttore, aveva nome Pietro di Lapo, e morì nel medesimo anno, come apparisce nel Libro dei morti Carmelitani della Provincia di Toscana alla p. 21, num. 26: Frater Petrus Lapi Sacerdos, et Confessor famosus, obiit in Conventu Silvarum anno 1348, fuit Provincialis duobus annis, et in tertio capitulo resignavit officium Provincialatus. Ho detto, come per soprannome si chiamava F. Petruccio, perchè nell' indice del medesimo libro in vece di vedervisi espresso F. Petrus, si legge F. Petruccius. E dal predetto Libro apertamente si deduce, come il detto F. Petruccio era stato Provinciale del suo Ordine avanti, e non dopo il 1348, come si legge nel testo latino.” Errore enim factum est ut vox postea insereretur. Anno 1336 Provincialem designatum esse fratrem Petrum Lapi constat ex Actis Capituli generalis illius anni: “Ordinatio provincialium: … Thuscie fr. Petrum Lapi.” (Acta Capitulorum generalium Ordinis Fratrum B. V. Mariae de Monte Carmelo, ed. G. Wessels, t. I, Romae, 1914, p. 33; cf. ibid. in annot., locum Necrologii Florentini paulo aliter relatum).] , qui fuit prior provincialis in sua provincia Tuscie: qui habito ipsius consilio, in primis omnes confessi sunt et sunserunt sacramentum corporis Christi de manu ipsius fratris Petrucci preter unum ipsorum, [unus non confessus,] qui vocabatur Morozzo Tendi Mori de Signa, qui mendaciter dixit se fore confessum. Et post omnes induti sunt panno albo, et promissa fide inter eos, quod unus in opus pietatis non deficeret alteri nec cuiqumque alteri [auteri S.] egenti iuxta suam possibilitatem, circuibant per castrum Signe, discurrebant [discurebant S.] per comune et teritorium Gangalandi et perambulabant usque ad castrum Empoli [Empoli, prov. di Firenze.] , Montis Lupi [Montelupo, prov. di Firenze.] et per omnes regiones illas, subvenientes et iuvantes omnes quotquot reperiebant male se habentes tam in spiritualibus quam corporalibus operibus, quorum multi melius se habuerunt. Cum hiis igitur sanctis [santis S.] operibus suam ducerent vitam, contigit, quod processio generalis, videlicet multarum villarum et castrorum, fieret et reduci post multos discursus ad Signam in ecclesia plebis, ubi est sepultum venerabile corpus beate Iohanne, et ibi sunt celebrata missarum solemnia, clamantibus populis ad Deum, ut pestis cessaret et ut Deus propitius esset eis. Sacerdos vero, qui missam celebrabat, dedit populis utriusque sexus reliquias, [ad osculandas reliquias accedens] scilicet bracia beate Iohanne, ad obsculandum; et cum predictus Morozzo, qui non solum hiis diebus 〈non〉 fuerat confessus, ut mendaciter dixerat, ymo nec ante per annos XX, vellet apropinquare ad sanctam reliquiam beate Iohanne et ipsam cum ceteris obsculari, retrocessit per passus plures, quasi ut homo repulsus ac [ad prius S.] retrocessus et cum a consotiis increparetur et induceretur ad accessum [acessum S.] ad obsculum, iterum secundo apropinquavit, et cum prope sanctam reliquiam esset et plures etiam passus et plures prioribus simili modo et retrocessisset et cum tertio apropinquaret, [tertio repellitur] vehementior fuit eiusdem retrocessus, et sic graviter ad terram cecidit, et cum tanto strepitu et terribili sono quod apparuit, quod magna pila caderet: quasi homo violentissime impulsus et ad terram a demone prostratus; qui a suis erectus, confessus est peccata sua multa coram populo enormia valde, [et confessus moritur.] et quomodo per XX annos non fuerat confessus. Et post infra tres dies moriebatur. Ostendit igitur Deus, quam graviter sit puniendus, qui ad sua sancta acedit male cum ipso dispositus, et quam pretiosum et sanctum sit atque veneratione dignum pretiosum corpus beate Iohanne.

DE B. LUDOVICO MORBIOLO CONFESSORE BONONIAE

c. AN. 1485

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Ludovicus Morbiolus confessor Bononiae (B.)

AUCTORE H. D.

§ 1. De fontibus historiae B. Ludovici.

[1] [De beato Ludovico scripserunt] Primus et praecipuus e scriptoribus qui B. Ludovici Morbioli gesta litteris tradiderunt, fuit Baptista ille Hispaniolus “sacrae theologiae doctor, philosophus, insignis poeta et orator celeberrimus [Ita Trithemius in Catalogo Scriptorum ecclesiasticorum.] ”, a patria Mantuanus vocitatus. Is, anno 1448 natus, Carmelitarum institutum amplexus est anno circiter 1466. [Baptista Mantuanus,] Lector in monasterio Sancti Martini Bononiensi anno 1472 constitutus, ad prioris officium in conventu Mantuano gerendum vocatus est anno 1479/1480. Vicarius generalis Congregationis Mantuanae electus est anno 1483, ad quod munus iterum assumptus est anno 1489, et quater deinceps ann. 1495, 1501, 1507, 1513. Eodem anno 1513 totius Ordinis Carmelitani generalis electus, triennio post Mantuae, cum fama sanctitatis obiit [Florido Ambrosio, De rebus gestis ac scriptis operibus Baptistae Mantuani, Torino, 1784; W. P. Mustard, The Eclotum] . Plurima latine conscripsit [gues of Baptista Mantuanus (Baltimore, 1911), p. 11 – 40. Anno 1885 probatus est cultus Baptistae Mantuano exhibitus. Fanucchi, Della vita del B. Battista Spagnoli (Lucca, 1887), p. 217.] tum soluta oratione, tum maxime versu, quae olim in omnium manibus erant et prelo saepius repetita fuerunt; quorum in numero est Vita D. Ludovici Morbioli, Innocentio papae VIII (1484 – 1492) dicata. Scripta est ante 4 iulii 1489, quo die concessa est fratribus Congregationis Mantuanae ecclesia Sancti Chrysogoni de Urbe [E. Monsignanus, Bullarium Carmelitanum, t. I, p. 407 – 409.] . Ultimis enim carminis versiculis a summo pontifice pro suis postulat Romulea Urbe donari (v. 495). Iam, si verum est B. Ludovicum anno 1485 e vivis excessisse, intra annos 1485 – 1489 Vita eius conscripta est. Ludovici Morbioli gesta narrare aggreditur Baptista tum ut pontificis, cuius familiaritate utebatur, laudes canat eidemque munusculum offerat (vv. 4, 496), tum ut sollemne iudicium impetret quo Ludovicus sanctorum albo inscribatur (v. 487 – 490). Nulla usus est beati Vita, et quae affert tum ipse suis oculis vidisse censendus est quando Bononiae commorabatur, tum a testibus audisse quae postea acta sunt. Gesta enim Ludovici, licet alienis intermista evagationibus, distincte profert et simpliciter, immo, ita ieiune rationem vivendi ab eo usurpatam exponit, ut in his nihil sibi indulsisse videatur eorum quae poetis licere inter omnes convenit. Vita Ludovici Morbioli tum seorsum edita est, tum inter opera Baptistae Mantuani, quae saepius recusa sunt [De editionibus saec. XVI antiquioribus, M. Pellechet, Catalogue général des incunables des bibliothèques de France, t. I, n. 1758 – 1815. Notissimae sunt operum editiones Parisienses Badii Ascensii ann. 1507, altera eiusdem ann. 1513 et editio Antverpiensis ann. 1576.] . Nos praecipue usi sumus editione Vitae quae Daventriae anno 1497 prodiit [Hain, 2390; Pellechet, 1815.] et emendata illa operum recensione quam anno 1513 Iodocus Badius Ascensius cum amplissimis suis et aliorum commentariis protulit. Et hanc quidem in edendo libello secuti sumus [Primus operum B. Mantuani tomus in quo sunt commentariis Murrhonis, Brantii et Ascensii haec illustrata…, fol. 239 – 246v.] .

[2] A primario Baptistae testimonio seiungenda non sunt instrumenta nonnulla quae suis locis afferemus, et binae ab ipso beato conscriptae epistulae, quas edidit I. B. Melloni, et quarum prior missa fuit sapienti iuveni Antonio de Murbiolis fratri suo honorando Bononiae. Da Vinexia a di 20 (al. 10) di dexembre 1462, altera ad eundem directa est die 23 decembris 1471 a Lodovico de Morbiolo in Roma [Melloni, Atti e memorie degli uomini illustri in santità nati e morti in Bologna, cl. II, t. III (Bologna, 1780), p. 416 – 18. Habetur in codice 82 bibliothecae Universitatis Bononiensis “Copia di due lettere scritte di mano del B. Lodovico Morbioli Bolognese. (10 decembre 1462 e 23 decembre 1471)”. Sorbelli, Inventari dei manoscritti delle biblioteche d'Italia, t. XV, p. 105.] .

[3] [Leander Alberti,] Mantuano proximus est Leander degli Alberti [G. Mazzuchelli, Gli Scrittori d'Italia, t. I (Brescia, 1753), p. 306 – 310; Quetif-Echard, Scriptores ordinis Praedicatorum, t. II, p. 825.] , qui vivo Ludovico natus est Bononiae anno 1479, eius tamen conversationis testis non fuit. At plurima sane a testibus audire potuit et cultus initia suis oculis videre. Non spernenda ergo sunt quae Mantuano addidisse videtur. Haec autem de beato scribit in opere suo, hactenus inedito, Storie di Bologna, tom. III, decadis V, libro VII, ad annum 1485: 1485. Alli 7 di novembre passò all' altra vita Lodovico Morbiollo con gran fama di santa vita, perchè già dodici anni haveva pigliato un habito molto aspero di vivere. Andava scalzo, senza cosa alcuna in capo, vestivasi di una veste bianca di panno grosso, lunga oltre mezza gamba con una croce di panno rosso nel petto, havendo dal collo pendente una banda di panno da ogni lato tanto quanto era la lunghezza della veste. Cosi sempre vestivasi da ogni stagione, eccetto che ne' tempi asperi del verno havereve portato una bereta leggiera, ma imperò rade volte. Portava nella mano una crocetta di legno con il librizzuolo dell' ufficio della madonna. Ero il suo cibo poco et grosso in casa di Paulo Luppari et dormiva in terra sopra una semplice stuora tenendo un sasso sotto il capo in vece di guangiale. Nella picciola stanza, ove si riposava vedevansi molti capi et ossa di huomini morti. Essortava le persone non solamente in Bologna, ma anchor altrove a lassiar li peccati et redurse ad Iddio. Accompagnava li sententiati alla morte, ammonendoli alla patientia et a sostener fortemente la morte per remissione de suoi peccati. Hor essendo mancato di questa vita, da tutta la città fu tenuto esser passato in vita eterna. Et per tanto fu sepellito in una sepoltura nel cimiterio di S. Pietro. Poi essendovi gran concorso di popolo et parendo che Iddio facesse nel infermi gran gratie per suoi meriti, parve al vescovo quindi si dovesse portare nel confessionale di detta chiesa, et fecelo piu honoratamente sepellire, ove hebbe gran concorso di popoli lungo tempo, come io mi ricordo essendo fanciulino [Melloni, t. c., p. 424 – 25.] .

[4] [alii.] Qui deinceps ad annum usque 1780 Vitam B. Ludovici enarraverunt, a Mantuano fere solo pendent. Editioni Surianae quae anno 1580 prodiit opera Iacobi Mosandri, inserta est, ad diem 28 octobris, Vita divi Ludovici Morbioli Bononiensis ex carminibus fratris Iohannis Baptistae Mantuani Carmelitae ad Innocentium octavum pontificem compendio conscripta per Carolum Sigonium virum doctissimum, quam ad nos misit illustrissimus cardinalis Gabriel Paleotus episcopus Bononiensis [De probatis Sanctorum historiis, t. V, p. 1076.] . Anno 1586 edita est a I. P. Chizzola, Ordinis Carmelitarum, Vita B. Ludovici [G. P. Chizzola, Vita del beato Lodovico de' Morbioli Bolognese, Bologna, 1586.] , praedicto cardinali Paleotti dicata. Varii etiam prodierunt currente saec. XVII et XVIII libelli sub titulo Compendio della Vita del B. Lodovico Morbioli [Melloni, t. c., p. 425; L. Frati, Bibliografia Bolognese, t. I, n. 1311 – 1315. His adde: Ristretto della vita del B. Ludovico Morbioli Bolognese del Terz' Ordine del Carmine. In Vercelli, 1745, in-8°.] . Qui historiam civitatis Bononiensis ad saec. usque XV perduxerunt, P. Vizani ad ann. 1472, C. Ghirardacci ad ann. 1485, Fr. Negri, I. I. Brocchi, A. F. Ghiselli ad an. 1472, B. Ludovici mentionem fecerunt [Melloni, t. c., p. 425 – 26; Frati, num. 3195 – 3196, 3174, 3136, 8553, 3212.] . Scriptores Ordinis Carmelitarum B. Ludovicum suis fastis solent inscribere; ita Lezana [Annales Sacri, IV, 9232.] , Philippus a SS. Trinitate [Decor Carmeli, t. I, p. 167.] . Plurimos omitto quos reperies apud Mellonium; hic enim ceteris copiosius et aptius de beato nostro tractavit in Actis virorum sanctitate illustrium quibus civitas Bononiensis gloriatur [T. c., pp. 121 – 66, 416 – 27.] ; diligenter ipse collegit e tabulariis monumentisque patriis quaecumque ad historiam B. Ludovici eiusque cultum illustrandum conferre videbantur. Tanta sedulitate omnia rimatus est ut processus approbationis cultus anno 1842/1843 coram sacra Rituum Congregatione habitus, solo fere Mellonio nitatur.

§ 2. De gestis deque cultu B. Ludovici.

[5] [De anno nativitatis eius:] B. Ludovicus annos 52 a nativitate, 15 a conversione vixit, teste Mantuano, qui tamen annos quibus natus est et e vivis excessit reticuit. Vizani [Dieci libri delle historie della sua patria (Bologna, 1596), p. 410.] eiusque sequaces non pauci, Ferrarius, Bombacius, Sigonius, Spondanus, cet., anonymus etiam qui titulum in domo “de' Lupari” posuit, Ludovicum anno 1472 obiisse opinati sunt [Melloni, t. c., p. 148, n. 1.] nullo, ut videtur, nixi documento. Quod minime componi potest cum instrumento anni 1474, quo Ludovicus filius quon… de Morbiolis [Melloni, t. c., p. 149, n. 2.] , in vivis tunc fuisse ostenditur; Ludovicum enim hunc nostrum esse valde probabile est. Repugnat etiam computationi quae illum annos quindecim vitae asceticae asperioribus exercitiis vacasse asserit, quippe quae anno 1462, quo scripta est prima eius epistula [Apud Melloni, t. c., p. 416.] , nondum auspicatus erat. Contendunt alii cum cardinali Paleotti, in Archiepiscopali Bononiensi, annum emortualem 1480 fuisse, quibus suffragatur inscriptio litteris auratis marmori insculpta, et in atrio metropolitanae ecclesiae posita:

B. Lvdovico Morbiolo Bononiensi | viro vitae sanctimonia admirabili mo|rvm integritate miracvlorvm | claritate illvstri. | Cvivs inclyta facta Baptista | Mantvanvs lvcvlento carmine prosecvtvs est. | vixit an. LII. obiit V non. novemb. CIⅠƆCCCCLXXX.

Christvm dilexi, fovit me deniqve Christvs;

Qvaesivi Christvm, Christvs et ecce mihi [Benedictus XIV, De servorum Dei canonizatione, l. II, c. XV, n. 6: “a latere sinistro extra ecclesiae portam palatium archiepiscopale versus.”] .

[6] Obstare videtur quod recentioris aetatis inscriptio est, nec deest suspicio notam temporis coniectura fuisse deductam ab homine ceterum parum attento qui pro V idus novembres, V nonas scripsit quamquam november quintum nonas non habet. Annum 1480 respuit Mellonius [T. c., p. 150.] , quia minus apte quadrare videtur cum Mantuani effato:

Iste suae nuper felicia tempora vitae

clausit, et ad caeli limina fecit iter (vv. 83, 84), cum vox nuper de spatio annorum circiter decem vix intellegi possit. Porro, ita Mellonius, Vita Ludovici post annum 1489 concinnata sit oportet, cum in eadem de Zizimo, qui erat Baiazethi frater, coram pontifice salutationis causa admisso, mentio sit perspicua:

Sancta procul positi subeunt tua limina reges et pedibus figunt oscula prona tuis (vv. 33, 34).

Iamvero Zizimum anno 1489 Romam advenisse in confesso est [Raynaldus, Annales ecclesiastici ab anno 1198, ad ann. 1489, nn. 1, 2.] . Haec a Mellonio minus feliciter excogitata sunt. Praeterquam enim quod vox nuper etiam multo longius tempus nata est designare, de Turcarum principe verba Mantuani vix intellegere fas est, cum neque rex ille diceretur, et ipse recusasset ritu christianorum coram pontifice genuflectere eiusque pedes deosculari [Raynaldus, l. c., n. 3; cf. Burchardi Diarium, ed. Thuasne, t. I, pp. 336, 527; L. Pastor, Geschichte der Päpste, t. III, p. 216 – 18.] . Nequaquam ergo facta refert Mantuanus, sed usum, recteque locum interpretatus est Ascensius, in scholio ad verba: Reges procul positi] ut imperatores et reges Neapolitani veniunt Romam ut per te confirmentur. Neglecto proin Mellonii argumento, restat nihilominus de anno 1480 non constare, quoniam nullo coaevo vel suppari documento comprobatur. Nullis, ut videtur, difficultatibus obnoxia est sententia Leandri Alberti qui beati vitam ad annum usque 1485 protrahit. Certam esse contendere non ausim, ceteris tamen anteponenda censetur cum post Mantuanum rebus narratis Leander proximus sit. Quam si amplectemur [Amplexus est etiam S. Muzzi, Annali della città di Bologna, t. V. (Bologna, 1843), p. 108.] , cum annos quinquaginta duos vixerit Ludovicus (v. 473), anno 1433 natus sit oportet.

[7] [Eiusdem parentes et cognatio.] Patrem habuit Franciscum Antonii Morbioli, matrem Agnesiam, ut in variis instrumentis asseritur. Haec in vivis erat anno 1471; ille intra annos 1463 – 1468 obiisse certum est [Ap. Melloni, t. c., p. 124, nn. 6, 7.] . Quattuor illi fratres fuerunt, Antonius et Gaspar, de quibus in epistula anni 1462 [Ap. Melloni, t. c., p. 416 – 17.] , Dominicus et Nicolaus; hic autem cum Ludovico et Gaspare nominatur in testamento quod anno 1468, professionem apud Olivetanos emissurus, condidit Dominicus [Melloni, t. c., p. 124, n. 7; p. 125.] . Horum tandem soror Bartholomaea anno 1464 cum Stephano Coradini matrimonio coniuncta est [Melloni, t. c., p. 126, n. 15.] . Ludovicum nostrum uxorem duxisse certum est [Mantuanus, v. 237.] . Huius nomen se ex antiquo chronico habere testatur Negri: Un altra chronica antica senza nome d'autore dice, che sua moglie fu Lucia di Giovanni Tura, donna di somma onestà e prudenza dotata, e così tollerante degli aggravi del discolo marito, tutto applicato al giuoco, alle meretrici et alla gola, dissipando la roba con pessimi compagni, che da tutti era riputata essempio singolare di vera pazienza [Melloni, t. c., p. 129, n. 21.] .

[8] [Venetiis et Romae commoratur.] In principio anni 1462 Ludovicus Bononiae adhuc commorabatur. Constat ex instrumento 19 ianuarii huius anni [Melloni, t. c., p. 124, n. 6; p. 130.] . Mox autem Venetias abiit, ubi a canonicis regularibus Sancti Salvatoris hospitio exceptus, valida febri correptus est, quae ipsi salutis initium fuisse videtur [Epistula mense decembri 1462 scripta. Supra, p. 289. Cf. Mantuanus, v. 141 sqq.] . Quamdiu Venetiis remanserit ignoramus, et praeter pauca quae narrat Mantuanus, et ipsius Ludovici epistulam Roma missam [Apud Melloni, t. c., p. 418.] , de eius itineribus nihil memoriae proditum est. Neque severioris paenitentiae initia certo anno affixa sunt. Si tamen ab anno obitus, puta 1485, quindecim illos Mantuani annos (v. 276) numeremus, quibus pane, pomis, nucibus et crudis oleribus vixit Ludovicus, anno 1470 hanc viam inivisse dicendus est. Pro lustris tribus annos duodecim notat Leander Alberti. Huius autem testimonium Mantuani assertis anteponendi nulla ratio est.

[9] [Fueritne Ordinis Carmelitarum tertiarius.] Ordinis Carmelitani tertiarium fuisse Ludovicum passim legitur in huius religionis scriptoribus, eoque nomine a Gregorio XVI anno 1843 Carmelitis concessum est ut die 9 novembris officium proprium beato persolveretur [Bononien. seu Ordinis Carmelitarum. Concessionis et approbationis officii et missae in honorem beati Ludovici Moriboli (sic), Romae, 1843.] ; quod hisce Mantuani versibus (v. 185 – 88) niti videtur:

Cum primum extincto coepit resipiscere mundo
      in piceam vertit tegmina prima togam;
nec color artis erat sed vellere natus in ipso
      qualia Carmelus tegmina verus habet.

His minime asseritur Ludovicum Ordini Carmelitarum aliquatenus ascriptum esse, sed vestem assumpsisse ex panno non tincto, qualem fuisse contendebant verum Carmeli habitum. Haec melius perspecta erunt recordantibus litem exortam esse in Ordine, dum Mantuanus vicarii generalis munere fungebatur, de habitus colore. Iusserat summus pontifex Sixtus IV, litteris 13 aprilis 1483, universis fratribus et sororibus beatae Mariae Virginis de Monte Carmelo ut tunicas nigri coloris in posterum gestarent; decretum tamen pro patribus Congregationis Mantuanae vivae vocis oraculo suspensum fuerat. De his pontifex in litteris 26 maii anni 1484: Sane pro parte dilectorum filiorum Baptistae Mantuani vicarii generalis et universorum fratrum Congregationis Mantuanae ordinis beatae Mariae de Monte Carmelo nobis nuper exhibita petitio continebat quod, orta dudum inter eos ex una et dilectum filium Marcum de Monte Catino, dicti ordinis professorem et generalem procuratorem partibus ex altera [Intellege: orta inter eos ex una parte et Marcum ex altera.] , de et super colore habitus per fratres dictae Congregationis gestandi, quem vicarius et fratres Congregationis praedictae grisei et non tincti coloris iuxta antiquas dicti ordinis constitutiones, Marcus vero praedictus e contra habitum ipsum totaliter nigri coloris esse et per fratres dictae Congregationis deferri debere asserebant materia quaestionis, nos causam, discordias, lites et quaestiones huiusmodi venerabili fratri Oliverio, episcopo Sabinensi et dilecto filio nostro [Ed.: nostris.] Ioanni Baptistae, tituli S. Caeciliae presbytero Cardinali dicti ordinis protectori, coniunctim audiendas, cognoscendas, componendas et fine debito terminandas, vivae vocis oraculo commisimus [Bullarium Carmelitarum, t. I, p. 385 – 88.] . Mantuanus igitur cum loquitur de toga cui color artis non erat [Vestimentum non tinctum, id est simplex. Cf. Chron. Laudunense, M. G., Scr. t. XXVI, p. 450: “Hii se Humiliatos appellaverunt eo quod tincta indumenta non vestientes simplici sunt contenti.”] nihil amplius intendit quam, oblata occasione, suam de genuini Carmelitarum habitus colore sententiam asserere. Si enim ipsam Ordinis vestem, tanquam unus ex fratribus [Haec, quicquid sentis de Tertii Ordinis origine. Litteris 7 octobris 1452 Nicolaus V constituit recipi posse ad habitum carmelitanum virgines, viduas, beghinas et mantellatas (Bullarium, t. I, p. 233). Tertii Ordinis virorum principia referunt ad Constitutionem Sixti IV, 28 novembris 1476, quam Mare Magnum nuncupant (Bullarium, t. I, p. 319). Cf. Helyot, Histoires des Ordres religieux, part. I, c. 52.] gessisset Ludovicus, nullo pacto illam cum tunicis albentibus (v. 189) paucos post annos commutasset. Adde Leandrum Alberti, qui multis Ludovici indumenta describit, de Carmelitarum vestitu ne cogitasse quidem.

[10] [Fratris Iohannis facinora Ludovico ascripta.] Ad Ludovicum nostrum refert quae ex chronicis decerpsit C. Sigonius, cuius verba sunt: “Anno millesimo quadringentesimo septuagesimo secundo kal. decembris homo quidam laicus asello insidens, atque ingentem crucem ligneam manu ferens in urbem introivit ac quotidie extra ecclesias concionari instituit, foeda hominum flagitia increpans, iram Dei impendentem praenuncians ac mortales ad paenitentiam agendam adhortans. Itaque hominis admiratione adductus, ingens virorum ac mulierum numerus ei se applicuit. Neque enim cum agrestem admodum vilemque amictum haberet, quidquam ab ullo praeter victum necessarium cupiebat. VII inde idus decembris urbe discessit, cum pridie malum ingens imminere civibus ostendisset. Quod quidem evenit, familia Caccianimicorum V idus prope ab inimicis suis deleta. Haec ex chronicis. Hic vero videtur fuisse Ludovicus Morbiolus, qui his temporibus simillimam huius vitam traduxit [C. Sigonii De episcopis Bononiensibus libri quinque (Bononiae, 1586), p. 200.] .” Utique Ludovicus, teste Mantuano (v. 345), asello quandoque vectabatur, manuque vexillum — cruciculam ait Leander Alberti — gestabat (v. 411). Obstat tamen hominis illius gesta describi tanquam peregrini, Bononiensibus antea ignoti, et qui paucis apud eos diebus degerit. Fratrem Iohannem Mediolanensem, Ordinis Eremitarum S. Augustini, anno ineunte 1472 plebem Bononiensem eo fere apparatu adhortationibusque commovisse refert Negri [Annali, apud Melloni, t. c., p. 135 – 36.] , qui usus esse videtur chronico anonymo coaevo, quod in bibliotheca Vincentii Masi se legisse asserit Mellonius, qui exinde ea verba depromit: “Lo dicto anno venne a Bologna uno Fra Zoane da Millano, lo quale se deseva che l' era profecta, e predicò parichi zorni in Bologna et non predicava in ghiesa, perchè non era sagrato, et la soa predicatione si era, che se dovesse temer Idio, e molto tochava del Turco, e venia da Venesia et andava a Roma et alozò a Bologna in Ghaliera in chasa de Lodovigo Muzarello, e fè fare la processione et vestiva de selico et portava una crose grande de legno in mano e mai non l'abbandonava, e chavalcava uno asinello; e predicò dal spedale della Morte e a Sam Piero, dal Charobio, al Barachano, a li Servi, et disease che non manzava se non tre volte la setemana [T. c., p. 135, n. 5.] .” Uno ex fonte procul dubio fluxerunt quae tum Sigonius tum Negri afferunt, neque de Ludovico intellegenda sunt. Fratris Iohannis gesta a Mantuano in Ludovicum transferri potuisse non nego, quamquam hoc ipso anno 1472 Bononiam vocatus est. Quid si fratris Iohannis exemplo accensus, eum imitari conatus sit Ludovicus noster?

[11] [Dies obitus.] B. Ludovicum V idus seu die 9 novembris obiisse Mantuani diserta assertio est (v. 471). Diem 7 eiusdem mensis scripsit Leander Alberti, lapsu calami, ni fallor, quem Negri et Ghirardacci secuti sunt [Melloni, t. c., p. 151.] . Vita B. Ludovici apud Surium ponitur die 28 octobris, quod in manifestum Sigonii errorem — Mantuano enim utebatur — refunditur. Ubi enim V idus novembris scriptum erat, legit ille V kal. Hinc est quod Ferrarius, Castellanus, alii qui Surium legerunt, hoc die B. Ludovicum annuntient. In ordine Carmelitarum festum translatum est ad diem 15 martii. Nam in martyrologio tum Calceatorum tum Discalceatorum nuntiatur Idibus martii beati Ludovici Morbioli, confessoris Carmelitae, cuius natalis dies habetur quinto idus novembris. Et: Quinto idus novembris Bononiae beati Ludovici confessoris tertii Ordinis Carmelitarum, poenitentiae laude et vitae austeritate illustris, cuius festum celebratur idibus martii [Martyrologium Romanum, Mechliniae, 1846, ad calcem.] .

[12] Corpus beati viri depositum ante fores ecclesiae cathedralis (v. 475), post sextum vero annum in ipsam ecclesiam translatum est (v. 478) et quidem in templi confessione, ut habet Leander Alberti; statimque viri sanctitas miraculis comprobari coepit (v. 485). Quando autem, sedente cardinale Gabriele Paleotto (1566 – 1597), chorus et confessio basilicae vetustate obsolescentes diuturno et arduo opere in elegantiorem formam redacta fuerunt, loci in quo B. Ludovici exuviae quiescebant memoria periit, neque unquam, etiam post sedulam anno 1759 institutam inquisitionem, reperiri potuit [Fusius Melloni, t. c., p. 157 – 60.] . Non tamen interrupta fuisse videtur in beatum virum fidelium veneratio, vel certe paucos post annos revixisse dicenda est. Beati enim effigiem depingi curaverunt a celeberrimo pictore Iulio Morina, et in ecclesia cathedrali collocarunt [De his multa in Processu anni 1842. In codice 82 bibliothecae Universitatis Bononiensis servatur “Proposizione diretta al M. R. Custode dell' immagine del B. Ludovico Morbioli Terziario Carmelitano venerato nella Metropolitana di Bologna.” Sorbelli, Inventario, t. c., p. 106.] .

[13] [Processus de fama sanctitatis.] Postulante capitulo ecclesiae cathedralis, archiepiscopus Hieronymus Boncompagnus, postea cardinalis, anno 1654, processum de fama sanctitatis deque cultu immemorabili institui praecepit. Auditi autem sunt anno sequenti coram tribus deputatis testes sex I. B. Scali, vir nobilis, O. Artimini, mercator, M. Malvezzi, patricius Bononiensis, I. Bertolotti, notarius et causidicus, R. Ariosti, patricius Bononiensis, Petrus Refrigeri, mansionarius ecclesiae metropolitanae, omnes uno excepto, pene octogenarii, qui testificati sunt ex propria scientia et ex iis quae a maioribus audierant Ludovicum Morbioli beati titulo semper condecoratum fuisse, imaginem eius, in ecclesia publicae venerationi expositam, splendoribus circumdatam, antiquam haberi; circa eam vota appendi solita et die 9 novembris nonnulla festi signa beato exhiberi, quae omnia cum episcoporum tolerantia peragi solerent [Summarium, ap. Melloni, t. c., p. 160 – 61.] . Qui tamen processus nunquam ad finem perductus est, nec ab ullo Bononiensi episcopo lata est de cultu immemorabili sententia. “Quia tamen de ipsa cultus antiquitate, ita Benedictus XIV, nullus unquam dubitavit, permanet ille in sui cultus possessione, nec ulla de re mota est aut movetur controversia [De Servorum Dei beatificatione et canonizatione,, l. II, c. XV, n. 7.] .” Saeculi elapsi anno XLII prior generalis Ordinis Carmelitarum huius cultus confirmationem a S. Sede poposcit, anno vero sequenti obtinuit cum concessione officii et missae in die festo, scilicet 9 novembris.

[14] [Cultus apud Bononienses.] Variis modis temporum decursu B. Ludovico cultum exhibuerunt Bononienses. In necessitatibus coram eius imaginibus populum preces fundere consuevisse, sanationes morborum et alia eius ope obtenta esse beneficia; anno 1665 argenteam lampadem collata stipe prope eius effigiem accensam; clericorum congregationem sub eius invocatione erectam fuisse ab aliis sedulo notatum est [Melloni, t. c., p. 161 – 68, et Processus anni 1842.] . Ludovici nomen inscriptum est catalogo sanctorum et beatorum Bononiensium edito anno 1582, paulo post in Archiepiscopali Bononiensi sub cardinali G. Paleotto [Anno 1594, p. 595. Cf. Melloni, p. 157.] , et ab anno 1717 in calendario Bononiensi, ad diem 9 novembris: Hodie est festum B. Ludovici Morbioli Bononiensis. Ex novissimo Proprio Sanctorum ecclesiae Bononiensis habemus eius festum nunc agi die 15 martii, ritu duplici, cum lectionibus propriis in secundo nocturno. Non in sola ecclesia metropolitana honor ei adhibitus, sed et in ecclesia Sancti Martini Maioris, Patrum Carmelitanorum Congregationis Mantuanae; in ecclesia Carmelitana dicta Sancta Maria delle Grazie; in oratorio publico vicino ecclesiae Patrum tertii Ordinis S. Francisci a caritate nuncupatorum [Haec habentur in codice 82 bibliothecae Universitatis Bononiensis: “Grazia miracolosa ottenuta per intercessione del B. Ludovico Morbioli Bolognese l'anno 1655” et “Memorie del B. Ludovico Morbioli raccolte da un sacerdote Carmelitano delle Grazie.” Sorbelli, Inventario, t. c., p. 106.] . In domo quondam “de' Lupari poi de' Magnani” in angusta cella quam olim incoluisse fertur, exposita erat eius effigies; cubiculum etiam in oratorium privatum mutatum fuit, et inscriptio haec collocata: In questa celletta per molti anni ha allogiato e dimorato il B. Lodovico Morbioli nostro cittadino di Bologna, e quì morì alli 9 di decembre (sic) 1472 [Melloni, t. c., p. 147, n. 9. Legitur in codice 82 iam dicto “Misura della celletta dove dimorò e morì il B. Lodovico Morbioli … ridotta in cappella, che tuttavia si conserva e si tiene in somma venerazione, posta nella via detta del Luccio, in una casa già de' Lupari, oggi del sig. Marchese Magnani, sotto la parrochia di S. Maria del Carrobio, disegnata l'anno 1740.” Sorbelli, Inventario, t. c., p. 106.] . Etiam in domo Comitis Carrati (Borgo Nuovo), cum inscriptione: B. Ludovicus Morbioli Bononiensis. Obiit 1472, 9 novembris. Balthasar comes Carrati cognationis et devotionis ergo f.f. a. 1577. Magna cum veneratione custodiuntur binae B. Ludovici, epistulae, prior quae integra est, in basilica Petroniana, altera partim in ecclesia Sanctae Mariae “delle Grazie”, partim in oratorio Sanctae Annae extra civitatem, in loco dicto Barbiano [Melloni, t. c., p. 163 – 66.] . In catalogo reliquiarum ecclesiae Sancti Peregrini, etiam B. Ludovici nescio quales reliquiae recensentur [Melloni, t. c., p. 427.] .

VITA B. LUDOVICI MORBIOLI A. B. BAPTISTA MANTUANO

Ludovicus Morbiolus confessor Bononiae (B.)

BHL Number: 5053

E Baptistae Mantuani Operum editione Ascensiana an. 1513 (= A), collata editione Daventriensi an. 1497 (= B). Cf. Comm. praev. num. 1.

Ad Innocentium Octavum Pontificem Maximum cultissimi viri Baptistae Mantuani Carmelitae theologi de Vita divi Lodovici Morbioli Bononiensis carmen.

[Laus pontificis;] Maxime pontificum, triplicem qui fronte coronam
      Et duo sacrata qui geris arma manu,
Nostra tuis impar meritis facundia nondum
      Ausa est in laudes solvere vela tuas.
[5] Crescat ut interea, quaedam leviora canemus;
      Parva levem faciunt ad graviora viam.
Vadat ut audaci spaciosa per aequora cursu,
      Discit in exiguo currere cymba lacu.
[generis nobilitas;]Non igitur praeclara tuae primordia dicam
Gentis et excelsum nobilitate genus [Iohannes Baptista Cybo, patria Genuensis, cardinalis tituli Sanctae Caeciliae et episcopus Amalphitanus, 29 augusti 1484 pontifex renuntiatus est.] ;
Non patriae innumerans dotes, quae sufficit una
      Classe sua toto bella movere freto.
Bella movere freto, partosque referre triumphos,
      Tam valide remos tractat et arma Lygur.
[15] Adria et Adriaci meminerunt littora ponti,
      Quam gravis a Lygurum venerit urbe furor,
Cum Genuae miles terram populatus et aequor,
      Oppressit Venetos obsidione lares. [carmen ei dedicat]
Praetereo ingenuos mores, mentemque benignam
Aureaque aegroto munera missa mihi,
Munera quae vires instauravere caducas,
      Et quibus in longos it mea vita dies.
Quale refrigerium terrae solet imber adustae
      Ferre, sub ardenti cum iacet aegra cane;
[25] Tale dedit nobis fulvo piscator in auro,
      Qui trahit ex alto retia plena mari [Divus Petrus cum navicula, quae est nota aurei papalis. Ascensius.] .
Dona laborantem, rapidoque in vortice tortam
      In placidos portus restituere ratem.
Praetereo summum terrae caelique favorem,
Et data virtuti praemia tanta tuae.
Tu regis aeternis immensum legibus orbem,
      Et premis aequali colla superba iugo.
Sancta procul positi subeunt tua limina reges,
      Et pedibus figunt oscula prona tuis [Comm. praev. num. 6.] .
[35] Nec tamen in tanto tibi mens inflatur honore,
      Sed vehitur placida mitis habena manu.
Haec et plura suis olim memoranda diebus,
      Nunc sileant citharae languida fila meae;
[de viro mirabili] Nunc lege, quae tenui resides excudimus orsu
Carmina, caelestis de pietate viri.
De pietate viri, cuius mirabilis ardor
      Rettulit in priscum tempora nostra decus.
Ipsius illustrat praesentia saecula virtus,
      Et levat ex imo tempora nostra loco.
[45] Occiderat nostro divum reverentia saeclo,
      Nullaque divinis gratia rebus erat.
Pro pietate dolus, pro relligione libido
      Venerat, ex toto fugerat orbe fides.
Numina ridebant homines, vanumque putabant
Vota dare auctori relligiosa suo.
Iste Lycaonios [Lychaonios B; Lycaonias A.] mores [Mores Lycaonios, id est perversos et fraudulentos, quales habuit Lycaon, Arcadius rex pessimus, hospites suos necare solitus et ob id in lupum versus. Ascensius.] in pallida mittens
      Tartara, virtutes in sua regna tulit.
Qualis in Habramo pietas, vel qualis in ipso
      Pectore sacrifici Melchysedecis erat,
[55] Talis in hoc dum vixit erat; scelus omne subegit
      Victor, honestatis protulit omne genus.
Huic erat humanum superans patientia morem,
      Qualis in antiquae semine gentis erat,
Qualis in Aegypti patribus, qui rura colebant
Invia, et ardenti marmora cocta die.
Nomen erat sacro ductum Lodovicus ab amne [Ab amne sacro, id est a fonte baptismali.]
      Mystica cum tenerum diluit unda caput.
Morbiolus vero priscae cognomine gentis
      Dicitur, hac omnis cognita voce domus.
[65] Protulit, et teneris puerum nutrivit ab annis,
      Et natale solum Felsina docta fuit. [Bononiae nato]
Felsina dicta fuit sermone Bononia prisco,
      Metropolis Tuscae dum regionis erat.
Flamminios tractus Boii tenuere [tenueret B.] coloni [Livius, XXXIII, 37, 3: “Iunctis exercitibus primum Boiorum agrum usque ad Felsinam oppidum populantes peragraverant.” Cf. Holder, Alt-Celtischer Sprachschatz, i. v. Bononia.] ,
Ex quibus haec urbi nomina facta ferunt.
Prisca novi casus mutare vocabula possunt,
      Et fieri novitas a novitate solet.
Tunitium [Tunicium B.] nunc est, Byrsam dixere priores [Immo vero Carthago. Vergil., Aen. I, 367.] ,
      Urbs nova nunc [Neapolis.] , olim Parthenopea fuit;
[75] Maenia quae veteri fuerant Bizantia voce
      Inclyta Romani nomina regis habent.
Gens huius nec clara fuit, nec nominis expers, [e gente obscura;]
      De medio urbanae sanguine plebis erat.
Non robusta nimis, sed nec sine robore membra [(sed - membra) non imbecilia multum B.] ,
Non nimis assurgens, nec breve corpus erat [membra nec immensum nec breve corpus erat B.] . [mediae staturae fuit et forma decorus;]
Forma decens homini, coma mento et vertice nigra
      Crispaque caesaries, oraque fusca parum.
Iste suae nuper felicia tempora vitae
      Clausit, et ad caeli limina fecit iter.
[85] Ultima servivit studiis melioribus aetas
      Immundas habuit prima iuventa manus.
Namque venenosi sensit contagia mundi,
      Et vada lethaeae pene subivit aquae.
Prima malis oritur circundata moribus aetas, [ab ineunte aetate]
Et movet in mentes plurima bella novas.
Sordet, et est ingens scelerum sentina iuventus,
      Nec patitur frenos, nec iuga ferre potest.
Ipsa potest toti tenebras inducere vitae,
      Et vitiis canos commaculare suis.
[95] Est fera, nec leges, nec publica iura veretur.
      Saevit, et indomiti more superbit equi.
Est igitur primum duris arcenda lupatis [luparis B.]
      Atque gravi semper sollicitanda metu,
Ne ferat in praeceps hominem, subigenda flagellis,
Excrucianda siti, conficienda fame.
Adde, quod humanum rabies temeraria Ditis
      Fallit inaudita calliditate genus.
Hic iuvat inferni rivos ostendere fontis,
      Qui Stygis in mundum flumina nigra ferunt.
[105] Ambitiosus honos, et opes, et faeda voluptas, [ambitioni,]
      Haec tria pro trino numine mundus habet,
Hae [haec B.] sunt praecipites furiae, quibus utitur ardens
      Orcus, et in terram seminat omne scelus.
Hic rapuit misero Saphiram cum coniuge vortex,
Terraque mendaces condidit una duos.
Haec obscura pium mersit Davida vorago;
      Hinc Salomon praeceps ivit in omne nephas; [libidini,]
Absalon elati furiis agitatus honoris,
      Flebile de querna fronde pependit onus.
[115] Haec pariunt rixas, rabidis fora litibus armant,
      Haec acuunt acri Martia bella sono.
Haec adigunt duros hominem tentare labores,
      Et maris et terrae sollicitare solum.
Huc humana suos vertit prudentia sensus,
Huc homines curas, et sua vota ferunt.
Te quoque certarunt hi tres, Lodovice, tyranni
      Perdere, et in Stygios praecipitare lacus.
Sunt maris et terrae divisa pericula nobis,
      Quenque suae Syrtes et sua Scylla manet.
[125] Illicitis virides lucris pessundedit annos, [et avaritiae deditus fuit;]
      Et vigil iniustas accumulavit opes,
Fingere, fraudari, fictos componere vultus
      Doctus, et incautos illaqueare pedes.
Qualiter hiberno lupus insidiatur ovili,
Ad tepidum matris dum cubat agna latus,
Taliter ad nummos hic invigilabat et istud
      Eximia dignum laude putabat opus.
Mercurii tales memorant sub sidere nasci:
      Versutos, duplices, foedifragosque viros.
[135] Callidus ad merces fuit, ingeniosus ad aurum,
      Nec minus in Veneris gaudia pronus erat.
Talibus insidiis clausus languebat, et istis
      Artibus ingenium se iuvenile dedit.
Affuit indulgens summi clementia patris,
Et Stygio lapsum traxit ab amne pedem.
Saeva virum caeco febris circundedit aestu, [gravi morbo oppressus]
      Intimaque invasit fervidus ossa calor.
Procubuit lecto, gemitus lamentaque surgunt,
      Et trepidant alto saucia corda metu.
[145] Arida lingua sitim patitur, suspirat anhelum
      Pectus, et alternis vocibus ora gemunt.
Morte premi, venisse putat sua fata, diemque
      Funeris, et vitae tempora summa suae.
[ad Deum convertitur] Vertitur ad superos, et numina sancta precatur
Votaque dat. Res est relligiosa [religiosa B.] timor.
Sic quoque Franciscus tenebras pallentis Averni
      Fugit, et est tali raptus in astra modo.
Sunt qui blanditiis, sunt qui terrore vocentur,
      Et tamen hos omnes spiritus unus agit.
[155] Blanditiis Simon, flammis et fulgure Paulus,
      Qui fuit ex acri fulmine pulsus equo.
Aegra caro prodest animo, defuncta revixit
      Mentis ab aegroto corpore nata salus.
Mens oculos in se vertens sua vulnera vidit,
Erubuit, sordes ingemuitque suas.
Aetheream pulsa vidit calligine lucem,
      Et nova de caeli splenduit arce dies.
Mox furor est extinctus opum, deleta voluptas
      Noxia, mundani pulsus honoris amor.
[165] Ars hominem divina novum formavit, ut ipse
      Ad veras patriae nos animaret opes,
Esset ut [et B.] ignavos homines qui posset ab Orco
      Flectere, ad aeternae limina sancta domus;
Huius ut exemplo posset resipiscere demens
Felsina, et errori ponere frena suo
Felsina quae rixis et fuso sanguine semper
      Sordet et aeterna seditione fremit, [et Bononiensibus exemplo est;]
Felsina quae turget fastu distenta superbo,
      Felsina avariciae luxuriaeque parens.
[175] Hic tibi monstravit sanctae compendia vitae
      Atque breve ad caelos insinuavit iter.
Sic Deus Albertum Drepano concessit [De S. Alberto Drepanensi, Act. SS., Aug. t. II, p. 215 – 26. Hic, vivente Mantuano, anno 1476, sanctorum honores assecutus est.] , ut omnis
      Insula per monitus iret et acta senis.
Illum magnus Eryx, illum Lilybaeus honorat
Et vada Messani libera facta maris.
Sed mihi nunc esset plectro meliore sonandum,
      Nam modo virtutis singula facta canam.
Haec erat heroo res extollenda cothurno,
      Nec fuit imparibus commemoranda modis.
[185] Cum primum [prius B.] extincto coepit resipiscere mundo,
      In piceam vertit tegmina prima togam. [vestem induit fuscam,]
Nec color artis erat, sed vellere [velere B.] natus in ipso,
      Qualia Carmelus tegmina verus habet [Comm. praev. num. 9.] .
[dein albam] Post aliquot coepit tunicis albentibus annos
Vestiri, et cultu pauperiore tegi.
Sed neque mox abiit summam virtutis in arcem
      In loca maturo se tulit alta gradu.
Ut maiora potens sumebat robora virtus,
      Sic magis in corpus durus et asper erat.
[195] Arbor ut ex ima radice valentior exit,
      Durior est cortex, asperiorque liber.
Haec duo crescebant pariter, surgebat in horas
      Corporis asperitas cum probitate simul,
Sicut ubi aequaevae vitis coniungitur ulmo
Utraque certatim tollit in astra caput.
Ipse decembrales brumas, et frigora Iani, [et tenuem etiam in hieme;]
      In rudibus pannis simplicibusque tulit.
Calce tulit nudo gelidi grave sydus aquari,
      Frigore concretis cum Padus albet aquis.
[205] Calce lutum nudo, glaciemque ferebat et imbres,
      Tergaque saxosi pulverulenta soli.
Forsitan obiicies nudis incedere plantis,
      Qui Meroes habitant Aethiopumque domos,
Et qua Nilus agros pingui faecundat arena,
Qui nigro pluvias a Garamante vehit [Garamantes, populus Libyae interioris.] ,
Qua vetus extruxit Babylona Semiramis urbem,
      Tygris [Tigris B.] ubi Armenias in mare volvit aquas.
Scimus, et haec illis placidi clementia caeli
      Dona locis fecit, temperiemque dedit.
[215] Illic perpetuo vestitur gramine tellus,
      Semper et assidui munera veris habet,
Semper alunt Arabes redolentia cynnama [cinnama B.] campi,
      Semper habet felix pinguia tura solum,
Humida semper habent tepidae sua balsama valles,
Semper habet violas, lilia semper humus;
Illic rura vides nullis albere pruinis,
      Ferre licet nudos illa per arva pedes.
Nostra nimis gelidam regio declinat ad Arcton,
      Terraque sub sterili languet adusta gelu.
[225] Nos nimium flatu Boreas infestat acuto.
      Et vincunt Scyticas frigora nostra nives.
Vidimus astricto rapidissima flumina tergo
      Ferre viros longis plenaque plaustra viis.
Pertulit aestivos nudato vertice soles,
Atque caloriferae morbida signa canis.
Vestibus attritis inopes circumdabat armos,
      Qui prius ardenti murice clarus erat.
Impexi capiti crines, impexaque barba, [crines alit incomptos;]
      Oraque neglectae rusticitatis erant.
[235] Expulit argenti zonam splendore nitentem
      Funis in immunda forte repertus humo.
Coniuge deserta viridi cui nupserat [(c. n.) quam duxerat B.] aevo, [coniugem deserit;]
      Duxit ad extremam tempora casta diem.
Et quia non est fas gratis dimittere nuptam,
Plerique hoc illi non licuisse volunt.
Sed scelus est, homini scelus hoc impingere sancto,
      Nam quaecumque fuit causa, pudica fuit.
Sedibus incertis errans aliena subibat
      Tecta, sibi propriam non tulit esse domum.
[245] [in Pauli Lupari domo latitat,] Urbe vagus, tandem Lupari intra limina Pauli [Paulus Lupari, notus ex instrumento 17 augusti anni 1475. Melloni, t. c., p. 139, n. 12. Cf. Dolfi, Cronologia delle famiglie nobili di Bologna (Bologna, 1670), p. 482.]
      Fecit in obscuro vilia claustra loco.
Nec domus ampla fuit, verum brevis, atra, latensque
      Mansio, et in media vix adeunda die.
Legerat hoc, veteris mores imitatus Alexi,
Hospitium pallens, multiforemque casam.
Maesta sepulturae fuit haec pallentis imago,
      Sic potuit fati flebilis esse memor.
Sic potuit multos animi compescere motus,
      Et stimulos tali debilitare modo.
[255] Hac resecare solent sancti mala gramina falce,
      Et nimis ardentes mortificare focos.
Lectus humus, vel strata solo sarmenta, vel asser
      Durus, et ad nudam pallia dura cutem. [humi cubat]
Sternebat fragilem stipulam, cum molle grabatum
Debilibus membris posceret aegra caro.
Sic cum sanus erat, sic cum languore cubabat,
      Vita fuit paulum deliciosa scelus.
Cervical non mollis anas, non plumeus anser, [lapide pro cervicali utitur;]
      Non dedit exuto vellere tonsa pecus;
[265] Sed lapis, aut rigida convulsus ab arbore truncus,
      Ne premeret segni membra quiete sopor.
Longa fames macie tenues affecerat artus,
      Crispabatque cavam pallida ruga cutem.
Neve famescentem caperent obsonia linguam,
Ibat in appositas multa favilla dapes.
Neve putes solitum lautis accumbere mensis,
      Altius haec repetam, lucidiusque canam.
[carnibus abstinet,] Pinguibus abstinuit, nec viscera contigit ore
      Ne fieret menti seditiosa caro.
[275] Panis, poma, nuces [nusces B.] , hortensia gramina raro
      Cocta, cibus lustris ista fuere tribus.
Gramina si coxit nunquam tamen unxit olivo,
      Nulla dedit ventri gaudia, nulla gulae.
Squammiferum forsan voluit si mandere piscem,
Torruit ardenti prandia parca foco.
Victus erat, qualem mundo primaeva recenti
      Terra dedit, salso non vitiata mari,
Ante ratem Noes, et fluctus ante marinos,
      Quam iuga fatalis ferret in alta liquor.
[285] Tunc erat agresti simplex sub cespite vita, [victu agresti usus]
      In lare fumoso pauperibusque casis.
Tunc gula parcebat gregibus, secura cubabat
      Turtur, et insidias non metuebat aper.
Si pecus occiderat senio, morsuve luporum
Forsan et audaci si fera capta manu,
Tergore direpto [dirrepto B.] nudatis viscera costis [Verg., Aen. I, 211: “tergora deripiunt costis et viscera nudant.”]
      Dilanianda [dillanianda B.] feris alitibusque dabant.
Pellibus hirsutos velabant [vellabant B.] corporis artus,
      Massagetas contra, Bystoniasque nives [Bistones, populus Thraciae.] .
[295] Nulla peregrino rutilabat murice lana,
      Nam neque tingendi velleris usus erat. [ad normam antiquorum.]
Vestis erat, qualis pecori color ante fuisset;
      Pastor erat gregibus concolor ipse suis.
Carica, iuglandes, communia pabula mensae,
Divitibus priscis, lactea massa favi.
Nunc autem rapidi diffusa licentia ventris
      Gramen, avem, pecudes devorat atque feras.
Non mare, non tellus satis est, invaditur aër,
      Praedaque victrici sunt elementa gulae.
[305] Crescit aqualiculus [Isidorus, Orig. XI, 1, 136: “Aqualiculus … proprie porci est, hinc ad ventrem translatio.”] , pingues lemargia [Lemargia, id est gula et crapula. Ascensius.] vultus
      Pingit, et ad ventris pabula semper hiat.
Hinc Venus, et Veneris proles, et inertia surgit,
      Mens hebet, ars dormit, ingeniumque labat.
Sed ne forte suo nimium de calle recedat,
Deserat excursus versa carina vagos.
Summa fuit genio fraudes inferre voluptas,
      Et parco Veneres extenuare cibo. [Voluptati bellum indicit;]
Pocula flumen erat, liquido vel flumine Bacchus
      Debilis, et cyatho frigida vina brevi.
[315] Terra est omnipotens, fit inutilis aequore Bacchus
      Propterea nautis praeda iocusque fuit.
Noctibus in lachrymas oculos, in verbera pectus
      Solvit, et admissi criminis ultor erat.
Corde graves Christi poenas volvebat amaro,
Membraque crudeli dilacerata [dillacerata B.] manu,
Vincula, et innocuo currentes sanguine rivos,
      Vulnera, et in sacrum spicula fixa caput,
Imbre graves oculos, humentem caede columnam,
      Et madidam fluidi rore cruoris humum.
[325] Raptus [captus B.] imaginibus numen conceperat istis,
      Plenaque divinae pectora lucis erant.
Pro miseris mendicus erat, pro paupere quaestor, [pro pauperibus stipem erogat; imagines sculpit;]
      Divitiis inopes saepe iuvabat inops.
Languida ne fessam sopirent ocia mentem,
Sculpebat facili candida signa manu.
Effigies albo sacras signabat in osse,
      Caelestes imitans mente manuque viros.
Ossibus illorum vultus sibi reddere mores
      Doctus, in officio sanctus utroque labor.
[335] Ne levis incautam tentaret gloria mentem,
      Suspectum armato milite clausit iter.
Namque ea virtutum surgit de semine pestis,
      Foetus ut e pingui noxius exit humo.
Saepius in vanas transit vindemia frondes,
In lolium segetes degenerare solent.
In vitium, nisi sit virtus abscondita, transit,
      Et spoliat mentes gloria vana pias.
Ipsa suis igitur metuens hunc frugibus imbrem,
Invenit facilem sedula cura modum.
[345] [plebis ludibria quaerit;] Nam modo per vulgus pando vectatus asello
      Ibat, et urbanae fabula plebis erat [Comm. praev. num. 10.] .
Vimine nunc duplici compressus acumina linguae
      Per fora communis publica risus erat.
Nunc in vincla manus mittens, ad colla capistrum,
Effigies capti vera latronis erat.
Saepe suos hostes bonus hoc stratagemate miles
      Vicit, et ex pugna saepe redivit ovans.
Artibus his curas legi subdebat inanes,
      Ista rebellantis vincula carnis erant.
[355] Dignior est qui se, quam qui fortissima vincit
      Oppida, nec virtus altius ire potest.
Est hominum natura ferox et dura, leonum
      Impetus est levior, tigridis ira minor.
Centauros, hydram, Lapithas [Lapitas B.] Nemeaeque leonem,
Cacum, et Gerionem aeripedemque feram [Cf. Verg., Aen. VI, 802.] ,
Phlegreos, Erycem [Ericem B.] [Cf. Verg., Aen. V, 402, 412, cet.] , volucres et Amazona fortem,
      Antaeum, Hesperides Oebaliosque lares
Et geminos angues, Acheloia cornua, Troiam,
      Alcides domuit tergeminumque canem.
[365] Omnia qui domuit Veneri servivit et irae.
      Pertulit hoc nullo victus ab hoste iugum.
Discite quos ducit per sordida lustra cupido,
      Quos vaga per parvum [pravum B.] semita flexit iter,
Discite quas leges honor, et quae lora voluptas
Poscat, ad iniustas quod medicamen opes.
Vertite per gressus hominis vestigia sancti,
      Vos feret in mores orbita sancta pios.
Haec mala prosperitas grandem latura procellam
      Ducit ad ignoti stagna vadosa freti.
[375] Flectite vela citi [ciri B.] , loca iam male tuta videntur,
      Excitat iratos Scylla propinqua canes.
Sancta per hunc sacri crevit reverentia cultus, [SS. Sacramenti cultum]
      Et pietas miro floruit aucta modo.
Namque [nanque B.] salutiferi corpus venerabile Christi
Exigua vetuit relligione coli.
Candida solenni celebrentur ut orgia ritu,
      Instituit taedas, multiplicesque focos.
Ardentes statuit lichnos [lichmos B.] altaria circum, [instructis luminibus auget;]
      Ut sacer accenso luceat igne locus [Ritus a B. Ludovico institutus in ecclesia Bononiensi perdurasse testatur Melloni, t. c., p. 142.] .
[385] Summa Dei claram poscit sibi gloria lucem,
      Flamma Deo debet caelitibusque dari.
Sicut enim tristi nox est aeterna sub Orco,
      Perpetuam caeli sic habet aula diem.
Taliter immensos superum testamur honores,
Nec minimum lux est relligionis opus.
Ardentes pedibus nudis orabat ad aras,
      Ipsa premens nudo marmora nuda pede.
Interea tremulo torpebant frigore membra
      Et sensim penetrans ibat in ossa rigor.
[395] Fervida divino virtus accensa calore,
      Durabat nullo diminuenda gelu.
Illecebras vitae molles Deus odit, Olympi
      Clausa voluptati desidiaeque domus.
Sicut in ardenti Phoenix se collocat igne,
Ut reparet vitae tempora longa suae,
Sic meditans longos caeli Lodovicus honores,
      Omne laboriferum sponte subivit opus.
Nec tantum [tantam B.] exemplo, [rudes docet;] verum et sermone vocabat
      Ad superum turbas limina sancta rudes.
[405] Undique vicinas studuit documenta per urbes
      Spargere, et extinctam vivificare fidem.
Id Mutinae pubes meminit, Lepidique propinqua
      Maenia [Regium Lepidum, nunc Reggio Emilia.] et agrestes culta per arva casae,
Et nova quae niveis albet Ferraria muris,
Et senior vitreo Mantua cincta lacu.
Romanis aquilae ducibus vexilla; sed isti
      Christus in albenti sindone pictus erat.
Hoc insigne manu per rura ferebat et urbes, [vexillum defert;]
      Sola docens magni castra sequenda Dei.
[415] Discite quas curas, quantos conceperat ignes,
      Quantus in accenso pectore fervor erat.
Quo studio, quali Christum retinebat amore,
      Sancta fides animo robora quanta dabat.
Artibus his animos resides, et surda movebat
Pectora et ad caeli numina calcar erat.
Et melior nolens aliis maiorve putari,
      Saepe aliquod finxit desipientis opus.
Namque [nanque B.] sacerdotum sacros ambivit honores,
      Et tumido fastu se simulavit agi [“Visus est nimium cupere sacros honores sacerdotum id est aut fieri sacerdos aut venerari (sic) tanquam sacerdos et simulavit se impelli ambitione.” Ascensius.] .
[425] Non tamen austerae summo de culmine vitae
      Decidit, angustum continuavit iter.
Iamque instare videns supremae tempora vitae, [mortem laetus opperitur;]
      Laetus ad aeternas corda levabat opes.
Cantat et ingratos vitae finire labores
[430] Gestit, ut ad mortis limina venit holor [Seu cycnus. Verg., Aen. XI, 58; Ecl. IX, 36.] .
Praemia conspiciens longi sudoris arator,
      Gaudet frugiferae messis adesse diem.
Sic alacris nostro fugiens Lodovicus ab orbe,
      Id sibi iucundum significavit iter.
[435] Anxia corda premens vitae iam limina morbus
      Ceperat, et fato callis apertus erat.
Cum domus aegrotum miserans tellure iacentem
      Membra dedit molli iam moribunda thoro.
Non potuit plumas, nec lignea stragula ferre, [solatia recusat;]
Sed reptans gelidam corpore pressit humum,
Corpus, ait, terra est, humili date corpora terrae,
      In sua felici mens eat astra pede.
Post sacros fidei ritus de more peractos, [sacramentis munitur;]
      Mens abiit putri dissociata luto.
[445] Febris, et exiliens late de naribus humor
      Sanguineus, maestae causa fuere necis.
Extinctum tumulo solenni funere corpus
      Redditur, et celebri condita busta loco.
[mortem praediett,] Singula tractanti nulla ratione tacendum
Quod propriam multo viderat ante necem.
Vidit, et ante novem dixit sua funera menses,
      Et sibi supremam non procul esse diem.
[et medicorum artem respuit.] Mens pia subsidium medicae sibi noluit artis
      More Agathes [Agates B.] soli fidere docta Deo [Medicam opem refugit S. Agatha, Act. SS., Febr. t. I, p. 617.] .
[455] Frigus et hibernum tolerat sine crinibus imbrem
      Arbor, et exuto corpore nuda tremit.
Ast ubi clausa tepens per rura favonius intrat,
      Incipit albenti luxuriare coma.
Humida per ligni graciles alimonia venas
Serpit, et imbibitus suscitat ossa calor.
Purpureum miscet frondis cum flore decorem,
      Et parit ornatus multi coloris opes.
Taliter hic iacuit plures inglorius annos,
      Et tulit immensum vilis et aeger onus.
[465] Sed modo caelestem post funera sumptus in aulam.
      Gliscit, et aeterna fertilitate viret.
Sic quoque defunctum post debita saecula corpus
      Surget, et antiqua vestiet ossa cute.
Tunc iterum notos animus labetur in artus,
Altaque terrestri vadet in astra pede.
Nona pruinosi iam lux erat orta novembris.
      Cum levis ad patrem se tulit umbra suum.
Lustra decem vitae, binosque peregerat annos,
      Haec fuit humanae meta suprema viae.
[475] Ante fores Petri gelidam conversus in arcton,
      Est locus antiquae relligionis opus.
Hic iacuit primum, post sex a funere menses
      Erutus, et magna conditus aede fuit. [In ecclesiam cathedralem translatio.]
Hic nova concursu fiunt miracula magno,
Votaque dat sacro Felsina tota loco.
Qui venit aegrotans, redit ad sua limina liber,
      Et miseros homines ossa sepulta iuvant.
[Miraculis clarescere incipit.] Loripedes, oculis capti, nodisque podagrae
      Divinam illabi testificantur opem.
[485] Summa virum probitas, simul et miracula sanctum
      Esse probant, fidei si sit habenda fides.
Magne pater, qui res hominum specularis ab alto
      Vertice, consultes iudiciumque feras. [Poeta inter sanctos locum et auguratur]
Nam nihil audendum temere, nec dicere sanctos
Convenit, assensum [ascensum B.] numinis ante tui.
Si tamen hunc liceat caelestibus addere divis,
      Surgeret aetatis gloria summa tuae.
Sit tibi prosperitas, te Nestoris atque Sibyllae
      Saecula in aeterni nectaris arva ferant.
[495] Hactenus haec, olim cum nos donaveris urbe
      Romulea [Comm. praev. num. 1.] , plectro te meliore canam.

DE B. GRATIA LAICO PROFESSO ORDINIS EREMITARUM S. AUGUSTINI PROPE VENETIAS

ANNO 1508

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Gratia laïcus professus Ordinis Eremitarum S. Augustini Venetiis (B.)

AUCTORE H. D.

[1] [In monasterio Sancti Christophori prope Venetias] Gemina erat ineunte saeculo elapso in stagno Veneto insula, medio Venetias inter et Murianum itinere, quarum altera insignis erat monasterio Sancti Michaelis Ordinis Camaldulensis [Flaminius Cornelius, Ecclesiae Torcellanae antiquis monumentis illustratae, t. III (Venetiis, 1749), p. 3 – 91.] , altera monasterio Sancti Christophori de Pace dicto, quod fratres Ordinis Eremitarum S. Augustini Congregationis de Monte Orthono incolebant [Id., Ecclesiae Venetae, antiquis monumentis illustratae, t. I (Venetiis 1749), p. 255 – 78.] . Anno autem 1810 monasterium cum ecclesia Sancti Christophori solo aequata sunt, et locus coemeterio publico destinatus. Quod cum angustius censeretur, completo canali exiguo quo a vicina insula dividebatur, e duabus una facta est cui Sancti Michaelis nomen inhaesit [Venezia e le sue lagune, t. II, 2 (Venezia, 1847), p. 502 – 503.] . Ecclesiae formam laudarunt qui eam oculis conspexere; addunt etiam nullum in ea splendidius ornamentum fuisse sacris B. Gratiae confessoris, qui in coenobio Sancti Christophori anno 1508 obierat, exuviis. Quae deinde everso templo in Dalmatiam delatae fuerunt, et quidem Mullam, qui pagus est prope Catharum, ubi beatus ille vir lucem aspexisse fertur, Catharinus inde nuncupatus. A nonnullis etiam Paduanus seu Patavinus dictus est; non recte sane, cum paucis tantum annis in Monte Orthono prope Patavium, et brevi admodum tempore Patavii degisse videatur.

[2] [obiit beatus Gratia,] Servum Dei tantam sanctitatis famam sibi comparasse ferunt, ut statim post mortem publicus et ecclesiasticus cultus ei tribui coeptus sit, et haud multis interiectis annis in libris paene omnibus qui de Ordinis Eremitarum viris illustribus conscripti sunt beatus vel sanctus nuncupatus appareat. Ita apud Hieronymum Seripandum [Elenchus sanctorum ac beatorum Ordinis ad calcem operis Constitutiones Ordinis Fratrum Eremitarum S. Augustini, Romae, 1551.] , Alexandrum Benacci [Vita di S. Monica (Bologna, 1576), p. 38.] , Simplicianum Torrini [Libro sopra la S. Cintura di Maria Santissima (Bologna, 1578), p. 38 Prodiit etiam Bononiae 1600, et Veronae 1645.] , Iosephum Pamphilum [Chronica Ordinis Eremitarum S. Augustini (Romae, 1581), p. 133.] , Hieronymum Nolanum [Libro delli privilegii dell' Ordine Agostiniano, Napoli, 1586.] , Aurelium Filippini [Giardino odorifero… (Cesena, 1603), p. 45.] et deinceps apud notissimos illos rerum domesticarum Augustinianos scriptores, Thomam de Herrera [Alphabetum Augustinianum, t. I (Matriti, 1644), p. 317.] , Ludovicum Torelli [Ristretto delle vite degli huomini illustri in santita dell' ordine Agostiniano (Bologna, 1647), p. 423 – 426; Secoli Agostiniani, t. VII (Bologna, 1672), p.593.] , Philippum Elsium [Encomiasticum Augustinianum (Bruxellis, 1654), p. 245.] , Augustinum Arpe [Giornale de santi e beati Agostiniani, t. II (Genova, 1712), p. 222.] , Bartholomaeum Scalabrella [Calendario dei Santi della religione di S. Agostino, Roma, 1878.] , et ita porro. Iubente episcopo Casimiro Forlani (1879 – 1887), in curia Catharensi instructus est processus super cultu ab immemorabili tempore praestito beato Gratiae [In archivo Ordinis S. Augustini Romae servatur Copia publica transsumpti processus auctoritate ordinaria constructi in curia ecclesiastica Catharensi super cultu ab immemorabili tempore praestito servo Dei Gratiae a Catharo, codex chartaceus fol. 289, anno 1886, die 31 martii.] et a Sede Apostolica postulata huius cultus confirmatio [Catharen. Confirmationis cultus ab immemorabili tempore praestiti Dei famulo Gratiae a Catharo laico professo ordinis Eremitarum S. Augustini Beato nuncupati. Informatio super dubio an sententia lata ab Illmo et Rmo episcopo Catharen … sit confirmanda. Romae, 1889, 39 – 77 pp.; Summarium additionale, 3 pp.; Animadversiones R. P. D. Promotoris fidei, 11 pp.; Responsio ad animadversiones R. P. D. Promotoris fidei, 59 pp.] , [cum fama sanctitatis.] concessa vero sedente episcopo Tryphone Radoničić (1887 – 1894) [Schematismus dioecesis Catharensis pro anno Domini MCMVII (Ragusii, 1907), p. 78 – 80.] . Mox quoque secuta est officii et missae concessio [Catharen. Concessionis et approbationis officii et missae in honorem B. Gratiae a Catharo… Romae, 1889, 4 pp.; Summarium, 6 pp.; Adnotationes R. P. D. Promotoris fidei, 4 pp.; Responsio ad adnotationes R. P. D. Promotoris fidei, 10 pp.] . Precibus vicarii generalis Ordinis S. Augustini annuit S. Sedes, et decreto 17 decembris 1889 probata sunt officium, missa et hoc elogium martyrologio inserendum die 22 decembris: Venetiis natalis B. Gratiae a Catharo laici professi Ordinis nostri, Congregationis Montis Orthonis, qui humilitatis exemplo, orandi studio atque paenitentiae rigore insignis, quinto idus novembris, ante et post obitum clarus miraculis, e coenobio S. Christophori ad caelestia regna migravit. In martyrologio Ordinis nuper reformato haec eadem leguntur ad diem 9 novembris; die autem eiusdem mensis 16, quo B. Gratiae festum tandem translatum est: B. Gratiae a Catharo confessoris Ordinis nostri, cuius natalis recolitur V idus novembris. Celebratur autem ritu semiduplici [Proprium officiorum Ordinis Eremitarum S. Augustini a S. R. C. approbatum, Romae, 1915, ad diem 16 novembris.] .

[3] [Eius Vitae summa.] Vitae antiquae B. Gratiae a teste oculato conscriptae, si qua unquam fuit, nullum superest vestigium. Qui primus de eius gestis libellum typis mandavit, Spiritus Lazarini, saeculo plus quam integro post Gratiam vixit, nec quicquam de fontibus quibus usus est compertum habemus [Vita del beato Grazia da Cattaro, Venezia, 1643. Cf. Valentinelli, Bibliografia della Dalmazia e del Montenegro (Zagabria, 1855), p. 247. De scriptis S. Lazarini ita A. Loredan in libro de quo mox: “Il P. M. F. Spirito Lazarini da Perugia in un discorso intitolato le Glorie di Grazia dell' augusto patriarca Agostino, grazioso rampollo, et ammirabile germe conteste sotto epiteto di palma e nota di cedro. Il detto P. Lazarini in un breve racconto dei gesti del B. Grazia intitolato Breve raccontamento etc.”] . Opusculum frustra quaesivimus. Eius tamen desiderio nos teneri vix affirmare audemus, cum omnes quotquot de beato nostro alii pressius alii uberius dixerunt, in rebus enarrandis ita concordent ut ad unum eundemque fontem neque adeo limpidum reducendi sint. Paucis enim exceptis quorum traditio monasterii indubiam servavit memoriam, ut puta quod humili genere natus sit, cymbam ducendo victum sibi comparaverit, Simoni de Camerino discipulus adhaeserit, variis in locis sancte vixerit, Venetiis feliciter obierit, in novo sarcophago super altare mox reconditus, praeter ea, inquam, Vita Gratiae fere constat locis ut ita dicam communibus quibus laudari solent quotquot in coenobiis piam vitam duxerunt, miraculis tandem quattuor quorum testes desiderantur; de pariete diviso ut beatus eminus sacram eucharistiam adorare posset; de igne super eius cubiculum micante; de latice in puteo arescente restituto; de diabolo ita eum verberibus impetente ut ad mortem usque claudum efficeret. Accedunt miracula nonnulla post obitum beati eius intercessione patrata. Haec est summa eorum quae post Lazarinum enarravit Antonius Loredan, nobilis Venetus [Vita del beato P. F. Grazia da Cattaro, Venezia, 1670; item 1693; item 1733.] . Nonnulla se addidisse, silentibus testibus, quae verisimilia videbantur aperte fatetur [Ita in operis praefatione: “Perche non si ritrova memoria di sua vita, se non dall' età di 30 anni che entrò nella religione, mi sono preso licenza di fabbricare sopra verisimili e sopra supposti; se bene tutto si deve credere e tutto sperare dalle operazioni di un santo.”] et unum miraculum, cui ipse interfuerat [Item in praefatione, et p. 60, ed. 1733.] . Loredano successit Fr. Elisaeus Polonus, qui uberrimo calamo eadem prosecutus est [Vita B. Gratiae Catharini Ordinis Eremitarum S. Augustini per Fr. Eliseum a Iesu Maria Polonum de Modinius eiusdem Ordinis. Venetiis 1677. Libri apographum legitur in Processu curiae Catharensis, fol. 111 – 213; excerpta in Processu typis impresso, Summarium super dubio etc., pp. 9 – 16, 29 – 30. Teste Valentinelli, Bibliografia della Dalmazia, p. 247, haec complectitur liber Elisaei: “I quattordici primi capitoli, p. 1 – 131, descrivono la storia della vita e dei miracoli del B. Grazia; il decimoquinto, p. 132 – 134, da un riassunto della vita; gli ultimi due, p. 135 – 158, si compongono d'iscrizioni ed epigrammi in lode del Santo.”] .

[4] [A multis laudatus fuit.] Multo breviorem beati nostri Vitam suis Annalibus Illirico-latinis maximam partem ineditis inseruit Andreas Zmajević [Scripsit ille “Gli annali ecclesiastici dell' Illiria in lingua illirica colla traduzione latina dal principio dell' era cristiana fino all' anno 1644.” Operis exemplum unum misit Congregationi de Propaganda Fide. Alterum incendio concrematum est. A. Bassić, Notizie della vita e degli scritti di tre illustri Perastini (Ragusa, 1833), p. 29 – 42.] , archiepiscopus Antivarensis (1671 – 1694); quam suppresso nomine edidit P. Iacobus Coletus [Farlati-Coleti, Illyricum Sacrum, t. VI (Venetiis, 1800), p. 475 – 76; iterum ex apographo Marini Drago, episcopi Catharensis, in Processu impresso, l. c., p. 17 – 18; et, quod mireris, rursus ex Farlato, ibidem p. 27 – 29.] . Hac paulo fusiorem Vitam, ubi de ecclesia Sancti Christophori tractatum habuit, enarravit Flaminius Cornelius in celebri ecclesiarum Venetarum historia [Ecclesiae Venetae, t. I, p. 260 – 67.] . Quam, cum aptissime exponat quaecumque de beato nostro feruntur, lectori proponendam censuimus, et infra typis edemus, ea sola quae typothetae peccaverunt, corrigentes. Cornelium in epitomen redegerunt tum Dominicus Grandis [Vite e memorie de' santi spettanti alle chiese della diocesi di Venezia, t. VII (Venezia, 1763), p. 52 – 61.] , tum auctor Hagiologii Italiae [Hagiologium Italicum, t. II (Venetiis, 1773), p. 282.] . Qui historiam episcopatus Catharensis conscripsit, duplicem Vitae B. Gratiae libellum nactum se profitetur, latinum alterum, cuius auctorem, qui reapse est Andreas Zmajevic, ignorasse videtur, alterum italicum, a patribus Augustinianis Sancti Christophori de Pace acceptum: “De summa rerum, ita ille, mirifice congruunt; italico tamen latinum praeferendum censeo; in hoc si quid praetermissum est, ab illo sumendum erit.” Quae quidem animadversionibus ad Vitam latinam interserit [Farlati-Coleti, Illyricum sacrum, t. VI, p. 475 – 77.] , ad codicem italicum passim remandans. Cum autem se Lazarinum et Elisaeum Polonum, cuius etiam verba exscribit, legisse testetur [Ibid., p. 477, n. 14.] , Vita italica manuscripta, de qua nulla alias mentio est, ei tradita fuisse credenda est. Loredanum, Elisaeum, Cornelium, Zmajevicium, Dominicum Grandis secutus novam B. Gratiae Vitam scripsit Marcus Antonius Gregorina, episcopus Catharinus [Vita del beato Grazia di Cattaro, Venezia, 1802, 20 pp.; iterum edita et aucta, con un appendice sulla translazione del corpo dello stesso beato da Venezia a Mulla, e poi dalla chiesa parrochiale alla nuova chiesa sub titulo “Auxilium Christianorum”. Zara, 1873, 20 pp.] , vir candidae mentis, cui concordia hagiographorum sese mutuo exscribentium, indicium veritatis erat [Ita scribit, p. 19: “Questa conformità in quelli che hanno scritto del nostro beato, dimostra i racconti essere veritieri; perche siccome l'errore è vario, cosi la verità è costante.”] . Nonnulla tamen de cultu beati Gratiae in Dalmatia addita sunt quae in aliis eiusdem aetatis libris frustra requiras. Nostris tandem temporibus lingua slavorum Vitam B. Gratiae edidit Ivo Matković [Život i Stovanje bl. Gracije iz Kotora. U Zagrebu, 1887; editio altera, Spljet, 1910. Sacra sollemnia diebus 16, 17, 18 maii anni 1890 Mullae peracta idem Ivo Matković enarravit in libello Spomenica na Trodnevno Slavje Poblaženja bl. Gracije Svetoaugustinskog Reda Romita na Mulu u Boki Kotorskoj 16tog, 17tog i 18tog Svibnja 1890. Zagreb, 1890.] et tandem Nicolaus Mattioli [Vita del B. Gratia da Cattaro, Roma, 1890, 288 pp.] , praecipue usus excerptis quae in processu catharensi collecta sunt.

[5] [Eius corpus] Beati viri corpus primum in communi fratrum sepultura depositum, altera ab eius obitu die a priore coenobii cypressinae capsae inclusum est. Anno autem uno circiter elapso, in marmoreo sarcophago, illustrissimo viro Antonio Throno sumptus suppeditante, sacrae exuviae super altare reconditae sunt, apposito titulo Beatus Gratia [Cf. Elisaeum Polonum in Summarium super dubio an sententia etc., p. 14.] ; quieverunt autem, a fidelibus assidue summis honoribus ornatae, ad principium usque saeculi XIX, quo Patres Augustiniani coenobium Sancti Christophori deserere et Venetias migrare coacti sunt [Mattioli, op. c., p. 165.] . [Venetias,] Tunc enim beati corpus dono datum est Mullensibus, qui Gratiam civem suum fuisse gloriabantur; cessio vero die 21 februarii 1807 litteris publicis consignata est his verbis: Universis fidem facio quod corpus B. Gratiae Ordinis eremitarum S. Augustini Congregationis S. Mariae de Monte Orthoni laici professi, [dein in Dalmatiam delatum.] asservatum iampridem in ecclesia S. Christophori a Pace Venetiarum, hodie locatum fuit in capsa lignea cristallo a parte anteriori protecta, praesentibus adm. R. domino Aloisio de Angelis, plebano ecclesiae parrochialis et collegiatae S. Michaelis archangeli, et adm. R. domino Carolo Elia, ecclesiae parrochiali et collegiatae S. Samuelis Venetiarum alumno, per me Fr. Aloisium Montan, Ordinis eiusdem ex-priorem et regium cappellanum dictae ecclesiae S. Christophori et dono datum incolis loci Mullae, in quo ortum habuit, dioecesis Catharensis; et ne dubium eveniat de identitate ipsius, antedicta capsa colligata fuit funiculo viridi et sigillo conventus eiusdem obsignata. In quorum fidem etc. [Summarium, p. 43; Mattioli, op. c., p. 250 – 51.] . Non tamen statim Mullensibus traditae fuere sacrae reliquiae, sed anno 1810 Catharum delatae, ab episcopo Antonio Gregorina recognitae, dein ab eodem, universo clero deducente, in parochialem ecclesiam Mullae (Muo) delatae et in altari collocatae, ubi ab antiquis temporibus beati imago exposita erat [Summarium, p. 38.] .

[6] [Reliquiarum recognitio.] Anno autem 1864, nova aedificata ecclesia, iterum translatum est B. Gratiae corpus, ab episcopo Marco Calogera recognitum, ut hisce litteris constat: Marco Calogerà, per la grazia di Dio e della S. Sede Apostolica vescovo di Cattaro. A chi leggera salute. Partiti oggi dalla nostra residenza di Cattaro verso la vecchia chiesa di Mulla per verificare lo stato del corpo del B. Grazia di Mulla, che ivi si venera, giungemmo alle ore 8 3/4 antimeridiane, accompagnati dal reverendissimo canonico Trifone Oparenovic, dal rev. ceremonista vescovile D. Antonio Zunaievic, dal parocco di Mulla molto rev. D. Elia Andric, dal sindaco di Mulla signor Vito Pascovic, dal preside della fabbriceria di Mulla signor Giorgio Petrovic, e dai notabili di Mulla signor Antonio qu. Filippo Petovic e signor Trifone Marovic; e alla loro contemporanea presenza facemmo aprire la cassa d'abete che contiene il corpo del Beato; abbiamo trovato il sacro corpo dal colle alle noci dei piedi tutto connesso, e nella massima parte coperto di carne e pelle; e al primo toccarlo spiro dalla cassa un suave odore, accolto dai presenti con santa letizia e lagrime di commozione. E a memoria del fatto abbiamo ordinato che sia eretto il presente atto in doppio originale che si conserverà nella nostra curia, e l'altro nel uffizio parrochiale di Mulla, munito delle firme di tutti i predetti intervenuti e dal nostro maggiore suggello. (L. S.) Cattaro, 22 agosto 1864. Sequuntur testium subscriptiones [Summarium, p. 39; Mattioli, op. c., p. 253 – 255.] . Sollemnis translatio facta est die 18 septembris sequentis, constatque cultum beati exinde maxime auctum.

[7] [Cultus in ecclesiis Mullensi,] Exstant litterae a parocho Philippo Giuranovic die 15 martii anno 1848 ad episcopum Catharensem datae, quibus ratio cultus tunc temporis beato exhibiti late describitur. Novies in anno urna corpus continens reserebatur, populo ad illud osculandum accedente, ipsis etiam heterodoxis cum catholicis de pietate certantibus. Festum beati celebrabatur die 8 novembris, missa autem Omnium Sanctorum cantabatur. Nonnulla insuper narrat miracula paucis ante annis patrata: anno 1815 fures caput beati auferre attentantes,mirabiliter avertuntur; alio tempore mulier contumeliae in beatum iactatae poenas luit; femina filiam corpore contractam ad altare beati sanam recipit; vinum ab inurbano homine in altari beati positum mirabiliter submovetur [Summarium, p. 45 – 48.] .

[8] [Catharensi et aliis.] Et haec quidem Mullae agebantur. In cathedrali Catharensi, die 3 februarii, quae S. Tryphoni loci patrono sacra est, beati Gratiae reliquiae, saeculo XVII ad finem vergente, Venetiis acceptae, populi venerationi exponebantur. Ecclesia autem Sancti Matthaei in Dobrota partem cilicii, quo pro interiore tunica utebatur beatus, servabat [Gregorina, t. c., p. 19. Pars maior cilicii in cathedrali Catharensi servabatur. Summarium, p. 53.] . Anno 1806, episcopus Clodiensis (Chioggia) litteris testatur digitum B. Gratiae confessoris Ordinis S. Augustini extractum corpore quod ab immemorabili servatur in ecclesia S. Christophori in Insula a se collocatum in tubo cristallino oblungo rotundo suo sigillo obsignato [Summarium, p. 51 – 52.] . Anno 1811, L. Luciani, archidiaconus Venetiarum, sede vacante, vicarius capitularis, crus B. Gratiae recognoscit et in capsula lignea debite obsignata reponit, litterisque datis facultatem concedit hasce reliquias publice Christi fidelium venerationi exponendi [Summarium, p. 52 – 53.] .

VITA B. GRATIAE CONFESSORIS

Gratia laïcus professus Ordinis Eremitarum S. Augustini Venetiis (B.)

Ex Flaminio Cornelio. Cf. Comm. praev. num. 4.

[1] [Beati patria et parentes;] In quodam Dalmatiae pago [Sunt qui cum Lazarino existiment Gratiam natum esse in pago dioecesis Catharensis cui Dobrota nomen est, idque ex eo coniciunt quod cum eius mater Bona appelletur, id vocabuli ei inditum sit ex nomine ipsius pagi qui matris et filii patria esset, nam Dobra (unde Dobrota) apud Slavos idem significat quod Bona apud latinos. Alii tamen indubitata fide tenent Gratiam ex pago Mulla oriundum esse. Cf. Farlati, op. c., t. VI, p. 476 – 477.] ubi Venetum dominium cum Turcica ditione conterminat, prope Absorivium civitatem [Alias Ascrivium dicit et Plinii locum (III, 24) affert (Catharus Dalmatiae civitas, Patavii, 1769, p. 1). Apud Plinium autem legitur (III, 23, 144) Acruvium, apud Ptolemaeum vero Ἀκρούιον (II, 16, 5). Cf. C. I. L., III, p. 284.] , vulgo Catharum dictam, versus mare Epidaurium, Benedicto et Bona [Non matris sed patriae hoc nomen esse putat Lazarinus, quia Bonae nomen nec in Catharensi dioecesi nec in locis conterminis sit vel fuerit in usu. Cf. Farlati, t. c., p. 476.] humilibus quidem, sed piis honestisque parentibus ortus est Gratia anno ab incarnatione Domini 1438, die 27 octobris, Eugenio IV Veneto sedente in apostolico throno.

[2] [Adulescentia religiose transacta,] Adolescentiam et iuventutem in summa egestate transegit, nec tamen inter inopis vitae angustias a via mandatorum Domini unquam deflexit. Manuum enim labore vitae necessaria comparans, et inter periculosa nautae exercitia illibatos mores custodiens, iam tum sanctioris vitae iaciebat fundamenta. Ex huius laboriosae conditionis necessitate mercium vehendarum causa, frequens erat Gratiae ad Venetam urbem appulsus, ubi tunc degebat virtutum luce et praedicationis apostolicae munere fulgens frater Simon de Camerino [Simonis de Camerino Vitam conscripsit G. F. Tomasino in libro de quo mox. De eo quoque M. Caffi, Frate Simone da Camerino, in Archivio Storico Italiano, III Serie, t. XXVI (1877), p. 323 – 31.] qui in austeriore regularis vitae observantia inque devotae solitudinis amore, [audito B. Simone Camerte,] novam illam suam erexerat congregationem a monasterio principe B. M. V. de Monte Orthono [Monte Ortone seu Montortone, com. di Teolo, prov. di Padova. In instrumento anni 1441 mentio est monasterii S. Mariae de Monte Rotundo dicto Monte Orton Paduani districtus. 〈G. F. Tomasino〉, Historia della B. Vergine di Monte Ortone … l'origine della Congregazione dedicata al suo nome e la Vita di Fr. Simone da Camerino fondatore di essa. Pado] nuncupatam, ad quam plures probatae pietatis viri, beati fundatoris sermone et exemplis accensi, certatim accurrebant. Ob huius itaque venerabilis viri auditas conciones, sic ad meliora se excitatum sensit Gratia, ut nuntium caducis rebus remittere disposuerit. Quare sacrum religionis habitum in conditione laici enixis precibus impetravit anno 1468, aetatis vero suae trigesimo.

[3] [in Monte Orthono tirocinium suscipit.] Voti compos factus, regularis vitae tyrocinia in Monte Orthono suscepit, et adeo virtutibus omnibus statim coepit clarescere, ut in ipso severioris instituti exordio, religiosae perfectionis apicem iam assecutus fuisse videretur. Praecipua illi cura corpus viribus robustum omni asperitatum genere in servitutem spiritus redigere; quapropter in seipsum desaeviens, ferrea catenula acutis apicibus arcte inter se connexis conspersa, lumbos accinxit, genubusque tenus cilicinum saccum ex asperis equorum pilis contextum, pro intima et carni proxima veste adhibuit, [Eius paenitentia,] quo cum pia veneratione, etiamnum in Divi Christophori monasterio [monasterium et ecclesiam Sancti Christophori de Pace diruta esse supra, p. 297, diximus.] asservato, fugari daemones, morbosque depelli iterata experientia probatum est. Rigida continuabat ieiunia, quae plerumque et saltem per tres in hebdomada dies solo pane et aqua tollerabat. Ceteris vero diebus a lacticiniis nedum carne sibi temperans, ad panis praeduri frustulum et modicam aquac mensuram vix aliquid de herbis aut fructibus pro obsonio addebat. Lectulus eius potius ad tormentum quam ad quietem paratus videbatur; super geminas enim, easque rudes et asperas tabulas, capiti lapidem pro cervicali supponens, brevissimum lassitudine victus carpebat somnium. Reliquum noctis tempus in caelestium rerum meditatione vel in obeundis vilioribus coenobii officiis insumebat.

[4] [pietas,] In deliciis praecipue illi erat sacris missae mysteriis quotquot peragebantur deservire, quo tempore ab exteriori corporis compositione interiorique mentis attentione angelus potius quam homo angelorum ministerium abimplens apparebat. Hoc tamen sibi gratissimum munus ex obedientia dimisit, atque alacri laetoque animo vilissima quaeque coenobii munia e nutu superioris suscipiens, [oboedientia,] culinae grave abiectumque onus non minus attente et sollicite, quam si ecclesiae inserviret, administravit. Ad haec claustri angulos et immundiora domus loca purgare, sordes verrere et infirmis eximia cordis charitate, nocturnas etiam agens excubias, ministrare, quos non solum assidua servitute, sed caelestium rerum dulcissimis colloquiis recreabat. Nec his solummodo contentus laboribus, ne ullam corpori, quod animi hostem intimum reputabat, requiem permitteret, consuevit, quoties per tempus liceret, terram humeris, quo opus esset, gestare et priscorum eremitarum more arbores frugiferas serere, et interea nihil veritus hiemales brumae rigores, nudis semper pedibus incedere.

[5] [paupertas rigidissima,] Paupertatis rigidissimus custos, deteriori tunica contentus, abiectiorem monasterii cellam incolebat, in qua praeter angustum ex rudibus asseribus lectulum ferreamque ex catenulis disciplinam et ligneam crucem, nulla alia supellex. Omnes cordis sui thesauros in mortificatione crucis Christi reponens, castitatem, humilitatem, ceterasque virtutes mirifice coluit, et sui tantum acerrimus censor, silentium, nisi aliter charitas postularet, perpetuum custodivit.

[6] [assiduum orandi studium.] Inter tot corporis labores assiduum erat orandi studium, in quo totum ferme noctis spatium, et quidquid a laboribus supererat diuturni temporis invicto animo insumebat: neque vero exteriores corporis exercitationes animam eius a divinorum mysteriorum assidua meditatione abstrahebant, propterea inter culinae aliorumque munerum onera, quibus gravabatur, erecta in Deum mente semper orare consuevit: quam admirabilem cordis in oratione perseverantiam tantis corporis cruciatibus conciliatam, non uno miraculo Deus comprobavit. Quorum tamen duo splendidiora liceat afferre.

[7] [Per hiantem murum SS. Eucharistiam adorat.] In Monte Orthono dum ex oboedientia laboribus rustici propriis in horto colendo vacaret, in spiritus impetu ferventius orans [ornans Ed.] , audit tintinabuli monitu in propinqua ecclesia perfici adoranda Eucharistiae mysteria; nec mora in genua procidens, repente conspexit ingenti prodigio hiantem dividi murum, templique interiora pandi, ut altare conspiceret, quo super divina elevatur hostia: tum in eius medio candore, infantulum Iesum radiis circumdatum, sacerdotis elatum manibus vidit et adoravit.

[8] [Flammae supra eius cellam conspiciuntur.] In Divi Christophori pariter monasterio — ad quod ex Monte Orthono superiorum nutu commigraverat — nocturno tempore de more vigilans, in sublimi contemplatione defixus erat Gratia et eo usque cor eius divino conflagrabat ardore, ut exinde erumpentes caelestes radii in flammarum formam supra ipsius cellam conspicui fuerint. Quo factum est, ut piscatores hac illac in cymbis arti suae vacantes, comburi ipsum coenobium reputaverint, unde conterriti ad terram prosilientes et ad monasterii portam adcurrentes, succrescentis ignis minas pulsata campanula dormientibus fratribus nuntiarunt; flammarum autem adspectus qui ex caelesti proveniebat incendio, repente evanuit.

[9] [Erga proximum caritas.] Ex ferventi in Deum charitate, mirus quoque erga proximum amor enituit; cuius quascumque necessitates, eo quo fas erat modo, levare conabatur. Quamvis silentii accuratissimus custos esset, tamen vel ad aegrotorum taedia lenienda vel ad homines criminum lue infectos ad salutem revocandos, spirituales saepius sermones non gravabatur habere. Detractam etiam de inopi sibi assignato cibo potiorem partem in pauperum subsidium erogabat. Hanc quoque famuli sui dilectionem, qua integram legis plenitudinem numeris omnibus absolvebat, praeclaro et ad nostra usque tempora perseverante beneficio omnipotens Dominus testatam voluit.

[10] [Puteum arescentem] Fatiscentes ecclesiae S. Christophori de Pace [Non primum a Simone de Camerino aedificata est ecclesia Sancti Christophori, sed ipsi concessa, anno 1436, litteris Francisci Foscari, Venetiarum ducis, cum hospitali et monasterio. Flam. Cornelius, Ecclesiae Venetae, t. I, p. 272 – 73. Post pacem rempublicam inter et Mediolanensium ducem Franciscum Sfortiam ope fratris Simonis compositam, senatus decreto, 17 maii 1454, concessum est quod de cetero locus ipse S. Christophori nuncupetur S. Christophorus della Pace. Fl. Cornelius, t. c., p. 277.] instaurabantur parietes, ipsisque murariis fabris de more ministrabat Gratia; cum exhausta xistri cisterna domestico usui operique struendo deserviens, [aqua replet,] ex frequentiori haustu, ipsaque adeo aestivi temporis ariditate penitus exsiccata destitit aquas suppeditare. Verum, quia latiore lacuna ubique circumdatur insula, nec facilis inopi monasterio dabatur modus afferendae deforis aquae, Gratia subito cordis impetu in Dei providentiam omnem spem iaciens, aridam putei superficiem marinis aquis profudit; tum in genua ferventiori oratione Dominum rogaturus procumbit. Nec multo post effusas humilis viri preces, duplicato prodigio marina aqua puteo infusa nihil amplius in se aut salis aut amaritiei prae se ferre visa est et eo usque assurrexit dum ad ipsius cisternae superius os mirantibus cunctis ascenderet. [continuato per saecula beneficio.] Huius prodigii constans beneficium sanctitatis eius perenne est testimonium, siquidem ex ipso puteo indeficientes exinde hauriuntur aquae, non tantum levandae siti, verum etiam irrigandis hortis et coenobii ministeriis abunde inservientes, quodque mirum est, plenamque prodigii virtutem testatur, aestivo tempore ad propinquae civitatis usum avidissime exoptata utpote levis plenis exportatur cymbis, numquam deficiente caelestis abundantiae virtute, quin etiam aliquando succrescentibus marinis undis, ipsumque puteum intrantibus, ex ipsarum salsedine ipsius cisternae dulcedo traditur nullatenus immutata.

[11] [P. Lazarino medetur.] De huius aquae caelitus infusa virtute, illustre testimonium perhibet P. Spiritus Lazarinus, eiusdem Ordinis alumnus [De P. Lazarino, supra, p. 298.] , qui ex eius haustu sanitate recepta, in grati animi signum vitam ipsius beati italico sermone exaravit, typisque mandavit Venetiis anno 1643. In ea enim conscribenda testatur se ardentissima febri eaque lethali laborantem, viva fiducia modicum de praedicti putei aqua gustasse haustum, implorataque per B. Gratiae merita Dei ope, pristinae incolumitati restitutum fuisse.

[12] [A diabolo exagitatur.] Tantas Gratiae virtutes aegre ferens antiquus humani generis hostis, sanctissimum virum variis tentationibus aggreditur, mentemque eius ab oratione avertere diabolicis conatur illusionibus; sed spe frustratus in tantam actus est rabiem, ut Domino ad servi sui victoriam permittente, palam ei apparere ausus sit, et larvam indutus, infernis satellitibus stipatus, dum ad crucifixi effigiem vehementius orat, violenter per monasterium tractum, durisque verberibus contusum, semivivum relinquit Gratiam; ex qua pessimi angeli lucta insanabilem plagam in femore recipiens, ad mortem usque in signum victoriae claudicavit [Haec Patavii acta esse narrant, v. gr. Zmajevic, ap. Farlati, Illyricum Sacrum, t. c., p. 475, ibique, p. 476, addita est haec annotatio: “Id accidit in hospitio S. Marci, ut est in codice italico. Habent siquidem patres Montis Ortonis parvum domicilium in Campo Martio, quod Pratum Vallis vulgo appellant, cum aedicula S. Marci titulo inscripta, ubi cum ad urbem veniunt, diversare solent. In hoc hospitio habitare iussus fuerat F. Gratia ad res urbanas curandas, quae ad monasterium S. Mariae pertinebant.” De codice italico, supra, p. 299.] .

[13] [Allatae carnes putrescunt.] Cum autem in continuo virtutum exercitio inque summa vitae asperitate Deo fideliter in religione per quadraginta ferme annos deservisset, tandem laboribus et constanti corporis castigatione attritus, in extremum morbum incidit. Hoc ingravescente, cum ex medici consilio carnibus vesci cogeretur, ut languentes recrearet vires, numquam tamen eximius mortificationis amator a solita abstinentia potuit avelli, donec accedente superioris auctoritate, a cuius ore nutuque pendebat, carnes ei sunt allatae; quas, cum de more signo crucis benedixisset, repente putridae vermibusque scatentes apparuerunt; viro obediente per divinam protectionem loquente victoriam.

[14] [Sacramenta piissime suscipit.] Mox ad extremum vitae spatium redactus, afferri sibi dominicum corpus humillimis precibus postulavit, quod e lectulo surgens et cinctura ad collum alligata provolutus in genua devotissime suscepit indeque recepta sacri olei unctione, inter adstantes religiosorum choros in osculo Domini placide obdormivit die nona novembris [Eius sepulcro apposita erat haec inscriptio, quam refert Farlati, t. c., p. 478: VBLI(S) . GRATIA . VIXIT . ANNIS . LXX . OBIIT . IN . REL . MIRA . ABSTINENTIA . DIE . IX . NOVB . MDVIII . Errant tum Zmajević, apud Farlati, t. c., p. 475, tum Riceputi in Martyrologio Illyrico, apud Farlati, t. VIII, p. 313, qui beati natalem ad diem 9 octobris referunt; errat et Bartholomaeus Scalabrella, Calendario della religione di S. Agostino (Roma, 1878), qui ad 11 octobris eundem transfert, V id. oct., ni fallor, legens pro V id. nov. Apud Mullenses die 8 novembris B. Gratiae commemoratio fieri solebat.] anni 1508, annum agens aetatis septuagesimum, initae vero religionis quadragesimum. Corporis eius exterior figura — ut ex traditione acceptum est — animi interiorem sanctimoniam indicabat. Iusta statura, oculi ad terram demissi, decora quamvis inculta barba, facies pallida, et ob ieiunia gracilis et exsiccata, incessus, sermones et actus religiosi hominis perfectionem praeferebant.

[15] [Hominum concursus ad eius funus.] Evolata ad superos sanctissimi viri anima, funus eius mirabili stellae apparitione supra demortui feretrum coruscantis, frequentique populorum concursu decoratum est. Attamen suadente fratrum humilitate, corpus eius communi fratrum sarcophago est demandatum. Tales religiosae modestiae dispositiones altiori divinae sapientiae consilio paulo post sunt immutatae, Deo minime permittente corpus servi sui, crucis mortificatione insignitum, inter cetera defunctorum cadavera confusum quiescere.

[16] [Ipso monente e communi sepulcro eruitur.] Nocte igitur quae diem depositionis subsecuta est, Martyrio Bergomati, coenobii priori, apparuit caelesti circumfusus luce Gratia, ipsumque admonuit hanc esse Dei voluntatem, ut corpus e sepulchro, in quo depositum fuerat, tolleretur, honestiori loco collocandum. Caelestibus monitis obtemperare gestiens prior, mane facto accessit ad ecclesiam, apertoque loculo, ex quo fragrantissimus efflabatur odor, sacrum depositum eruit, et cypressinae inclusum capsae, loco decentiori recondit. Inde nova et mirabiliora signa Gratiae meritum testantia; ex eius enim intercessione quamplurimi aegroti — ut de aliquibus mox dicemus — mirabiliter pristinae sanitati sunt restituti, ita ut de solemniori eius translatione cogitatum sit.

[17] [Nobilissimum super altare sepulcrum.] Hoc autem accidit ex iterata Gratiae apparitione, qua recreatus nobilis vir Antonius Thronus, D. Marci procurator, beato viro dum viveret amicitiae vinculo familiarissime iunctus, curam omnem intendit, ut sacrum pignus ex humiliori in digniorem locum transferret. Manum itaque pius senator bono operi admovit, sumptuque proprio marmoreum erexit monumentum, quatuor innixum columnis, in quo venerandum corpus adhuc incorruptum solemni pompa reconditum est. [Signa in dies maiora.] Cum autem a morte statim miraculis prodigiisque claruerit, concordi populorum acclamatione beati titulo decoratus est, eiusque sepulchrum, in quo veneranda Gratiae iacentis imago visitur, super altare templi, ubi divina peraguntur mysteria, primo ab eius obitus anno erectum fuit. Nec prodigiorum finis fuit; quin immo crescente affluentis populi devotione, signa quoque in dies plura et maiora visebantur, quorum quamvis magna ex parte temporum diuturnitate et maiorum incuria sit obliterata memoria, tamen quorundam, recentioris potissimum aevi, quae remanserunt, liceat ad beati viri gloriam seriem contexere.

[18] [Miracula nonnulla] Mirum in modum, ut supra narravimus, sanitatem ex aquae haustu recepit P. Spiritus Lazarini, qua pariter potata, Fr. Valentinus Salmaso in D. Christophori coenobio conversus, ex gravi synanche, qua ad mortis periculum laborabat, sanatur. Quod enim ars medica nequivit, hoc praestitit Gratiae nomen, quo invocato anginam pepulit, mortemque faucibus vomuit.

[19] [ann. 1648, 1657,] Pari quoque virtute, implorata Gratiae intercessione, sanati sunt P. Iohannes Paulus Stupa, Eremiticae familiae ex gravi febri, cui inerant manifesta malignitatis argumenta, ad extremum vitae discrimen redactus anno 1648, et Augustinus Donatus, qui ob receptam mirabiliter meritis B. Gratiae salutem anno 1657, argenteam eius arae obtulit lampadem, quam instituto censu ad eius corpus perpetuo iussit ardere.

[20] [ann. 1654,] Ex ulcere pessimo anno 1654 Albani cuiusdam, praeclari in arte chirurgica magistri, crus iam putruerat; cumque lecto affixus, propriae artis studia irrito conatu requireret, beati viri merita pro medicamine implorans repente eadem invocationis nocte se adeo relevatum sensit, ut in crastinum per urbem discurrens, caelestem virtutem acclamaret, et inde crus argenteum, ne prodigii memoria interiret, ad medici sui sepulchrum obtulit.

[21] Nobilis vir Cornelius Contarenus, se a bellicorum tormentorum grandine mirabiliter ereptum Gratiae auxilio fassus est, eiusque pariter ope dum furente horrida undarum procella cum coniuge in navigio nec magno nec satis firmo iactarentur, ad invocationem Gratiae liberos et incolumes evasisse.

[22] [ann. 1658, 1672,] Aequalem in invocatione Gratiae virtutem experti Iulius Comeses piscator ex Muriano eiusque sponsa a nequissimorum spirituum infestatione praeservati, anno 1658, et P. Thomas Bagatta, prior S. Christophori, qui ex semestri gravissima animi angustia anno 1672 liberatus est.

[23] [ann. 1675, 1663,] Maria Francisci Perusini Murianensis civis uxor ex arthritide decubuerat anno 1675, iamque per sex menses affixa lecto, ad extremum vitae discrimen adducta, quam ex artis medicae remediis nequiverat, meritis beati Gratiae recepit sanitatem; pari quoque munere Bernardus Petri Veneti Nobilis dicti et Magdalenae filius, qui bimulus ex nutricis sinu super marmoreos decidens gradus, toto corpore quassatus atque inutilis a medico derelictus fuerat, fiducia parentum, qui ad Gratiae patrocinium confugerant, sanatus est anno 1663.

[24] [ann. 1665,] Biennio interiecto, alter unius anni infans Baptista Ioannis Gnoci et Magdalenae filius, e nutricis manu ab altiori fenestra in terram praeceps delapsus, dum mortuus creditur, concepto et designato per parentes ad beatum Gratiam voto, cunctis stupentibus illaesus reviviscit; quo pariter tempore ex diuturno morbo morti proximus Bernardus Fracassati Ioannis Baptistae et Mariae filius, voto parentum sanitati restitutus est.

[25] [ann. 1673,] Ex ischiade et interna febri per plures aegrotans menses quidam nomine Sanctus et Iustus agnomine anno 1673 medicorum consilio ad recuperandam valetudinem ex tepenti aqua balneum sibi parari iusserat; in quo positus, ob ministrantium incuriam, pro tepida ferventi perfusus, totoque corpore ustulatus, in lectum semivivus deducitur. Ibi ex ulcerum intolerabili ardore cruciatus, brevi beati Gratiae opem lacrymis potius quam voce invocavit, qui ea ipsa nocte illi apparens, candidissimum florem ore suo praeferens, bono animo esse iussit, certamque de recuperanda valetudine spem intulit quam a visione statim perfectam se recepisse iuramento deinde testatus est.

[26] Diuturno morbo decumbens Antonius infans, parentum Baptistae cymbarii et Ioannae ad Gratiam recurrentium fide, e proxime mortis faucibus eripitur, et Iustina Zanchi vidua certo casu catax effecta, et per triennium immobilis decumbens, eiusdem Gratiae patrocinio facultatem obtinuit expedita ambulandi; nec dissimili munere Catharina de Manfrix, per habitualem ischiaticum motu membrorum privata, meritis beati Gratiae, cuius imploraverat patrocinium, pristinae incolumitati restituitur.

[27] [ann. 1674.] Anno 1674 lethali morbo Muriani languens Petrus Benedicti vitrarii et Helenae Beltramiae filius infans in sexto supra decimum suae vitae mensem supremum exhalavit spiritum; iamque feretro impositus fuerat: cum superveniente aedituo templi S. Christophori, ex eius consilio maestissimi parentes singulari fiducia nomen beati Gratiae invocarunt; cuius meritorum virtute surrexit qui fuerat mortuus, et exiit fama haec in universam terram illam [Ex Elisaeo Polono nonnulla B. Gratiae miracula selecta attulit Farlati, t. c., p. 477, quae praeter unum ea sunt quae narrat Cornelius de Augustino Donato (n. 19), de Cornelio Contareno (n. 21), de Sancto Iusto (n. 25), de filiolo Benedicti vitrarii (n. 27). Illud autem quod his addit hoc loco exscribo. “Agnoverat intolerabiles unius viduae cordis angustias, quae post amissum suae senectutis baculum, nempe unicum filium, inconsolabiliter eiulabat. Casu subito illum Venetiis perdidit, summa sollicitudine quaesivit per anfractus urbis, omnem movit lapidem, inquirens ex obviis etiam in remotiora se extendens et incassum. Iam septennium afflictionis fluxerat evolutum, ubi etiam illa destituitur quae est ultima miserorum anchora, nempe spe. Tandem divinitus monita recurrit ad insulam D. Christophori. Ibi tunc opere sanctus degebat Gratia; cum more Sunamitidis D. Elisaei hospitae in simili casu ad genua procumbentis vocum gemitu complexatur pedes, ad intimam sui consolationem ore prophetico haec inaudiit: Plus noli vexari, bona mater; hac, inquam, vespera illum videbis. Et mox uti praedixerat B. Gratia, recepto pignore facta est illius gloriae divulgatrix.”] .

[28] Accedens ad beati Gratiae sepulchrum Caecilia hortulana de littore S. Erasmi, cotidiana diutinaque febri afflicta, dum supplex pro sanitate orat, confestim ex febre perfecte convaluit, parque incolumitatis beneficium accepit Angelus Bertini, piscator Murianensis, qui, maligna oppressus febri, dum in extremo anhelitu luctatur, per beati Gratiae imploratam opem sanitatem recepit.

[29] Plurima alia ad eius intercessionem patrata sunt miracula [His addimus miraculum cui se interesse asserit Antonius Loredanus, quodque hisce profert verbis: “Chiedi, e prendi l'esempio dal Padre fra Tadeo, a cui l'anno 1668, 18 luglio, condotta una donna, che dicevano oppressa da spiriti, per conoscere questo buon Padre se veramente era tale, senza farne motto ad alcuno, presa una cassetta nella quale il cilicio del beato Padre fra Grazia conservasi, la pose sopra la testa dell' invasata donna, e doppio ne provò il miraculo, mentre quella con urli comminciò a gridare: Grazia tu mi abbrugi, e scoperto per forza quell' immondo spirito, lasciò in quel instante di maggiormente molestarla.”] quae ex desidia priorum temporum, ut superius dicebam, sunt oblivione deperdita; haec autem ideo placuit recensere, ut per ipsorum notitiam omnipotente Deo famuli sui humilitatem glorificante, devotio erga beatum virum temporum fluxu tepescens, nunc iterum reviviscat, et augeatur.

DE SANCTIS QUI IN UTRAQUE SCOTIA V IDUS NOVEMBRES COLUNTUR

[Commentarius]

Sancti qui in utraque Scotia coluntur

[1] [E sanctis quos memorant] Tot cottidie sidera in caelo celticarum regionum oriuntur ut multo facilius sit numerare caeli signa quam stellas singulas digito monstrare. Ideo postquam nominatim egimus de praefulgentibus astris, qualis hodie est S. Benignus Ardmachanus, de reliquis breviter et coniuncte dicemus. Et primo quidem occurrunt heortologia martyrologiaque excutienda; neque tantum strophas proferemus quae ad hanc diem apud Oengusium Marianumque leguntur, sed etiam, pro re nata, aliquot saltem e priscorum hagiographorum notulis, quae in vetustis codicibus interpretationis gratia adiectae sunt.

[2] [Oengus,] Antiquissimum heortologium gadelicum, Félire Óengusso Céli Dé (saec. IX in.) hoc habet tetrastichon:

Dónait ocus Damián
níptar écnaig anbli.
For óenlith co suilgi
féil Sínche co sadbri [Locus bis editus est a Wh. Stokes; primum On the Calendar of Oengus, in Transactions of the Royal Irish Academy, Irish Manuscripts Series, t. I (1880), p. CLXII – CLXIII, cum gloss. pp. CLXVI, CLXVIII; dein Félire Óengusso Céli Dé. The Martyrology of Oengus the Culdee (London, 1905), p. 233, cum gloss. p. 240 – 41 (= Henry Bradshaw Society, t. XXIX). Ex hac editione tetrastichon descripsimus.] .

Latine: Donatus et Damianus non erant protervi conviciatores. In eadem sollemnitate cum iucunditate festivitas Síneach-ae opulenter [Gadelica illa nemini arbitramur satis perspicua videri; etsi vix quicquam refert in eius modi carminibus quae vocabula ad sanctorum nomen adiecta sint. In interpretatione secuti sumus in omnibus fere Stokesium, qui ipse dubitat an re vera vox ainbil significet “protervum” (eam anglice verterat shameless), ed. altera, p. 296; incertus etiam ille an co suilgi significet: “cum iucunditate”, ibid., p. 366. Tandem ab eorum sententia qui verbum ecnaig reddunt “sapientes” discedimus, secuti d. v. Holger Pedersen, Vergleichende Grammatik der keltischen Sprachen, t. I, p. 343. Vertit Stokesius ultimum versum: the feast of wealthy Sinech; nobis tamen cautius visum est ambiguorum verborum co sadbri non enodare sententiam; dubium enim est quid sibi illa velint, utrum festum splendide celebrandum sit, an Sineach ipsa dives fuisse dicatur. Ceterum et vetus glossator in antiquo codice Leabhar Breac, de quo infra, num. 9, nonnulla verba aliter intellegit ac latine redditum est a nobis; hanc glossam excipere et in latinum sermonem vertere operae pretium est, quippe quae numquam nisi hibernice vulgata sit et in priore Stokesii editione tantum, p. CLXVI. Eum locum qui Stokesio est obscurior in altero versu, neque vetus glossator extricavit; tres enim varias sententias proponit eorundem verborum niptar ecnaig ainble: .i. nibtar ecundaig; no nidéntais écnach; no niptar ecnaide ainble, acht ecnaide fetta no forustai. Latine: id est, non erant rationis expertes; vel, non dicebant calumniam; vel, non erant sapientes improbi, sed sapientes periti seu gnari. In versu tertio co suilge, quod vertimus: “cum iucunditate”, explanat co suailchib, id est latine: “cum virtutibus”. Tandem in ultimo versu vocibus co saidbre, quas vertimus: “opulenter”, adicit id est virtutibus, ut sensus sit Sineach divitem fuisse virtutibus.] .

[3] [Marianus Gormanus,] Mael-Maire autem húa Gormáin, seu latine Marianus Gormani nepos, in heortologium quod circiter an. 1170 conscripsit hanc strophen ad V idus novembres inseruit:

Urcicin toi; Teodoir;
mo Conna ba ciuinboc;
      Benignus cain, caemslat;
Sinech; Findsech; Fintan;
for nem soerda Sarnat;
      Lasse aebda; Aednat [Ed. Wh. Stokes, Félire hûi Gormâin. The Martyrology of Gorman (London, 1895), p. 214 (= Henry Bradshaw Society, t. IX).] .

Latine et ut gadelica nomina pleniore scribendi ratione exhibeamus: Ursicinus tacitus; Theodorus; Conna meus mitis lenisque; Benignus clarus, dulcis surculus; Sineach; Finnseach; Fionntan; super caelum nobile Sarnat; Laisse venusta; Aedhnat.

[4] [calendaria vetera] Mutilum illud calendarium seu martyrologium Tamhlachtense toto hoc mense novembri deficere, eo gravius ferendum est quod et copia et antiquitate ceteris fere omnibus eius modi monumentis celticae liturgiae praestat. Calendarium vetus missali Drummondiensi praefixum, nomini Theodori martyris subdit: et in Hibernia sancte virginis Sinche [A. P. Forbes, Kalendars of Scottish Saints (Edinburgh, 1872), p. 28.] . Hic est casus genetivus nominis Sinech, seu Sineach, in sermone hibernico; solent quippe antiqui scriptores vernacula nomina ad normam vernaculae grammaticae inflectere, vel in media latina sententia. Eadem omnino verba post alienigenarum sanctorum nomina leguntur et in martyrologio ecclesiae Trinitatis Dubliniensis, nunc a Christo nuncupatae, circiter an. 1400 exarato [The Books of Obits and Martyrology of the Cathedral Church of the Holy Trinity, commonly called Christ Church, Dublin. Edited by J. C. Crosthwaite, with an Introduction by J. H. Todd (Dublin, 1844), p. 176 (Irish Archaeological Society).] . Calendarium autem Aberdonense saec. XV descriptum haec refert: In Scocia sancti Moroci episcopi, cuius ecclesia cum sepultura apud Lekraw prope Striueling [Forbes, op. c., p. 136; cf. p. XXXIV.] .

[5] [et recentiora,] Iam veniendum est ad recentiores calendariorum scriptores. Thomas Dempsterus, scoticarum rerum omnium propugnator acerrimus, haec anno 1622 in opusculum suum inseruit: Kilreuli, Merinati diaconi, culdei, sancti Damiani frater (ita ille; lege fratris); hic pignus unicum regni, reliquias sanctissimi Andreae, cum veneratione suscepit et eodem anno excessit. F. BT. B. In Scotia, Turgoti, episcopi Santandreani [Menologium Scotorum, colligit Thomas Dempsterus (Bononiae, 1622), ad diem; opus recudit A. P. Forbes, op. c., p. 218.] . Notandum est, litteris F. BT. B. significare Dempsterum se antestari Iohannem Fordanum in Scotichronico, Hectorem Boethium et Breviarium Scoticum (maxime Aberdonense) [Breviarium Aberdonense Edinburgi impressum a Waltero Chepman, 1509 – 1510. Scotorum historiae, impensis Hectoris Boethii Deidonani (Parisiis, 1527). Fordani nomine veniunt innumerae editiones Scotichronici. Haec ex iis excerpta quae calendariis illis suis erudite praefatus est A. P. Forbes, op. c., p. XXXVIII – XLI.] . Dempsterum Ferrarius fere ad verbum exscribit [Catalogus generalis Sanctorum qui in Martyrologio Romano non sunt (Venetiis, 1625), p. 437.] . In calendario David Camerarii anno 1631 evulgato legitur: Sanctus Gernadius episcopus Moraviensis [D. Camerarii [Chambers] Scoti de Scotorum Fortitudine, Doctrina et Pietate (Parisiis, 1631), in calendario ad diem; recudit A. P. Forbes, op. c., p. 242.] . Challoner tandem, postquam de S. Benigno pauca excerpsit e Malmesburiensi et Tinmuthensi, tradit hac etiam die commemorari Glastoniae S. Patricium iuniorem, Hibernorum apostoli e fratre nepotem [A Memorial of Ancient British Piety or a British Martyrology (London, 1761), p. 156; opus hoc suppresso nomine edidit Challoner.] ; et in Supplemento S. Moconna confessorem adicit [A Supplement … to the British Martyrology, p. 30.] e Castellano [Martyrologe Universel (Paris, 1709), p. 570.] .

[6] [Dungallensis martyrologii utraque recensio,] Tandem afferenda sunt sanctorum Hiberniae nomina quae saec. XVII ineunte diligentissimi illi peritissimique indagatores antiquitatum suae insulae, Minoritae Dungallenses dico, duce et principe Michaele O'Clery, in suum martyrologium congessere. Exstat autem duplex martyrologii Dungallensis apographon, seu verius duplex recensio, utraque a Michaele sua ipsius manu descripta; altera Duaci an. 1629, qui codex nunc asservatur in Regia Bibliotheca Bruxellensi, signatus 4639 (= A); altera quam in conventu Dungallensi absolvit d. 19 aprilis 1630, codex nunc eiusdem bibliothecae 5095 – 5096 (= B). Haec tantum edita est opera et studio eruditorum virorum J. O'Donovan, J. H. Todd, W. Reeves [The Martyrology of Donegal. A Calendar of the Saints of Ireland (Dublin, 1864). (Irish Archaeological and Celtic Society.)] . Ipse fatetur J. H. Todd se permoleste tulisse quod otium sibi defuisset ut et primo illo autographo A suam illam editionem fulciret [Op. c., p. XII.] ; profecto dignum erat opus tanti momenti quod typis mandaretur ita accurate, emendate, perfecte, ut nihil supra esse posset. Accedit quod in edito non constanter est significatum quid ipso initio a Michaele O'Clery exscriptum fuisset, quid postea additum. Haec fortasse iusto minutiora videantur; attamen si diligentius facta fuissent, iam uno quasi aspectu perspici posset quid ex antiquis heortologiis, calendariis, martyrologiis esset haustum, quid depromptum adiectumque e catalogis, genealogiis, Vitis sanctorum. Sed ut haec, et plura, favente Deo, suo curanda erunt tempore, ita nunc properantibus nobis satis fuerit exhibere quid in utroque codice ad hunc diem legatur.

[7] E. Quinto idus novembris [A. fol. 103r-104r; B fol. 55v.] . 9.

Benignus .i. Benen mac Seiscnein descipul Patraicc ocus a chomarba .i. priomhaid Arda Macha. Do shliocht Céin meic Oiliolla Ólúim dó. Sodhelbh inghen Cathaoir meic Feidhlimidh Firurghlais do Laighnibh a mháthair [(do shliocht - a mháthair) om. A; add, prim. man. B.] . Ba coindircil, ba craibhtheach antí naoim Benén. Bá hógh gan eilnedh a óghachta ríamh; ar an tan ba psailmcetlaidh eisiomh i nArd Macha i maille re a mhaighistir naomh Patraicc, ro charastair Earcnat inghen Daire Benén; ro gabh galar í gar iaromh co bfuair bás co hopann, ocus tucc Benén uiscce coiserctha chuice o Phatraicc ocus ro croith uirre; ocus ro eirigh osí beo shlán 7 do gradhaigh go spiratalta é iarsin [(7 - iarsin) om. A; add. prim. man. B.] . Ocus dochoidh si iaramh co Patraicc, ocus ro adaimh a huile peactha do; ocus ro edhbair a hóighe iarsin do Dia co ndeachaidh dochum nimhe. Ocus ro móradh ainm Dé, Patraicc ocus Beineoin tríd sin. Nota: Benen mac Sescnen meic Cein meic Oiliolla Óluim etc., 7 Soidhealbh inghen Chathaoir Móir a mhathair (do réir a bhethaidh féin cap. 2). Tadhg mac Cein rí fFer mBregh intansin is é do oil mac a derbbrathar .i. Benen mac Sescnén meic Cein (cap. 3), ocus as o Thadg rugadh Benén go Patraicc go hInis Patraicc (cap. 3) [(Nota-cap. 3) om. A; add. prim. man. B.] .

Sinech o Clúain Lethtengadh, ogh. Gomadh do sliocht Maine meic Neill Naoighiallaigh di [(Mainedi) in rasura B.] , no do sliocht Cuirb Uluim meic Ferghusa meic Rosa [(Gomadh-Rosa) aois Criost 596 A; add. prim. man. B.] .

Finnseach, ógh, ó Chrúachán Maighe Abhna.

Sarnat [Sárnat A.] , ógh, inghen Aedha a Tír Maine.

Laisse, ogh, ó Cluain Lommain.

Aedhnat, ingen Loichéin.

Mochonna Becc.

Fionntan.

Latine: Benignus id est Benen filius Seiscneani, discipulus Patricii et successor eius, primas Ard Machae. Ortus e genere Cíani filii Oililli Ólom. Soidhealbh filia Cathaoiri Mór filii Feidhlimidhi Fiorurghlas, de Lageniensibus, erat mater eius [(ortus - mater eius) om. A; add. prim. man. B.] . Misericors piusque erat ipse sanctus Benignus. Virgo quoque inviolatae pudicitiae; nam quo tempore ipse Ard Machae erat psalmista cum magistro suo S. Patricio, adamavit Benignum Earcnat filia Dairei; ipsa brevi postea in morbum delapsa mortem obiit repentinam, attulitque Benignus a Patricio aquam consecratam et aspersit eam; surrexitque illa viva et sana et in posterum dilexit eum spiritualiter [(et in posterum-spiritualiter) om. A; add. prim. man. B.] . Tunc perrexit illa ad Patricium cui confessa est omnia peccata sua; posthac obtulit Deo virginitatem suam et evolavit in caelum. Nota: Benignus filius Seiscneani filii Ciani filii Oililli Olom cet., et Soidhealbh filia Cathaoiri Mor mater eius (iuxta vitam eius cap. 2). Tadhg, filius Ciani, rex Bregiensium qui tunc temporis erat, is aluit filium fratris sui, id est Benignum filium Seiscneani filii Ciani (cap. 3), et a Tadhgo ductus est Benignus ad Patricium in Insulam Patricii (cap. 3) [(Nota-cap. 3) om. A;add. prim. man. B.] .

Sineach, de Cluain Leith-Teangadh, virgo. Orta sive e genere Mainei filii Nialli Naoighiallach sive e genere Corbi Olom filii Fearghusi filii Rossi [(orta-Rossi) om. A; add. prim. man. B.] .

Finnseach, virgo, de Cruachan Maighe Abhna.

Sarnat, virgo, filia Aedhi, de Tir Maine.

Laisse, virgo, de Cluain Lommain.

Aedhnat, filia Loicheni.

Mochonna Beag (id est parvus seu minor).

Fionntan.

[8] [pauci supersunt de quibus breviter dicamus.] Age vero, ex iis omnibus quorum nomina recensuimus, SS. Theodorus, Donatus, Damianus, Ursi[ci] nus ab utraque Scotia sunt alieni; de SS. Gernadio et Moroco, et de Turgoto episcopo breviter inter Praetermissos actum est; de S. Benigno fuse disputavimus eiusque Vitas typis mandavimus. Igitur supersunt de quibus singulis pauca dicantur Sineach, Finnseach, Sarnat, Laisse, Aedhnat virgines, sanctique Patricius Iunior, Conna (alias Mo Chonna), Fionntan. His adiciendus est S. Martinus qui hodie colitur ad Templum Martini haud procul ab urbe Kilkenniensi.

[9] [S. Sineach virgo,] De S. Sineach virgine non consentiunt qui antiqua heortologia annotatis suis illustrarunt. Et primo quidem Oengusiani operis enarratores audiantur. Haec leguntur in codice dicto hibernice Leabhar Breac (saec. XIV): .i. o Chluain Lethtengad .i. nomen ecleciae; latine: de Chluain Lethtengad quod (illius virginis) ecclesiae nomen est [Stokes, On the Calendar of Oengus, p. CLXVIII.] . Codex autem Bodleianus Rawlinson B. 505 (saec. XV in.) vult hanc Sineach virginem originem duxisse o Chill Roiss hi termonn Chille Dara; latine e Ceall Roiss in saepto Kildariae [Stokes, Félire Óengusso, p. 240.] . Tandem annotator codicis Bodleiani Laud. Misc. 610, descripti anno 1453, postquam cum glossemate Leabhar Breac consensit scribens .i. Cluain Lethtengad nomen eclisiae (illius) virginis [Id., ibid. Hic inserta est clausula .i. i nDal Araide, latine id est in Dalaradia, quae haud scio an perperam huc irrepserit; videtur enim pertinere ad locum dictum Cul Raithin, cuius mentio incidit in glossa ad 11 novembris.] , mox paulo cautior factus, nomina subdit trium aliorum locorum ubi vixerunt virgines huius cognomines, et quae hodie culta sit in ambiguo relinquit; haec eius verba: Nó Sinech i Cruachan Muige Abna i nEoganacht Caisil; nó i nArd Croine i Muscraidi Tire; nó i nEtargabail hi tuaiscert Ossraige; latine: Vel Sinech de Cruachan Maighe Abhna in finibus nepotum Eoghani Casselensium; vel de Ard Croine in Muscraighe Tire; vel de Etargabail in partibus septemtrionalibus Ossoriae [Id., ibid.] . In heortologio Mariani additur: ógh, ó Chlúain Lethtengad [Stokes, Félire húi Gormáin, p. 214.] ; latine: virgo, de Cluain Lethtengad. Huic consentit Dungallensis martyrologii utraque recensio [Vid. supra, num. 6 – 7.] ; in posteriore pauca addita sunt de stemmate S. Sineach, deprompta, nisi fallimur, e Sanctilogio genealogico quod ex antiquis monumentis Quattuor Magistri collegerant [Genealogiae Regum et Sanctorum Hiberniae, ed. Paul Walsh, pp. 57, 111.] .

[10] [incerto loco] Quae de hac virgine leguntur adeo intricata sunt ut vix ac ne vix quidem quicquam certi pronuntiare audeamus. Quippe non pauciores duodecim virgines Sineach nuncupatas exhibet Comainmnigud Noem hErend seu Catalogus Sanctorum Hiberniae homonymorum [Ed. Denis T. Brosnan, in Archivio Hibernico, t. I (1912), p. 359 – 60.] ; et antiquis heortologiorum annotatoribus tam parum inter se consentientibus, nihil traditum videtur, quod litem satis certe dirimere possit. Neque operae pretium est catalogum virginum illarum cognominum hic describere, singularum prosapiam persequi, singularum monasteria vel solitudines ubi fuerint exquirere. Satis erit rettulisse sententiam praeclari hagiographi Iohannis Colgani, qui hodie coli arbitratur sanctam Sinech (alias Sinche, genetivo pro nominativo casu, uti passim fieri solet, irrepente) filiam Dagh-i, ex Ossoriorum, ut ipse scribit, progenie ortam [Vid. quod annotavit manu sua Colganus in apographo Sanctilogii genealogici nuper editi a d. v. Paulo Walsh, Genealogiae Regum et Sanctorum Hiberniae, p. 94. Cf. Colgan, Acta Sanctorum Hiberniae, p. 472, col. 2, ubi typothetae errore scriptum est Finchea pro Sinchea.] .

[11] [in Ossoria, ut videtur,] Itaque in Ossoria quaerendus esset locus ubi vixit Sineach illa virgo. Et quidem putat Edmundus Hogan [Onomasticon Goedelicum, p. 266, col. 1, i. v. Cluain Lethtengad.] locum dictum Cluain Lethtengad fuisse prope parochiam Geashill, in baronia Geashill, King's County, haud procul a finibus septemtrionalibus Ossoriae. Sed memoria tenendum est locum dictum Etargabail, de quo testimonium attulimus annotatoris in codice Laudiano Misc. 610, etiam in partibus septemtrionalibus Ossoriae esse situm. Neque ullam causam vidimus, cur alteruter praeponendus esse videatur. De ceteris locorum nominibus quorum mentio in antiqua heortologiorum glossemata incidit, adeant, si qui aenigmata illa edisserere velint, Edmundum Hogan in Onomastico Goedelico et quos ille affert auctores.

[12] [forsan anno 596, obiit.] Quod si cui coniectura placuerit quam, antiquos hagiologos secuti, fecimus, hanc Sineach virginem esse quae in Cluain Lethtengad vixerit, forsitan et eius aetas definiri posse videbitur. Etenim Sineach de Cluain Lethtengad obiisse anno 596 aperte tradunt Annales Quattuor Magistrorum [Ed. J. O'Donovan, t. I, p. 222.] . Sed collatis quae apud recentiores illos scriptores leguntur cum priscis chronographis, quos profecto huius rei auctores habuerunt [Vid. Annales qui Tigernachi nomine circumferuntur, ed. Wh. Stokes, in Revue Celtique, t. XVII (1896), p. 163; Annales Ultonienses, ed. W. M. Hennessy, t. I, p. 78; Annales Inisfallenses, ed. O'Conor, Rerum Hibernicarum Scriptores Veteres, t. II, ad an. 595.] , haud scio an librarii error irrepserit qui rivuli nomen Suane Sinchi Cluana Lethtengadh discerpsit ita ut sanctae obitum significare videretur. Attamen haud scio an verius intellexerint Quattuor Magistri, fortasse et aliorum scriptorum sententia fulti [Plures tamen auctores in contrariam sententiam antestatur Hogan, Onomasticon Goedelicum, p. 127, i. v. Brí Dam, et p. 266, col. 1, i. v. Cluain Lethtengad.] ; vix enim usquam rivulum invenies qui tam longo nomine vocetur. Haec tamen temporis nota si re vera ad hanc Sineach virginem pertinet, nihil obstat quominus haec eadem fuisse credatur cuius nomen legitur scriptum Segnith seu Segnick in utraque Vita latina S. Abbani [BHL. 1, in Actis Sanctorum Hiberniae ex codice Salmanticensi, col. 528; BHL. 1 a, ap. Colganum, Acta Sanctorum Hiberniae, p. 617, col. 2 (vid. tamen ibid. annot. 33, p. 623, col. 2) et ap. Plummer, Vitae Sanctorum Hiberniae, t. I, p. 23.] , qui saec. VI – VII vixisse videtur [Plummer, t. c., p. XXXV.] . Utcumque se res habet, profecto e Quattuor Magistrorum Annalibus fluxit illud anno Christi 596, quod in priore martyrologio Dungallensi legitur [Vid. supra, num. 7.] . Et de his quidem hactenus.

[13] [De S. Finnseach virgine, incerta omnia.] S. Findsech seu Finnseach legitur ógh, ó Cruachan Maighe Abhna, id est latine virgo, de Cruachán Maighe Abhna, in glossemate heortologii Mariani [Stokes, Félire húi Gormáin, p. 214.] ; eadem verba, uti exspectaveris, refert martyrologii Dungallensis utraque recensio [Vid. supra, num. 7.] . Cruachán illud nunc parochia est Crochane, in baronia Slievardagh, comitatus Tipperary [J. O'Donovan, ap. Edw. O'Reilly, An Irish-English Dictionary, New Edition, p. 610, col. 2, i. v. Cruachan Muighe Abhna; O'Hanlon, Lives of the Irish Saints, t. X, p. 55 – 56; Hogan, op. c., p. 311, col. 1, i. v. Cruachan Maige Abnae.] . At suspicor perperam hanc glossam adiectam esse nomini virginis Finnseach; videtur enim pertinuisse ad S. Sineach, quae ubi vixerit antiqui annotatores numquam certo scire videntur. Id saltem propius ad verum accedere videbitur, si conferas hunc locum cum glossis, quae ad aliam virginem sanctam Sineach spectant, heortologii Oengusiani [Supra, num. 9. Cf. Stokes, On the Calendar of Oengus, p. CXLIX et gloss. p. CLIV; Id., Félire Óengusso, p. 214 et gloss. p. 220. Haud facile dixeris utrum idem coniecerit Stokesius, op. c., p. 445, i. v. Sinech, Nov. 9, an labente calamo glossam heortologii Mariani perperam loco transposuerit.] et Mariani [Stokes, Félire húi Gormáin, p. 190.] , Dungallensisque [The Martyrology of Donegal, p. 266.] et Tamhlachtensis [The Book of Leinster, p. 363, col. 5; M. Kelly, Calendar of Irish Saints. The Martyrology of Tallagh, p. XXXVI, col. 1.] martyrologii ad d. 5 octobris, aliisque pluribus locis [The Book of Ballymote, p. 126, col. 1; The Yellow Book of Lecan, p. 119; Genealogiae Regum et Sanctorum Hiberniae, ed. cit., p. 118. Cf. O'Hanlon, Lives of the Irish Saints, l. c.] . Neque usquam huius virginis Finnseach prosapiam legisse meminimus. Igitur incerto stemmate, incerto loco, incerta aetate haec videtur esse, neque hagiologis nota nisi Mariano huiusque sequacibus.

[14] [S. Sarnait.] S. Sarnait esse inghen Aodha i tTir Maine, id est filia Aedhi in Tír Maine, seu Terra Mainei, in Connacia, legitur in glossa heortologii Mariani [Stokes, Félire húi Gormáin, p. 214.] , quae in Dungallense martyrologium excepta est, praemissa voce ógh, id est virgo [Supra, num. 7.] . Huius stemma servatum est [De prosapia S. Sarnait quidquid habemus, id universum cl. v. Carolo Plummer acceptum referimus.] in genealogicis collectaneis diligentissimi antiquarii Dubhaltach Mac Fir Bhisigh, alias Duald Mac Firbis [Ed. J. O'Donovan, The Genealogies, Tribes and Customs of Hy-Fiachrach (Dublin, 1844), p. 54 (Irish Archaeological Society).] , ubi de tribu dicta Cinéal Cinngamhna; e qua orta esse traditur Sarnait inghean Aodha Gabhal-Fhada mic Seanaigh mic Eoghain Aidhne mic Eachach Bric, id est latine Sarnait filia Aedhi Gabhal-Fhada, filii Seanachi, filii Eoghani Aidhne, filii Eochaidhi Breac. Consentiunt stemmata breviora omnia, quae quidem noverimus [Codex Oxoniensis bibl. Bodleianae Laud. Misc. 610, fol. 39, col. e: Sarnait ingen Aeda Gabul-Fada ar slicht Dathi mic Fiachrach; id., fol. 41, col. g: Sernait ingen Aeda Fota mic Senaig Cindgamna mic Eogain Adren mic Ethach mic Dathi mic Fiachrach; codex eiusdem bibliothecae Rawlinson B. 486, fol. 41: Sarnat ingen Aedha Gabal 〈fh〉ota.] . Unde colligi potest sexto saeculo vixisse S. Sarnait, cuius atavus Dathi saeculo quinto ineunte Hiberniam universam regebat [O'Donovan, op. c., Genealogical Table.] . Ipsam autem sanctam opinatur Iohannes O'Donovan eandem esse cuius nomen hodie effertur Sourney; ipsius nomine scribit fontes plures appellatos esse in eius regione Aidhne; ipsi dicatum fuisse templum, cuius exstant parietinae in insula maiore Araniensi, haud procul a viculo Oghil, Templesoorney adhuc dictae, prope quas scaturit fons St. Soorney's Well [Ordnance Survey of Ireland (One Inch), fol. 113. Templesoorney desideratur in indiculo ecclesiarum Araniensium apud Colganum edito, de quo supra, p. 165, num. 71.] . Haec Iohannes O'Donovan [Op. c., p. 54, annot s.] . Unde autem factum sit ut sancta e Fiachrae nepotibus orta cum Araniensi insula Terrave Mainei coniungeretur, nemo hactenus videtur rescisse.

[15] [S. Laisse.] S. Lasse seu Laisse fuisse ógh, Clúana Lomáin, latine virginem, de Clúain Lommáin, scribit annotator Mariani [Stokes, Félire húi Gormáin, p. 214.] , ad cuius sententiam accesserunt Dungallenses [Supra, num. 7.] . Hoc hypocoristicon esse videtur nominis Laisréan; sed inter tot sanctas sanctosque dictos Laisrean, Molaisse, Laisse, Lassair, Laisre, cet., parum probabile est fore ut aut hanc virginem in tanta turba ilico agnoscamus, aut ad eius prosapiam definiendam appropinquemus; locus enim ubi vitam egisse fertur, Clúain Lommáin, cum sit incertus, ne coniectura quidem assequi possumus e qua sanctorum regia stirpe originem duxerit.

[16] [S. Aedhnat.] S. Aedhnat inghen Loichein, latine filia Loicheni, esse legitur inter glossas heortologii Mariani [Ed. cit., ibid.] ; quod receptum est in martyrologium Dungallense [Supra, num. 7.] . Aedhnat hypocoristicon est usitatissimi nominis Aedh, adiecta deminutiva terminatione -at quae feminini generis esse solet [Plummer, Vitae Sanctorum Hiberniae, t. II, p. 345.] . Sed neque patris nomen, quod hic legitur, rarum est, et cum nusquam vel initium stemmatis aut filiae aut patris legisse meminerimus, et a nemine traditum esse videatur e qua sanctorum stirpe Aedhnat orta sit, aut ubi vixerit, annuntiatione Dungallensis martyrologii contenti simus oportet.

[17] [Patricius Iunior num hodie Glastoniae colatur.] Minime assequimur unde Ricardus Challoner in brittanicum martyrologium receperit, S. Patricium Iuniorem, Hibernorum apostoli discipulum et e fratre nepotem, hodie commemorari Glastoniae una cum Benigno successore Patricii. Etenim, qui Glastoniensia calendaria nuper summa eruditione scrutatus est, v. cl. Edmundus Bishop, nullum Patricium V idus novembres ibi cultum esse repperit [Gasquet and Bishop, The Bosworth Psalter (London, 1908), p. 185, col. 2, i. v. Patrick.] . Forsitan simul agi festa SS. Benigni et Patricii inde collegerit Challoner quod in Nova Legenda Anglie legerit in uno scrinio ex australi parte summi altaris in Glastonia servari reliquias S. Benigni et S. Patricii cuiusdam [Clausula ineunte saec. XVI in Novam Legendam inserta; vid. supra, p. 170, annot. 2.] , idque involverit cum commentariis Stiltingi nostri de Patricio Seniore, Glastoniae culto, qui idem esset ac Patricius Iunior [Act. SS., Aug. t. VI, p. 833 – 35.] . At Oedipo opus coniectore est si tam varii mobilisque ingenii dicta scriptaque omnia ad suam quaeque originem reducenda sint. Nos autem properemus illis Patriciis vale dicere, qui vel gravissimos clarissimosque scriptores non semel ad summas in divinando audacias deduxerunt.

[18] [S. Conna seu Mo-Chonna.] S. Conna illum, cuius hypocoristicon Mo-Chonna, cognominatum esse Becc, id est parvum seu minorem, e Mariano [Ed. cit., ibid.] mutuatus est Dungallensis martyrologus [Supra, num. 7.] . De ipso autem sancto nihil omnino traditum esse videtur, praeterquam quod eodem cognomine distinguitur in Comainmnigud Noem hÉrend [Ed. cit., p. 341 – 42.] ab homonymis viginti octo [Omitto sex septemve Mochonoc, ibid., p. 339, quibuscum singulis confundi possunt singuli Conna et Mochonna.] .

[19] [SS. Fionntan, Barrfhind, Moroc num unus idemque fuerint.] Superest unus S. Fionntán, de quo ne Dungallenses quidem Minoritae quicquam repperisse videntur. Fintán seu Fionntán vocabulum usurpatur, inter alia, pro hypocoristico nominis Findbharr, quod pervulgatum est [Plummer, Vitae Sanctorum Hiberniae, t. II, p. 359, col. 1, i. v. Findbarrus.] ; igitur hunc Fionntán expiscare, si quid cernis, e centum et duobus Barrfhind, Finnian, Findbharr, Fintan, Findchu, Findlug, Fínan, qui in Comainmnigud Noem hÉrend recensentur [Ed. cit., p. 328 – 32.] . Attamen notatu dignissimum est et aliud hypocoristicon nominis Findbharr legi ad hunc diem in calendario Breviarii Aberdonensis, ubi memoratur S. Morocus; quod inter Praetermissos breviter perstrinximus [Supra, p. 7.] . Sed cum et S. Moroci festum plerumque annuntietur III nonas novembres [Act. SS., Nov. t. III, p. 857.] , ipsoque die colatur Barrfhind, seu Findbharr, filius Aedhi [Ibid., p. 834 – 35.] , facilius crediderim S. Morocum eundem fuisse ac Barrfhind filium Aedhi; scilicet, nisi tres illi re vera unus idemque sint trifariam distractus.

[20] [S. Martini Senioris cuiusdam comminiscendi] S. Martinum, cuius festi causa V nonas novembres feriae aguntur in loco dicto Teampull Martain [Hic tractus tribus fere passuum milibus abest ab urbe Kilkenniensi ad orientem, iacetque in parochiis Blackrath, St. John's et St. Martin's, baroniae Gowran, comitatus Kilkenniensis.] , alium esse a clarissimo episcopo Turonensi, summa quidem sed infelici eruditione contendit Iohannes Franciscus Shearman [Loca Patriciana, p. 390 – 93.] . Huius argumenta sic breviter astringi possunt: Martinum quendam seniorem a S. Patricio relictum esse cum sociis aliquot e Patricii comitatu in loco dicto Bealach Gabhráin [Gowran Pass in comitatu Kilkenniensi. Hogan, Onomasticon Goedelicum, p. 101, col. 1, i. v. Belach Gabhráin.] , tradit Homilia de S. Patricio in Leabhar Breac [Ed. bis Wh. Stokes, Three Middle-Irish HomilieEine Homilie (von griech.„ὁμιλεῖν”, „vertraut miteinander reden”) ist eine Art von Predigt. Während eine Predigt die Großtaten Gottes preist (lat. „praedicare”, „preisen”) und Menschen für den Glauben begeistern will, hat die Homilie lehrhaften Charakter. s, p. 32; The Tripartite Life of Patrick, t. II, p. 468.] ; loci e Vitis S. Ciarani de Saighir et S. Columbae [Haud scio an hic commiscuerit vir doctus S. Columbam Hiensem cum S. Columba de Tirdaglass.] ubi agitur de reliquiis S. Martini; ecclesiae in Ossoriae partibus S. Martino dicatae, fontes eidem sacri, aliaque eius modi indicia undique operose collecta.

[21] [occasionem praebuit librarii unius incuria.] Verum Martinus ille senior, Patricii socius nusquam exstitit nisi in ipso illo qui affertur Homiliae apographo, ubi scriptum est foraccaib Martin sruthi occu, latine reliquit Martinum seniorem apud eos, pro foraccaib mártrai sruthi occú, latine reliquit reliquias venerabiles apud eos. Id enim martrai pro Martin legitur in loco parallelo Tripartitae [Forácaib martrai sruithi occu, Stokes, The Tripartite Life, t. I, p. 194. Idem profecto et in gadelicis codicibus legebatur quibus Colganus usus est ad interpretationem suam conficiendam; vertit enim, nulla cuiusquam Martini mentione facta: “reliquit diversas sanctorum reliquias,” Trias Thaumaturga, p. 155, col. 2, cap. 27.] et Vitae S. Patricii e Libro Lismoriensi [Forfacoibh martra sruithe ocu, Stokes, Lives of Saints from the Book of Lismore, p. 13, lin. 445.] ; his consentit Tirechani antiqui scriptoris locus qui aecclessiam Marthorthige a S. Patricio tum in iisdem partibus conditam refert [Liber Ardmachanus, fol. 15 b 1.] ; haec est illa Martartech, seu reliqutarum domus, cuius meminerunt et Homilia in Leabhar Breac et Vita Lismoriensis et Tripartita [Locis cit. supra, annot. 1 et 2.] proxime post sententiam quam exscripsimus. Accedit quod nemo nisi librariorum hibernorum artis ignarus mirari potest voces Martin et martrai inter se esse mixtas; utraque enim scribitur marti, adiecto super litteram i parvo apice, neque facile distinguitur utrum ra ante litteram i legendum sit, an n post litteram i.

[22] [Eius reliquiae, sacella, fontes.] Quae cum ita sint, facile perspicitur, locos ubi de reliquiis S. Martini agitur in Vitis S. Ciarani de Saighir et S. Columbae de Tirdaglass intellegendos esse non de lipsanis commenticii illius Martini senioris, sed de cognomine Turonensi [Ut omnia omnino conturbaret et misceret, contendit I. F. Shearman, op. c., p. 392, annot. 1, confusam esse Turonnensem civitatem (gadelice Torinis) cum insula Oceani gadelice dicta Tor Inis; et ea quae certe pertinent ad S. Martinum Turonensem deflexit ad suum illum Martinum Seniorem quem in Tor Inis mortuum esse gratuito finxit.] ; quae sententia est virorum in hagiographicis Hiberniae fastis scientissimorum Caroli Plummer [Vitae Sanctorum Hiberniae, t. II, p. 364, col. 2, i. v. Martinus; Bethada Náem nÉrenn, t. II, p. 393, col. 1, i. v. Martan.] et Gulielmi Reeves [The Life of St. Columba, p. 332, annot. x.] , ut alios omittamus . Constat enim vel ab initiis fidei in illis regionibus sparsae singulariter prorsus esse cultam memoriam Martini Turonensis [Id., ibid.; cf. p. 488, col. 1, i. v. Martin.] . Idem dicito de ecclesiis, sacellis, fontibus S. Martino dicatis, qui Turonensi restituendi sunt, nisi certam ob causam potius ascribendi videantur S. Martino Hiberno qui re ipsa vixit, filio nempe Dunani e stirpe Cormaci Cas [Huius Martini stemma legitur in The Book of Leinster, p. 350, col. 1, et in Genealogiis Regum et Sanctorum Hiberniae, ed. Paul Walsh, p. 120.] ; hic autem et multo post S. Patricium vixit [Ut e stemmate patet.] et in alia omnino regione, a septemtrione partium Kilkenniensium [Cúil Breccain i nUib Falge, The Book of Leinster, l. c. Nunc in King's County, Hogan, Onomasticon Goedelicum, p. 318, col. 1, i. v. Cúl Bracain.] .

[23] [Cur hodie coli feratur.] Tandem quaerendum est qua de causa die 9 nov. festa in loco dicto Teampull Martain agi solita sint. Huius temporis notam unum auctorem habemus I. F. Shearman [Op. c., p. 393.] . Vulgatum est autem parochialia festa non raro haberi die dominica proxime antecedente ipsum festum sancti patroni diem; atqui anno 1879, quo haec pars vulgata est lucubrationum eruditi illius viri [Primo quidem in Journal of the Royal Historical and Archaeological Association of Ireland, Fourth Series, Vol. IV, Part III, 1878 (re vera 1879); mox in libro cui titulus Loca Patriciana (1879).] , incidit dies 9 novembris in dominicam.


November IV: 10. November




USB-Stick Heiligenlexikon als USB-Stick oder als DVD

Unterstützung für das Ökumenische Heiligenlexikon


Seite zum Ausdruck optimiert

Empfehlung an Freunde senden

Artikel kommentieren / Fehler melden

Suchen bei amazon: Bücher über Acta Sanctorum: 9. November

Wikipedia: Artikel über Acta Sanctorum: 9. November

Fragen? - unsere FAQs antworten!

Im Heiligenlexikon suchen

Impressum - Datenschutzerklärung



- zuletzt aktualisiert 19.12.2014
korrekt zitieren:
Societé des Bollandistes:
Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet das Ökumenische Heiligenlexikon in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über https://d-nb.info/1175439177 und https://d-nb.info/969828497 abrufbar.
Sie könnnen mit Klick auf den Button Benachrichtigungen abonnieren und erhalten dann eine Nachricht, wenn es Neuerungen im Heiligenlexikon gibt: