5. November

NOVEMBRIS DIES QUINTUS

SANCTI QUI NONIS NOVEMBRIBUS COLUNTUR

S. Zacharias parens S. Iohannis Baptistae.
S. Elisabeth parens S. Iohannis Baptistae.
S. Celsus episcopus Puteolis.
S. Felix martyr Terracinae.
S. Eusebius martyr Terracinae.
S. Galaction martyr.
S. Episteme martyr.
S. Domninus martyr in Palaestina.
Socii martyres in Palaestina.
S. Nivalis martyr in Africa.
S. Matrona martyr in Africa.
S. Salvius martyr in Africa.
S. Pardus cultus ut martyr Beneventi.
S. Marcus episcopus Aecis in Apulia.
S. Quartus confessor Capuae.
S. Marciana virgo apud Albigenses.
S. Kenanus seu Colledocus confessor in Britannia.
S. Kerrianus confessor in Britannia.
S. Magnus episcopus Mediolanensis.
S. Fibicius episcopus Treverensis.
S. Dominator episcopus Brixiensis.
S. Laetus confessor Aurelianensis.
S. Gonsaldus eremita Lemovicensis.
S. Bertila virgo et prima abbatissa Calensis.
S. Colmannus confessor hiberni.
S. Flannanus confessor hiberni.
S. Faelanus confessor hiberni.
S. Gobbanus confessor hiberni.
S. Cuillenus confessor hiberni.
S. Cainnera confessor hiberni.
S. Caenna confessor hiberni.
S. Gwenfaen virgo in Wallia.
S. Guethenocus confessor in Britannia Armorica.
B. Gericus fundator coenobii in Gerresheim.
B. Geraldus episcopus Biterrensis.
B. Martinus de Porras tertiarius professus O. S. Dominici.

PRAETERMISSI ET IN ALIOS DIES RELATI

S. Agathangelus, cuius hodie in synaxariis brevis haec occurrit commemoratio: καὶ μνήμη τοῦ ἁγίου Ἀγαθαγγέλου [Synax. Eccl. CP., p. 198.] , socius est S. Clementis Ancyrani, in cuius Actis occisus dicitur quinto mensis novembris [Act. SS., Ian. t. II, p. 468.] .
S. Amantius in iisdem hieronymianis codicibus, a quibus heri proprio loco nuntiabatur, rursus occurrit. De illo egimus t. II, 1, p. 470 – 87.
S. Angilbertus abbas Centulensis in nonis novembris… Centulo translatus, et anno post decessum eius 29°, corpore absque aromatibus indissoluto, repertus est. Ita Nithardus, Hist. lib. IV, cap. 5. Hinc translationem istam hodie commemorat Bucelinus et alii. De Angilberto actum est ad d. 18 febr., t. III, p. 88 – 105.
S. Antoninus cum Cypriano, Antoniano et aliis in Caesarea Cappadociae passus dicitur in auctario Adonis e codice Vaticano Regin. 511 [D. Giorgi, Martyrologium Adonis (Romae, 1745), p. 564.] . In aliis codicibus alia quoque nomina eodem in agmine reperies. Quae omnia ex hieronymianis iisque corruptis, ut solent, desumpta sunt. Quisnam sit Antoninus vel Antonianus, nam unius eiusdemque nomen procul dubio est, non plane liquet. Crediderim Antoninum martyrem Palaestinensem et in Caesarea Cappadociae (ut legitur in hieronymianis) idibus novembribus passum propter Domninum, qui etiam Caesareae mortem obiit, hic commemorari, quia passionis locus idem est, et Antoninum Apamiensem (nomen civitatis sub Appimi latet), quia alterius Antonini homonymus est. Similia in hieronymiano saepius occurrere alias diximus [Anal. Boll., t. XXVI, p. 92 – 99.] .
S. Aprunculum episcopum Treverensem hodie annuntiat exemplar Usuardi Albergense. De eo actum est ad d. 22 aprilis, t. III, p. 30.
De SS. Apuleio et sociis, Rogato et sociis martyribus Capuanis, qui hodie a Ferrario in Topographia, teste Michaele Monacho, notantur [Sanctuarium Capuanum, p. 142.] , nihil ipse Michael invenit; neque nos repperimus undenam horum notitia sumpta fuerit. Certe inter martyres fastis Capuanis authenticis et antiquis inscriptos nec Apuleius nec Rogatus reperiuntur.
S. Baldomirum seu Baudomirum ecclesiae Carnutenae presbyterum, qui cum S. Deodato in pago Blesensi ad Ligerim solitarius vixit [Cf. Vitas S. Deodati in Act. SS., Apr. t. III, p. 273, num. 2; p. 274, num. 3, 4; Documents inédits sur l'histoire de France, Mélanges historiques, t. I (1873), p. 55 – 59 (éd. A. Dupré).] , hodie commemoratum videmus in Martyrologio Ebroicensi anno 1752 edito. Verum in vico Sancti Deodati [Saint-Dié-sur-Loire, dép. Loir-et-Cher, arr. Blois.] , in quo servabantur olim ipsius reliquiae, celebrabatur memoria eius dominica proxima post kalendas novembres [Cf. Breviarium Blesense anni 1737, pars autumn., p. 546.] , in reliqua vero dioecesi Blesensi die 13 novembris. Ad quem diem, si quid de sancto isto proferre habebimus, aptior erit id praestandi locus.
Cesarius, Cessarus, Caesar, qui in praestantioribus codicibus hieronymianis hodie inscripti sunt, iterati sunt, nisi aliud demonstretur, vel ex nomine Caesareae in principio posito, vel ex praecedente laterculo, ubi eadem plane ratione scripta vocabula singuli codices exhibent Cesarii, Cessari, Caesari.
S. Castoris episcopi et martyris haec est hodie in synaxariis commemoratio: καὶ ἱερομάρτυρος Κάστορος τοῦ ἐπισκόπου [Synax. Eccl. CP., p. 198.] . De quo praeterea nihil nobis reperire contigit.
S. Clarus episcopus et martyr hodie in plurimis libris liturgicis dioecesis Parisiensis inde saltem a saec. XIV annuntiatur (cf. Act. SS., Nov. t. II, 1, p. 448, not. 27). Ex lectionibus autem, quae in breviariis manuscriptis (cf. Catal. Lat. Paris., t. III, p. 715) in hoc eius festo recitandae descriptae sunt, liquet eundem esse S. Clarum qui alias coli solet die 1 iunii.
S. Cungarus, alias vel cognomine Docunus, annuntiatur hodie in Martyrologio anglico Richardi Challoner; sed martyrologia plura et antiquiora eum sanctum memorant ac proinde de eo agendum videtur ad diem 7 novembris.
Elisabethae Cueto, quae Abulae in Hispania Tarraconensi, habitu Cisterciensi assumpto, circa annum 1603 floruit, memoriam hodie recolunt Henriquez [Menologium Cisterciense, p. 372.] , Bucelinus [Menologium Benedictinum, p. 760.] et Arturus a Monasterio [Sacrum Gynecaeum, p. 440.] . Sed cum nusquam eius venerationis publicae vestigium recurrat, non est cur examinandis illius gestis immoremur.
Elisabetham de Wans, monialem Aquiriensem in Brabantia, cuius laus est hodie apud Bucelinum [Menologium Benedictinum, p. 759.] , iam bis maiores nostri inter praetermissos posuerunt, die nempe 1 iulii [Act. SS., Iul. t. I, p. 6.] et die 9 octobris [Ibid., Oct. t. IV, p. 564.] , quia de cultu eius ecclesiastico publico nequaquam constabat. Neque nova ratio hodie nobis affulget, ut ab eorum circumspectione imitanda recedamus.
Emericus. Vid. infra Henricus.
S. Englatius. In kalendario Scotico compilato a Davide Camerario et primum edito Parisiis anno 1631 signatus est ad diem 5 novembris Sanctus Englatius episcopus et confessor. Magna fuit in Strathbogia opinione sanctitatis et miraculorum gloria insignis [Apud A. P. Forbes, Kalendars of Scottish Saints, p. 241.] . De hoc sancto paulo fusius diximus ad diem 3 novembris inter praetermissos [Act. SS., Nov. t. I, p. 581 D, E.] .
Epiphanio vel Appiano vel alio quopiam duce prodeunt in auctariis nonnullis Usuardinis varia sanctorum agmina qui hoc die in hieronymianis occurrunt. Eos omnes, quorum nominis certa lectio est, non diversos esse ab iis quorum acta mox illustrare conabimur, vix est cur moneamus. De ceteris, cum ex corruptis et perperam intellectis vocabulis conficti sint, ut Appiano, Appino, Appimo, cuius loco Apameae legendum putamus (ut diximus supra in Antonino), et Epiphanio, qui forsan ab Appiano reapse non differt, plura colligere non vacat.
Euras, Eurus, Coras et aliquando Eurasius, qui in plerisque martyrologiis et non paucis kalendariis hodie legitur, nomen sancti non est, sed, ut ex collatis antiquioribus codicibus hieronymianis manifestum fiet, corruptum est ex Ecas, quae civitas episcopalis est, uti recte legit Epternacensis: In Ecas marci episcopi, de quo plura infra. Sanctum quendam nomine Euras vel Euri reapse exstitisse ex eo forte quis deduxerit, quod in nonnullis kalendariis alio loco, a 5 novembris multum dissito, eius etiam mentio fiat. Ita in kalendario monasterii S. Benedicti Capuae kalendis martiis SS. Euri et Pardi martyrum festivitas annuntiatur [Peregrinus-Pratillus, Historia principum Langobardorum (Neapoli, 1754), t. V, p. 64.] . Verum, quod nomini S. Pardi coniunctum sit, satis ostendit hoc laterculum ab hodierno hieronymiano tandem aliquando pendere. Pardus enim, non secus atque ficticius ille Eurus, hoc die 5 novembris occurrit. Simul itaque, quo pacto non video, ad kalendas martias translati sunt in libro Capuano. Plura de his reperies in S. Pardo.
B. Francisca ab Ambasia, Britanniae ducissa, cuius festum SS. Rituum Congregatio ex decreto anni 1864 cum missa et officio in diem 5 novembris celebrandum indixit, pridie vita excessit; ac proinde de eius vitae curriculo iam dictum est [Act. SS., Nov. t. II, 1, p. 520 – 26.] .
Franciscus a Cropanio, contionator eximius, Ordinis FF. Minorum, qui circa 1496 Mensuracae in Calabria ulteriore magna sanctitatis fama occubuit, in Martyrologio Franciscano et in Martyrologio Calabrico [Gioanni Fiore, Calabria illustrata, t. II, p. 480.] tamquam beatus inscriptus est. Quidam eiusdem familiae religiosae auctores certatim celebrant illius corpus, quod octo post annis exhumatum est, inventum esse ab omni corruptionis tabe immune suavissimumque spirans odorem [Exempli gratia Wadding, Annales Minorum, ad an. 1496, § V.] . Sed cum nullam afferant ne hac quidem occasione popularis cultus manifestationem, nostrum non est indagare in eius acta, quae ceterum maximam partem latent.
Gerardum S. Bernardi discipulum et Novae-Vallis in Suecia abbatem Henriquez [Fasciculus sanctorum ordinis Cisterciensis (1631), p. 271 – 74.] et Bucelinus [Menologium Benedictinum, p. 759.] titulo beati adornant, quin ullum publici cultus ei exhibiti indicium proferant; hunc igitur secundum leges operis nostri neglegere cogimur.
S. Godwinum abbatem Stabulensem hodie recenset Bucelinus in supplemento Menologii Benedictini; de eo egit decessor noster V. De Buck ad d. 28 oct., t. XII, p. 707 – 11.
Gregorius archiepiscopus Alexandrinus. De hoc sancto Gregorio, cuius laudes e synaxariis deprompsimus in Propylaeo novembris [Synax. Eccl. CP., pp. 195 – 98, 963.] , nihil adhuc reperire contigit quod relatu dignum sit. Nullus enim fuit aetate iconomachorum huius nominis patriarcha Alexandrinus, et quae excogitarunt I. Martinov [Annus graeco-slavicus, p. 271.] aliique [Act. SS., Nov. t. II, 1, p. 216.] ad difficultates componendas, minime placere ingenue fatemur. Una superest hypothesis, quae nodum minime solvit, ceteris tamen praeferenda est: synaxariorum compilatorem diversa miscuisse et Gregorium quendam, unum ex confessoribus qui pro sacrarum imaginum cultu tuendo passi sunt, nescio quo deceptus falso indicio, archiepiscopum Alexandriae appellasse. Admodum pauca de Gregorio illo tradita erant; si enim quae in elogio illo communia sunt et quod episcopus fuerit Alexandriae deleveris, superest Gregorium pro fide orthodoxa tormenta strenue subiisse et in exsilio decessisse.
Gregorius, quisquis ille est, in codicibus hieronymianis hodie notatus, ex laterculo praecedenti a scribis iteratus est. Proprius eius locus est inter sanctos diei 4 novembris.
S. Gregorii Lingonensis episcopi translatio hoc die inscripta est in Divionensi codice Usuardi, quem adhibuit Sollerius noster, et in quodam missali dioecesis Tolosanae saec. XIII [Catal. Lat. Paris., t. III, p. 715.] . Cf. ad d. 6 novembris inter praetermissos.
B. Helenae, sanctimoni alisordinis S. Clarae, hodie in proprio ecclesiae Patavinae et apud Fratres Minores festum liturgicum colitur; eius autem acta die 4 novembris, quo obiit, a nobis relata sunt [Act. SS., Nov. t. II, 1, p. 509 – 11.] .
S. Henrici, qui et Emericus, translationis sive elevationis festum hodie inde a saeculo XII celebrant Ungari, eodemque die sanctus iuvenis in antiquioribus martyrologiis, quae de eo meminerint, annuntiatur. Vide ad d. 4 nov., t. II, 1, p. 486, num. 34, 35; ibidem de eo egimus, p. 477 – 91.
Venerabilem Hermenegildum Gallaeciensem monachum ad hunc diem commemorat Castellanus; de quo cf. ad d. 1 nov. inter praetermissos, t. I, p. 6 – 7.
“S. Hosii festum celebrat ecclesia Syriae ad diem 5 novembris, nomenque eius in calendario suo descriptum habet sub his verbis: Hosii festum solemne. Testaturque archiepiscopus Damascenus pro eiusdem nationis patriarcha in Urbe legatus, multas esse in Oriente ecclesias huius sancti nomini dicatas, ipsumque praecipua ibi veneratione haberi.” Ita Bivarius [Flavii Lucii Dextri Barcinonensis Chronicon (Lugduni, 1627), p. 389, notae ad an. 360.] , quem exscribit Florez [España sagrada, t. X (1753), p. 193.] . Ad diem 27 augusti, qui Hosii emortualis est, ab eius actis enucleandis abstinendum duxerunt maiores nostri, quia in nullo ex latinis martyrologiis eius nomen reppererant [Act. SS., Aug. t. VI, p. 2.] . Et recte quidem dixerunt Hosium in Latinorum fastis inscriptum non esse. Quod enim contendit Maceda, qui pro cultu Hosii vindicando latissime disputavit, nomen eius sub corrupto vocabulo Olti in martyrologio hieronymiano ad 27 augusti latere, gratis asseveratur [M. I. Maceda, Hosius vere Hosius (Bononiae, 1790), p. 460 – 62.] . Quicquid id est, de cultu Hosii apud Graecos et Orientales qui suos fastos Graecorum sanctis ditarunt, dubium nullum esse potest, post ea quae tum ipsi decessores nostri attulerunt, tum copiose coacervarunt Maceda [Op. cit.] , Martinov [Annus graeco-slavicus, p. 208.] , Gams [Kirchengeschichte von Spanien, t. II, p. 303 – 306: Hosius der heilige.] . Quare Bivario, licet insigni falsario, gratias habemus quod occasionem nobis praebuit affirmandi ex lege operis. Hosium reapse die 27 augusti in nostris commentariis praetermitti non debuisse, quicquid de eius cultu legitimo censendum est.
S. Ideburgam seu Ittam, matrem S. Gerdrudis Nivialensis, hodie inscripsit Grevenus in sua editione Usuardi. Verum dies cultus est 8 maii, ad quem de ea paucis egit decessor noster Henschenius, Maii t. II, p. 307 – 8.
Ioci, Ludi vocabula nomini Eurasi adiuncta habet martyrologium S. Cyriaci in Via Lata, nunc cod. Vallicellan. F. 85 [Act. SS., Nov. t. II, 1, p. [139].] . Par sanctorum exstitisse tam hilare, bonis argumentis probetur necesse est, et probabile existimo phrasin quampiam a rebus sacris prorsus peregrinam, ut puta de Vero imperatore, qui a Iulio Capitolino deliciis, ludis, iocis decenter aptissimus dicitur [Peter, Scriptores historiae Augustae, p. 75.] , in margine prototypi ascriptum, in librum a scriba ineptissimo intrusum esse.
S. Malachiae, episcopi Connerthensis, in Hibernia, cuius secundum complura martyrologia festum die 5 novembris recolitur, Vita edita est die eius natali, 3 novembris [Act. SS., Nov. t. II, 1, p. 135 – 66.] .
Marcia, quae hodie in codice Wissenburgensi et aliis forsitan hieronymianis occurrit, unde in Usuardinos nonnullos transiit [Ed. Sollerius, p. 654.] , perperam scripta est pro Marco episcopo Aecanensi, de quo infra.
S. Maturinum presbyterum iterum memorant hodie auctaria Usuardina; de quo vid. ad diem 1 novembris, t. I, p. 245 – 59.
S. Meliavi, qui pater S. Melori exstitit, festum hodie in dioecesi Trecorensi recoli asseverat Castellanus; reapse die 26 octobris colitur, ad quem de ipso egit V. De Buck noster Oct. t. XI, p. 943 – 47.
S. Modestam Treverensem abbatissam hodie commemorant martyrologia quaedam non ita antiqua, eiusdemque festum hoc etiam die iam agitur in dioecesi Treverensi. Cf. ad d. 4 nov., t. ll, 1, p. 309, num. 38; de ea diximus ibid., p. 299 – 310.
S. Natalenae, virginis in Aquitania, hodie memoria recolebatur in nonnullis Galliae ecclesiis [[Chastelain], Martyrologe universel (1709), p. 562; De Noailles, Martyrologium Parisiense (1727), p. 343; cf. Labios, Vie de Ste Natalène (Pamiers, 1872), p. 93.] . In eius acta inquiremus cum occurret dies eius festo in dioecesi Apamiensi olim sacer, videlicet 10 novembris.
SS. Paulini et Augustini, beatissimi Benedicti discipulorum, corpora in ecclesia S. Stephani Casinensi anno 1103 inventa esse tradit Petrus diaconus, Chron. mon. Casin. lib. IV, cap. 23 [MG., Scr. t. VII, p. 772. Cf. locum ex libello eiusdem Petri Ortus et vitae iustorum Casinensis coenobii apud Mabillon, Ann., lib. III, num. XXIV.] ; idem vero eodem loco narraverat hanc ecclesiam anno illo nonis novembribus esse dedicatam. Utrum hoc ipso die inventae sint sanctorum reliquiae, non liquet; certe hodie illam inventionem annuntiant Menardus, Bucelinus, Wion, Ferrarius in Catalogo generali, alii. Verum de sanctis illis dicetur ad diem 13 novembris, qui sollemnis agitur in memoriam Omnium Sanctorum O. S. B.
Publius, qui in codicibus hieronymianis hodie reperitur, diversus non est ab illo qui in praecedenti laterculo occurrit et de quo mentionem fecimus ad diem 4 novembris.
Pullilus seu Pullulus, qui nuntiatur hodie in martyrologio Gellonensi [D'Achery, Spicilegium, t. II, p. 36.] et in Labbeano [Act. SS., Iun. t. VII, p. 29.] , nullus umquam fuit; probabilius depravata lectio est pro Publio, qui martyribus huius diei, licet indebite, ut dictum est, in hieronymianis annumeratur. Rei sufficiens indicium est ceteros sanctos in eodem complexu recensitos, illos ipsos esse quos cento hieronymianus indicat, uti sunt Domninus, Gregorius, Quartus, etc.
S. Quadanocum, fratrem S. Winnoci, ad hunc diem in Menologio suo Scotico inscripsit Dempsterus, “breviarium propriae ecclesiae” contestans. De eo, si quid dicendum erit, dicetur ubi de S. Winnoco ad d. 6 novembris. Cf. interim ad d. 26 oct., t. XI, p. 792 F.
B. Rainerius frater laicus Ord. FF. Minorum, ex Burgo S. Sepulcri in Umbria, cuius cultus a Pio VII anno 1802 confirmatus est, die 5 novembris apud FF. Minores et Conventuales sollemniter honoratur. Sed cum die 1 novembris (1304) obierit, de eo iam egimus Act. SS., Nov. t. I, p. 390 – 402.
SS. Rasii et Anastasii, quorum festum nunc die 5 novembris agitur [Act. SS., Nov. t. II, 1, p. 218.] , Acta nulla habemus. Nihil proinde addendum est iis quae protulit ad diem 13 maii vir egregius D. Papebrochius [Act. SS., Maii t. VII, p. 763.] .
Rogatus. Vide supra Apuleius.
S. Sabinam aviam S. Cuthberti, celeberrimi illius episcopi Lindisfarnensis, ad hunc diem memorant Menologium Scoticum Thomae Dempsteri [Ap. A. P. Forbes, Kalendars of Scottish Saints, p. 217.] , Gynecaeum sacrum Arturi de Monasterio et Ferrarius in suo Catalogo sanctorum. Hanc Sabinam fuisse ortu Hibernicam, filiam Muiredhachi, qui regia potestute toti Hiberniae imperitabat, atque ipsum Cuthbertum in Hibernia primum lucem aspexisse, tradunt multaque de Sabinae fatis narrant scriptores non pauci, quorum antiquiores sunt Iohannes de Fordun in suo Scotichronico [Lib. III, c. 51 (ed. W. Goodall, Edinburgi, 1757, t. I, p. 158).] et Iohannes Tinmuthensis [Cf. Nova Legenda Anglie, ed Car. Horstmann (Oxford, 1901; de qua editione videsis Anal. Boll., t. XXI, p. 85 – 88), t. I, Introduction.] in suo Sanctilogio seu, sub quo titulo magis notum est, Nova Legenda (sanctorum) Anglie [Ed. 1516, fol. lxix; ed. Horstmann, t. I, p. 216.] , recentiores vero Iohannes Colgan [Act. SS. Hiberniae, p. 690.] et nostris temporibus Eminentissimus Cardinalis Moran [Irish Saints in Great Britain, p. 268 – 71.] et b. m. Iohannes O'Hanlon [Lives of the Irish Saints, vol. III, p. 858 – 67. Alios scriptores, qui opinionem de ortu hibernico S. Cuthberti propugnant vel probabilem existimant, citatos videsis ibid., p. 859, qui vero negant ibid., p. 861.] . Verum liquido demonstravit ante hos paucos annos cl. v. Georgius Phillips, unus e professoribus Collegii S. Cuthberti in civitate Dunelmensi, illos martyrologos et scriptores omnes ea quae de Sabina Cuthberti matre referunt hausisse, sive proxime sive aliis intermediis, ex uno fonte [St. Cuthbert's native Country, in The Ushaw Magazine, 1892, p. 176 – 201.] , nimirum e lucubratione cui titulus Libellus de nativitate sancti Cuthberti de historiis Hybernensium exceptus et translatus, primum edita anno 1838 [Inter Publications of the Surtees Society, VIII (Miscellanea biographica).] . Vetustissimi autem codicum, qui hanc Vitam continent, aetate non superant saeculum XIV, et ipse anonymus illius auctor profitetur se saeculo XII vixisse et quae de ortu S. Cuthberti narrat apud Anglos usque ad ipsius aetatem prorsus fuisse ignota [Cf. Phillips, l. c., p. 187.] . Et revera plurimi qui de S. Cuthberto scripserunt, longe illa aetate antiquiores, quorum agmen ducit Ven. Beda, alte de eius stirpe hibernica silent. Porro Libellus ille anonymus adeo absona, quin et inter se contradictoria, congessit, ut fide prorsus indignus prima facie, ut ita dicam, appareat [Cf. Act. SS., loco mox citando et praesertim cl. Phillips, l. l.] . Itaque Henschenius noster de exordio Vitae S. Cuthberti, ut apud Capgravium legitur (quod scilicet ex Libello illo totum excerptum est), sine haesitatione ei indignans profitetur [Act. SS., Mart. t. III, p. 95, n. 10 extr.] : “Certe Beda nollet illustri suo purpureo operi hos laceros assui pannos
Cuius velut aegri somnia, vanae
Fingentur species, ut nec pes nec caput uni
Reddatur formae.
Servent Hiberni suum Nulluhoc” (quod nempe hibernicum Cuthberti nomen fuisse aiunt) “eiulantem et relinquant Anglo-Saxonibus Cuthbertum… Si tamen ex antiquis scriptoribus habeant Hiberni monumenta alia quam quae a Colgano proferuntur” (sed nulla alia proferunt), “obesse profecto illis nollemus.” Haec Henschenius. Nec est sane cur post editum ipsum Libellum ab eius sententia recedamus, cum praesertim non pauca in illo legantur multo maiore reprehensione digna quam quae apud Capgravium; quod fuse ostendit cl. Phillips. Unde non solum Sabinae isti inter sanctos legitimo cultu in ecclesia catholica honoratos, sed nec inter mulieres, quarum memoria probabili aliquo documento servata sit, ullus locus assignandus videtur.
S. Salomonem III Britanniae regem hodie recenset Bucelinus in Menologio Benedictino; de eo actum est ad d. 25 iun., t. VI, p. 248 – 59.
Sechtruda quaedam inter sanctos Capuanos enumeratur in martyrologio Greveniano, quod haec habet: In Capua civitate Campaniae natalis sanctorum Mariae, Secundae, Sechtrudae et Quarti. Uti sub ceteris nominibus diximus, solus Quartus ad ecclesiam Capuanam pertinet; Marcia et Secunda ex inordinatis hieronymiani exemplaribus derivatae sunt. Sechtrudam ex nota necrologica martyrologii marginibus ascripta in textum irrepsisse probabile censeo. Nemo enim praeter Grevenianum compilatorem de beata quadam huius nominis quicquam audivit.
Secunda, quae in plerisque hieronymianis ita collocata est ut eam Marci episcopi sociam et insuper Capuanam diceres, quod et in Usuardinis nonnullis exemplaribus occurrit [Sollerius, Martyrologium Usuardi, p. 654.] , probabilius ex praecedente laterculo excidit et a scribis iterata est. De illa ergo, nisi rem aliter declarandam aliquis demonstret, lege quae dicta sunt ad 4 novembris.
In Actis antiquis S. Clementis Ancyrani [Act. SS., Ian. t. II, p. 460 – 70; metaphrasis, ibid., p. 470 – 83; quae graece edita est P. G., t. CXIV, p. 816 – 93.] laudatur pia mulier Sophia, quae sanctum martyrem, cum decimo aetatis anno matre Euphrosyna [A Metaphraste haec quoque vocatur Sophia; quem errorem renovavit compilator menaeorum.] orbatus esset, in filium adoptavit, et alia praeclara facinora edidit. Quam licet suo Gynecaeo ad hunc diem inseruerit Arturus [Sacrum Gynecaeum, p. 440.] , praetermittere cogimur, cum nusquam apud Graecos Latinosve in fastis sacris dies memorialis ei assignetur.
S. Spinutum confessorem in agro Tullensi hodie commemorant Saussaius et Ferrarius. Manifestum autem est hunc non alium esse quam S. Spinulum, de quo ad d. 1 novembris inter praetermissos, t. I, p. 9.
S. Theodori ἐν τοῖς Σπαρακίου seu Σφωρακίου dedicatio in synaxariis Graecorum hodie commemoratur [Synax. Eccl. CP., p. 197.] . Celebris illa ecclesia est de qua Iustinianus imp. Nov. III, 1: ὅ τε σεβάσμιος οἶκος τοῦ ἁγίου μάρτυρος Θεοδώρου παρὰ Σφωρακίου τοῦ τῆς ἐνδόξου μνήμης ἀνιερώθη. Sphoracius patricius consulatum gessit an. 412 et concilio Chalcedonensi interfuit [Ducange, Constantinopolis christiana (ed. Paris.), p. 139.] .
In martyrologio Beneventano, nunc codice Vaticano 5949, hodie nuntiatur natalis sanctae Trophimae virginis et martyris [Sollerius, Martyrologium Usuardi, p. 653.] , quae et in aliis kalendariis occurrit, exempli gratia in Capuano, quod edidit Michael Monachus: Non. nov. S. Trophimenis virginis et martyris [Sanctuarium Capuanum, p. 410.] . Nonis quoque novembribus eius festum assignat Caietanus [Vitae SS. Siculorum, t. I, p. 131 – 35; animadv., p. 108 – 11.] . Verum, quo die colitur Minoreae in Italia, erudite eius Acta illustravit I. Pinius noster, videlicet 5 iulii.
S. Vigoris episcopi Baiocensis hodie depositionem commemorat exemplar Usuardi Hagenoyense, eiusdemque memoriam celebrat nunc ecclesia Baiocensis sub ritu duplici maiore. De eo actum ad d. 1 nov., t. I, p. 287 – 306; cf. ibid., 290, num. 14.
S. Zacharias papa hodie martyrologio monasterii Syon in Middlesex [Anglice versum a Richardo Whytford, The Martiloge in Englysshe (1526), fol. cxxii; ed. altera curantibus Procter et Dewick (London, 1893), p. 174.] inscriptus erat,non aliam sane ob causam quam quod sacer est idem dies sancto homonymo, patri nempe Iohannis Baptistae.

DE SS. ZACHARIA ET ELISABETH PARENTIBUS S. IOHANNIS BAPTISTAE

[Commentarius]

Zacharias parens S. Iohannis Baptistae (S.)
Elisabeth parens S. Iohannis Baptistae (S.)

AUCTORE P. P.

CAPUT PRIMUM
Historia SS. Zachariae et Elisabeth ex Evangelio.

[1] [Evangelium perpauca] De SS. Zacharia et Elisabeth parentibus Iohannis Baptistae nihil ad historiae fidem disseri potest, praeter ea quae in evangelio secundum Lucam, capite primo, non tam exposita quam adumbrata leguntur. Neque hanc ipsam sacram narrationem hoc loco fusius persequi expedit, cum partim sit omnibus nota, partim implexa quaestionibus quae solvere, immo et exponere longum est et a nostro opere alienum. Haec qui doceri volet, sponte sua ad Sacrae Scripturae commentatores adibit nec, [nec difficultate carentia] ab iis sine idoneo responso dimissus, certius quid in Actis nostris se reperturum esse sperabit. Immo consultius visum est vel ab iis disputationibus exegeticis abstinere, quae ad historiam S. Zachariae praecipuo quodam modo pertinent. Fuere enim qui contenderent S. Lucam a scriptore iudaeo nescio quo primam evangelii sui partem esse mutuatum, in qua Iohannis Baptistae ortus et nativitas exponuntur [Joh. Hillmann, Die Kindheitsgeschichte Jesu nach Lukas, Jahrbücher für protestantische Theologie, t. XVII (1891), praecipue p. 193 – 213. E Protevangelio Iacobi ortam esse canonicam historiam nativitatis primaeque infantiae Christi, demonstrare voluit Ludovicus Conrady, minoribus primum lucubrationibus, deinde libro maioris molis, quem inscripsit Die Quelle der kanonischen Kindheitsgeschichte Jesus' (Göttingen, 1900); quae opinio iudicanda erit ex iis quae infra exponentur.] ; alii duo capita prima evangelii secundum Lucam, non cum reliquo opere in lucem primum prodiisse, sed eidem ab alio scriptore postea fuisse praefixa [Ex. gr. H. Usener, Religionsgeschichtliche Untersuchungen, t. I, Bonn, 1889; P. Corssen, in Göttingische Gelehrte Anzeigen, 1899, p. 325 – 26.] . In ipsa narratione, undecumque haec orta est, alii alia audacius addubitarunt. Quae controversiae, aliaeque id genus, ab huius nostri commentarii argumento non alienae profecto censerentur, nisi studia biblica tot tantasque disciplinas hodie sibi asciscerent, ut ea persequi solus ille possit qui in iis velut in sua provincia versetur. Itaque nemo nobis vitio dabit quod in hanc expositionem disputationes inferre noluerimus quae aut nos longissime abduxissent, aut omni utilitate caruissent.

[2] [adumbravit de Zacharia] Porro historiam evangelicam simpliciter legenti haec de Zacharia referuntur [Vide Ios. Knabenbauer, Commentarius in quatuor S. Evangelia Domini N. Iesu Christi, Evangelium secundum Lucam (= Cursus scripturae sacrae. Commentariorum in Nov. Test. pars I, in libros historicos, Parisiis, 1896), p. 39 et seqq. Subsidia historica, philologica, alia, ad intellegentiam capitis primi evangelii sec. Lucam, egregie collecta digestaque habes apud Alf. Plummer, A critical and exegetical Commentary on the Gospel according to S. Luke, ed. quarta (Edinburgh, 1905), p. 6 et sqq.] . Erat ille sacerdos iudaeus, communi plane condicione cum milibus aequalibus suis, etsi patres nonnulli aliique ecclesiastici scriptores indoctam opinionem secuti eum pontificia dignitate auxerunt. Subditur eum fuisse ἐξ ἐφημερίας Ἀβιά [Luc. 1, 5.] , quae una erat e viginti quattuor classibus sive ordinibus, quorum singuli bis in anno sua quisque vice per hebdomadem ministerio templi fungebantur. De eius patria, ortu, vitae curriculo, omnia prorsus ignorantur. Constat tantummodo eum conubio iunctum fuisse mulieri generis sacerdotalis, [et Elisabeth,] e filiabus Aaron [Ibid.] , quae Virginis Deiparae quoquo modo cognata erat; eum una cum illa in conspicua pietate et accuratissima legis observantia vixisse; eosque ambo ante Christum natum iam aetate provectos fuisse. Filius illis non erat neque sperabatur, cum die quodam, sacerdotibus Abia suas vices agentibus, Zacharias forte destinatus est ut in altari tus adoleret. Antiqua enim consuetudo sanxerat ut sacerdotes, dum sacro ministerio destinabantur, cotidie tempore antelucano convenirent, lectisque sortibus praestituerent quod quisque ex operibus diurnis exsequeretur. Inter quae excellentissimum illud habebatur ut primo mane super altare thymiamatum tus in acerra incenderetur; ideoque hunc honorem illi soli sortiebantur, quibus nondum obtigerat [E. Schürer, Geschichte des Jüdischen Volkes im Zeitalter Jesu Christi, t. II, edit. tert. (Leipzig, 1898), p. 296.] .

[3] [de vaticinio angeli,] Dum itaque Zacharias munere sibi delato fungebatur, affuit ei a dextra parte altaris Gabriel angelus, qui contremiscentem eum bono animo esse iussit monuitque ei filium a Deo datum iri; cuius et nomen indicavit et laudem futuram magnifico oraculo descripsit. Tum dubitanti Zachariae diffidenterque interroganti, quasi loci horaeque sanctitas ipsa per se fidem non faceret, signum simul addidit et poenam, eumque mutum fore nuntiavit donec effata Dei suo tempore implerentur. Exiit itaque ex adyto Zacharias voce interclusus, populumque diuturnioris morae admiratione iam tumultuantem signis compescuit. Deinde mansit Hierosolymis per dies aliquot, etsi, ut erat loquela captus, a muneribus sacris arcebatur [Levit. 21, 16 – 23. Cf. Schürer, loc. cit., p. 230, cum annot. 19.] , donec elapso ministerii sui tempore domum rediit.

[4] [de Iohannis conceptu,] Quae sequuntur non plane liquent. Ex iis quae nato Iohanne evenisse referuntur, Zacharias nec scripto nec ullo alio signo angeli vaticinia coniugi suae manifestasse videtur [Cf. Luc. 1, 60 – 63.] . Attamen ut primum Dei promissio adimpleri coepta est, Elisabeth perinde ac si mysterium suspicaretur, de quo interrogari nollet, per menses amplius quinque domi se abscondit. Sextus iam agebatur mensis cum Maria virgo deipara, angelo monente, ad consanguineam se contulit. Quomodo ab ea excepta fuerit, [exspectatione,] quibus verbis vel canticis altera alteri salutem dederit reddideritque, omnes nosse sibi videbantur, cum non ita pridem invecta, vel potius e quorundam Patrum operibus renovata est sententia qua canticum Magnificat in ore non Mariae sed Elisabeth ab evangelista positum fuisse defenditur. Ad quam opinionem confirmandam argumenta non pauca subtiliter et erudite allata sunt [Vide A. Harnack qui omnium acutissime huic opinioni patrocinatus est (Das Magnificat der Elisabeth, Sitzungsberichte der königlich Preussischen Akademie der Wissenschaften zu Berlin, 1900, p. 538 – 56). Primus, ut videtur, hanc coniecturam obiter proposuit A. Loisy (Les Évangiles synoptiques, in periodico L'Enseignement biblique, 1893); qui postea suam ipsius sententiam personatus approbavit et uberius defendit (François Jacobé, L'Origine du Magnificat, Revue d'histoire et de littèrature religieuses, t. II, 1897, p. 424 – 432); cf. A. Loisy, Chronique biblique, ibid., t. VI, 1901, p. 286.] . Haud scio an tamen illa non tam praeponderent rationes oppositas quam animos novitate quadam commoveant [Notatu dignissima sunt ea quae pro veteri sententia docte et sapienter disputavit P. Ladeuze (De l'origine du Magnificat, Revue d'histoire ecclésiastique, t. IV, 1903, p. 623 – 44); apud quem vide historiam totius controversiae. Aequum est ut praecipuo quodam loco nominetur alius eiusdem sententiae patronus vir doctus O. Bardenhewer (Ist Elisabeth die Sägerin des Magnificat? Biblische Studien, t. VI, fasc. 1 et 2: Vom Münchener Gelehrten-Kongresse. Biblische Vorträge. Freiburg im Breisgau, 1901, p. 189 – 200).] . Ceterum cum illa paucis verbis nec referri possent nec expendi, totam hanc controversiam idcirco tantum attigimus ne haec pars historiae nostrae nihil prorsus quaestionis habere videretur.

[5] [nativitate, circumcisione.] Nascenti Iohanni affuisse matrem Domini, non certum quidem est, at maxime probabile, nisi credere malis eam postquam tres menses in domo Zachariae mansisset, inde tunc abiisse cum iam inibi esset laetissimus eventus, ad quem universa cognatio convocanda erat. Tandem circumciso infanti praeter omnium exspectationem impositum est a matre ipsum nomen quod eius patri ab angelo praestitutum fuerat; qui nutibus interrogatus, ingenti omnium admiratione, nomen ab Elisabeth infantulo inditum confirmavit. Tum demum exacto tempore quod ab angelo subobscure constitutum fuerat, soluta est lingua Zachariae qui laudes Domini praefari coepit.

[6] [Recentiorum coniecturae de cantico “Benedictus”] Hic rursus incidimus in quaestiunculam quae de cantico Benedictus ab eruditis non sine contentione disputata est; quam etsi dedita opera versare hoc loco non expedit, penitus tamen omittere non possumus, cum ex ea conclusiones oriantur, quas saltem indicasse iuverit. Age vero negarunt viri [partim probabiles,] docti iidemque prudentes [Ladeuze, L'Origine du Magnificat, l. c., p. 641 – 44.] carmen illud a Zacharia in circumcisione filii sui conditum fuisse, his moti rationibus: In cantico Benedictus nonnullae sententiae sunt quae ad Christum iam natum non obscure referantur. Insuper antequam Zacharias haec vaticinans inductus est, evangelista iam absolvit ea quae ad circumcisionem Iohannis pertinent, conclusaque narratione ad alia divertit. Immo sententia quae cantici postremum versum consequitur: τὸ δὲ παιδίον ηὔξανεν καὶ ἐκραταιοῦτο πνεύματι καὶ ἦν ἐν ταῖς ἐρήμοις ἕως ἡμέρας ἀναδείξεως αὐτοῦ πρὸς τὸν Ἰσραὴλ [Luc. 1, 80.] commissura aptissima quadam continuatur narrationi quae proximo ante canticum versu necopinato abrupta est; ita ut nostro carmini, disiuncta serie orationis, locus velut in alieno hic paratus fuisse videatur. Et re quidem vera si idem ille scriptor primus rettulisset Zachariae prophetiam, qui paulo ante narravit Iohannis nativitatem, haec prophetia opportunissime ipso eo loco memoranda erat ubi dicitur: ἀνεῴχθη δὲ τὸ στόμα αὐτοῦ παραχρῆμα καὶ ἡ γλῶσσα αὐτοῦ, καὶ ἐλάλει εὐλογῶν τὸν Θεόν [Luc. 1, 64.] .

[7] [partim non verisimiles.] Non levia igitur indicia suadent canticum Benedictus sumptum fuisse ab expositione quadam quae sequentia tempora persequebatur. Quod autem haec commentatio alia sit atque ea unde evangelista reliquam primi capitis historiam hauserit, id asseveranter dicant qui probare possunt. Profecto Zacharias apud Lucam animum Scriptura veteri imbutum stilo plane hebraico effundit, qui cum oratione circumiecta et praesertim cum cantico Magnificat non parum discrepet. Attamen numquid aliter vaticinari poterat sacerdos iudaeus qui sub priori lege senuerat? Aut quod aliud carmen in eius ore a considerato diligentique narratore poni oportebat [Harnack, Das Magnificat der Elisabeth, l. c., Excurs II, p. 552 – 56.] ? Quae cum ita sint, vereor ne nulla indicia satis certa ostendant, quod aliqui sibi persuaserunt, inter διηγήσεις illas quas prae manibus habuit Lucas [Cf. Luc. 1, 1.] fuisse etiam commentarios vel scripta quae ad familiam sancti Praecursoris praecipue spectarent [Vide Ladeuze, l. c., p. 642 – 43; qui ipse existimat canticum Εὐλογητός fuisse psalmum in ecclesiis iudaeochristianorum cantari solitum.] .

[8] [De commenticia historia Zachariae] Atque haec paucissima de vita et sincera historia S. Zachariae memoranda erant. De eius domicilio breviter dicetur cum de locis ubi floruerit eius cultus data opera erit agendum. Quando, ubi et quo exitu cesserit e vita, prorsus ignoratur. Gratis enim et sine ulla causa multi iam antiquitus arbitrati sunt patrem Iohannis Baptistae eum esse Zachariam Barachiae filium quem Christus apud Matthaeum in Pharisaeos invehens occisum fuisse dixit inter templum et altare [Matth. 23, 35. De hoc Zacharia, vide, exempli gratia, Eberh. Nestle, Ueber Zacharias in Matth. 23, Zeitschrift für die neutestamentliche Wissenschaft, t. VI (1906), p. 198 – 200.] . Sed haec interpretandi ratio quodammodo pertinet ad ficticias narrationes de quibus nunc nascitur quaestio difficilior fortasse quam utilior; a qua tamen nos abstinere huius operis ratio non sinit.

[9] [cognitio adhuc immatura.] Importuna necessitate cogimur hanc subdifficilem materiam ingredi eo ipso tempore quo documentorum quae ad eam pertinent corpus quoddam iam editurus sit vir doctissimus Alexander Berendts. Quantum utilitatis hic liber nobis allaturus fuisset, si nunc eum prae manibus haberemus, vel ex eo patet quod de commenticia S. Zachariae historia permulta docti sumus commentariis duobus quibus anno primum 1895 et iterum anno 1904 idem vir clarissimus operi suo maiori prolusit [A. Berendts, Studien über Zacharias-Apokryphen und Zacharias-Legenden, Leipzig, 1895. Id. Die handschriftliche Ueberlieferung der Zacharias-und Johannes-Apokryphen (Texte und Untersuchungen, N. F. t. XI, fasc. 4, Leipzig, 1904).] . Neque ita nobis blandimur ut nesciamus eius eruditionis luce, quae a nobis desideratur, ea ipsa quae utilia dictu hodie videntur, ante etiam quam vulgata fuerint, obscuratum iri. Hanc itaque sive satisfactionem, sive querelam ab iis exaudiri aequum erat, qui in commentariolum hunc nostrum incident.

CAPUT SECUNDUM
De historia commenticia S. Zachariae.

§ I. Vestigia incerta obsoletae cuiusdam traditionis.

[10] [Mentio quaedam Zachariae] Zachariam patrem S. Iohannis Baptistae vi interemptum fuisse referunt vel innuunt longe plurimi scriptores qui de eo mentionem fecerunt, non tamen omnes. Nempe servata est exemplaribus sat multis interpretatio collecticia Pentateuchi, sive “catena”, arabico sermone composita vel potius reddita. Huic prooemii loco praemissa est Historia libri Legis, in qua texitur series pontificum vel prophetarum iudaeorum qui legis archetypum a Moyse acceptum alius alii ex ordine tradiderunt. Quorum in numero ponitur Zacharias noster his verbis [P. de Lagarde, Materialien zur Kritik und Geschichte des Pentateuchs, t. II: (“Liber Genesis cum eius interpretatione”), Leipzig, 1867, p. 3. Cf. Joh. Alb. Fabricus, S. Hippolyti episcopi et martyris opera, vol. II (Hamburgi, 1718), p. 35.] :

quam (legem) Nathan tradidit Simeoni seni filio Satih: hic est qui Christum in ulnis suis tulit. Simeon autem eam tradidit Iudae. Iudas autem eam tradidit Zachariae sacerdoti. Tradidit autem eam Zacharias sacerdos, pater Iohannis Baptistae, Ioseph pontifici e Sabta (al. e tribu sua). Ioseph autem eam tradidit Hannae et Caiphae …

[11] [opinatam eius necem excludens] Haec qui non e certis monumentis referens, sed magis pro lubitu fingens, Zachariam tertium a Simeone pontificem esse voluit, neutram ex historiis recordabatur quae de illius interitu traditae sunt. In altera enim caedes Zachariae paulo post magorum adventum accidisse narrabatur, in altera autem, si rerum consecutio diligenter attendatur, etiam ante Christi nativitatem, ut varias eius historiae formas legenti patebit. Interim loco omnium antestari sufficiat Synaxarium ecclesiae Constantinopolitanae [Ἐπεὶ δὲ μετ᾽ ὀλίγον παρηκολούθηκεν ἡ γέννησις τοῦ Χριστοῦ (p. 15).] et praecipue S. Cyrillum Alexandrinum [Διὰ τοῦ προφητεύειν αὐτὸν μᾶλλον δὲ ἀποδεικνύναι τὴν Θεοτόκον καὶ τὸν ἐξ αὐτῆς τεχθησόμενον Θεὸν καὶ σωτῆρα et quae sequuntur (In Lucam XI, apud Mai, Patrum veterum nova bibliotheca, t. II, p. 284).] . Hic tamen attendenda est narratio quaedam Hippolyti Thebani, qui Zachariam anno post Christi baptismum a Iudaeis oppressum occubuisse refert [Fr. Diekamp, Hippolytos von Theben (Münster, 1898), p. 2 (cf. p. 11).] ; quam traditionem tenere potuit scriptor ille, quisquis est, qui patrem Iohannis longiusculo tempore post Christum natum ad pontificiam dignitatem evectum esse affirmavit. Sed numquid haec traditio fuit? Immo plane constat ab opinione ista prorsus singulari alienos fuisse auctores quos Hippolytum secutum esse videbimus. Qui cum eam proponeret, non famam alicubi sparsam rettulit, sed sententiam iam dudum pervagatam et receptam propriae rationi posthabuit, fortasse quod arbitraretur his verbis Christi: ἀπὸ τοῦ αἵματος Ἄβελ τοῦ δικαίου ἕως τοῦ αἵματος Ζαχαρίου υἱοῦ Βαραχίου [Matth. 23, 35.] , designata esse velut extrema totius historiae tempora.

[12] [satis antiqua videtur.] Hinc concludat quispiam commentarios e quibus prooemium illud arabicum collectum est, sin minus prooemium ipsum, ante scriptos fuisse, quam vulgares de Zacharia fabulae latius spargi coeptae sint. Quod veri specie quadam non caret. Etenim in “catena” cui praemittitur haec commenticia sacri codicis historia, leguntur excerpta cuiusdam Hippolyti, qui Targumi expositor appellatur: hunc non alium esse nisi Hippolytum Romanum agnovit iudex certe consultissimus H. Achelis [H. Achelis, Hippolytstudien (Texte und Untersuchungen, N. F., t. I, fasc. 4. Leipzig, 1897), § 4, p. 113 et seq.: Hippolytus der Ausleger des Targums. Fragmente zum Pentateuch; ubi p. 114 indicantur codices manuscripti in quibus hoc opus continetur. Annoto praeterea “Historiam Legis” seorsum a catena, de qua agitur, servari in codice arabico Harlesiano 5475, qui scriptus fuisse dicitur saeculo XIV, adeoque ducentis circiter annis antegressus est vetustissimum quemque e codicibus quos enumerat H. Achelis (cf. Madden, Catalogus codicum orientalium, qui in Musaeo Britannico asservantur. Pars secunda, codices arabicos complectens, I. Codices christiani. Londini, 1846, p. 1 – 2).] . Unde constat lacinias quae in hoc opere consutae sunt partim esse valde antiquas. Neque ulla ratio cogit e vetustiorum fragmentorum numero illam Zachariae mentionem excludere.

[13] [Eius origo.] Addo qualecumque vestigium documenti quod in prologo perspicitur alias servatum esse. Barhebraeus enim recensens pontifices Iudaeorum haec scribit: Post Aristobulum Zacharias annos viginti duo, non tamen perpetuos. Sed enim hunc Zachariam, cum annum unum sivisset (Herodes), amovit eum et in eius locum Hananael subrogavit, quem amandaverat, ut ei fratrem uxoris suae subrogaret. Hoc igitur modo summos pontifices annuos constituebat. Post Zachariam Simon frater eius, qui et Hananael vocatur: annos octo. Post Simonem Caiphas: annum unum. Post Caipham Hannan: annos duos. Hoc tempore … natus est Dominus noster… [Syriace apud J. B. Abbeloos et Th. J. Lamy, Gregorii Barhebraei Chronicon ecclesiasticum, t. I (Lovanii, 1872), p. 29.] . Haec series plane opinabilis est, ut omnibus patet [Cf. Schürer, Geschichte des Jüdischen Volkes, l. c., p. 217 – 18.] , et propterea notatu dignum est in illa, sicut in Historia Legis — quantumvis haec illi absimilis est — circa tempora nativitatis Christi Zachariam pontificem nominari. Quem fortasse cum alicubi nominatum invenisset scriptor prooemii, patrem esse Iohannis opinatus est et ad annos paulo recentiores pontificatum eius transtulit. Undecumque tandem suam sententiam hausit, ista vix componitur cum narratiunculis in quibus Zacharias occisus fuisse fingebatur.

§ II. Gnostica fabula de occisione Zachariae.

[14] [Occisum esse Zachariam Gnostici] Si testimonium quod hactenus expendimus aliquid valeat, non defuere qui communem opinionem circa Zachariae obitum sive ignorarent, sive respuerent. Sed hi certe paucissimi fuerunt. Iam a primis saeculis percrebruerant historiae in quibus Zacharias pater Iohannis Baptistae morte violenta sublatus fuisse ferebatur.
Harum diximus duas notari differentias praecipuas. Antequam de his disserimus, e traditione catholica removenda est tertia quaedam narratio, quae, si externa tantum indicia sectanda forent, omnium antiquissima videri posset. Eam refert S. Epiphanius Salaminae episcopus ita scribens: Ἄλλα δὲ μυρία παρ᾽ αὐτοῖς πλασθέντα γραφεῖα τετόλμηται. Γένναν μὲν γὰρ Μαρίας βιβλίον τί φασιν εἶναι, ἐν ᾧ δεινά τε καὶ ὀλέθρια ὑποβάλλοντές τινα ἐκεῖσε λέγουσιν. Ἐκ τούτου γάρ φασι τὸν Ζαχαρίαν ἀπεκτάνθαι ἐν τῷ ναῷ, ἐπειδή, φασίν, ὀπτασίαν ἑώρακε, καὶ ἀπὸ τοῦ φόβου θέλων εἰπεῖν τὴν ὀπτασίαν, ἀπεφράγη τὸ στόμα. Εἶδε γάρ, φασίν, ἐν τῇ ὥρᾳ τοῦ θυμιάματός τινα, ὡς ἐθυμία, ἄνθρωπον ἑστῶτα ὄνου μορφὴν ἔχοντα· καὶ ἐξελθόντος, φασί, καὶ θέλοντος εἰπεῖν· &ldquogr;Οὐαὶ ὑμῖν, τίνι προσκυνεῖτε;&rdquogr; ἀπέφραξεν αὐτοῦ τὸ στόμα ὁ ὁφθεὶς αὐτῷ ἔνδον ἐν τῷ ναῷ, ἵνα μὴ δύνηται λαλῆσαι. Ὅτε δὲ ἠνοίγη τὸ στόμα αὐτοῦ, ἵνα λαλήσῃ, τότε ἀπεκάλυψεν αὐτοῖς καὶ ἀπέκτειναν αὐτόν. Καὶ οὕτως, φασίν, ἀπέθανε Ζαχαρίας. Διὰ τοῦτο γὰρ ὁ ἱερεὺς προσετάγη ὑπ᾽ αὐτοῦ τοῦ νομοθετήσαντος, φασίν, ἔχειν κώδωνας, ἵν᾽ ὅταν εἰσέρχηται ἱερατεῦσαι, τὸν κτύπον ἀκούων τῶν κωδώνων, κρύπτηται ὁ προσκυνούμενος, ἵνα μὴ φωραθῇ τὸ ἰνδαλ〈μα〉τικὸν αὐτοῦ τῆς μορφῆς πρόσωπον [Epiphanii episcopi Constantiae opera, ed. G. Dindorfius, vol. II (Lipsiae, 1860), p. 52 – 53.] .

[15] [non primi finxerunt] Sumimus tamquam per se evidens vel certe tamquam admodum probabile, non e latibulo cuiusdam sectae abiectissimae inter varias colluvies Gnosticorum profectam esse opinionem qua S. Zacharias martyrium obiisse passim in omnibus ecclesiis creditus est. Immo commenti, quod rettulit Epiphanius, invidiosa absurditas vehementissime suadet eam esse depravationem aliquam alius historiae, quae iam pridem inter christianos increbruisset. Accedit quod impiam criminationem, ad quam confirmandam haec interfecti Zachariae fabula ficta est, non inter Gnosticos primum prodiit sed ad eos e vetusta quadam origine pervenit. Christiani enim Iudaeique asino tamquam numini cultum tribuere multo ante tempore dictitabantur quam scriptus est liber de Mariae prosapia. [sed detorserunt] Id quis primus mentitus sit, nescimus; at simile quid a Tacito, Plutarcho, aliis referri vulgare est in scholis. Quin paulo post ortum Christi, Apion Iudaeorum insectator acerrimus, Posidonium Apolloniumque Molonem secutus, in libro de Iudaeis eiusmodi calumnias protulerat [G. Rösch, Caput asininum. Eine historische Studie, Theologische Studien und Kritiken, 1882, p. 523 et seq.; Berendts, Studien, p. 36.] : quibus existimat Iacobus Basnage ansam aliquam a doctoribus Iudaeis datam fuisse, quorum sententias rettulerunt Cabbalistae [J. Basnage, Histoire des Juifs, l. VII, ch. 26, tom. V (Rotterdam, 1707), p. 1985 et seqq.] . Hinc etiam multo minus probabile fit, si quoquo modo probabile fuit, flagitioso isti scriptori gnostico in mentem venisse ut occisionem Zachariae antea inauditam comminisceretur, qui aliunde quoque assumpsit scurrilem accusationem quam ista occisione confirmat. Veri certe multo similius est eum ad suam intentionem detorsisse factum quod iam inter christianos vulgo credebatur.

[16] [antiquo iam tempore] Perantiquam esse hanc γένναν Μαρίας nemo non facile concedet. Hanc rationibus motus, quas singillatim expendere longum est, medio circiter saeculo secundo scriptam fuisse conicit Alexander Berendts [Studien, p. 36 – 37.] ; quae viri prudentis aestimatio ab Adulfo Harnack approbata [Geschichte der altchristlichen Litteratur, t. II, 1: Die Chronologie bis Irenäus (Leipzig, 1897), p. 539; cf. p. 579.] nostro non eget suffragio. Quod si ita est simulque consistunt ea quae modo exposuimus, necesse est ut ante id tempus iam apud christianos fama obtinuerit Zachariam cruenta morte sublatum fuisse.

[17] [e traditione christiana.] Praesentissima his erat causa qua ad hanc opinionem inducerentur. Quisquis ille fuit Zacharias Barachiae filius, cuius necem Christus Dominus Iudaeis exprobavit apud Matthaeum [23, 35.] , non poterat non accidere ut multi hoc loco patrem Praecursoris designari sibi persuaderent. Quod ut evasit, exspectandum erat ut narratiunculae suborirentur quae rem explicatius et animo vulgi accomodatius exhiberent. Neque secus actum esse modo patebit, etsi neutra e duabus historiis, quae traditae sunt, undequaque certam et exploratam originem habet.

§ III. Traditio Origeniana: Zachariam propter vaticinium de beata Virgine editum a Iudaeis trucidatum esse.

[18] [Origenes] Antiquissimo testimonio fruitur ea narratiuncula quam Origenes intexuit commentario suo in Matthaeum; ubi cum in explicando capite XXIII, se offerret versiculus ille impeditissimus de Zacharia Barachiae filio, hanc enodationem proposuit, quae in graecis fragmentis veteri interpretationi latinae parum congruentibus reperta est:
[historiam Zachariae] Ὠριγένους [Ed. Ὡριγένους.] . Ζαχαρίαν εὑρίσκομεν ἐν ταῖς Βασιλείαις ἱερέα φονευθέντα ἐγγὺς τοῦ ναοῦ καὶ τοῦ θυσιαστηρίου ὑπὸ Ἰωὰς βασιλέως Ἰούδα [Ed. Ἱούδα.] . Ἰώσηπος δὲ ἱστορεῖ τὸν υἱὸν Βαραχίου Ζαχαρίαν αὐτὸν εἶναι πατέρα τοῦ Βαπτιστοῦ [Mai, Nova Patrum Bibliotheca, t. II, p. 284, in nota.] . Οὐ δύνανται γὰρ Ζαχαρίαν υἱὸν Βαραχίου ἀνηρῃκέναι οἱ νῦν ἀπὸ τοῦ Σωτῆρος ὀνειδιζόμενοι· εἴρηται γὰρ ἐν τῷ Ματθαίῳ &ldquogr;ὃν ἐφονεύσατε μεταξὺ τοῦ ναοῦ καὶ τοῦ θυσιαστηρίου.&rdquogr; Ἀλλ᾽ εἰκός, καθά [Ed. κατὰ.] φησιν Ἰώσηπος, Ζαχαρίαν νῦν λέγεσθαι τὸν Ἰωάννου πατέρα· περὶ οὗ ἀπὸ μὲν γραφῶν δεῖξαι οὐκ ἔχομεν, οὔτε ὅτι υἱὸς ἦν Βαραχίου, οὔτε ὅτι οἱ γραμματεῖς ἐν τόπῳ ἱερῷ αὐτὸν ἐφόνευσαν· ἀλλ᾽ ἦλθεν εἰς ἡμᾶς τοιαύτη τις παράδοσις ὡς ἄρα ὄντος τινὸς περὶ τὸν ναὸν τόπου, [propter oraculum de Virgine Deipara] ἔνθα ἐξῆν τὰς παρθένους εἰσιέναι καὶ προσκυνεῖν τῷ Θεῷ· τὰς δὲ ἤδη πεπειραμένας κοίτης ἀνδρὸς οὐκ ἐπέτρεπον ἐν ἐκείνῳ. Ἡ οὖν Μαρία μετὰ τὸ γεννῆσαι τὸν Σωτῆρα ἡμῶν ἐλθοῦσα προσκυνῆσαι, ἔστη ἐν τῷ τόπῳ τῶν παρθένων· καὶ κωλυσάντων τῶν εἰδότων αὐτὴν γεννήσασαν, ὁ Ζαχαρίας ἔλεγε τοῖς κωλύουσιν ἄξιαν αὐτὴν εἶναι τοῦ τόπου τῶν παρθένων ἔτι παρθένον οὖσαν. Ὡς οὖν σαφῶς παρανομοῦντα καὶ εἰς τόπον τῶν παρθένων ἐπιτρέποντα γυναῖκα γενέσθαι, ἀπέκτειναν μεταξὺ τοῦ ναοῦ καὶ θυσιαστηρίου οἱ τῆς γενεᾶς ἐκείνης [Hic legitur in recensione latina: Tamen ab eis qui huiusmodi traditioni non credunt, exigamus rationem quomodo non quasi filios eorum … exprobrat Iesus …: quae verba sive ipsius Origenis sunt, sive interpretis, suo momento non carent.] . [a Iudaeis occisi] Ὀνειδίζονται γοῦν ὑπὸ τοῦ Σωτῆρος οὐχ ὡς υἱοὶ τῶν τοὺς προφήτας ἀποκτεινάντων καὶ τὸν Ζαχαρίαν μετὰ τῶν προφητῶν, ἀλλ᾽ ὡς αὐτοὶ φονεύσαντες. Οὐ θαυμαστὸν δὲ εἰ ἔτυχεν ὥσπερ ὁμώνυμον εἶναι τὸν πατέρα Ἰωάννου Ζαχαρίαν τοῦ ἐν τοῖς δώδεκα, καὶ τὸν πατέρα τοῦ πατρός [Delarue, Origenis opera omnia, t. III, p. 845. Cum quo fragmento testatur Mai concordare suum exemplum.] .

[19] [primum ignorasse videtur.] Iamvero ut perspiciamus unde venerit haec παράδοσις, iuvat animum advertere ad ea quae sequuntur. Idem Origenes in praecedentibus operibus non semel significaverat Zachariam illum, qui occisus est inter templum et altare, fuisse postremum e minoribus prophetis. Quod patet vel ex eo quod in expositione psalmi trigesimi septimi illum posuit medium inter Isaiam et Ieremiam [Delarue, t. II, p. 680.] . Quin etiam ad Africanum scribens Iudaeos accusat quasi mentionem huius caedis expunxerint e libris canonicis, utique veteris testamenti [Delarue, t. I, p. 21.] . In ipso commentario ad Matthaeum, libro decimo, cum Ieremiam Isaiamque nominasset, haec verba epistulae ad Hebraeos: ἐν φόνῳ μαχαίρας ἀπέθανον [Hebr. 11, 37.] rettulit ἐπὶ τὸν Ζαχαρίαν φονευθέντα μεταξὺ τοῦ ναοῦ καὶ τοῦ θυσιαστηρίου, ὡς ὁ Σωτὴρ ἐδίδαξε μαρτυρῶν, inquit, γραφῇ μὴ φερομένῃ μὲν ἐν τοῖς κοινοῖς καὶ δεδημευμένοις βιβλίοις, εἰκὸς δ᾽ ὅτι ἐν ἀποκρύφοις φερομένῃ [In Matth., t. X, n° 18; Delarue, t. III, p. 465.] . Quae verba seorsum accepta videri possunt ambigua. Verum conferantur ea quae in enarratione capitis vigesimi tertii subdidit non multo posteaquam oraculum Servatoris interpretatus est de Zacharia patre Iohannis: Fertur ergo in scripturis non manifestis serratum esse Isaiam et Zachariam occisum et Ezechielem [Delarue, t. III, p. 848.] ; ubi si intellegeretur pater Praecursoris, non omissum fuisset testimonium Christi. Rursus, aliquot versibus interiectis, ita pergit: Nec plures serrati sunt nisi Isaias solus, nec plures lapidati sunt nisi Zacharias tantummodo filius Ioiadae, nec occisione gladii nisi Zacharias filius Barachiae… [Delarue, t. III, p. 849.] . Quis in tanta sententiarum similitudine non agnoscat eundem illum virum, de quo sermo fuerat libro decimo, eo loco qui modo memoratus est? Ut brevi omnia complectar: Origenes antequam dedita opera versiculum Matthaei 23, 35 exposuit, eum de propheta Zacharia constanter intellexerat [Idem docet Th. Zahn, Geschichte des neutestamentlichen Kanons, t. II (Erlangen, 1890), p. 776, annot. 2.] . Quae interpretatio tam alte in eius animo insederat, ut postquam testimonium Christi ad alterum Zachariam referendum esse opinatus est, nihilo tamen setius de caede filii Barachiae locutus est, quasi non saepe negasset eam ullo alio testimonio comprobari. Videtur itaque sententia, in qua ultimo conquievit, aliquomodo fuisse repentina. Quare non immerito conicit Berendts non pridem notam fuisse Origeni παράδοσιν illam, qua detecta fortasse adductus est ad aliam sententiam [Studien, p. 26 – 27.] . Certe notatu dignum est non nisi extremo aetatis eius tempore, cum Caesareae in Palaestina degeret, memoratum ab eo fuisse commentum unde lucem aliquam afferri iudicavit difficultati, quae totiens eius animum agitaverat. Vereor tamen ne non satis prudenter inde concludat Berendts historiam illam fuisse ab ecclesia Alexandrina alienam [Berendts, l. c., p. 27.] .

[20] [Huius sententiae auctores] En igitur primum de nostra historia testimonium. Eodem revolvuntur verba Hieronymi: Alii Zachariam patrem Iohannis intellegi volunt, ex quibusdam apocryphorum somniis approbantes quod propterea occisus sit quia Salvatoris praedicarit adventum [Commentariorum in evangelium Matthaei, lib. IV, cap. 23, P. L., t. XXVII, p. 173.] . Qui enim Matrem Dei virginem mansisse perhibuit, iam aliquo modo mysterium Incarnationis praefatus est. Neque tantum interest inter haec duo, ut S. Hieronymo suo quodam impetu scribenti discrimen eiusmodi accurate notandum videretur [Cf. Diekamp, Hippolytos von Theben, p. 77.] . Utriusque sententiae nexus non obscure apparet in commentario Cyrilli Alexandrini in Lucam, cap. XI, ubi sanctus doctor eandem historiam atque Origenes et probabiliter ex Origene rettulit. Quem locum, cum in superiori disputatione antestati simus [Sup. num. 11, p. 8.] , integrum hic describere iuverit: Ζαχαρίαν δὲ ὧδε ἀκόλουθόν ἐστι ἐνοεῖν τὸν τοῦ προδρόμου πατέρα, ὃν ἐξ ἀγράφου παραδόσεως ἱστόρηται τοὺς Ἰουδαίους ἀνελεῖν μεταξὺ τοῦ ναοῦ καὶ τοῦ θυσιαστηρίου, διὰ τὸ προφητεύειν αὐτόν, μᾶλλον δὲ ἀποδεικνύναι τὴν θεοτόκον καὶ τὸν ἐξ αὐτῆς τεχθησόμενον Θεὸν καὶ σωτῆρα Ἰησοῦν Χριστόν, οἷα δή τινα βασιλέα καὶ κύριον ἐπὶ τὸ ἔθνος ἀποσταλήσεσθαι αὐτῶν· καὶ αὐτὴν τὴν ἁγίαν παρθένον κατὰ τὴν ἐκ Πνεύματος ἁγίου σύλληψιν, τοῦ τόπου τῶν παρθένων, τοῦ ἐν τῷ ἱερῷ ὄντος μεταξὺ τοῦ ναοῦ καὶ τοῦ θυσιαστηρίου, μὴ ἀποστῆσαι καθὰ δὴ γεγαμημένην, ἀλλ᾽ ἔτι παρθένον γινώσκειν αὐτὴν καὶ συγχωρεῖν κατὰ τὸν συνήθη τόπον ἱστάναι. Διὰ γοῦν ταῦτα τοὺς ἀκούοντας εἰς ὀργὴν ἐμπεσεῖν, καὶ ἐπ᾽ αὐτὸν ὁπλίσαι τὰς χεῖρας, δεδιότας τὸν ἐκ τῆς αὐτοῦ προφητείας προσδοκώμενον βασιλέα, φόβῳ τοῦ μὴ γενέσθαι βασιλεῖ ὑποχειρίους μέλλοντι καταδυναστεύειν αὐτῶν· τὸν οὖν ταῦτα μαρτυροῦντα περὶ τοῦ τόκου διαχειρίζονται πρὸς αὐτῷ τῷ θυσιαστηρίῳ τὸν ἱερέα ἱερουργήσαντα [Mai, Nova Bibliotheca Patrum, t. II, p. 283 – 85. Hic tamen locus abest ab epitome syriaca quam edidit R. Payne Smith: S. Cyrilli Alexandriae archiepiscopi commentarii in Lucae evangelium quae supersunt, syriace (Oxonii, 1858), expositio octogesima quinta, p. 213 – 14. Vide etiam homiliam spuriam in sanctam Christi generationem quae S. Basilio ascripta est P.G., t. XXXI, p. 1468 – 69; ubi consimilis sententia exprimitur.] .

[21] [pauci nec magni nominis;] Cetera testimonia quae, labente tempore, huic traditioni accesserunt, pleraque sunt dubiae auctoritatis et notatu parum digna. Neque enim istius fabulae originem illustrant neque incrementa, cum haec brevi in libris emarcuerit. Non tamen ex hominum memoria penitus evanuit. Excepit eam Synaxarium ecclesiae graecae, in quo cum pervagatiore narratiuncula artificiose conflata est [Synax. Eccl. CP., p. 15.] . Eandem memorarunt, ut alios omittamus, saeculo XI Theophylactus [Enarratio in evangelium Lucae, c. XI, P.G., t. CXXIII, p. 872.] et XII Euthymius Zigabenus [In Matth., c. LVI, P.G., t. CXXIX, p. 600.] . Crederes eam novis ineptiis corruptam agnoscere etiam apud Hippolytum Thebanum, qui de Zacharia haec obiter refert [Diekamp, Hippolytos von Theben, p. 2, cf. p. 11.] : Ἀπὸ δὲ τοῦ βαπτίσματος αὐτοῦ [Id est Christi; cf. sup. num. 11, p. 8.] μεχρὶ τῆς Ζαχαρίου λιθοβολίας ἔτος α᾽. Ἐν τῷ γὰρ ἱερατεύειν αὐτὸν κατὰ τὸ έθος λιθοβολήσαντες αὐτὸν καὶ κροταφήσαντες ἐπέκτειναν, καὶ σύραντες ἐκρήμνησαν αὐτὸν εἰς τὴν κοιλάδα τοῦ Ἰωσαφάτ. Quod enim Zachariam lapidibus obrutum fuisse dicit, potius respondere videtur huic priori narrationi in qua interfectores de plebe inducuntur, quam illi alteri ubi satellites armatos ab Herode rege in templum immissos fuisse legimus. Attamen rem diligentius inspicienti apparet Hippolytum hic usum esse adulterato quodam libello, in quo ad Zachariam nostrum translata est historia Zachariae filii Ioiadae, qui a Iudaeis lapidibus obrutus fuisse narratur in libro altero Paralipomenon [II. Paral. 24, 20 – 22.] . Quae mutatio, etsi fieri poterat ab aliquo ex iis qui παραδόσει origenianae assentiebantur, reapse tamen conexa fuisse videtur cum altera historia, de qua modo erit agendum.

[22] [eius origo] De origine huius fabellae malim tacere quam incerta loqui. Unum tamen sine temeritate nimia annotare liceat. Zachariam integritatem Virginis Deiparae testificatum fuisse, satis congruenter fictum est alteri commento, cuius variae propagines late serpunt. In protevangelio quippe Iacobi eiusmodi texitur historia: summo pontifici delatum fuisse nomen Mariae, quasi eam corrupisset Ioseph eius sponsus, cui divinitus commissa erat; ab eo Ioseph Mariamque arcessitos interrogatosque, ritu sollemni potatos esse aqua probationis [Vide Num. 5, 18 – 31.] ; utrumque incolumem e periculo evasisse; eos tandem a sacerdote absolutos esse his verbis: εἰ κύριος ὁ Θεὸς οὐκ ἐφανέρωσε τὰ ἁμαρτήματα ὑμῶν, οὐδὲ ἐγὼ κρίνω ὑμᾶς [Protevangelium Iacobi, cap. 16 (Evangelia apocrypha, collegit atque recensuit C. de Tischendorf, ed. altera, Lipsiae, 1876, p. 30 – 31).] .

[23] [probabilis.] Profecto in exemplaribus tum graecis, tum syriacis [Vide Historiam domnae Mariae (Protevengelium Iacobi) syriace apud Agnetem Smith Lewis, Apocrypha syriaca (Studia sinaitica N° XI, London, 1902), p. 13 – 14.] , non liquet quo pontifice haec acta sint. Non multo ante id notatum fuerat: τῷ δὲ καιρῷ ἐκείνῳ ἐσίγησεν Ζαχαρίας, καὶ ἐγένετο ἀντ᾽ αὐτοῦ Σαμουήλ, μέχρις ὅτου ἐλάλησεν Ζαχαρίας [Cap. X, Tischendorf, op. cit., p. 21.] ; neque a narratore satis diligenter tempora observantur, ut concludi possit utrum ante an post iudicium illud Mariae Zacharias iterum munere suo fungi coeperit. Ceterum nomen eius nusquam in toto hoc loco enuntiatur. At quod ambigue dixerat scriptor, alii licenter interpretari potuerunt, sicut reapse accidit in protevangelio aethiopico, ubi non sacerdos quilibet sed ipse Zacharias inducitur. Vide excerptum quod nuper edidit Marius Chaine S. I. [Le cycle de la Vierge dans les apocryphes éthiopiens (Mélanges de la Faculté orientale de l'Université Saint-Joseph à Beyrouth, Beyrouth, 1905, p. 191 – 92).] . Itaque non absurde conicias ex hac vetustissima narratiuncula ortam esse opinionem, qua Zacharias Dei iudicio mysterium incarnationis praenovisse et civibus suis perhibuisse crederetur. Postquam autem de hoc ipso Zacharia intellegi coeptum est quod a Christo dicitur de filio Barachiae a Iudaeis occiso inter templum et altare, facile cuipiam in mentem venerit ut sua sponte factum utrumque conecteret. Rem commenticiam aut hac aut simili ratione certe finxit, qui primus narravit. Neque obstat quod in eodem protevangelio prorsus alio modo refertur Zachariae caedes: haec enim pars libelli posteriore aetate addita est, ut modo indicabitur.
Sed de his hactenus. Quaestionem maioris fortasse difficultatis quam utilitatis in medio relinquamus.

§ IV. Fama communior: Zachariam pro Iohanne filio suo ab Herode interfectum esse.

[24] [Interfecti a rege] Maiora fata alteram historiam manebant, cuius summa haec est: Cum mandato Herodis infantes Bethlehemitani ad necem raperentur, Elisabeth filium suum auferens abscondit in remoto loco. Frustra conquisitum Iohannem rex ab eius patre sibi tradi iubet. Negat Zacharias sibi notum esse locum ubi sua uxor cum parvulo se receperit. Iterum iterumque postulatus idem responsum edit, donec tyrannus ira excandescens satellites in templum mittit, qui Zachariam noctu interficiunt eiusque corpus auferunt. Occultam caedem miraculum prodit, effususque cruor prope altare pavimento quasi concretus in testimonium sceleris adhaeret. [pontificis cruorem cum lapide coaluisse] Haec historia, quamquam eius origo perobscura est, in uno tamen est exploratu facilior, quod certo quodam loco suam sedem primum habuit. Ne magno inanique conatu res partim dubias partim notissimas congeramus, ea quae nostram quaestionem propius attingunt, paucis verbis hic contrahimus.

[25] [finxerunt Iudaei,] Opinabantur olim Iudaei sanguinem Zachariae pontificis, qui lapidibus obrutus est propter invidiam regis Ioas, non deletum fuisse e solo sanctuarii nisi post annos ducentos quinquaginta duo, eumque interea perpetuo ebullivisse, quasi ultionem inclamaret. Huius opinionis testimonia satis absurda e rabbinorum libris adduxerunt Lightfoot [Iohannis Lightfooti, Horae hebraicae et talmudicae in quatuor evangelistas, ed. altera (Lipsiae, 1684), p. 435 – 36 (in Matth. 23, 35), cf. p. 815 – 16 (in Luc. 11, 51).] , Berendts [Studien, p. 57, ann. 2; p. 58, ann. 1 et 2. Vide etiam E. Nestle, Ueber Zacharias in Matth. 23, l. c., p. 199, et, exempli gratia, Talmud Babylonicum, lib. Synhedrin, fol. 93, b, ed. Laz. Goldschmidt (Der Babylonische Talmud, t. VIII, Berlin, 1902, p. 417 – 18). De Iohanne Baptista eandem fabulam dictitari putavit scriptor moslemicus Birunensis; vid. infra ad num. 114.] , alii. Hinc eadem fabula, a christianis Palaestinensibus, ut videtur, servata, ad aliarum gentium fideles permeavit. Nota erat Hierosolymis rupes quaedam, in qua nonnulli post multa iam saecula huius Zachariae sanguinis vestigia cernere sibi videbantur. [rettulerunt Tertullianus] Antiquiorem istius opinionis formam refert Tertullianus, ita scribens: David exagitatur, Helias fugatur, Hieremias lapidatur, Esaias secatur, Zacharias inter altare et aedem trucidatur perennes cruoris sui maculas silicibus assignans. Ipse clausula legis et prophetarum, nec prophetes sed angelus dictus, contumeliose truncatur in puellae salticae lucar [Scorpiace ed. Aug. Reifferscheid et G. Wissowa, Quinti Septimi Florentis Tertulliani opera, pars I (Vindobonae, 1890), p. 160 – 61.] . Si enim Zachariam nostrum in mente habuisset Tertullianus, facillime poterat id verbulo indicare, neque homo quantumvis praeceps et tumultuarie scribens hanc mentionem omisisset proposito suo aptissimam, qua addita patris filiique consimilis casus multo videretur atrocior.

[26] [et Hieronymus;] Origo iudaica istius fabulae perlucet etiam apud S. Hieronymum, ubi simpliciores fratres illos irridet qui inter ruinas templi et altaris, sive in portarum exitibus, quae ad Siloam ducunt, rubra saxa monstrantes Zachariae sanguine putant esse polluta [In Matth., l. c., p. 174.] . Zachariae nomine hic sane intellegendus est idem quem proxime ante decrevit Hieronymus esse filium Ioiadae. Fuitne tamen haec communis sententia vulgi? Quod enim errori credulae plebis indulgeat Hieronymus, quia, inquit, de odio Iudaeorum… descendit, ambiguum indicium est. Utique narrationes omnes in quibus portentum adhaerescentis sanguinis ad Zachariam patrem Iohannis translatum est, huius necem non Iudaeis sed uni Herodi ascribunt. [alii] At paulo superius memoravit ipse Hieronymus et explosit nutantes coniecturas eorum, qui ut ex oraculo Christi de occisione Zachariae Barachiae filii se expedirent, sive Zachariam undecimum e minoribus prophetis, sive Iohannis patrem interfectum fuisse comminiscebantur [Vide sup., num. 20.] . Quae opinionum diversitas ipsa per se suadet simpliciores fratres illos nec certo nec constanti iudicio novisse cuiusnam viri sanguinea vestigia superstitiose colerent. Quamquam Hieronymus inconsiderata antecessione quadam eos omnes ad suam conclusionem promiscue ascivisse videtur, ut alias item ei accidit, cum eius oratio incitatiori flumine fundatur.

[27] [Zachariae nostro] Contra Zachariam patrem Iohannis iam designari existimo in Itinerario Burdigalensi: … In aede ipsa ubi templum fuit, quem Salomon aedificavit, in marmore ante aram sanguinem Zachariae ibi dicas hodie fusum, etiam parent vestigia clavorum militum qui eum occiderunt, per totam aream ut putes in cera fixum esse [Ed. P. Geyer, Itinera Hierosolymitana (Vindobonae, 1898), p. 21 – 22.] . Zacharias filius Ioiadae non a militibus interfectus est sed tumultuante plebe obrutus; quae igitur hoc loco ab aedituis aliisve audivit peregrinus Burdigalensis, ad Zachariam nostrum spectasse videntur.

[28] [fabulam accommodarunt.] Utcumque de his aliisque testimoniis disputari potest, nemo sapiens existimabit sine iudaicae istius traditionis memoria exortam esse narratiunculam christianam, in qua portentum fingeretur consimile illi quod de alio eiusdem nominis viro iam dudum in eadem urbe narrabatur. Res ipsa per se patet. Servata veneratione eiusdem loci, eandem historiam transtulerunt fideles quidam a prisco Zacharia ad eius cognominem. Hinc prona quadam via accidere debuit ut nova commenta excogitarentur congruenter obscuratae vel potius mutatae historiae loci. Hanc enim christiani non ex abstrusis iisdemque perodiosis Iudaeorum libris didicerant, sed rudi tantum monumento coram oculis expositam habebant. Postquam autem sibi persuaserunt super hoc sacrato saxo non veterem pontificem a veteri rege, sed patrem Praecursoris ab Herode interfectum fuisse, sponte nascebatur quaestio, quae causa illi regis odium conciliasset. Responsum dedit narratiuncula de qua nunc disputatur.

[29] [libellis etiam] Ceterum inscitae persuasioni vulgi conivit, immo favit fraus quorundam scriptorum. In libello de vitis Prophetarum qui S. Epiphanii nomine circumfertur, inest elogium Zachariae prophetae, qui inepte putatur esse filius Ioiadae. In codice non corrupto (Vatic. 2125) haec leguntur:
Ζαχαρίας ἐξ Ἱερουσαλὴμ υἱὸς Ἰωδαὲ τοῦ ἱερέως, ὃν ἀπέκτεινεν Ἰωὰς ὁ βασιλεὺς Ἰούδα ἐχόμενα τοῦ θυσιαστηρίου καὶ ἐξέχεεν τὸ αἷμα αὐτοῦ ὁ οἶκος Δαυὶδ ἀνὰ μέσον ἐπὶ τοῦ αἰλάμ· καὶ λαβόντες αὐτὸν οἱ ἱερεῖς ἔθαψαν αὐτὸν μετὰ τοῦ πατρὸς αὐτοῦ· ἔκτοτε ἐγένοντο τέρατα ἐν τῷ ναῷ φαντασίας καὶ οὐκ ἴσχυον οἱ ἱερεῖς ἰδεῖν ὀπτασίαν ἁγγέλων Θεοῦ οὔτε δοῦναι χρησμοὺς ἐκ τοῦ δαβεὶρ οὔτε ἐπωτῆσαι ἐν τῷ ἐφοὺδ οὔτε διὰ δήλων ἀποκριθῆναι τῷ λαῷ ὡς τὸ πρίν [Eb. Nestle, Die dem Epiphanius zugeschriebenen Vitae Prophetarum (Tübingen, 1893), p. 34.] .

[30] [in hunc finem corruptis.] Eandem narrationem librarius aliquis inverecundus non dubitavit adulterare in hanc formam (cod. Paris. 2951):
Ζαχαρίας ἄλλος προφήτης καὶ ἱερεύς· οὗτος ἦν υἱὸς Ἰωδαὲ ἱερέως, πατὴρ δὲ Ἰωάννου τοῦ βαπτιστοῦ· τοῦτον ἀπέκτεινεν Ἡρῴδης ὁ βασιλεὺς ἐχόμενα τοῦ θυσιαστηρίου καὶ τοῦ οἴκου Κυρίου. Οὗτος δὲ ἦν ἐξ Ἱερουσαλὴμ ἐξ οἴκου Δαυίδ. Ἀνὰ μέσον τοῦ ἐλὰμ ἐξ οἴκου Κυρίου, οὗτος ἐπροφήτευσε [Cod. ἐπροεφήτευσε] περὶ Χριστοῦ γέννας. Ἐκεῖ οὖν αὐτὸν ἔθαψαν ἐν οἶκῳ Θεοῦ ἐχόμενα ναοῦ Κυρίου· ἔκτοτε ἐγίνοντο τέρατα πολλὰ ἐν τῷ ναῷ καὶ φαντασίαι, καὶ οὐκ ἴσχυον οἱ ἱερεῖς ἰδεῖν οὐκέτι ὀπτασίαν ἀγγέλων, οὐδὲ δοῦναι χρησμοὺς τῷ λαῷ ἐν δαβείρ, οὔτε ἐρωτῆσαι ἐν τῷ ἐφούδ, οὔτε διὰ τῶν δήλων ἀποκριθῆναι, ὡς [Ed. ἕως] τὸ πρίν, ἕως τῆς ἡμέρας ἐκείνης [Ibid., p. 35.] .
Qui tamen dolus vulgari commento antegredi non potuit, sed contra videtur eum finem habuisse, ut pervagatae superstitioni antiquiorem libellum accommodaret. Num quo alio documento circumscriptor usus sit, incertum est nec in praesentia scitu necessarium. Utcumque se res habet, satis haec ostendunt qua in stirpe traditio, de qua nunc quaerimus, primum insita sit.

[31] [Auctores huius sententiae:] Iam historiae nostrae antiquiores formas conquiramus. Primum locum ex praeiudicata possessione aliquantisper obtineat narratio protevangelii. Eius summa ea est, quam supra indicavimus [Sup. num. 24, p. 11.] .
[Protevangelium Iacobi,] Γνοὺς δὲ Ἡρώδης ὅτι ἐνεπαίχθη ὑπὸ τῶν μάγων, ὀργισθεὶς ἔπεμψεν φονευτὰς λέγων αὐτοῖς· &ldquogr;Τὰ βρέφη ἀπὸ διετοῦς καὶ κατωτέρω ἀποκτείνατε.&rdquogr; Καὶ ἀκούσασα Μαριὰμ ὅτι ἀναιροῦνται τὰ βρέφη, φοβηθεῖσα ἔλαβε τὸ παιδίον καὶ ἐσπαργάνωσεν αὐτὸ καὶ ἔθηκεν ἐν φάτνη βοῶν. Ἡ δὲ Ἐλισάβετ, ἀκούσασα ὅτι Ἰωάννης ζητεῖται, λαβοῦσα αὐτὸν ἀνέβη εἰς τὴν ὀρεινήν, καὶ περιεβλέπετο ποῦ αὐτὸν κρύψει· καὶ οὐκ ἦν τόπος ἀποκρυφῆς. Καὶ στενάξασα ἡ Ἐλισάβετ φωνῇ μεγάλῃ λέγει· &ldquogr;Ὄρος Θεοῦ, δέξαι μητέρα μετὰ τέκνου&rdquogr;· οὐ γὰρ ἠδύνατο ἀναβῆναι ἡ Ἐλισάβετ. Καὶ παραχρῆμα ἐδιχάσθη τὸ ὄρος καὶ ἐδέξατο αὐτήν. Καὶ ἦν διαφαῖνον αὐτοῖς φῶς· ἄγγελος γὰρ Κυρίου ἦν μετ᾽ αὐτῶν, διαφυλάσσων αὐτούς.
Ὁ δὲ Ἡρώδης ἐζήτει τὸν Ἰωάννην, καὶ ἀπέστειλεν ὑπηρέτας πρὸς Ζαχαρίαν λέγων· &ldquogr;Ποῦ ἀπέκρυψας τὸν υἱόν σου;&rdquogr; Ὁ δὲ ἀπεκρίνατο λέγων αὐτοῖς· &ldquogr;Ἐγὼ λειτουργὸς ὑπάρχω τοῦ Θεοῦ, καὶ προσεδρεύω τῷ ναῷ Κυρίου, οὐκ οἶδα ποῦ ἐστιν ὁ υἱός μου.&rdquogr; Καὶ ἀπῆλθον οἱ ὑπηρέται, καὶ ἀνήγγειλαν τῷ Ἡρώδῃ ταῦτα πάντα. Καὶ ὀργισθεὶς ὁ Ἡρώδης εἶπεν· &ldquogr;Ὁ υἱὸς αὐτοῦ μέλλει βασιλεύειν τοῦ Ἰσραήλ.&rdquogr; Καὶ ἀπέστειλεν πρὸς αὐτὸν πάλιν λέγων· &ldquogr;Εἰπὲ τὸ ἀληθές· ποῦ ἐστιν ὁ υἱός σου; οἶδας γὰρ ὅτι τὸ αἷμά σου ὑπὸ τὴν χεῖρά μού ἐστιν.&rdquogr; Καὶ ἀπῆλθον οἱ ὑπηρέται καὶ ἀπήγγειλαν αὐτῷ ταῦτα πάντα καὶ εἶπε Ζαχαρίας· &ldquogr;Μάρτυς εἰμὶ τοῦ Θεοῦ, εἰ ἐκχέεις μου τὸ αἷμα· τὸ γὰρ πνεῦμά μου ὁ δεσπότης δέξεται, ὅτι αἷμα ἀθῶον ἐκχέεις εἰς τὰ πρόθυρα τοῦ ναοῦ Κυρίου.&rdquogr; Καὶ περὶ τὸ διάφαυμα ἐφονεύθη Ζαχαρίας. Καὶ οὐκ ᾔδεισαν οἱ υἱοὶ Ἰσραὴλ ὅτι ἐφονεύθη.
Ἀλλὰ ἀπῆλθον οἱ ἱερεῖς εἰς τὴν ὥραν τοῦ ἀσπασμοῦ, καὶ οὐκ ἀπήντησεν αὐτοῖς κατὰ τὸ ἔθος ἡ εὐλογία τοῦ Ζαχαρίου. Καὶ ἔστησαν οἱ ἱερεῖς προσδοκῶντες τὸν Ζαχαρίαν τοῦ ἀσπάσασθαι αὐτὸν ἐν τῇ εὐχῇ καὶ δοξάσαι τὸν ὕψιστον. Χρονίσαντος δὲ αὐτοῦ ἐφοβήθησαν ἅπαντες· ἀποτολμήσας δὲ εἷς ἐξ αὐτῶν εἰσῆλθεν, καὶ εἶδε παρὰ τὸ θυσιαστήριον αἷμα πεπηγὸς καὶ φωνὴν λέγουσαν· &ldquogr;Ζαχαρίας πεφόνευται, καὶ οὐκ ἐξαλειφθήσεται τὸ αἷμα αὐτοῦ ἕως ἂν ἔλθῃ ὁ ἔκδικος αὐτοῦ.&rdquogr; Καὶ ἀκούσας τὸν λόγον ἐφοβήθη, καὶ ἐξῆλθε, καὶ ἀνήγγειλε τοῖς ἱερεῦσιν. Καὶ τολμήσαντες εἰσῆλθον καὶ εἶδον τὸ γεγονός, καὶ τὰ φατνώματα τοῦ ναοῦ ὀλόλυξαν, καὶ αὐτοὶ περιεσχίσαντο ἀπὸ ἄνωθεν ἕως κάτω. Καὶ τὸ σῶμα αὐτοῦ οὐχ εὗρον, ἀλλ᾽ εὗρον τὸ αἷμα αὐτοῦ λίθον γεγενημένον. Καὶ φοβηθέντες ἐξῆλθον, καὶ ἀνήγγειλαν παντὶ τῷ λαῷ ὅτι Ζαχαρίας πεφόνευται. Καὶ ἤκουσαν πᾶσαι αἱ φυλαὶ τοῦ λαοῦ, καὶ ἐπένθησαν αὐτὸν καὶ ἐκόψαντο τρεῖς ἡμέρας καὶ τρεῖς νύκτας. Μετὰ δὲ τὰς τρεῖς ἡμέρας ἐβουλεύσαντο οἱ ἱερεῖς τίνα ἀντ᾽ αὐτοῦ στήσουσιν, καὶ ἀνέβη ὁ κλῆρος ἐπὶ Συμεών· οὗτος γὰρ ἦν ὁ χρηματισθεὶς ὑπὸ τοῦ ἁγίου Πνεύματος, μὴ ἰδεῖν θάνατον ἕως ἂν ἴδῃ τὸν Χριστὸν ἐν σαρκί [Protevangelium Iacobi, cap. XXII – XXIV, Tischendorf, op. cit., p. 42 – 49.]

[32] [libellus copticus ignotae originis,] Huic subiungimus narrationem contextam homiliae cuidam copticae incerti scriptoris, e qua non supersunt nisi fragmenta.
E codice qui dictus est “Lord Crawford's Sahidic MS. N° 36” p. [De hoc codice, qui nuper transiit in the Rylands Library (Manchester), vide J. Armitage Robinson, Coptic apocryphal Gospels (Texts and Studies, vol. IV, N° 2), Cambridge, 1896, p. XXII – XXIII. Cf. W. E. Crum, Catalogue of the Coptic Manuscripts in the British Museum (London, 1905), cod. N° 257, p. 114.] .

Herodes autem sibi persuasit Iohannem filium Zachariae sacerdotis eum esse cuius causa Magi advenerant. (Nuntios) igitur in templum misit ad Zachariam sacerdotem, ratus se fortasse potiturum parvulo Iohanne, neque hunc invenit. Illum ergo (Zachariam) de puerulo interrogarunt qui ab Herode missi fuerant, dicentes: “Ubinam est filius tuus?” (Haec) nuntiavit eis Zacharias: “Accepit eum mater eius aufugit in solitudinem eumque abscondit.” Iratus est Herodes sicariosque misit; qui Zachariam occiderunt, cum preces ad Deum funderet; sublatumque corpus eius hac ipsa nocte sepelierunt, neque ullus hominum sanguinem eius vidit. Herodes autem ut erat iratus, (satellites) misit in regiones Bethlehem eiusque viciniae. Qui bimos infantes hisque minores rapuerunt et ad Herodem adduxerunt. Hic eos coram se interfici iussit. Iohannes autem occultus erat, neque eo potitus est Herodes ut eum occideret cum parvulis quos iugulaverat. Corpora vero infantium cum corpore Zachariae sacerdotis sepulta sunt [Reliquiae S. Zachariae una cum reliquiis SS. Innocentium Constantinopoli colebantur. Vid. infra, num. 87.] . O quam magnus hic dolor fuit planctusque! Solvebantur gremia matrum illorum liberis orbarum… [Idem comma anglice translatum est a I. Armitage Robinson, op. cit., p. 236.] .

[33] [Iacobus Edessaeus,] Tertiam formam eiusdem historiae nobis exhibet rescriptum Iacobi episcopi Edessaei exeunte saeculo septimo datum “ad interrogationes XVIII Iosue stylitae” [Syriace editum a W. Wright, Two epistles of Mâr Iacob, Bishop of Edessa, Journal of Sacred literature, 1867, p. 15 – 17 textus syriaci: ] . Istud quatenus ad nostram quaestionem attinet e syriaco sermone transtulimus.
Septima quaestio tua interrogavit quis ille sit Zacharias qui occisus est inter adytum et altare et quae fuerit causa mortis eius. Non fuit ille qui occisus est Zacharias filius Ioiadae sacerdotis, qui tempore Ioas regis Iuda interemptus est, sed Zacharias filius Barachiae, qui est pater Iohannis Baptistae. Necis eius causa, ut breviter dicamus, eiusmodi fuit. Cum venissent Magi in Iudaeam tempore quo natus est Christus, commotaque essent Hierosolyma universa, sicut scriptum est in Evangelio, arcessivit eos etiam Herodes et collocutus cum eis dimisit eos dicens: “Ite et explorate. Cum autem inveneritis, ad me revertimini.” Illi vero abeuntes eum reliquerunt neque ad eum redierunt. Qui percitus ira, quod ab illis irrisus esset, iterum et a sacerdotibus et ab uno quoque percontatus est ubi Christus nasciturus esset. Et cum hac de causa saeviret et furore incalesceret, unus ex iis qui consistebant coram illo dixit ei: “In vicinia nostra, ubi habito, in hac civitate, ante hunc annum natus est infans quidam e genere sacerdotali. Porro multos audivi qui dicerent hunc esse Messiam.” Interrogavit Herodes cuius hic filius esset. Respondit ille eum filium esse Zachariae sacerdotis. Cum igitur Herodes, misso nuntio, Zachariam arcessivisset, interrogavit eum: “Ubi est, inquit, filius tuus?” Respondit ille: “Infans in domo mea est apud matrem suam.” Ille autem (Herodes) una cum Zacharia satellites armatos mittens ei dixit: “I, filiumque tuum huc mihi affer; quem nisi actutum attuleris, mala morte morieris.” Cum autem unus ex iis qui astabant et quae dicerentur audiebant, rem intellexisset, festinavit ad Elisabeth eamque totius negotii certiorem fecit. Quae parvulum Iohannem in ulnis suis confestim accepit, domoque sua atque adeo ex urbe Hierosolymis se subducens eum transtulit in solitudinem Ziph [Prope urbem eiusdem nominis, ad meridiem Hebron.] . Ibi occulti manserunt uterque, ibi mortua est illa, ibique Iohannes educatus est. Postquam autem Zacharias cum militibus, qui cum eo missi erant ab Herode, domum suam advenisset, neque filium suum neque eius matrem repperit; metuensque mortem quae sibi intentata erat, in adytum confugit. Cum autem id cognovisset Herodes, missis (satellitibus), eum occidit inter adytum et altare, in loco ubi consistebat, sicut scriptum est in Evangelio. Haec fuit causa cur interficeretur Zacharias sacerdos filius Barachiae. Eodem tempore quo necatus est Zacharias, (Herodes) iratus mortis sententiam edixit quoque in illos infantes qui erant Bethlehem.

[34] [Salomo Bassorensis,] Quarta forma, quam Salomo episcopus Bassorensis nestorianus inseruit in opere quod inscripsit (Apem), neque specie sua neque auctoris aetate (c. an. 1222) perantiquam originem prodit. Cum tamen iudaici archetypi nativam similitudinem multo melius quam ulla alia retinuerit, non videtur hoc loco omittenda [Ern. A. Wallis Budge, The Book of the Bee (Anecdota Oxoniensia, Semitic series, Vol. I, Part. II), Oxford, 1886, p. 95 textus syriaci (anglice, p. 86).] :
Numerus infantium quos interfecit (Herodes) fuit milia duo; sunt etiam qui dicant mille et octingenti. Cum autem quaereretur Iohannes filius Zachariae, auferens eum pater eius adduxit ante altare, manum ei imposuit sacerdotiumque tradidit. Tum dimisit eum in mediam solitudinem. Itaque cum Iohannem non invenirent, Zachariam patrem eius occiderunt inter vestibulum et altare. Ferunt ex eo die quo Zacharias interfectus est, ebullivisse eius sanguinem, donec adveniret Titus Vespasiani filius; a quo ter centena milia hominum trucidatos esse Hierosolymis; tum resedisse illius sanguinis aestum. Nathanael quoque infantem eripuit pater eius involutumque deposuit sub arbore fici…

[35] [Synaxarium alexandrinum.] Notatu dignum est non absimilem historiam exceptam esse synaxario alexandrino, unde et in aethiopicum [Cod. aethiop. Bibl. Nat. Paris., N° 126, fol. 10.] transiit. In utroque subicitur alteri narrationi velut opinio quaedam singularis [Arabice et gallice, apud R. Basset, Le Synaxaire arabe jacobite (Patrologia orientalis, t. I, fasc. 3), p. 247 – 248. Arabice item editum a J. Forget, Synaxarium alexandrinum (Corpus scriptorum christianorum orientalium, Scriptores arabici, Textus, series tertia, t. XVIII, 1905), p. 13.] :
Ferunt etiam aliquem e Iudaeis dixisse Herodi, postquam hic infantes occidisset: “Natus est filius Zachariae sacerdoti, angelo divinitus praenuntiante. Fortasse hic est Messias”. Milites itaque misit qui puerum occiderent. Quibus dixit Zacharias: “Hunc equidem puerum alicunde accepi; venite mecum et eum inde accipite”. Qui secuti sunt eum usque dum in templum ingressus est. Ille autem deposuit eum (Iohannem) super verticem (pinnaculum) templi, ubi annuntiatus ei fuerat. Et abstulit eum angelus in solitudinem Ziphata. Itaque milites cum eo non potiti essent, occiderunt Zachariam patrem eius. Propter quam causam Iudaeis dixit Dominus: “Veniet super vos sanguis Zachariae filii Barachiae quem occidistis inter templum et altare; vos quippe eius necis causa fuistis”.

[36] [Fabulae ab aliis aliter] Iamvero cum unius eiusdemque historiae multiformem hanc varietatem consideremus, haec primo aspectu probabilia videntur.
Narrationi Salomonis Bassorensis admixtae sunt ineptiae quae non nisi sequiore aetate suboriri potuerunt. Hanc referens vir litterarum orientalium doctissimus unus, Ioseph Assemani, communem in ea Syrorum traditionem exhiberi testatur [Bibliotheca orientalis, t. III, 1, p. 317.] . Multi tamen aegre animum inducent ut sine discrimine id admittant. Collatum semestri infantulo Iohanni pontificatum Iacobus Edessaeus aut non audivit aut non credidit; qui nec Zachariam summum sacerdotem fuisse vulgari opinioni assentitur. Resciscere iuvaret num id Bassorensis addiderit ex eodem libro, quem secutus rabbinorum fabulas de cruore Zachariae filii Ioiadae tam aperte imitatus est. Quod autem in reliqua narratione propius accedant scriptor nestorianus et synaxaria monophysitarum, causa et ratione certe non vacat. Fortasse unum idemque documentum aliter ab utroque contractum est.

[37] [auctae vel mutatae] Edessaeus contra pervagatam historiam liberiore stilo persequitur. Facta dictave addidit quae animis legentium rem vividius exhiberent; de suo an aliunde,incertum. Quod Zacharias ex timore apud altare confugerit, legitur etiam in Menologio Basilii adeoque videtur ex graeco fonte haustum [Vide inf., num. 59.] . Neque sine miro casu Iacobus, nemine antegresso, excogitasset a Iudaeo quodam nomen Iohannis Herodi fuisse delatum; quod idem in alio monumento repperit Bassorensis. Res levior et per se obvia facile irrepere potuit in aliquam recensionem antiquioris historiae.

[38] Ad copticam narrationem quod attinet, non aliter haec discrepat a protevangelio nisi erroribus huiusmodi, quos scribae maxime coptici alienas sententias carptim referentes diligentius cavere non solent. Neque nos moveat quod a scriptore dicitur, Zachariae sanguinem nemini visum esse. Id enim solummodo indicat in exemplari memoratum fuisse portentum sanguinis in lapidem conversi; cum qua mentione Aegyptius noster, universa refragante traditione, inepte conflavit verba quae de cadavere Zachariae proxime subdebantur: τὸ δὲ σῶμα αὐτοῦ οὐδαμοῦ εὑρέθη, vel quid simile.

[39] [fons alienus a Protevangelio,] Quae cum ita sint, cuncta indicia eo vergunt ut scriptae narrationes omnes quae idem argumentum aliae aliter persequuntur, ab ea forma videantur esse profectae qualis habetur in protevangelio. Cave tamen inde concludas ab hoc opere primum fluxisse traditionem, quam vocant, litterariam; quippe historia nostra neque pertinet ad partem antiquiorem protevangelii, neque velut destinato consilio ficta est ut isti adiceretur. Et re quidem vera ab ea compage protevangelii quam novit Origenes afuisse totam eam partem in qua de familia Praecursoris exponitur, luce clarius demonstravit Berendts [Studien, p. 37 – 54; cf. 106 – 107; cui suffragatus est A. Harnack, Geschichte der altchristlichen Litteratur, t. II, 1, p. 600 – 602.] . Contrariam tamen sententiam constantiae causa retinuit Ludovicus Conrady [Qui eam tuitus est in opere quod supra indicatum est.] ; [non obstante Origenis] at solus, ut videtur, retinuit. Neque operae pretium foret in quaestione dirempta diutius immorari, nisi vir doctus E. Klostermann [Theologisches Literaturblatt, t. XVIII (1897), col. 504.] indicasset Origenis fragmentum, unde nascitur aliqua difficultas. Sic enim versiculum Lucae 11, 54 exposuisse fertur [Apud Gallandi, Bibliotheca veterum Patrum, t. XIV (Venetiis, 1781), append. p. 103. Ex codice Veneto.] : Διὸ τῆς Ἐλισάβετ καὶ τοῦ παιδὸς ἀποτυχόντες οἱ δήμιοι κατὰ [Cod. καὶ.] τοῦ Ζαχαρίου τὸν θυμὸν ἀφιᾶσιν, ὡς λόγος· κατ᾽ αὐτὸ τοῦτο γοῦν καὶ διὰ τὴν παρθένον Μαρίαν μετὰ τὸ γεννῆσαι τὸν σωτῆρα ἡμῶν· ἐλθοῦσα γὰρ προσκυνῆσαι, ἕστη ἐν τῷ τόπῳ τῶν παρθένων, καὶ κωλυόντων τῶν εἰδότων αὐτὴν γεννήσασαν, ὁ Ζαχαρίας ἔλεγε τοῖς κωλύουσιν ἀξίαν αὐτὴν εἶναι τοῦ τόπου τῶν παρθένων, ἔτι παρθένον οὖσαν· ὡς οὖν σαφῶς παρανομοῦντα ἀπέκτειναν μεταξὺ τοῦ ναοῦ καὶ τοῦ θυσιαστηρίου λειτουργοῦντα καὶ θύοντα τῷ Θεῷ, καὶ ἀναμιγνύουσι τὸ αἷμα τῷ αἵματι.

[40] [loco spurio,] Verum sine ulla pervicaciae suspicione hoc testimonium recusare licet. Nam eandem sententiam iisdem prope verbis continet paraphrasis latina translata ex Iohanne Geometra [B. Corderius, Catena graecorum Patrum in Lucam (Antverpiae, 1627), p. 331. Cf. Berendts, Studien, p. 107 – 108; ubi paulo festinantius Geometram accenset iis qui narrationem protevangelii cum traditione Origeniana compingere voluerunt. Iohannes Geometres, qui et Kyriotes cognominatus est, scripsisse putatur inclinante saeculo X.] . Neque Geometres illam ab Origene surripuit, cum Origenes nihil umquam eiusmodi scribere potuerit. Nempe primos versus, quibus solis nititur argumentum, cum reliqua oratione quam pessime conecti nemo non perspicit. Quae enim causa fuisset insectandi Iohannem cum eius matre, quod Zacharias Mariam Deiparam in locum virginum admisisset? aut qua personarum commutatione repentina τοῖς δημίοις qui Zachariae sanguine Iohannis fugam ulcisscuntur, successerunt zelotae qui Zachariam sacris operantem trucidarent λειτουργοῦντα καὶ θύοντα τῷ Θεῷ? Tandem omnis dubitatio solvitur si cum primis et postremis versibus huius pericopae, graecum contuleris exemplum eiusdem loci Iohannis Geometrae: διὸ τῆς Ἐλισάβετ καὶ τοῦ παιδὸς ἀποτυχόντες οἱ δήμιοι κατὰ τοῦ Ζαχαρίου τὸν θυμὸν ἀφιᾶσιν, ὡς λόγος, καὶ πρὸς αὐτῷ τῷ θυσιαστηρίῳ λειτουργοῦντα καὶ θύοντα τῷ θεῷ, θύουσι καὶ ἀναμιγνύουσι τὸ αἷμα τῷ αἵματι [Apud Mai, Scriptorum veterum nova collectio, t. IX, Συναγωγὴ ἐξηγήσεων εἰς τὸ κατὰ Λουκᾶν, p. 682.] . In hanc sententiam, dispositis, ut poterat, commissuris, falsarius aliquis ignotus inseruit fragmentum commentarii Origenis in Matthaeum, sumptum ex ipso loco qui supra allatus est [Num. 20, p. 10.] . Quod fragmentum scholasticus nescio quis vel librarius, cum in eclogariis aut ubivis repperisset, una cum verbis Geometrae, quibus assutum fuerat, agnovit cuiusnam illud esset, ac perfacili errore Origenis etiam nomine inscripsit versus illos dispares quibus fragmentum interpolatum continuabatur. Cui explicatio eiusmodi non placuerit, aliae multae in promptu sunt; at omnium difficillima est ut credamus Origenem commentationem suam tam inepte permiscuisse cum alia opinione, de qua plane reticuerat, ubi haec erat memoratu maxime opportuna.

[41] [immo protevangelio antiquior] Iam vero si Zachariae historia protevangelio non innata sed adventicia est, assumi etiam potuit ex opere quod antea seorsum exstitisset. Quod etsi tacite negarunt complures viri docti, qui velut ex anticipata sententia protevangelio usos esse opinabantur quotquot ex antiquis scriptoribus hanc historiam memorant [H. Gelzer, Sextus Iulius Africanus und die byzantinische Chronographie, t. II (Leipzig, 1885), p. 327 et seq.; M. N. Speranskij, (Evangelia slavonica apocrypha), in , 1890, t. II (Mosquae, 1895), p. 163; C. Frick, Chronica minora, vol. I (Lipsiae, 1892), p. CCVIII; cf. pp. 337, 339, 341, 343, 345, 347.] , non levia tamen indicia nunc suadent narrationem protevangelii fluxisse ab alia vetustiori. De hac quaestione cum nostra non maximi referat, perpauca hic attigisse satis erit.

[42] [esse demonstratur] Ex documentis quae mira cum eruditione collegit Berendts [Studien, p. 38 – 44; cf. p. 106 – 107.] , apparet ante saeculum quintum nullum afferri posse scriptorem certae aetatis, qui Zachariae historiam e protevangelio hausisse videatur. Primus omnium eam memoravit Petrus Alexandrinus in epistula canonica, cuius membra intercisa in commentariis Zonarae et Balsami — pessimum conditorium! — sepulta sunt [P.G., t. XVIII, p. 504.] . At Petrus nec comperitur alias protevangelio usus esse, neque res eo modo exponit, ut narratio Pseudo-Iacobi ulla peculiari similitudine agnoscatur. Attamen, quod Zachariam occisum fuisse dicit μεταξὺ τοῦ ναοῦ καὶ τοῦ θυσιαστηρίου, cum in protevangelio nihil tale habeatur, per se non multum valet [De hoc additamento aliter argumentatur Berendts, l. c., p. 39.] . Haec enim verba ex evangelio Matthaei inserta fuisse crederes, nisi idem additamentum reperiretur in aliis fontibus ad quos Petrus adire potuit.

[43] [certioribus testibus.] Succedunt alia opera spuria eademque incertae aetatis, quae omnia ad unum excludit Berendts, neque iniuria. Narrationem Pseudo-Iacobi primum agnoscere sibi videtur vir doctissimus apud ignotum illum chronographum saeculi quinti exeuntis qui dictus est Barbarus Scaligeri [L. c., p. 44.] . Verum equidem idipsum addubitaverim. Etenim brevis mentio Zachariae quae legitur apud Barbarum nullam notam prae se fert quae falso Iacobo propria sit; immo narrandi ordine propius abest ab aliis documentis, quorum vestigia supersunt. Cum quibus ut conferri possit, exscribimus hic paucos versus Barbari quae ad historiam nostram pertinent.
[Barbarus Scaligeri] Audiens autem Herodes a Magis quoniam rex natus esset, conturbatus est et omnes Hierusolima cum eo. Et videns quia inlusus esset a Magis, misit homicidas suos dicens eis: “ Interficite omnes pueros a bimatu et infra.” Herodes autem quaerebat Iohannem et misit ministros ante altarem ad Zachariam dicens illi: “Ubi abscondisti filium tuum? An ignoras quia potestatem te habeo occidendi, et sangui tuus in manibus meis est?” Et dixit Zaxarias: “Ego testes sum Dei viventis. Tu effundis sanguinem meum, spiritum autem meum Dominus recipiet”. Et sub aurora occisus est Zacharias… Elisabeth autem cognoscens quia querebatur Iohannes, adprehendens eum ascendit in montana et aspiciebat ubi eum absconderet, et non erat locus abscondendi. Tunc suspirans Elisabeth exclamavit dicens: “Mons Dei, suscipe me matrem cum filio”. Et statim scissus est mons et recepit eos [Th. Mommsen, Chronica minora saec. IV. V. VI. VII, t. I (MG., Auct. ant. t. IX, Berolini, 1892), p. 278 – 79; Frick, op. cit., p. 338 – 40.] .

[44] [usus est non protevangelio sed alio libello,] Porro ex omnibus aliis locis Barbari, quos Carolus Frick in editione sua accuratissima cum protevangelio contulit [Locis modo indicatis, annotatione 3.] nullus est qui non aliunde transferri potuerit. Immo vix non evidenter constat Barbarum usum esse libello quodam alio atque opere falsi Iacobi, in quo continebatur etiam historia Zachariae. Exemplo sit haec sententia absona: “… dominus noster Iesus Christus natus est sub Augusto, VIII kal. Ianuar.; in deserto natus est cuiusdam nomine Fuusdu, quod est Eusebii…” [Mommsen, l. c., p. 278; Frick, p. 338, cf. p. 339, annot. 12.] . Cum his conferri iubemur Protev. C. XVIII, 1: καὶ εὗρεν σπήλαιον (ὁ Ἰωσὴφ) καὶ εἰσήγαγεν αὐτήν, id est Mariam. Quis tamen neget multum interesse inter utramque sententiam? Atqui coptica illa homilia cuius excerptum antea dedimus [Vide num. 32, p. 12.] de eodem argumento haec habet: “Locus erat desertus, in quo prope viam inerat sepulcrum (). [cuius vestigia] Huc Ioseph Virginem adduxit…” [Vide Robinson, Coptic apocryphal Gospels, p. 196.] . Haud inepte fingas in archetypo, quod exscripsit Aegyptius noster, nominatum hic fuisse hominem cuius esset hoc monumentum. Contra plane absurdum est deserti loci erum nominatim designari. Num igitur credemus hoc nomen Fuusdu a Barbaro protevangelium exscribente sine causa ultro et sponte fuisse additum? Certe veri multo similius est ei praesto fuisse libellum aliquem, qualem exstitisse ostendit oratio illa coptica; quem dum contrahit, mentio sepulcri praeter alia permulta, festinante calamo, intercidit. Neque temere id nobis sumimus: constat enim aliunde Alexandrina quaedam chronica a Barbaro fuisse expilata [Vide Frick, p. CCIX.] .

[45] [alibi etiam servata] Ex eodem fonte fluxisse videtur alia commentatio coptica quae inscribitur: (Passio sancti domni Zachariae sacerdotis, die octavo mensis thout. In pace Dei). Ex huius fragmentis, quae continentur in foliis aliquot laceris codicis Parisiensis 129/17, fol. 11v, pleraque edita sunt ab Eugenio Revillout [La sage- femme Salome, Journal asiatique, 10me série, t. V (1905), p. 456 – 59. Cf. E. Revillout, Les Apocryphes coptes, I (Patrologia orientalis, t. II, fasc. 2), p. 165, annot.] . Videndum tamen est num ista oratio propter inanem facundiam, quam manifesta indicia produnt, inter Acta amplificata S. Zachariae amandanda sit.

[46] [Alexandrinam originem produnt.] Quae hactenus assecuti sumus, partim dubia partim certa, nunc summatim complectamur: a) Cruentatae rupis portentum, quod sub regibus Iuda in caede Zachariae filii Ioiadae contigisse dictitabatur, christiani simpliciores, sicut mos est vulgi, ad notiorem sibi Zachariam transtulerunt, quem occisum fuisse in templo ex oraculo quodam Christi indubitanter sibi persuaserant. Iamque interpolato veteris fabulae argumento, narrari coeptum est quomodo in rubente illo saxo patrem Iohannis Herodes trucidasset. — b) Innovatae historiae vestigia scripta primum cernuntur apud Petrum Alexandrinum, qui obiter eam memoravit sicut rem legentibus iam aliunde cognitam. Huic mentioni necessario antecessit libellus aliquis alius atque ea narratio, quae posteriore tempore protevangelio adiuncta est. — c) Eandem historiam primus post Petrum Alexandrinum, interiectis annis circiter ducentis, rettulit scriptor in rebus Alexandrinis praecipue versatus. Hic etiam prae manibus habuisse videtur non protevangelium, sed libellum aliquem non absimilem ei cuius lineamenta in oratione quadam coptica agnoscuntur. — Quae omnia qui perpendens simul recordetur istam alteram de Zacharia fabulam Origenem, ut videtur, fugisse, haud scio an probabiliter iudicaturus sit hanc historiam Alexandriae inclinante saeculo tertio litteris primum fuisse commendatam. Atque haec, ut in re perobscura, dubitanter dicta sunto.

§ V. De passionibus S. Zachariae amplificatis.

[47] [Actorum, quae hactenus innotuerunt,] Dicendum iam foret de Passionibus auctis vel interpolatis, nisi cl. vir Alexander Berendts, a quo istarum corpus proxime editum iri modo diximus, tam diu ac tanto studio hanc silvam explorasset, ut illo uno non praeeunte, nemo prudens eam ingredi nunc audeat. Cum quo etiam si eruditione contendere possemus, iniquum tamen duceremus in aliena provincia pabulari. Ignoscatur itaque nobis quod, postquam ab horum Actuum editione adornanda iustissimis causis deterriti sumus, ineptum censuerimus de iisdem quasi hariolando disserere. Quae hactenus sine temeritate proferri possunt, nec multa sunt nec magni momenti.

[48] [varietas quadripertita.] Plerique libelli graeci in quibus de Zachariae vita et exitu exponitur, non eius nomine sed Iohannis filii eius inscribuntur. Horum satis amplam multitudinem collegit Berendts, quam quadripertita distributione recenset [Die handschriftliche Ueberlieferung, p. 1 – 15. Quintam classem, de qua vir clarissimus exposuit, p. 15 – 17 (Die dem Marcus zugeschriebene Erzählung), omittimus ut quae ad solum Iohannem Baptistam pertinere videatur.] . [Prima classis] Prima forma exhibetur codice 1007 bibliothecae publicae Atheniensis, (codex chartaceus, saec. XVII, fol. 372, 0,21 × 0,13) [A. Sakkelion, Κατάλογος τῶν χειρογράφων τῆς ἐθνικῆς βιβλιοθήκης τῆς Ἑλλάδος (Athenis, 1892), p. 180.] . In eo habetur (fol. 210 – 213v) Γέννησις καὶ τελείωσις τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ προδρόμου καὶ βαπτιστοῦ καὶ πατρὸς αὐτοῦ Ζαχαρίου. [Codices Atheniensis] Cuius documenti specimina nonnulla dedit Alexander Kirpitschnikoff [ , t. I (1894), p. 185 – 86.] . Ad hanc formam rettulit Berendts textum chirographi Messanensis 30, quem tamen non noverat nisi ex nostro catalogo codicum hagiographicorum graecorum Monasterii S. Salvatoris [Anal. Boll., t. XXIII, p. 42.] : [et Messanensis] Μαρτύριον καὶ τελείωσις τοῦ ἁγίου προφήτου Ζαχαρίου τοῦ πατρὸς Προδρόμου. Non inscitam esse hanc docti viri coniecturam nobis ostendit apographum eiusdem exemplaris Messanensis, quod operi Bollandiano perhumaniter paravit S. Rossi.

[49] [cum slavonicis apographis conferendi.] Huius narrationis pars quae pertinet ad Zachariam recepta est in utraque recensione Menaeorum ecclesiae moscovitae slavonica lingua scriptorum, ad diem quintum septembris [ 1 – 13 (, Petropoli, 1868), col. 278 – 81. Quod elogium italicis litteris transcriptum et germanice translatum est a Berendts, Studien, p. 71 – 80.] . Praeter editionem typis excusam Menaeorum quae dicuntur maiorum et a metropolita Macario composita sunt, permultos codices manuscriptos scrutatus est Berendts eosque inter se et cum Atheniensi codice graeco diligentissime contulit. E variis lectionibus quas adnotavit plane constat slavonicas versiones fluxisse ex archetypo graeco alio atque exemplari Atheniensi. Num ex eadem graeca narratione omnes ortae sint, definiri non potest. Neque, ut nunc se res habet, periculo vacat divinare quae discrepantiae a slavicis amanuensibus primum inductae sint, quae in archetypo illo graeco iam exstiterint. Exemplo sint errores duo codicis Atheniensis, quos Berendts a translatore slavico primum correctos putat [Die Ueberlieferung, p. 42 – 43.] ; eos enim abesse videmus a codice graeco Messanensi.

[50] [Eurippius] Hic etiam non parum recedit a slavonicis versionibus, etsi in quibusdam propius ab istis abest quam codex Atheniensis. Cum praeterea uterque sit turpissima barbarie foedatus, immaturus in praesentia conatus foret textum in pristinam formam restituere velle. Scripta est haec narratio ab homine ignoto qui se discipulum Iohannis Baptistae fuisse mentitur, Eurippium nomine vel Herpium (Ἕρπιος), si codicis Atheniensis corruptam scripturam anteponas.

[51] [commentum de baptismate Zachariae] Ceteris omissis, quae antiquiori traditioni vix quidpiam addunt, exscribimus hic portentosam narratiunculam quo Christus Zachariam a mortuis parumper excitatum baptizasse fingitur (cod. Atheniensis, apud Kirpitschnikoff) [L. c., p. 186.] .
Γενομένου δὲ τοῦ Ἰωάννου ἡμέρας μ᾽ ὁ Κύριος ἐλθὼν ἀπὸ Αἰγύπτου σὺν Γαβριὴλ τῷ ἀρχαγγέλῳ [Cod. τοῦ ἀρχαγγέλου.] ἐν Βηθλεὲμ τῆς Ἰουδαίας ἐν τῷ ἱερῷ τοῦ Θεοῦ, καὶ προσέταξεν τῷ Οὐριὴλ [Θυριήλ.] καὶ ἤγαγεν ἐκεῖσε [ἐκεῖσαι.] τὸν Ἰωάννην νύκτα· καὶ ἐλθόν[των] αὐτῶν ἀμετρήτων οἱ δ᾽ δυνατοὶ Μιχαήλ, Γαβριήλ. Οὐριὴλ καὶ Ῥαφαήλ, ἐν οἷς που ἦν [ἔνε.] ὁ Κύριος, καὶ ἤγαγον τὸ σκήνωμα Ζαχαρίου, καὶ ἐνεφύσησεν αὐτῷ πρὸς ζωὴν ὁ Κύριος καὶ ἀνάσταντες πρὸς λειτουργίαν [λειτουργίας.] ἐτρέποντο καὶ προσέταξεν ὁ Κύριος καὶ ἐξέβλυσεν πηγὴ ὕδατος, ὅπου τὰ ἅγια ἐν τῷ ναῷ τοῦ Θεοῦ· καὶ ἐβάπτισεν ἐκεῖ τὸν Πρόδρομον Ἰωάννην καὶ τότε βαπτίζει τὸν πατέρα αὐτοῦ Ζαχαρίαν [Ζαχαρία.] , καὶ ἔκραξαν οἱ ἄγγελοι· &ldquogr;ἀμήν· ἅγιος, ἅγιος, ἅγιος ὁ Θεὸς ὁ καθήμενος ἐπὶ θρόνου δόξης· ὅτι τὸ δόγμα τοῦτο [τοῦτον.] ἐκ τοῦ πατρὸς τῶν φώτων [φωνῶν.] ἐστὶν καὶ τὸ [τοῦ.] λουτρὸν οὐράνιον.&rdquogr; Καὶ πάλιν [πάλλιν.] εἶπεν· &ldquogr;ἀμήν.&rdquogr; Τότε προσέταξεν ὁ Κύριος καὶ κηδεύουσιν οἱ ἄγγελοι τὸ σῶμα Ζαχαρίου καὶ ἔθαψαν αὐτὸ ἐν τῷ ναῷ τοῦ Θεοῦ ὑποκάτω τοῦ θυσιαστηρίου· καὶ ἐν αὐτῇ τῇ ὥρᾳ ἀπῆλθεν ὁ Κύριος 〈σὺν τῷ〉 Γαβριὴλ ἐν Αἰγύπτῳ καὶ Ἰωάννης σὺν τῷ Οὐριὴλ ἐν τῇ ἐρήμῳ, ὅτι ἐν στιγμῇ χρόνου ἐν τῇ νυκτὶ ἐκείνῃ ἐγένοντο τὰ μεγάλα ταῦτα.

Codex Messanensis:
Γενομένου δὲ τοῦ Ἰωάννου ἐν τῇ ἐρήμῳ μηνῶν τεσσάρων [Cod. τεστάρων.] ἦλθεν [ἧλθεν.] ὁ Κύριος ἀπὸ τῆς Αἰγύπτου σὺν τῷ ἀρχαγγέλῳ ἐν Βεθλεὲμ τῆς Ἰουδαίας ἐν τῷ ἱερῷ νυκτός· καὶ ἐξελθόντες οἱ τέσσαροι ἄγγελοι Μιχαήλ, Γαβριήλ, Οὐριήλ, Ῥαφαὴλ ἐν οἷς παρῆν καὶ ὁ Θεὸς καὶ τὸ [τῷ.] σκήνωμα Ζαχαρίου. Καὶ ἐνεφύσησεν αὐτῷ ὁ Κύριος καὶ ἔδωκεν αὐτῷ πνεῦμα ζωῆς καὶ ἀναστάντες πάντες πρὸς λειτουργίαν [λυτρυγίαν.] ἐτρέποντο [ἐτέρποντο.] . Προσέταξεν δὲ ὁ Σωτὴρ καὶ ἐξῆλθεν ὕδωρ ὅπου τὰ ἅγια [ἁγία.] τῶν ἁγίων ἐν τῷ ναῷ πηγὴ ἀθανασίας. Καὶ ἐβάπτισεν ἐκεῖ πρῶτον τὸν Ἰωάννην καὶ εἶθ᾽ οὕτως βαπτίζει [βαπτίξει.] τὸν πατέρα αὐτοῦ Ζαχαρίαν· καὶ ἔκραξαν οἱ ἄγγελοι τὸ ἀμήν [ἁμὴν.] Καὶ πάλιν ἔκραξαν· &ldquogr;ἅγιος, ἅγιος ἅγιος ὁ Θεός, ὁ καθήμενος ἐπὶ θρόνου δόξης αὐτοῦ· ὅτι τὸ δόγμα τοῦτο ἐκ τοῦ πατρὸς τῶν φώτων [φότων.] ἐστὶν καὶ λουτρὸν οὐράνιον [ὁ ύιον(?).] ”. Καὶ πάλιν εἶπον τὸ ἀμήν. Τότε προσέταξεν [πρὸς ἔταξεν.] ὁ Κύριος τοῖς ἀγγέλοις αὐτοῦ καὶ ἐκήδευσαν τὸ σῶμα Ζαχαρίου καὶ ἔθαψαν αὐτὸ [αὐτῶ.] ἐν τῷ ναῷ τοῦ Θεοῦ ὑποκάτω τοῦ θυσιαστηρίου. Κἀκεῖθεν ἀπῆλθεν [κακεῖθεν ἀπῆλθην.] ὁ Κύριος σὺν τῷ Γαβριὴλ ἐν Αἰγύπτῳ, καὶ ὁ Ἰωάννης σὺν τῷ Οὐριὴλ ἐν τῇ ἐρήμῳ πρὸς τὴν Ἐλισάβετ. Ἡ δὲ Μαρία ἦν ἐν Αἰγύπτῳ καὶ ἡ Ἐλισάβετ ἐν τῇ ἐρήμῳ [ἐρέμῳ.] . Τοῦτο δὲ συνέβη ἐν σταθμῷ ὥρας ἐν τῇ νυκτὶ ἐκείνῃ. Καὶ ταῦτα τὰ μεγαλεῖα ἐγένοντο.

[52] [aliunde arcessivit;] Absurdae huic fabulae alias eiusdem generis anteivisse, non importune notavit A. Kirpitschnikoff [L. c., p. 186, annotatio tertia. De baptismo Mariae virginis et apostolorum erudite disputat Franciscus Diekamp, Hippolytos von Theben, p. 118 – 23.] qui conferre iubet libellum τοῦ ἐν ἁγίοις θεοδορίτου ἐπισκόπου Τύρου (sic) περὶ τοῦ βαπτίσματος τῶν ἁγίων ἀποστόλων καὶ τῆς Θεοτόκου, inter selecta ad illustrationem Chronici paschalis editum a Ludovico Dindorf [Chronicon paschale, t. II (Bonnae, 1832), p. 144.] . Ceterum Iohannem a Christo baptizatum fuisse, iam in secretioribus libris manifeste … scriptum legerat auctor, quisquis hic fuit, operis imperfecti in Matthaeum [Inter opera S. Iohannis Chrysostomi, Montfaucon, edit. altera, t. VI, p. 773. Vid. Berendts, Studien, p. 68, cum annot. 4.] . Baptismus a Domino Servatore Zachariae et Iohanni collatus memoratur etiam in fragmento codicis rescripti syriaci quod edidit Fridericus Schulthess et annotavit Berendts [Christlich-Palästinische Fragmente aus der Omajjaden-Moschee zu Damaskus, Abhandlungen der königlichen Gesellschaft der Wissenschaften zu Göttingen, philologisch-historische Klasse, N. F., t. VIII, p. 94.] . Praeterea in luce collocavit Basilius Istrin pericopen alicuius veluti catechismi slavonici de genuinis iisdemque ignotis Geneseos libris, ubi facta interrogatione: “ a quo, quando et ubi baptizati fuerint Zacharias praecursor et Iohannes ”, responsum datur ex nostra historia [, in , t. CCCVIII (1896), p. 27 – 28. E codice Berolinensi Bibl. Regiae Karadžič, n° 45, fol. 353v.335. Alia exempla docto viro nota esse videntur; cf. l. c., p. 27.] . Graecum aliquod exemplar isti antegressum esse prudenter conicit Berendts [Die Ueberlieferung, p. 35.] , quamquam ἐρωταποκρίσεις, quae hactenus erutae sunt, hanc quaestionem non complectuntur.

[53] [Zachariam pro foribus templi occisum dixit.] Excerpere tandem placet e narratione de qua nunc agitur comma quod ad difficultatem removendam miror excogitatum esse a scriptore isto inepto qui templum in urbe Bethlehem situm fuisse credidit. Quippe caedem Zachariae narrans haec addit: Καὶ ἐπάταξαν αὐτὸν ἐν τῇ νυκτὶ ἐκείνῃ πρὸ τῶν πυλῶν [cod. Athen. apud Kirpitschnikoff l. c. p. 186, n. 1: πρὸς τῶν πυλῶν] τοῦ ἱεροῦ τοῦ Θεοῦ· αὐτὸς δὲ ἦλθεν ἕρπων πλησίον τοῦ θυσιαστηρίου καὶ ἐκεῖ ἐκενώθη τὸ αἷμα αὐτοῦ.

[54] [Classis secunda;] Secunda classis ea est cuius typum refert μαρτύριον εἰς τὴν ἀποτομὴν τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ προδρόμου, quod edidit Alexander Vassiliev e codice Casinensi [Anecdota graeco-byzantina, pars prior (Mosquae, 1893), p. 1 – 4.] . Huius quoque multa exempla tum graeca tum slavica collegit et more suo perdiligenti excussit Berendts; quam recognitionem concludens, asseverat hanc alteram recensionem e priore contractam, attenuatis vel etiam sublatis portentis, in primisque fabuloso illo Zachariae baptismate [Die Ueberlieferung, p. 5.] . Sit optimo iudici fides: nobis tamen si ex indiciis quae nunc prostant, sententia dicenda foret, censeremus ex ista narratione superiorem illam fuisse diductam. Nisi vero librarius nescio quis a quo libellus auctior contractus est, dum adventicias ineptias resecat, casu fortuito historiae argumentum ad eandem summam redegerit, quam ex veteri traditione complectebatur antequam ab ementito Eurippio auctum fuit. At quicquid demum verius videbitur, iam nunc plane certum est larvatum narratorem qui hic se Eurippum vocat, secundum discipulum Iohannis, cum isto sive Eurippio sive Herpio superioris fabulae personam esse tribus nominibus unam.

[55] [tertia;] Tertiae classis qualemcumque notitiam interim subministrat latina interpretatio graeci cuiusdam libelli quam edidit Lipomanus [Tomus sextus Vitarum sanctorum priscorum Patrum (Romae, 1558), fol. 199 – 203.] iterumque Surius [Vitae sanctorum, edit. 1618, t. VIII, p. 318 – 22.] : qui sine ulla veri specie huic operi nomen inscripsit Symeonis Metaphrastae. Praeterea ex apographis olim a quodam collega paratis cognovimus ὑπόμνημα εἰς τὸν ἅγιον προφήτην καὶ πρόδρομον ἀπόστολόν τε καὶ μάρτυρα Ἰωάννην τὸν βαπτιστήν quod habetur in codice Bibliothecae Nationalis Parisiensis 1474, fol. 174v – 191, partemque postremam eiusdem operis, quale exstat in codice graeco eiusdem Bibliothecae 1475, fol. 136v – 151v. At praeter ista tot alia exempla in remotissimarum terrarum angulis delitescunt, ut sine ingenti labore huius libelli genuina forma adumbrari non possit. Nos vero pro finibus angustissimis ad quos hic commentariolus redactus est, eo potiore iure a tanto conatu abstinemus, quod in hac tertia classe Zachariae historia verbis rhetoricisque ornamentis magis quam rebus aut inventis aucta fuisse videtur. Non tamen praetereundum est, quod animadvertit Basilius Istrin, in recensiones aliquot slavonicas huius operis — quae multae sunt et variae — irrepsisse commentum baptizati a Christo Zachariae [, l. c., 28. Cf. Berendts, Die Ueberlieferung, p. 13.] . Mirum sane fuisset si duae traditiones in litteris slavonicis celebratissimae non aliquo modo confluxissent.

[56] [quarta.] Tandem in codice Coisliniano 296 [In Bibliotheca Nationali Parisiensi; vid. Catal. Gr. Paris., p. 309.] continetur brevior narratio, quam Al. Berendts tertio loco collocavit, existimatque esse plane singularem, neque ulli alii cognatam [Die Ueberlieferung, p. 12.] . Attamen eiusdem originis esse non dubitamus arabicam orationem quae in codice arabico 262 Bibliothecae Nationalis Parisiensis [Cod. papyraceus, variis manibus exaratus, saec. XV, fol 250; 0,21 × 0,15 m. Vide catalogum Gulielmi de Slane, p. 71 – 72. Puncta diacritica plerumque supplevimus aut correximus. Ex isto chirographo, quod in nota praefixa “pessime scriptum” dicit Ioseph Ascari, neque iniuria, commentarium de exturbatione urbis Hierosolymorum a Persis edidit I. Broydé apud Couret, La prise de Jérusalem par les Perses, en 614, Revue de l'Orient chrétien, t. II (1897), p. 147 – 54.] nomine Iohannis Chrysostomi falsissime inscripta est; nisi quod haec rerum seriem aliquanto ulterius persequitur. Quapropter ista etiam usui esse poterit, si quando explorandi altius hanc quaestionem, nova documenta copiam dederint. Quod si potiore utilitate carebit, pro epitome Passionum maiorum quae a nostro commentariolo excluduntur, hoc loco accipitor.

Cum auxilio Dei et gratia eius adiumenti scribere incipimus orationem quam habuit Iohannes Chrysostomus de historia Elisabeth ac filii eius et de saxo quod iis ambobus apertum est.

In diebus illis cum natus esset Iohannes, Herodes rex eum occidere studuit, missoque (nuntio) ad Zachariam eius patrem, dixit ei: “Trade mihi Iohannem filium tuum”. Elisabeth autem, clam accepto Iohanne, fugerat in montuosam regionem, quia Herodem formidabat. Dixit Zacharias satelliti quem ad eum miserat Herodes: “Nescio ubi sit filius meus; ego enim Domini Dei mei sum servus neque domum meam modo deverti”. Herodes autem dixit ei: “Ubinam occultasti filium tuum? Mitte eum ad me. An vero ignoras sanguinem tuum esse sub manu mea praepotenti?” Respondit ei Zacharias dicens: “Vivit Dominus (fo 99) Deus meus! Nescio ubi sit filius meus: quippe qui sim Domini Dei mei servus. Nescio ubi sit filius meus.” Tunc Herodes ira excanduit atque invidia et indignatione repletus est vultumque eius furor commutavit, praecepitque ut occideretur Zacharias, cum altari Dei ministraret. Ingressi (satellites) occiderunt eum inter templum et altare. Deinde invaluerunt ira et invidia Herodis; qui exercitum misit in omnes partes regionis suae, ut Iohannem capesserent.

Conspecta est autem a militibus Elisabeth in monte Iohannem filium suum deferens fugiensque quam celerrime poterat. Illi igitur conisi sunt ut ea potirentur. Quae exclamavit dicens: “Mons Dei, serva matrem cum filio inique vexatam.” Et cum haec verba dixisset, apparuit ei eiusque filio angelus Domini, qui utrumque in tuto collocavit in interioribus montis, quasi essent in hortis Paradisi absconditi in permagna luce. Eratque angelus (fo 99v) Domini cum utroque. Milites autem portentum conspicati quod in iis ambobus contigerat, declinaverunt atque ad regem confugerunt; cui portentum nuntiaverunt quod propter Elisabeth et filium eius evenerat. Quae cum Herodi perlata essent, veritus est neque amplius misit qui eos ambo conquirerent; quia terror et miratio ingens eum comprehenderant cum audiret quantum et quam mirabile portentum accidisset. Nempe angelus…

〈Tum angelus〉 Domini ostendit Elisabeth in monte interiore fontem aquae vivae salientem et multam panum copiam ac mel silvestre quod e rupe stillabat. Et dixit illi: “Remove ab ubere filium tuum, neque ex pane victum ei praebe sed fac ut melle pascatur.” Egit itaque Elisabeth sicut praeceperat ei angelus Dei, et filium suum ab ubere removit cibumque ex melle ei praebuit. Necdum noverat Elisabeth caedem Zachariae viri sui. Dixit autem angelus (fo 100) Domini ad eam: “Elisabeth!” Dixit illa: “Quid iubes, domine?” Dixit ei: “Zachariam patrem huius pueri occidit Herodes rex. Tu vero surge celeriter; accipe filium tuum et proficiscere in domum patris tui et esto illic donec adoleverit filius tuus Iohannes.” Tum dedit illi vas plenum melle silvestri, dicens: “Hoc pasce infantem istum, quia futurus est propheta magnus in Israel.” Et eduxit illam ex monte ostenditque ei viam quam teneret atque ab ea discessit. Abiit igitur Elizabeth in domum patris sui atque in educando filio suo ea ratione usa est quam praeceperat ei angelus Domini [Hic desinit codex Coislinianus.] .

Puer autem crevit atque adolevit, habitavitque in deserto donec se ostendit (populo) Israel. Cibus eius erant locustae et mel silvestre 〈ipseque erat〉 indutus corio et villo cameli neque (fo 100v) temetum bibebat. In illis autem diebus venit in eum spiritus Domini ut praedicaret baptismum paenitentiae in remissionem peccatorum. Adieruntque ad eum multitudines ex (urbe) Hierosolymis et ex terra Iudaeae confitentes peccata sua. Et baptizabat eos in Iordane fluvio. Viditque Dominum, Christum accedentem ad se cum turbis, ut ab eo baptizaretur et dixit: “Ecce agnus Dei, qui portat peccata mundi.” Et postquam baptizatus est Dominus, cum hic esset in aqua, vidit (Iohannes) caelum apertum, et Spiritus Sanctus consedit super eum instar columbae, voxque Patris exclamavit dicens: “Hic est filius meus carissimus, quo delectatus sum: huic oboedite.” Cui sit regnum et virtus et dignitas et adoratio et laus nunc et semper et in aeternitatem saeculorum. Amen.

§ VI. Synaxaria et Menologia.

[57] [Fere translaticiam historiam recinunt] Postquam de variis fabulis exposuimus quibus Zachariae historia sive aucta sive adulterata est, earumque ortus, incrementa, propagines, quantum huius operis condicio ferebat, prosecuti sumus, operae pretium non est altius perscrutari testimonia collecta ex libris hagiographicis, qui non sunt nisi harum narrationum ultima receptacula. Perpaucis igitur ista memorasse sufficiat.

[58] [Synaxarium Constantinopolitanum,] Synaxarium ecclesiae Constantinopolitanae [Synax. Eccl. CP., p. 15 – 16.] artificiose conflavit veterem παράδοσιν quam ex Origene didicimus, et alteram fabulam quae cum Protevangelio coaluit. Fingit quippe Iudaeos Zachariae iratos, quod Deiparam in ordine virginum collocasset, non quidem statim ei manus intulisse, at tempora praestolatos Herodem in Zachariam concitasse, cum ille caedem infantium decerneret; quo iubente, Zachariam a civibus suis in eum locum raptatum esse ubi Mariam post partum constituerat, ibique sanguinem suum profudisse. Concluditur elogium iisdem paene verbis quae leguntur in libro de Vitis Prophetarum: Ὃν λαβόντες οἱ ἱερεῖς ἔθαψαν et quae sequuntur [Vide num. 29, p. 12.] .

[59] [Menologium Basilii] Menologium Basilii de Origeniana narratiuncula plane silet. De altera haec habet: Ἀκούσασα δὲ ἡ μήτηρ Ἰωάννου ὅτι μέλλει Ἡρώδης ὁ τῶν Ἰουδαίων βασιλεὺς φονεύειν τὰ ἐν Βηθλεὲμ βρέφη, βουλόμενος καὶ σὺν αὐτοῖς φονεύειν καὶ τὸν κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστόν, τότε μετὰ μῆνας ἓξ τῆς αὐτοῦ κυήσεως, ἔκρυψεν αὐτὸν ἐν τῷ σπηλαίῳ πέραν τοῦ Ἰορδάνου. Ἐπιζητήσας δὲ τοῦτον ὁ Ἡρώδης καὶ μὴ εὑρών, προσέταξε σφαγῆναι τὸν πατέρρα αὐτοῦ Ζαχαρίαν μέσον τοῦ θυσιαστηρίου, ὅτι ἐκεῖ προσέφυγε φοβηθείς [Recolatur hic quod superius de Iacobo Edessaeo annotatum est (num. 33, p. 13).] , καὶ χεθῆναι τὸ αἷμα αὐτοῦ εἰς τὸν ναόν. Ἐσφάγη οὖν, καὶ ἔρριψαν αὐτὸν ἐν τῷ κρημνῷ. Οἱ δὲ συγγενεῖς αὐτοῦ ἀναλαβόμενοι τὸ λείψανον αὐτοῦ κατέθεντο ἐν τῷ τάφῳ τῶν πατέρων αὐτοῦ [Menologium Graecorum, pars l (Urbini, 1727), p. 16.]

[60] [et Synaxarium armenium;] Synaxarium armenium [ (Constantinopoli, 1834), t. II, p. 116. Aliud exemplar nancisci non potui.] paucis primum refert historiam evangelicam non secus atque duo libri modo memorati. Deinde ita pergit:

Herodes autem, cum infantes Bethlehem trucidaret, Iohannem quoque decrevit occidere. Itaque Elisabeth puerum assumens, fugit in solitudinem; (quos) assecuti satellites interficere volebant. At, Deo protegente, puer una cum matre eius servatus est, delitescens in montium speluncis () donec satellites vacuis manibus ad Herodem redierunt. Deinde Iohannes inter pastores educatus est in solitudine, Elisabeth vero domum redux aetatis suae dies in pace complevit. At Zacharias in manus Herodis regis traditus occisus est inter templum et altare, eiusque corpus in fossam aliquam proiectum est (). Quod viri pii elatum sepelierunt in monumento patrum eius: aliqui etiam sanguinem eius collegerunt in lagunculis et linteis. Sequitur testimonium de his reliquiis quod infra referemus.

[61] [alexandrinum] In coptico synaxario duo Zachariae nostri elogia continuari iam diximus [Num. 35, p. 14.] . Horum posterius l. c. descriptum est. Alterius initium ex evangelio recitatur; postea notissima nobis fabula exponitur in hunc modum:

Postquam natus est Christus Dominus, advenerunt Magi ut eum adorarent. Herodes perturbatus timuit regno suo: quam ob rem (sicarios) misit occiditque omnes infantes Bethlehem bimos necdum bimos, ratus in eorum numero Christum Dominum occisum iri. Visus est autem Ioseph angelus Domini in somnio: itaque Ioseph faber lignarius, acceptis Domino Christo et Maria eius matre, in Aegyptum abiit. Iohannem vero accepit Elisabeth mater eius et in montem exiit, (ubi) manens annos sex puerum educavit: deinde mortua est. Mansit puer in solitudine donec Israelitis se ostendit. Cum autem occiderentur infantes, Herodes veritus quoque ne Iohannes Messias foret, (nuntios) misit ut hunc ab eius patre Zacharia flagitaret. Qui dixit ei: “Ubi sint puer eiusque mater nescio.” Tum (Herodes) mortem ei minatus est. Ille autem ab eo nihil territus est. Itaque militibus praecepit (Herodes) ut eum occiderent. Et interfectus est inter templum et altare. Eius autem corpus abscondit Dominus; sanguis vero eius concrescens factus est quasi lapis. Porro cum ad eum adiissent plebs et sacerdotes neque eum, ut solebant, invenirent ad orationem et sacrificium, aliquis e sacerdotibus ad altare accessit, illiusque cruorem invenit instar lapidis factum. Auditaque est vox in templo clamans: “Occisus est Zacharias Barachiae filius; cuius sanguis clamabit donec venerit ultor eius.” — Hic non est Zacharias filius Barachiae qui numeratur in duodecim prophetis minoribus. Nam iste non interfectus fuit, sed mortuus est in terra Uraiani [, al. Uzaiani, Ulani, Urati: ] ubi corpus eius integrum incorruptumque repertum est, eiusque nomine ecclesia aedificata fuit. Illius vero Zachariae corpus numquam inventum est, sed solum sanguis qui caedis eius testimonium fuit…

[62] [et aethiopium] A coptico synaxario nihil prorsus differret habessinicum si Aethiopes ignorare potuissent in qua latebra Iohannes occultus esset. Fertur apud eos Elisabeth cum filio suo aufugisse in solitudinem Sinaï, ibique mortua esse post septimum annum [E cod. Bibl. Nat. Paris. aethiop. n° 126, fol. 9v – 10.] :

Et aufugit (Elisabeth) in vastitatem Sinaï, ibique mansit puerum nutriens annos septem. Deinde cum mortua esset mater eius, puer solus relictus est in deserto donec se ostendit populo Israel.

[63] [de morte Elisabeth] Duo hic annotatu digna sunt.

a) In narratiunculis quas hactenus collegimus, Elisabeth in solitudine ubi filium suum absconderat, mortuam esse non legimus, nisi apud Iacobum Edessaeum [Superius, num. 33, p. 13.] . Istud tamen commentum Iacobo non proprium fuit. Nempe in encomio Iohannis Baptistae quod saïdice edidit Franciscus Rossi [Trascrizione di tre manoscritti copti del museo Egizio di Torino, Memorie della reale Accademia delle scienze di Torino, serie seconda, t. XXXVII (1886), p. 124, a.] , Elisabeth inducitur alloquens filium suum his verbis:

Herodes Christum quaesivit; interfecit omnes parvulos qui erant in Bethlehem. Ego vero tecum aufugi in solitudinem, cum esses parvulus. Propter te occisus est pater tuus. Nec destiti tecum fugitiva esse in solitudine, donec e corpore exii…

[graecum figmentum referunt;] Mutila sunt postrema verba; quae tamen aegre aliam patiuntur interpretationem [Quod addit F. Rossi divinando potius quam interpretando: e tu mi hai seppellito (p. 165), incertissimum est.] . Quicquid id est apertissime loquitur Cedrenus: Μετὰ δὲ δύο ἔτη ἐποίησε τὴν βρεφοκτονίαν Ἡρώδης καὶ τὸν Ζαχαρίαν ἔσωθεν τοῦ θυσιαστηρίου ἀνεῖλε λειτουργοῦντα. Ἡ δὲ Ἐλισάβετ λαβοῦσα τὸν Ἰωάννην ἐξῆλθεν εἰς τὴν ἔρημον καὶ ἐκρύβη ἐν σπηλαίῳ ἡμέρας τεσσαράκοντα καὶ ἐτελεύτησεν. Ὁ δὲ Ἰωάννης ἐν τῇ ἐρήμῳ ὁδηγηθεὶς ὑπὸ τοῦ ἀγγέλου καὶ ἐν αὐτῇ ἀνατραφεὶς ἔμεινεν ἕως τῆς τοῦ Κυρίου ἀναδείξεως [Historiarum compendium, ed. Bekker, t. I (Bonnae, 1838), p. 328 – 29.] . Ne multa, minime dubium est quin multiformi narrationum varietati, quas iam novimus, aliae versicolores fabulae adiungendae forent, nisi eas tempus attrivisset.

[64] [alius Zachariae historiam interpolant,] b) Mentio prophetae Zachariae quae in elogium synaxarii coptici irrepsit, vix aliud esse potest quam depravatio satis inepta historiae quae legitur apud Sozomenum [Historia ecclesiastica, l. IX, cap. 17, ed. R. Hussey (Oxonii, 1860), p. 917 – 19.] . Discrepat quidem nomen loci unde sacrum corpus effossum fuisse dicitur, et pro Ioiadae filio suffectus est filius Barachiae. At dissimilitudines eiusmodi in stilo alexandrini synaxarii levidenses sunt neque testimonii de quo agitur originem obscurant, sicut paulo post clarius apparebit [Num. 83, p. 23.] .

[65] [S. Elisabeth proprio die commemorant.] S. Elisabeth memoria peculiaris habetur in synaxario coptico ad diem sextum decimum mensis amsir et in aethiopico ad eundem diem (17 iacatit). Elogii perscriptor, pauca praefatus de sanctae mulieris prosapia, argumentum ex evangelio sumptum oratoria cum facundia persequitur. De commenticia Elisabeth historia, quam ipse alias rettulerat, ne verbum quidem facit [Haec pars synaxarii coptici hactenus inedita est. Vide interim F. Wüstenfeld, Synaxarium das ist Heiligen-Kalender der Coptischen Christen (Gotha, 1879), p. 303 – 304. Synaxarium aethiopicum legimus et descripsimus e cod. Bibl. Nat. Paris. aethiop. 126, fol. 185v, col. 3-fol. 186, col. 2.] .

§ VII. Mentiones variae de SS. Zachariae et Elisabeth.

[66] [SS. Zachariae et Elisabeth] Congerimus hic testimonia dissoluta quae de SS. Zacharia et Elisabeth variis in locis occurrunt. Qui hunc pulverem subigere et ex eo aliquid utile conficere poterit, illi nos ex animo gratulamur.

[67] [prosapiam commenti sunt] De Zachariae et Elisabeth prosapia et cognatione cum Beata Virgine et S. Ioseph. Has cum Evangelium reticuisset, alii aliter sibi excogitaverunt. Exemplo sit enarratio Andreae Cretensis.

[Andreas Cretensis,] Εἰκοστὸς τρίτος ἀπὸ γένους Δαυῒδ καὶ Σολομῶντος εὑρίσκεται ὁ Ματθάν· ὃς ἔγημε Μαρίαν ἐκ τῆς Ἰούδα φυλῆς καὶ ἐγέννησεν Ἰακὼβ τὸν πατέρα τοῦ τέκτονος καὶ θυγατέρας τρεῖς· Μαρίαν, Σοβὴ καὶ Ἄνναν. Καὶ ἡ μὲν Μαρία γεννᾷ Σαλώμην τὴν μαίαν· ἡ δὲ Σοβὴ γεννᾷ Ἐλισάβετ· ἡ δὲ Ἄννα γεννᾷ τὴν θεοτόκον· ὡς εἶναι τὴν θεοτόκον ἑγγόνην Ματθὰν καὶ Μαρίας τῆς γυναικὸς αὐτοῦ, τὴν δὲ Ἐλισάβετ καὶ τὴν Σαλώμην ἀνεψιὰς μὲν τῆς Ἄννης, ἐξαδελφὰς δὲ τῆς θεοτόκου [P. G., t. XCVII, p. 1325; cf. Diekamp, Hyppolytos von Theben, p. 41 – 42.] .

Idem stemma aliis auctum inventis legitur apud Cosmam Vestitorem, et consimili forma, sub nomine Hippolyti Thebani, in Ὑπομνηστικῷ Iosephi, capite centesimo sexto; quod spurium esse contendit Franciscus Diekamp [L. c., p. LVI, 150 – 51.] .

[68] [Hippolytus Thebanus,] Aliter Hippolytus Thebanus: Ἰάκωβος δὲ ὁ γεγονὼς ἐπίσκοπος πρῶτος ὑπὸ τῶν ἀποστόλων, ἀδελφὸς μὲν τοῦ Κυρίου κατὰ σάρκα λέγεται εἶναι, υἱὸς δὲ τοῦ τέκτονος Ἰωσήφ ἐστιν ἐκ τῆς βιωτικῆς αὐτοῦ γυναικός, ἀδελφὸς Σίμωνος καὶ Ἰούδα καὶ Ἰωσῆ. Τέσσαρας γὰρ υἱοὺς ἔσχεν ὁ Ἰωσὴφ καὶ δύο θυγατέρας, τήν τε Ἐσθὴρ καὶ τὴν Μάρθαν ἐκ τῆς γυναικὸς αὐτοῦ τῆς Σαλώμης, θυγατρὸς Ἀγγαίου τοῦ ἀδελφοῦ Ζαχαρίου τοῦ ἱερέως, τοῦ πατρὸς Ἰωάννου τοῦ βαπτιστοῦ, υἱοῦ Βαραχίου τοῦ υἱοῦ Ἀβιᾶ τοῦ ἱερέως (καὶ τότε ἐχήρευσεν Ἰωσήφ)· ὠς εἶναι τὴν Σαλώμην καὶ τὸν βαπτιστὴν Ἰωάννην ἀδελφῶν τέκνα ἀρρενικῶν. Ὁ γὰρ Ἀγγαῖος υἱὸς Βαραχίου, θεῖος δὲ Ἰωάννου. Ὁμοίως δὲ καὶ ὁ Ζαχαρίας ἀδελφὸς Ἀγγαίου, θεῖος δὲ Σαλώμης τῆς γυναικὸς Ἰωσὴφ τοῦ τέκτονος. Σαλώμην δέ φημι οὐ τὴν μαίαν, ἀλλὰ τὴν γυναῖκα τοῦ τέκτονος Ἰωσήφ. Ἡ γὰρ μαία ἀπὸ Βηθλεὲμ ἐτύγχανεν, ἀνεψιὰ καὶ αὐτὴ οὖσα τῆς Ἐλισάβετ καὶ τῆς ἁγίας παρθένου Μαρίας· καὶ δηλοῖ τὸ κατὰ Λουκᾶν. εὐαγγέλιον. Τρεῖς γὰρ ἦσαν ἀδελφαὶ ἀπὸ Βηθλεὲμ θυγατέρες Ματθὰν τοῦ ἱερέως καὶ Μαρίας τῆς αὐτοῦ γυναικός, ἐπὶ τῆς βασιλείας κλεοπάτρας καὶ Σώπαρος τοῦ Πέρσου, πρὸ τῆς βασιλείας Ἡρῴδου υἱοῦ Ἀντιπάτρου. Ὄνομα τῇ πρώτῃ Μαριάμ, καὶ ὄνομα τῇ δευτέρᾳ Σοββή, καὶ ὄνομα τῇ τρίτῃ Ἄννα. Ἔγημέν τε ἡ πρώτη ἐν Βηθλεὲμ καὶ ἔτεκεν Σαλώμην τὴν μαίαν. Ἔγημεν καὶ ἡ δευτέρα ἐν Βηθλεὲμ καὶ ἔτεκεν τὴν Ἐλισάβετ. Ἔγημεν δὲ καὶ ἡ τρίτη εἰς τὴν γῆν τῆς Γαλιλαίας καὶ ἐγγέννησεν Μαρίαν τὴν θεοτόκον. Ὡς εἶναι τήν τε Σαλώμην καὶ τὴν Ἐλισάβετ καὶ τὴν ἁγίαν Μαρίαν τὴν θεοτόκον θυγατέρας ἀδελφῶν τριῶν θηλειῶν. Ἐντεῦθεν οὖν ὁ βαπτιστὴς Ἰωάννης καὶ ὁ Κύριος ἡμῶν ἀνεψιοὶ λέγονται εἶναι. Υἱὸς δὲ τοῦ Ἰωσὴφ λέγεται, ἐπειδὴ τῶν υἱῶν αὐτοῦ τῶν ἐκ τῆς πρώτης γυναικὸς ἀδελφός ἐστιν ἐκ τῆς συναναστροφῆς καὶ τῆς συγγενείας τοῦ Ἀγγαίου ἀδελφοῦ Ζαχαρίου τοῦ ἱερέως [Diekamp, l. c., p. 7 – 10; cf. p. 14 – 15.] .

[69] [synaxaristae,] Cum istis conferamus synaxaria.

Vide Constantinopolitanum ad diem octavum septembris in nativitate Deiparae.

Synaxarium alexandrinum in festo sanctae Elisabeth [Wüstenfeld, l. c., p. 303 – 304.] :

Haec sancta erat e civitate Hierosolymis. Nomen matris eius erat Sophia. Pater autem eius vocabatur Mathat filius Levi, filii Malchi, e stirpe Aaron e tribu Levi. Consanguinea erat Dominae matris Dei nostri. Nam Mathat filius Levi tres filias habuit. Maior natu, Maria nomine, mater fuit Salome, quae in maxime miranda nativitate (Christi) Dominae nostrae velut obstetrix affuit. Altera, nomine Sophia, mater fuit huius sanctae Elisabeth. Natu minima, nomine Anna peperit Dominam sanctam Mariam. Itaque Salome, Elisabeth et Maria matrem una quaeque habebant aliarum materteram.

Haec more suo descripsit Aethiops (l. c.).

[70] [Iesudad Syrus,] Iesudad Meruensis, in commentario Novi Testamenti, quem proxime editura est Margarita Dunlop Gibson, aliud stemma constituit, quod brevissime significavit E. Nestle [The Relation of Mary and Elisabeth, The Expository Times, t. XVII (1905), p. 140.] , hoc modo:

Elisabeth filia fuit Anon, sororemque habuit Dina: e qua et eius marito Sadoc nata est Maria Deipara. Sadoc vero filius fuit Zotham, filii Eliezer; a quo Eliezer genitus erat Mathan, pater Iacob qui fuit pater sancti Ioseph. Quae pauca exempla satis superque ostendunt quam libere traditio per avia et derupta vagata sit. [alii.] Nec referre vacat quid labentibus saeculis varii scriptores in tam impunita fingendi licentia de suo quisque addiderint.

[71] [Zacharias in protevangelio fertur Mariam virginem,] De iis quae Zacharias egerit cum Beata Virgine. Protevangelium Iacobi, VIII, 2 – X [Tischendorf, Evang. apocr., p. 16 – 21.] :

Γενομένης δὲ αὐτῆς δωδεκαετοῦς συμβούλιον ἐγένετο τῶν ἱερέων λεγόντων· &ldquogr;Ἰδοὺ ἡ Μαρία γέγονεν δωδεκαετὴς ἐν τῷ ναῷ Κυρίου· τί οὖν αὐτὴν ποιήσωμεν μήπως μιάνῃ τὸ ἁγίασμα Κυρίου;&rdquogr; Καὶ εἶπον τῷ ἀρχιερεῖ· &ldquogr;Σὺ ἕστηκας ἐπὶ τὸ θυσιαστήριον Κυρίου, εἴσελθε καὶ πρόσευξαι περὶ αὐτῆς, καὶ ὃ ἐὰν φανερώσει σοι Κύριος, τοῦτο καὶ ποιήσωμεν.&rdquogr; Καὶ εἰσῆλθεν ὁ ἀρχιερεὺς λαβὼν τὸν δωδεκακώδωνα εἰς τὰ ἅγια τῶν ἁγίων, καὶ ηὔξατο περὶ αὐτης. Καὶ ἰδοὺ ἄγγελος Κυρίου ἐπέστη λέγων αὐτῷ· &ldquogr;Ζαχαρία, Ζαχαρία, ἔξελθε καὶ έκκλησίασον τοὺς χηρεύοντας τοῦ λαοῦ, καὶ ἐνεγκάτωσαν ἅμὰ ῥάβδον, καὶ ᾧ ἐὰν ἐπιδείξῃ Κύριος σημεῖον, τούτου ἔσται γυνή.&rdquogr; Ἐξῆλθον δὲ οἱ κήρυκες καθ᾽ ὅλης περιχώρου τῆς Ἰουδαίας, καὶ ἤχησεν ἡ σάλπιγξ Κυρίου, καὶ ἔδραμον πάντες.

[a Deo admonitus,] Ἱωσὴφ δὲ ῥίψας τὸ σκέπαρνον ἐξῆλθεν εἰς συνάντησιν αὐτῶν· καὶ συναχθέντες ἀπῆλθον πρὸς τὸν ἀρχιερέα, λαβόντες τὰς ῥάβδους. Λαβὼν δὲ ἁπάντων τὰς ῥάβδους εἰσῆλθεν εἰς τὸ ἱερὸν καὶ ηὔξατο. Τελέσας δὲ τὴν εὐχὴν ἔλαβε τὰς ῥάβδους καὶ ἐξῆλθε καὶ ἐπέδωκεν αὐτοῖς· καὶ σημεῖον οὐκ ἦν ἐν αὐταῖς. Τὴν δὲ ἐσχάτην ῥάβδον ἔλαβεν Ἰωσήφ· καὶ ἰδοὺ περιστερὰ ἐξῆλθεν ἐκ τῆς ῥάβδου καὶ ἐπετάσθη ἐπὶ τὴν κεφαλὴν Ἰωσήφ. Καὶ εἶπεν ὁ ἱερεὺς τῷ Ἰωσήφ· &ldquogr;Σὺ κεκλήρωσαι τὴν παρθένον Κυρίου παραλαβεῖν εἰς τήρησιν ἑαυτῷ.&rdquogr; Καὶ ἀντεῖπεν Ἰωσὴφ λέγων· &ldquogr;Υἱοὺς ἔχω καὶ πρεσβύτης εἰμί, αὕτη δὲ νεᾶνις· μήπως περίγελως γένωμαι τοῖς υἱοῖς Ἰσραήλ.&rdquogr; Καὶ εἶπεν ὁ ἱερεὺς τῷ Ἰωσήφ· &ldquogr;Φοβήθητι Κύριον τὸν Θεόν σου, καὶ μνήσθητι ὅσα ἐποίησεν ὁ Θεὸς Δαθὰν καὶ Ἀβειρὼν καὶ Κορέ, πῶς ἐδιχάσθη ἡ γῆ καὶ κατεπόθησαν διὰ τὴν ἀντιλογίαν αὐτῶν. [sancto Ioseph concredidisse] Καὶ νῦν φοβήθητι, Ἰωσήφ, μήπως ἔσται ταῦτα ἐν τῷ οἴκῳ σου.&rdquogr; Καὶ φοβηθεὶς Ἰωσὴφ παρέλαβεν αὐτὴν εἰς τήρησιν ἑαυτῷ…

[et munia virginum] Ἐγένετο δὲ συμβούλιον τῶν ἱερέων λεγόντων· &ldquogr;Ποιήσωμεν καταπέτασμα τῷ ναῷ Κυρίου.&rdquogr; Καὶ εἶπεν ὁ ἱερεύς· &ldquogr;Καλέσατέ μοι παρθένους ἀμιάντους ἀπὸ τῆς φυλῆς Δαυΐδ.&rdquogr; Καὶ ἀπῆλθον οἱ ὑπηρέται καὶ ἐζήτησαν καὶ εὗρον ἑπτὰ παρθένους. Καὶ ἐμνήσθη ὁ ἱερεὺς τῆς παιδὸς Μαριάμ, ὅτι ἦν ἐκ τῆς φυλῆς Δαυΐδ, καὶ ἀμιάντος ἦν τῷ Θεῷ. Καὶ ἀπῆλθον οἱ ὑπηρέται καὶ ἤγαγον αὐτήν. Καὶ εἰσήγαγον αὐτὰς ἐν τῷ ναῷ Κυρίου. Καὶ εἶπεν ὁ ἱερεύς· &ldquogr;Λάχετε μοι τίς νήσει τὸ χρυσίον καὶ τὸ ἀμίαντον καὶ τὴν βύσσον καὶ τὸ σηρικὸν καὶ τὸ ὑακίνθινον καὶ τὸ κόκκινον καὶ τὴν ἀληθινὴν πορφύραν. [illi detulisse;]” Καὶ ἔλαχεν τὴν Μαριὰμ ἡ ἀληθινὴ πορφύρα καὶ τὸ κόκκινον, καὶ λαβοῦσα ἀπίει εἰς τὸν οἶκον αὐτῆς. Τῷ δὲ καιρῷ ἐκείνῳ ἐσίγησεν Ζαχαρίας; καὶ ἐγένετο ἀντ᾽ αὐτοῦ Σαμουήλ, μέχρις ὅτου ἐλάλησεν Ζαχαρίας…

De interrogatione Mariae et Ioseph coram Zacharia antea breviter dictum est [Num. 22 – 23, p. 10 – 11.] .

[72] [Gabrielem ei ministrantem videt.] De visionibus Zachariae in templo. Pantaleon diaconus in encomio Gabrielis archangeli de Zacharia haec habet (e codice Parisiensi, 1519, p. 303 – 304).

[γ᾽] Ἀλλὰ καὶ τῶ προφήτῃ Ζαχαρίᾳ ἐν τῷ ναῷ θυμιῶντι αὐτὸς ἔφησεν ἐν γήρει τεκεῖν τὸν Πρόδρομον ὁπηνίκα καὶ τὴν ἀφωνίαν αὐτῷ δέδωκεν τὸ τῆς ἀπιστίας ἐπιτίμιον. [δ᾽] Τὸν αὐτὸν οὖν θειότατον Γαβριὴλ ἐθεάσατο πάλιν ὁ αὐτὸς Ζαχαρίας εἰς τὰ ἅγια τῶν ἁγίων κομίζοντα τροφὴν οὐρανόθεν τῇ θεομήτωρι [Latine apud Migne, P. L., CXL, col. 588 – 89.] .

Satis antiquum id commentum certe fuit: utpote illi simillimum quod iam in Corano Mohammedus exornaverit [Sur. III, vers. 32. Cf. Protevangelium, VIII, 1 (Tischendorf, p. 16).] .

[73] [Nuntius Angeli ad Elisabeth.] De ortu Iohannis Baptistae. Barbarus Scaligeri paulo postquam angelum in templo visum fuisse Zachariae narravit, mentionem hanc subdit ab evangelio alienam:

In his temporibus adnuntiavit Elisabeth angelus de Iohanne, in eodem consulatum Lentuli et Silvani, VIII kal. Aprelis (al. Aprilis) [Mommsen, Chronica minora, p. 276; cf. Frick, p. 334.] .

[74] [Zachariam ab ipso Herode occisum credunt Aethiopes.] De interitu Zachariae. Nescio quo consilio aethiopicus interpres Protevangelii, veterem narrationem ita detorsit ut rex Herodes Zachariam sua ipse manu trucidasse diceretur:

Tum Herodes rex noctu consurgens abiit in templum Domini, ubi erat Zacharias sacerdos eumque in ipso loco interfecit; neque ullus umquam fuit e filiis Israel qui id rescisceret [Apud Mar. Chaine, Le Cycle de la Vierge, l. c., p. 193 – 94.] .

[75] [Somnia Mohammedanorum.] Tandem ut conspiciatur quibus veluti meatibus istae fabulae se diffuderint, non supervacaneum erit indicasse portentum quod inter alia multa perabsurda de Zacharia decantarunt Mohammedani. Zachariam enim aiunt cum a Iudaeis accusaretur quasi virginem Mariam corrupisset, rogasse Deum ut truncus arboris dehisceret; in quo cum se occultasset, arbor rursus cohaesit; hanc, prodente diabolo, a Iudaeis sectam fuisse nec inventum esse Zachariam [Vide, exempli gratia, Tabari Annales, ed. de Goeje, ser. I, t. II, p. 734.] . Fortasse huic vesano somnio ortum dedit recordatio aliqua subobscura miraculi quod S. Elisabeth in rupe patrasse dictitabatur.

[76] [Apocryphum Zachariae.] De verbis πατρὸς Ἰωάννου appositis nomini Zachariae, in ea serie τῆς στιχομετρίας quae dicitur Nicephori, ubi enumerantur opera apocrypha Veteris Testamenti [Nicephori archiepiscopi Constantinopolitani opuscula historica ed. de Boor (Lipsiae, 1880), p. 135; Th. Zahn, Geschichte des neutestamentlichen Kanons, t. II, 2 (Erlangen, 1890), p. 300.] , otiosum foret hoc loco disputare. Quod “apocryphum Zachariae” quid commune habere videatur cum narratiunculis antea relatis, docebitur lector apud Alexandrum Berendts [Studien, p. 9 et seq.] .

CAPUT TERTIUM
De cultu SS. Zachariae et Elisabeth.

§ I. De sepulcro S. Zachariae.

[77] [Sepulcrum Zachariae penitus ignoratum] Si quid umquam antiquitatis monumenta liquido demonstrarunt, scripta documenta quae superiore indagatione collegimus, evidenter ostendunt eos ipsos qui ista primi composuere vel potius confinxere, ne suspicatos quidem esse traditionem ullam quae certo loco Zachariae sepulcrum constitueret. Immo postquam huius occisio translaticia quadam forma narrari coepta est, plerique scriptores de tumulo et ossibus sancti viri aut reticuerunt, aut pro suo quisque lubitu contraria locuti sunt.

[78] A) Protevangelium aliique id genus libelli negant Zachariae corpus umquam inventum fuisse. [alii alibi collocarunt,] — B) Oratio coptica quae num. 32 edita est, fingit illud a militibus Herodis in eodem tumulo cum parvulis Bethlehemitanis humatum fuisse. — C) Pseudo-Eurippus Zachariae cadaver ab angelis nescio unde allatum sub altare templi conditum fuisse narrat, quod templum in civitate Bethlehem exstitisse fraudator iste comminiscitur. — D) Libellus de Prophetarum vitis secundum exemplar Parisiense, Zachariae tumulum assignat Hierosolymis, ut videtur, ἐν οἴκῳ Θεοῦ ἐχόμενα τοῦ ναοῦ Κυρίου [Sup. num. 30, p. 12.] . — E) Cum hac fabula quoquo modo coniungendus est rumor quem peregrinator moslemicus Ali Heravensis paulo ante annum 1191 Hierosolymis audivit: sepulcrum Zachariae latere in spelunca quae nunc dicitur antrum animarum (), sub saxo illo sacrato quod subiacet tholo fani Omarensis [Ch. Schefer, Aboul Hassan Aly el Herewy, Indication sur les lieux de pèlerinage (extraits), Archives de l'Orient latin, t. I (Paris, 1881), p. 600.] (). — F) Synaxarium ecclesiae Constantinopolitanae suo etiam modo librum de vitis Prophetarum detorquens, Zachariam a sacerdotibus conditum esse vult μετὰ τῶν πατέρων αὐτοῦ ἐν Ἰερουσαλήμ [P. 16.] . — G) Hippolytus Thebanus asseverat Zachariae corpus proiectum fuisse in convallem Iosaphat: Ἐν τῷ γὰρ ἱερατεύειν αὐτὸν κατὰ τὸ ἔθος λιθοβολήσαντες αὐτὸν καὶ κροταφήσαντες (ed. κροταφίσαντες) ἀπέκτειναν καὶ σύραντες ἐκρήμνησαν (ed. ἐκρέμνησαν αὐτὸν εἰς τὴν κοιλάδα τοῦ Ἰωσαφάτ [Diekamp, p. 2, cf. p. 11, et annotationem editoris, p. 78.] . Cuius opinionis originem eiusmodo esse conicimus.

[79] [alii in valle Iosaphat,] Stabant e regione templi, sub ipsis radicibus montis Olivarum, sepulcra pervetusta, quorum unum, quod hodie quoque consistit [Cf. F. de Saulcy, Histoire de l'art judaïque, 2e éd. (Paris, 1864), pp. 225, 261 – 63.] , ab antiquissimo tempore Zachariae prophetae nomine inclitum erat, quem ex Iudaeorum sententia fuisse filium Ioiadae non dubitamus. Qui veterem pontificem ibi depositum putabant, congruenter et loco et historiae fingere poterant illius corpus post patratam caedem, ex edita templi area praecipitatum fuisse in convallem Iosaphat, et hoc modo impressa esse sanguinea vestigia, quae simpliciores fratres, ut Hieronymi verbis utar, monstrabant in portarum exitibus quae Siloam ducunt [P. L., t. XXVII, col. 174; cf. sup., num. 26.] , non procul ab ea parte vallis, ubi, in clivo adverso stat monumentum Zachariae. Iam vero postquam illius occisionis memoria ad patrem Iohannis traducta est, huic etiam sepulcrum cesserit necesse est, quod et propinquitate loci et opinione vulgi cum cruentatae rupis historia conecti solebat. Ceterum verba Hippolyti mire quadrant in Menologium Basilianum, ubi narratiuncula libelli de vitis Prophetarum rursus aliter depravata perspicitur [Sup., num. 59.] .

[80] Idem monumentum designare videtur Theodosius periegeta: Sanctus Iacobus … positus est in monte Oliveti. Ipse sanctus Iacobus et sanctus Zacharias et sanctus Symeon in una memoria positi sunt, quam memoriam ipse sanctus Iacobus fabricavit, corpora eorum ipse ibi recondidit et se ibi cum eis praecipit poni [Geyer, Itin. Hierosol., l. c., p. 142.] . Quod testimonium exscripsit iisdem prope verbis Gregorius Turonensis: Iacobus apostolus … spiritum reddidit sepultusque est in monte Oliveti in memoriam quam sibi ipse prius fabricaverat, et in qua Zacchariam ac Symeonem sepelierat [In gloria martyrum, ed. B. Krusch, MG., Scr. rer. merov. t. I, p. 503.] . Transiit haec opinio ad peregrinatores non paucos sequioris aevi.

[81] [nonnulli Sebastae,] Memoratur etiam Zachariae sepulcrum Sebastae Samariae, prope Neapolim. Auctores huius sententiae fere sunt scriptores mohammedani inde a saeculo duodecimo. Audiatur unus Iacut in lexico geographico:

Sebastia pagus est in Palaestinae partibus biduo distans ab Urbe Sancta. Ibi sepulcrum est

Zachariae et Iohannis () filii Zachariae — utrique sit pax! — et complurium e prophetis et sanctis viris [Ferd. Wüstenfeld, Iacut's geographisches Wörterbuch, t. III (Leipzig, 1868), p. 33.] .

Huius opinionis, sive inter christianos umquam invaluit, sive apud solos moslemos fidem habuit, ortus minime obcurus est. A tempore satis antiquo Sebastae colebatur tumulus Iohannis Baptistae. Locus filio sacer parentum memoria aliqua diu carere non potuit. Itaque loci custodes sibi providerunt urnulam in qua olim Zachariae corpus asservatum fuisse diceretur, ut ait Iohannes Phocas (a. 1177). Qui cum rettulisset ostendi Sebastae carcerem in quo Iohannes ab Herode coniectus esse crederetur, hoc sanctuarium describit his verbis: Ἡ δὲ τοιαύτη φυλακή ἐστιν ὑπὸ τὴν γῆν, ἔχουσα βαθμίδας ἐκ τῶν ἄνωθεν ἕως αὐτῆς εἴκοσιν, ἐν δὲ τῷ μέσῳ αὐτῆς ὑπάρχει θυσιαστήριον περὶ τὸν τόπον καθ᾽ ὃν ἀπεκεφαλίσθη ὑπὸ τοῦ σπεκουλάτορος. Δεξιᾷ δὲ τοῦ τοιούτου θυσιαστηρίου ἐστὶ λαρνάκιον ἐν ᾧ ἐτεθησαύριστο τὸ σῶμα τοῦ ἁγίου Ζαχαρίου τοῦ πατρὸς τοῦ προδρόμου. Ἐν δὲ τῷ εὐωνύμῳ ἕτερον λαρνάκιον ἐν ᾧ ἐστι κείμενον τὸ σῶμα τῆς ἁγίας Ἐλισάβετ τῆς μητρὸς αὐτοῦ [Recueil des historiens des croisades, Historiens Grecs, t. I (Paris, 1875), p. 537.] . Dein ex hac cista quae Zachariae corpus aliquando continuisse putabatur (ἐτεθησαύριστο), ineptus quidam rumor sepulcrum fecit in quo eius ossa reapse quiescerent. Tumulum vero S. Elisabeth, qui hoc loco velut ad exaggerandam fraudem erectus est, antiquitas universa nusquam exsistere novit.

[82] [aliqui etiam Beth-Zachariae.] Neglegi hoc loco possunt dicta peregrinorum qui Zachariam nostrum venerati sunt in ecclesia viculi Beth-Zachariae prope Eleutheropolim, ubi saeculo quinto inventum fuisse corpus Zachariae prophetae fama tulit. Vide quae modo exponentur.

§ II. De reliquiis Sancti Zachariae.

[83] [Reliquiae Zachariae Constantinopolim advectae,] Anno 415 S. Zachariae reliquias Constantinopolim advectas esse narrat Chronicon paschale [Dindorf, l. c., t. I, p. 572 – 73.] : Καὶ ἐκομίσθη ἐν Κωνσταντινουπόλει διὰ τῆς Χαλκηδονησίας σκάλας λείψανα Ἰωσὴφ τοῦ υἱοῦ Ἰακὼβ καὶ Ζαχαρίου τοῦ πατρὸς τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ βαπτιστοῦ μηνὶ γορπιαίῳ πρὸ ς᾽ νωνῶν σεπτεμβρίων ἡμέρᾳ σαββάτῳ, βασταζόντων τὰ αὐτὰ λείψανα ἐν γλωσσοκόμοις δυσὶν Ἀττικοῦ πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως καὶ Μωσέως ἐπισκόπου Ἀνταράδου Φοινίκης, καθεζομένων αὐτῶν ἐν βουριχαλίοις· ἅτινα ἀπέθεντο ἐν τῇ μεγάλῃ ἐκκλησίᾳ προπέμποντος Οὔρσου ἐπάρχου πόλεως καί πάσης τῆς συγκλήτου. Non supervacaneum erit notasse factam esse hanc translationem eo circiter tempore quo in agello Caphar Zachariae, qui vicus est non longe ab Eleutheropoli in Palaestina, corpus Zachariae filii Ioiadae necopinato ad lucem emersit; quod factum, sicut ipse audierat, rettulit Sozomenus [Hussey, l. c., p. 917.] . Profecto sine cuiusquam iniuria interrogari potest num sacra ossa quae anno 415 Constantinopolim allata sunt, cum iis quae Caphar Zachariae effossa modo fuerant, nihil commune habeant.

[84] [asservabantur in Chalcopratiis] Zachariae prophetae reliquias Constantinopoli in ecclesia Sancti Iacobi prope templum Sancti Conditorii in Chalcopratiis servatas esse, extremis imperii temporibus, resciscere possumus a Georgio Codino [De aedificiis Constantinopolitanis, ed. Imm. Bekker (Bonnae, 1843), p. 113.] : Τὸν ἅγιον Ἰάκωβον τὸν πλησίον αὐτῆς [I. e. τῆς ἁγίας Σοροῦ.] ὁ αὐτὸν Βασιλεὺς [Ἰουστῖνος] ἀνήγειρεν, ἔνθα εἰσὶν ἐν σοροῖς λείψανα τῶν ἁγίων νηπίων καὶ τοῦ ἁγίου Συμεὼν τοῦ θεοδόχου, καὶ προφήτου Ζαχαρίου καὶ Ἰακώβου τοῦ ἀδελφοθέου. Ergo illius Zachariae prophetae ossa coniuncte quodammodo colebantur cum reliquiis parvulorum Innocentium, duorumque sanctorum, cum quibus Zacharias pater Iohannis Hierosolymis in tumulo vallis Iosaphat quiescere putabatur. Equidem non nimiae audaciae damnaverim qui coniceret sacra ossa ad Sancti Iacobi in Chalcopratiis servata primum attributa esse nostro Zachariae, quicquid sensit ipse Codinus. Et re quidem vera easdem atque ille reliquias designare videntur testes alii, qui Zachariam patrem Iohannis nominant.

[85] [ad Sanctae Sophiae,] Nicolaus Thingeyrensis (c. a. 1151): In Constantinopoli est ecclesia quae vocatur Hagia Sophia… Hic requiescunt quoque Iacobus frater Domini et Simeon qui portavit Christum ad altare cum oblatis, Zacharias pater Iohannis Baptistae [Apud Riant, Exuviae sacrae Constantinopolitanae, t. II (Genevae, 1878), pp. 213, 215.] .

[86] [in sacello imperiali.] Descriptio sanctuarii Constantinopolitani (c. a. 1190): Hoc est Sanctuarium quod in capella imperiali Constantinopolim ad praesens continetur… Mentum cum genis occiputque Iohannis Baptistae, caput Iacobi minoris, caput iusti Symeonis; caput Zachariae patris Iohannis Baptistae; quorum duorum in eadem urbe requiescunt corpora [Ibid., p. 216 – 17.] .

[87] Antonius Novgorodensis episcopus (c. a. 1200): In eadem ecclesia (hoc est in sacello maiori palatii Buccaleonis) requiescunt Iacobus frater Domini, S. Zacharias propheta, dimidia pars Innocentium (altera parte Hierosolymis manente)… [Ibid., p. 224. Cf. Codinus, sup. num. 84, et quae, num. 32, p. 13, annotata sunt.] .

[88] [Inventio reliquiarum Zachariae obscure memorata.] In synaxario Constantinopolitano [P. 458.] ad diem undecimum februarii memoratur: ἡ εὕρεσις τοῦ λειψάνου τοῦ ἁγίου Ζαχαρίου τοῦ πατρὸς Ἰωάννου τοῦ βαπτιστοῦ. Ubi, quando, a quo haec inventio facta fuisse censeatur, nulla coniectura assequi possumus.

[89] [Caput Zachariae apud Moslemos Damascenos.] Antequam ad alias orientis partes nos convertamus, memorandus est rumor quem fando audivit Quaresmius: a Damascenis Moslemicis servari ac sollemnioribus festis maximo cum apparatu exhiberi calvam quam contendant esse caput Zachariae patris Iohannis Baptistae [Historica, theologica et moralis Terrae Sanctae elucidatio, t. II, (Antverpiae, 1639), p. 875 – 76.] . Mirandum sane non quod isti hoc commentum venditaverint, sed quod aliqui e christianis id ullo modo probabile duxerint.

[90] [Armeni credunt] In synaxario armenio, qui locus supra [Num. 60, p. 20.] allatus est, [sanguinem Zachariae] legimus Zachariae sanguinem a viris piis collectum fuisse in linteis atque lagunculis. Credulo sit animo qui vestigium obsoletae cuiusdam traditionis hic cernere sibi videatur, cum testimonium istud nitatur ipsa narratione cui auctoritatem addere simulat. Hanc ab auctore qui primus eam in medium attulit, audiamus.

Moyses enim ille Utiensis sive mavis Calancatoviensis qui saeculo circiter decimo [Agob Manandian, Beiträge zur Albanischen Geschichte (Leipzig, 1897), p. 18 – 19. Cf. p. 6. Vide etiam L. Alishan, Commentarii de Armenia (), t. I Scriptores historiae Armeniae (Venetiis, 1901), p. 173 – 76.] armenio sermone historiam regni Albanorum [Qui, alias aliter deflectente locutione, dicti sunt etiam Aluani, Alvani, Aghuani, Aghovani. Gens erratica trans Cyrum fluvium, Iberiam inter et mare Caspium illis temporibus incolebat.] scripsit, narrat S. Gregorium [ quod nomen proprietate quadam distingui videtur a communiore forma (Gregorius).] nepotem S. Gregorii Illuminatoris, quem Albanis evangelium praedicasse asseverant, secum attulisse reliquias S. Zachariae [ (Historia terrae Albanorum), ed. J. B. Emin (Mosquae, 1860), l. I, cap. 14, p. 25 – 26. Cf. C. V. Chahnazarian, (Lutetiae Parisiorum, 1860), t. I, p. 126. Neutra ex his editionibus genuinam incorruptamque scriptionem exhiberi asseveratum est in ephemeride (Ararat) 1895 – 96. Quam commentationem assequi non potuimus. Vide Manandian, op. cit., p. 6.] : [in Albaniam translatum] “Haec omnia cavens, inquit, beatus vir secum abstulit praeclarum et pretiosissimum pignus, reliquias e sanguine magni pontificis et martyris, Zachariae patris Iohannis, et sancti Pantaleonis qui Christum inclita testificatione confessus in urbe Nicomedia coronatus est. Et cum sanctissimas martyrum reliquias in magnam urbem Thsri [: oppidum praecipuum gentis Djelborum de qua infra.] in Albanorum dicione, attulisset, exstruxit ibi parvam ecclesiam ibique magna cum sollicitudine deposuit partem sanguinis Zachariae et reliquiarum sancti Pantaleonis, atque sacerdotem aliquem reliquit, qui custodiret martyres Christi iisque ministraret. Et assumens alteram partem reliquiarum sancti Zachariae et beati Pantaleonis, abiit in terram Moschorum” [, graece Μόσχοι, quos veteres interpretes Massagetas esse putaverunt (Agathangelus, ed. P. de Lagarde, Abhandlungen der historische philologischen Classe der königlichen Gesellschaft zu Göttingen, t. XXXV, 1889, p. 146; cf. Hübschmann, op. cit., p. 275, ann. 2).] . Ubi postquam in campo Vatni ad litus occidentale maris Caspii, martyrium edidit, discipuli qui cum eo venerant ex pago Haband provinciae Arthsach, in partibus Albaniae Armenis finitimae [Cf. Moyses, l. I, c. 20 et Fausti “Byzantii”, Historiam Armeniae, lib. III, c. 6: (Venetiis, 1832), p. 13 – 15. De situ pagi Haband (), vide H. Hübschmann, Die altarmenischen Ortsnamen (Strassburg, 1904), pp. 266 – 67, 349.] , corpus eius transtulerunt in patriam suam, idque condiderunt in ecclesia castelli Amaraz [ (vel ) ad septemtrionem fluvii Araxis. Hübschmann, op. cit., p. 350 (ex Moyse nostro, l. III, c. 20). Monet L. Alishan vicum grandiorem Amaras nomine exstare hodie prope urbem Gandsara, quae fuit sedes Catholicorum Albaniae (, de Armenia historia, t. I, p. 226, annot. 2).] quam ipse S. Gregorius Illuminator erexisse fertur. “Hic etiam, inquit Moyses, prope ambonem, ad partem septemtrionalem, deposuerunt sacrum sanguinem Zachariae in ampulla vitrea inclusum, et in altera ampulla, reliquias beati Pantaleonis. Et utraque ampulla deposita prope sanctissimas reliquias nepotis sancti Gregorii, aufugientes ipsi in Armeniam redierunt” [Emin, p. 30 – 31; Chahnazarian, t. I, p. 127 – 28.] .

[91] [et oblivioni datum] Reliquam historiam persequens — si tamen ea historia est — memorat Moyses urbem Thsri ab Albanorum regno defecisse et Persis deditam esse. A quibus, commota persecutione, sacerdos qui sacri pignoris curam gerebat, cum puero martyrium subiit [Emin, p. 31 – 32; Chahnazarian, t. I, p. 129.] , “Horum, inquit, corpora, Syri quidam monachi elata attulerunt in vicum qui dicitur Hacu [, vicus nobis ignotus.] , atque in tumulo deposuerunt, sibique in eodem loco monasterium exstruxerunt. Aiunt horum beatorum reliquias illic esse etiamnunc. Haec omnia facta sunt regnante Vatcje [.] Albanorum rege [Vatcje in Albania regnasse creditur circa annum 450; Vatcjagan autem, qui statim memorabitur, triginta annos post illum. Vid. M. Brosset, Additions et éclaircissements à l'histoire de la Géorgie depuis l'antiquité jusqu'en 1469 de J. C. (Saint-Pétersbourg, 1851), p. 471.] . Porro delituerunt sanctissimae reliquiae beatorum martyrum usque ad regnum piissimi Albanorum regis Vatcjagani [.] secundi…” Quae postrema verba ad Zachariam et Pantaleonem referenda sunt, ut modo patebit. Horum reliquiae quomodo tunc repertae fuisse credantur, Moysem narrantem auscultemus [Lib. I, cap. 19; Emin, p. 42 et seq.; Chahnazarian, t. I, p. 147 et seq., t. II, p. 85 – 86.] . [prodigio manifestatum esse.] Apparitio reliquiarum sancti Zachariae, patris Iohannis, et beati Pantaleonis, qui in urbe Nicomedia martyrium fecit; quas (reliquias) Gregorii nepos in terram Djelborum [ alias vel qui graecanice dicti sunt Σιλβανοί (Lagarde, op. cit., p. 148) inter Alanos et Chazaros, trans Pylas Caucasicas incolebant; cf. L. Alishan, : Topographia Maioris Armeniae (Venetiis, 1853), p. 91 – 92. Oppidum eorum Thsri dubitanter conicit Chahnazarian idem esse quod Sarir appellant scriptores arabici (t. II, p. 84): rectene an secus, viderit ipse. Nam nomen est non urbis sed regni vel regionis, cui tamen situs assignatur non remotus a finibus Djelborum (vid. praesertim Iacut, loc. cit., t. III, p. 88).] ATTULERAT. Multa signa virtutesque fiebant in civitate quae Thsri vocatur, in loco ubi sanctorum Christi martyrum reliquiae aderant, cum tamen nemo prorsus sciret ubi reliquiae illae sanctorum sitae essent. Nempe in regione ethnici erant; qui febri morbove laborabant, advenientes terram auferebant ex ecclesia ubi erant reliquiae sanctorum [Emin sancti.] , et quamvis illi pagani essent, magna curatio fiebat. At cum pessimorum Persarum cultus infandus ecclesiae Dei semper adversetur, magus quidam Persa locum ingressus ubi sancti Zachariae et socii eius reliquiae aderant, ludibrii causa alvum purgare voluit, et cum bracarum retinaculum solvisset, effusis visceribus inter saevissimos cruciatus cessit e vita. Quod miraculum Ionas [] Hunnorum episcopus [ Chahnazarian Graecorum () episcopus; al. archiepiscopus.] e Moschorum terra [Id. in regione Mocthai ().] , homo admodum veridicus, qui suis ipse oculis id viderat, litteris mandavit. Porro in urbe Hacu, in qua erant reliquiae martyrum qui in Thrsi urbe coram Argesio [. Chahnazarian Gergesio, al. Ergesio ().] Persa passi fuerant, hieromonachus nomine Iacob conspexit in visione nocturna virum quendam ingenti gloria circumfusum aspectuque splendidissimum, et cum eo puerum masculum [Intellegendi sunt, reor, sacerdos et puer de quibus c. 14 sermo fuerat, etsi personam obliti reliquias dicunt suas.] terribili item lumine fulgentem. Qui dixerunt (ei): “Vade in urbem Thsri et (haec) refer civitatis procuratori, principi ex Albanorum terra, qui vocatur Chodjcoric [] ; huic nos ostendimus visionem tuam. Sancti sumus (iacentes) in ista ecclesia. Tu [Chahnazarian vos.] cum illo educ (nos)” [Id., t. II, p. 86: ] . Cum autem sacerdos rem non curasset, iterum ac tertium eandem visionem vidit et rursus tandem ex socordia neglexit. Deinde in morbum gravem incidit, et cum iam morti proximus esset, accedentes ad eum iidem viri angelico splendore circumfusi et aspectu fulgentes huic sacerdoti dixerunt: “Nostine quam ob causam moriturus sis, annon?” Dixit ille: “Non novi, o domini”. Illi dixerunt: “Quia obstinate detrectasti imperium, neque ad Chodjcoric in urbe Thsri adiisti ut illic reliquias nostras acciperes. Ecce nunc moreris”. Sacerdos autem ad preces conversus sanitatem postulavit, ut illuc properans mandata perficeret. Tum illi attollentes manus (eum) signaverunt [Emin omittit signaverunt.] signo vivificae crucis; iste autem ilico valetudinem recuperavit. Et consurgens abiit in urbem Thsri. Ad Chodjcoric autem cum pervenisset, qui erat civitatis procurator, is, nulla percontatione facta, eum excepit, sicut monachum. Cum autem in visione dictum huic fuisset: “Chodjcorico similiter ostendo visionem tuam”, sacerdos de hac ne verbum quidem fecit. Postquam a cena surrexerunt, sacerdos requietum ivit in ecclesia cum duobis aliis sacerdotibus qui erant apud procuratorem, Chodjcoric autem cum duobus pueris (recessit) in aedes suas [Emin om. in aedes suas; Chahnazarian lect. var. propter quod ().] . Porro advenerunt iidem homines aspectu etiam terribiliore; qui Chodjcorico dixerunt: “Surge, ecclesiam ingredere, quia [Chahnazarian sancti quoque.] sancti ibi sunt. Tu et sacerdos ille, (eos) educite”. Hic autem excitatus a somno (sibi) dicebat: “Multum temporis est ex quo ad horas liturgicas ivi: ea est causa somnii huius [Emin ivisti] ”; atque statim iterum obdormivit. Rursus idem visum ei se ostendit; illi autem dicebant: “Non quia iamdudum ad horas liturgicas (non) ivisti, haec locuti sumus. Verum reliquiae nostrae sunt in ecclesia; i tu et iste sacerdos, illas educite”. Ingenti cum terrore expergefactus, rursus tamen somno suaviore correptus est. Iterum affuerunt ei homines illi lumine amicti, splendida facie fulgentes. Qui dicunt ei: “Surge, vade in ecclesiam, in qua videbis lucem magnam; in hanc animum adverte; et quo loco lux ista confluet, in eo sunt reliquiae sanctorum”. Quae visio eadem eodem tempore sacerdoti se ostendebat. Et sacerdos quidem a somno excitatus ex ecclesia egrediebatur, ut ad Chodjcoric adiret; hic vero ad sacerdotem (properabat) ut visum narraret. Alter alteri occurrentes eadem se causa motos fassi sunt visaque sibi rettulerunt. Itaque Iacob sacerdos et Chodjcoric [Chahnazarian add. nominatus.] princeps et alii duo sacerdotes qui erant apud procuratorem, huiusque pueri duo, cum [Id. add. qui.] signo vivificae crucis se obsignassent, ad ecclesiam progressi sunt. Cum autem in porticum ingressi essent prope suggestum, crucemque coram adorassent, suspicientes viderunt lucem ardentem in ecclesia terribilem valde. Et prae formidine conspecti luminis consurgere non audebant. Psalmum unum alterumque cecinerunt [Id. postquam psalmum unum cecinerunt, cum lucem terribilem ferre non possent, alterum psalmum cecinerunt. Neque tum surgere potuerunt. Tertium…] , nec surgere poterant; tertium cum absolvissent, opitulante omnipotenti Deo, advenire visus est aliquis homo, qui eos omnes e terra erexit. Signaverunt se cuncti [Id. add. iterum.] signo crucis [Id. addit dominicae.] , et in ecclesiam interiorem ingressi, quae splendenti luce complebatur, officio divino usque ad auroram functi sunt. Diluculo lumen illud totum super suggestum colligi coeptum est et, motu facto, confluxit in locum in quo inerant beatorum Christi martyrum reliquiae. Tandem veluti flamma candelae modo ardebat modo evanescebat supra locum in quo sanctae reliquiae residebant, donec illi locum notaverunt. Quem deinde cum aperuissent, invenerunt reliquias beatorum, super quibus inscriptio erat eiusmodi: “Ego Gregorius attuli hos sanctos Zachariam patrem Iohannis et beatum Pantaleonem qui passus est in Nicomedia civitate [Chahnazarian addit: et ibi ipse vita functus sum ().] ”. Et accipientes sanctorum reliquias laverunt unxeruntque oleo suavi. Chodjcoric vero eas anulo suo consignavit, atque in equum ascendens nuntius ipse profectus est ad piissimum regem Albanorum, cui narravit quomodo magnifica signa comparuissent. Porro rex Deo devotus, iucundissima laetitia perfusus, erupit in preces laudesque magni Dei, atque de ingentibus donis acceptis gratias egit. Deinde quam celerrime congregavit episcopos, monachos et anachoretas; memoriam sanctorum splendide concelebravit, pauperibus liberaliter stipem largitus est. Tum episcopos et sacerdotes pretioso apparatu indui iussit, atque Manassen sui palatii sacerdotem qui valde fidelis erat, [cum suis domesticis quam celerrime misit ut sanctissimas martyrum reliquias acciperet. Et cum sancti advenirent, rex cum regina pedibus incedens ante multitudinem [(cum - multitudinem) om. Emin.] ] domesticorum, cum dominicae [Chahnazarian add. fulgentis.] crucis signo, cum ture variisque floribus, astante immensa populi frequentia, festum agentes, piis canticis Iesu Christo vero Deo per insignes [Id. add. Christi.] martyres gloriam dederunt. Deinde varias vestes e regio apparatu accommodans, sanctis ornatum paravit cum auro, argento gemmisque pretiosis. Iussit etiam fieri tabernaculum ligneum et plicatile atque illi obtendi corium rubrum et alba lintea; intusque poni sanctorum conditorium et totius Testamenti thesaurum. Susanic vero Albanorem regina, mulier vivida fide et pietate, tabernaculum suum maius imponi iussit super tentorium purpureum sanctorum ad modum ecclesiae, in qua per synaxes rex et familia eius et multitudo consistebant; quod etiam aestatis tempore aestum arcebat a sacrato tabernaculo, et pluviarum tempore illud ab umore defendebat. Et circum tabernaculum maius e lineis tapetibus consepta clausa in orbem disposita sunt, intra quae tempore sacri exercitus regii admissi coram cruce beatisque martyribus Deum adorando precabantur librosque a Deo inspiratos auscultabant. Cum vero rex semper secum ferret reliquias sanctorum, in eorum usum lecticam fieri iussit, corio purpureo similiter obductam atque super eam aulaeum imponi e linteo pretioso, crucemque auream cum gemmis pretiosissimis, nomenque regis opere caelato insculpi, quod super hanc lecticam appenderent [Id. add. atque sericae fimbriae versicolores e regali diademate - circum crucis signa relucebant.] . Tum e stabulis regiis albos equos elegit, qui maxime venusti et pretiosi viderentur, eorumque caudas purpureo colore infici iussit, ministrosque designavit qui sanctorum lecticae et equorum curam haberent. Vetuitque ne lectica quid aliud contineret praeter sanctos et evangelia cum aliis a Deo inspiratis libris. Plaustrumque etiam confici iussit, cui boves albi iungerentur ad deferendum tabernaculum sanctorum. Sacerdotes multos, diaconos, anagnostasque et psaltas constituit in regiis aedibus qui semper diu noctuque officio sacro in honorem sanctorum fungerentur. Cum autem castra moverentur…

[93] Deinde moratur scriptor in enarrando vel potius excogitando hoc apparatu mirifico et barbara pigmenta profundens describit qua pompa sanctorum reliquiae deducerentur, quo ritu in castris sedes earum deligeretur, qua cum pietate coli solerent; inter quae memorat regem reginamque, cum liberis carerent, Deum per sanctos martyres precatos esse eisque natum esse filium qui nomen accepit Pantaleonem. Neque portentorum satis. Miracula miraculis adiungens, fuse narrat Moyses S. Gregorii corpus a Vatcjagano rege diu multumque conquisitum tandem, Deo manifestante, in Amarasensi ecclesia repertum esse, et cum eo duas ampullas in quibus Zachariae sanguis et S. Pantaleonis reliquiae latitabant [Lib. I, c. 23; Emin, p. 59; Chahnazarian, t. I, p. 174.] .

[94] [Auctores alii] Cum hac historia, quam breviter ex Moyse nostro ut videtur, rettulit etiam Cyriacus Gandsacenus [: Kirakos doctoris Gandsaceni brevis historia (Venetiis, 1865), cap. VIII, p. 98.] conferendum est synaxarium armenium [, t. II, p. 116. Excerptum alius exempli edidit P. J. Dashian, Catalog der armenischen Handschriften in der Mechitaristen-Bibliothek zu Wien (Vindobonae, 1895), pars armenia, p. 58.] : Et in diebus sancti Gregorii illuminatoris nostri allatum est in Armeniam aliquantum sanguinis sancti Zachariae, quod in laguncula continebatur; et cum eo particula e reliquiis Pantaleonis medici, qui passus est in urbe Nicomedia tempore Maximiani impii regis. Quae sanctus Gregorius nepos sancti Gregorii illuminatoris secum abstulit in Albaniam, et cum ibi martyrum mortem oppetiisset, fideles in eius tumulo eadem deposuerunt. Deinde tempore Vatcjagani piissimi principis Albanorum detectae sunt reliquiae sancti Gregorii Albanorum catholici, et cum iis sanguis Zachariae et particula ossium Pantaleonis. Quorum virtute multa signa fiunt morborumque sanationes ad gloriam Christi Dei nostri.

[95] [incertae huius historiae.] Etsi hoc elogium non plane congruit cum narratione Moysis, dubitari tamen nequit quominus ex ea sumptum sit. Antiquiores scriptores armeni qui reliquias sanctorum in Armeniam a S. Gregorio Illuminatore allatas memorant, ut Agathangelus et falsus ille Zenobius Glacensis, S. Zachariam nusquam nominant. At cum iidem asseverent a Gregorio Armenis delatam esse manum sinistram S. Iohannis Baptistae, eamque causam fuisse multorum miraculorum [: Historia Agathangeli (Venetiis, 1862), p. 607 et seq. Graece apud Lagarde, op. cit., p. 71 et seq. Cf. arabicam recensionem, N. Marr, (Baptismus Armenorum, Iberorum, Abhazorum et Albanorum a S. Gregorio), , t. XVI (1905), p. 131. Zenobius Glacensis, : Historia provinciae Taron (Venetiis, 1889), p. 23 et seq.] , fortasse ansa data est alicui ut patri filium adiungeret. Moysesne is fuerit an quis alius, nec novi nec resciscendum existimo. Ambae inventiones reliquiarum S. Zachariae ab Armenis coniuncte commemorantur die 30 septembris [, t. II, p. 172.] . Atque haec de suspectissima historia exposuisse sufficiat.

[96] [Reliquiae S. Zachariae] Ad occidentem quoque reliquiae S. Zachariae pervenerunt. Harum partem aliquam Venetias delatam esse narrat Dandulus: Angelus dux, [Venetiis] inquit, vir catholicus, a Leone imperatore [Intellege Leonem Armenum (a. 813 – 820).] suscepit corpus sancti Zachariae prophetae et partem ligni crucis et indumentorum Christi et matris eius cum plurimis thesauris et sub Sancti Zachariae vocabulo non procul a palatio suo monasterium fabricavit, quod monialium esse decrevit et terras et aquas sibi coadhaerentes plene concessit et reliquias susceptas in eadem ecclesia deposuit [Muratori, Scriptores rerum italicarum, t. XII, p. 165. Vide ibi annotationem ex cod. Ambros.] . Haec Dandulus auctorum testimonio fidens, quos dispiciat, si possit, ipse lector. S. Zachariae corpus ex urbe regia elatum fuisse certe non suspicabantur scriptores illi quos supra nominavimus. At non illius tantum cineres sed etiam Zachariae filii Barachiae se possidere ecclesiae Constantinopolitanae gloriabantur [Riant, Exuviae Constantinopolitanae, t. II, p. 224 – 25.] . Cuiusnam ossibus a Leone Armeno Angelus dux donatus fuerit, non omnino liquet. Utcumque se res habet, has Zachariae nostri reliquias esse sibi persuaserunt Venetiani, ut omnes norunt. Harum tamen hanc esse veram originem, non obscure negat Quaresmius, qui easdem veteris prophetae esse mavult [Elucidatio Terrae Sanctae, t. II, p. 264.] .

[97] [et Romae.] Romae in Laterano pie servatur caput S. Zachariae patris Iohannis Baptistae “ex quo, ut refert Baronius, per dies aliquot olim sanguinem emanasse” dictitabant [Martyrologium Romanum, ed. secunda (Antverpiae, 1589), p. 490, cf. [Baldeschi et Crescimbeni], Stato della SS. Chiesa papale Lateranense nel anno MDCCXXIII, p. 94.] ; itemque in Basilica S. Mariae Maioris mentum sancti Zachariae prophetae positum in quodam vase matreperlae [Paulus de Angelis, Basilica S. Mariae Maioris de Urbe (Romae, 1621), p. 111.] : de quibus reliquiis iudicium iis committimus qui hunc commentariolum legerint.

§ III. De locis S. Zachariae sacris.

[98] [Omissis mentionibus falsis] In tabula geographica opere musivo descripta, quae non ita pridem detecta est in ecclesia Madabae trans Iordanem, designatur ad orientem pagi Socho (Σοχώ, apud Eusebium Σοκχώ), qui est inter Hierosolyma et Eleutheropolim, locus quidam, de quo haec notantur: ΒΕΘΖΑΧΑΡ ΤΟ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΖΑΧΑΠΙΟΥ [Adolf Schulten, Die Mosaïkkarte von Madaba und ihr Verhältnis zu den ältesten Karten und Beschreibungen des heiligen Landes, Abhandlungen der Königlichen Gesellschaft der Wissenschaften zu Göttingen, philologisch-historische Klasse, N. F., t. IV (1900 – 1901), p. 21; cf. pp. 37, 97.] . Hanc ecclesiam nescio quis investigator aut vafer aut ultra modum absurdus se repperisse voluit non procul a vico qui dicitur Beït Saar et vicinus est pago Beït-Zakaria [Vid. H. Vincent, Les ruines de Beit Cha'âr, Revue Biblique, t. XII (1903), p. 612 et seqq.] . Neque deesse poterant qui Zachariae Iohannis patri eam dicatam fuisse crederent; at frustra. Luce meridiana evidentius apparet a tabulae huius pictore signatum fuisse illud Χαφὰρ Ζαχαρία … ἐν ὁρίοις Ἐλευθεροπόλεως τῆς Παλαιστίνης ubi Zachariae prophetae corpus inventum fuisse narrat Sozomenus [Supra, num. 64, p. 20 – 21.] et illius sancti nomine ecclesiam erectam esse meminit synaxarium copticum [Supra, num. 60, p. 20.] . Eandem memorant Theodosius [Ed. Geyer, Itinera Hierosolymitana, p. 138.] , Antoninus [Ed. Geyer, p. 180.] , Willibaldus [Titus Tobler, Descriptiones Terrae Sanctae (Leipzig, 1874), p. 35: “Et inde ibant ad sanctum Zachariam prophetam, non patrem Iohannis, sed alium prophetam.”] , ceteri, qui omnes alii aliis clarius veterem prophetam significant.

[99] [vel dubiis,] Neque nostri sancti sed antiquioris eius cognominis cultrix videtur fuisse sancta illa Domnica cuius gratia Theodosius magnus imperator monasterium Constantinopoli aedificavit una cum sacello, quod Nectarius patriarcha, incerto anno die 26 ianuarii, Sancti Zachariae nomine dedicavit [In Vita S. Domnicae, ed. Th. Ioannu, Μνημεῖα ἁγιολογικά (Venetiis, 1884), p. 274 – 76.] . Hunc enim loci patronum cum satis crebro nominet scriptor, appellationem prophetae addere nusquam omittit, neque ulla alia utitur. Immo adnotat Domnicae oratorium non importune sancto Zachariae sacratum fuisse οὗ κατὰ μίμησιν αὕτη προφητικῶς ἐμπνεομένη καὶ θεοφορουμένη προαγορεύειν καὶ προλέγειν τὰ ἄδηλα καὶ τὰ μέλλοντα κατηξίωται, quae sane de prisco Zacharia congruentius quam de nostro intelleguntur [Ibid., p. 275.] . Monasterii S. Domnicae, quod alterutrum fuisse videtur e duobus quae Sanctae Domninae nomine appellat Codinus [De aedificiis, ed. Bekker, p. 122.] , situs ignoratur. Locus in quo id erectum est, dicitur antea fuisse χῶρος ἀνακεχωρημένος ἀοίκητός τε καὶ ἔρημος, πὴ μὲν ὑπὸ τῶν ἐπιπολαζόντων δαιμονίων πᾶσι φευκτὸς καθιστάμενος, πὴ δὲ καὶ διὰ τοὺς ἀναιρουμένους ἐκεῖσε κακούργους καὶ καταδίκους βδελυκτὸς προδεικνύμενος [Th. Ioannu, p. 274 – 75.] .

[100] [vetera Zachariae sacraria exstiterunt Constantinopoli,] Festum S. Zachariae Constantinopoli celebrari solitum esse ἐν Καταβόλῳ novimus ex typico Patmiaco [A. Dmitrievskij, : Descriptio chirographorum liturgicorum quae in bibliothecis Orientis orthodoxi asservantur, t. I, Τυπικά (Kioviae, 1895), p. 3; cf. Synax. Eccl. CP., p. 16.] . Alia Zachariae sacraria exstitisse referunt ἐν τῷ Παραδεισίῳ [Synax. Eccl. CP., p. 169 – 77.] et fortasse alibi; de quibus dubium videri potest cui primum dicata fuerint.

[101] [in Bithynia,] In Bithynia, in regione urbi regiae finitima ad radices montis Olympi exsistebat monasterium S. Zachariae in Atroa; de quo cum in aliis monumentis hagiographicis tum in Vita S. Auxentii [Act. SS., Nov. t. II, 1, p. 370; cf. p. 325 – 26.] , S. Ioannicii [P. G., t. CXIV, p. 1436.] , in Synaxario Constantinopolitano [P. 366.] frequens mentio habetur.

[102] [in Galilaea,] Palaestinam et Syriam quoque iam inde a bellis sacris credula peregrinatorum pietas nonnullis Zachariae mnemosynis exornavit. In Galilaea, prope Nazareth, vidit Ernoul (c. a. 1231) monasterium Graecorum, Sancti Zachariae titulo erectum, in loco ubi pater Iohannis habitasse putabatur [Apud Henr. Michelet et Gaston Raynaud, Itinéraires à Jérusalem (Publications de la Société de l'Orient latin, série géographique, III, Genève, 1882), p. 60, cf. p. 81.] .

[103] [Hierosolymis,] Hierosolymis praeter sepulcrum Zachariae, de quo mentio non semel in his commentariis intercurrit, crebro a christianis et mohammedanis memoratur aedicula prope templum sita [A Saracenis eam in “horologium” mutatam fuisse dicit Iohannes Wirceburgensis. Tobler, Descriptiones Terrae Sanctae, p. 123.] quam isti Zachariae sacellum nominant [Vide, exempli gratia, Ibn al-Fakîh al-Hamadhânî, Compendium libri Kitâb al-Boldân, ed. M. J. de Goeje, Bibliotheca geographorum arabicorum, pars V (Lugduni-Batavorum, 1885), p. 101. Alia testimonia prostant apud N. A. Médnikoff, : Palaestina, ex quo ab Arabibus capta est, ad bella crucigerorum, , fasc. L (Petropoli, 1897), Appendix, pars altera, pp. 762, 802, 860, 862, 1213, 1266.] . Mihi quidem incertum est in utro e duobus locis consistere credita sit, quae antiquiores peregrini designarunt: in eo ubi Zacharias angelum viderit, an in eo ubi satellites eius sanguinem fuderint [Petrus diaconus, ed. Geyer, Itin. Hierosol., p. 108. Parum interest quemnam Zachariam quisque peregrinorum hic occisum fuisse crediderit; loca enim eadem sunt, in quibus acta contigisse credebantur.]

[104] [Aïn Carem,] Inter Iudaeae loca in quibus posteriore aetate insedit memoria Zachariae, celeberrima est civitatula, in vicinia Hierosolymorum ad occidentem solem, quae proprio nomine Aïn Carem dicitur, vel etiam, ducta appellatione a titulo ecclesiae ad quam confluunt peregrini, “Sanctus Iohannes in Montana.” Ibi enim multi credunt natum esse Domini Praecursorem, Virginemque Deiparam a S. Elisabeth fuisse exceptam. Certa huius opinionis testimonia ante saeculum duodecimum non habentur. Nam haud satis constat num scriptori saeculi undecimi, nedum decimi vel noni, ut opinatur P. Ludovicus Cheïkho [: Chirographa Arabica bibliothecae universitatis nostrae orientalis (Al Machriq, t. VII (1904), p. 490.] , adiudicari possit iste Liber demonstrationis , ineptius etiam quam mendacius suppositus alias S. Petro Sebastensi, alias S. Athanasio Alexandrino [Cheïkho, l. c., p. 488.] ; in quo, inter alia aedificia sequioris aetatis, visenda indicatur ecclesia Zachariae in Aeliae finibus, ubi Maria adivit ad Elisabeth [I. Marta, : Testimonia arabica de sanctuariis Palaestinae. Ibid., t. V (1902), p. 483.] . Quamquam de situ hodierni sacrarii, non incommode intellegi possunt verba Theodosii, qui numeravit de Hierusalem usque ubi habitavit sancta Elisabeth mater domni Iohannis Baptistae milia V [Ed. Geyer, Itiner. Hierosol., p. 140.] : id enim circiter itineris interest Hierosolyma inter et Aïn Carem. Quicquid id est, ante saeculum duodecimum, solitos esse non modo incolas loci, sed monachos laurae Sancti Sabae, illic venerari domum Zachariae, luculenter ostendit hodoeporicon Danielis higumeni cuiusdam, e partibus Rossiae australibus [M. A. Venevitinoff, , 1106 – 1107: Vita et peregrinatio Danielis coenobiarchae in Rossiaca terra a. 1106 – 1107, , fasc. III et IX (Petropoli, 1885), p. 83 – 84.] . Nihilo tamen setius huic opinioni fidem aliquam conciliare arduum censeremus [Id nuper testimonia congerendo magis quam probando molitus est P. Barn. Meistermann, O. F. M., La patrie de saint Jean-Baptiste, Paris, 1904.] , etiamsi ab irrito coniecturarum lusu nos non deterreret, quicquid de commenticia Zachariae historia comperimus. Eidem Danieli quingentis circiter passibus ab Aïn Carem ostensa est rupes intra quam, Deo iubente, S. Elisabeth cum Iohanne fugiens se recepisse dictitabatur [Venevitinoff, l. c., p. 84 – 85. Cf. Iohannem Phocam, Histor. grecs des Crois., l. c., p. 552.] . Quem locum inde ab isto tempore nonnulli alii peregrinatores inviserunt.

[105] [Damasci,] Damasci inclitam esse Zachariae ecclesiam iam nos monuit Quaresmius [Elucidatio Terrae Sanctae, p. 875 – 876.] . Qui tamen prudenter dubitat num ea sit alia ac praeclarissima S. Iohannis ecclesia quae in veteribus monumentis saepe memoratur [Adamnanus, De locis sanctis libri tres (Geyer, Itiner. Hierosol., p. 276).] .

[106] [et Venetiis.] In Occidente nominanda sunt ecclesia et monasterium, in quibus Venetiis non longe a palatio de Rivo Alto memoriam ac cineres sancti Zachariae pia fides concelebrat. Harum aedium originem Danduli verbis [Num. 96, p. 27.] exposuimus: cui sive credas, sive non, negari non potest saeculo decimo [Monasterio Sancti Zachariae datum est rescriptum Ottonis III die 5 februarii anni 998. MG. Diplomata Ottonis tertii., p. 691. De historia huius coenobii lege praecipue Bozzoni, Il silentio di Zaccaria snodato, Venetiis, 1678; Flaminius Cornelius, Ecclesiae Venetae, t. XI (1749), p. 305 – 404, et [Mair], Venezia e le sue lagune, t. II, 2 (Venezia, 1847), p. 168 – 76.] iam obtinuisse opinionem qua S. Zachariae corpus huc translatum fuisse putaretur.

[107] [Cultus S. Elisabeth nulla sedes nota.] Titulo S. Elisabeth ecclesias priscis saeculis dedicatas esse non comperi. Attamen quaedam indicia dubium iniciunt num liquido negari possit ullas eiusmodi quondam exstitisse. Exempli gratia memorare liceat vicum prope Korthylam in Cypro insula, qui nomen hodie obtinet Hagia Elisávet, utique ab aliquo templo vel sacello sanctae Elisabeth dicato: antiquo an recenti, Iohannis matri sacrato an cui sanctae huius cognomini, explorare non vacavit.

§ IV. De festis SS. Zachariae et Elisabeth.

[108] [Festum S. Zachariae] Diem S. Zachariae sacrum nullum memorant vetustiores libri liturgici ecclesiae latinae. Primum tandem in minore martyrologio romano nonis novembribus annuntiari coepta est commemoratio Zachariae prophetae patris Iohannis Baptistae, quam mentionem, in Adonis martyrologio similiter expressam, descripsit Usuardus et versibus prosecutus est Wandelbertus.

[109] [Venetiis,] Monialibus coenobii Sancti Zachariae Venetiani S. Rituum Congregatio die 11 decembris anni 1609 officium S. Zachariae concessit [Benedictus XIV, De servorum Dei beatificatione, l. IV, p. II, c. 29, n. 13.] , idque, ut videtur, die novembris quinto assignavit.

[110] [Romae,] Eadem S. Congregatio die 24 aprilis anni 1706 capitulo et canonicis basilicae Liberianae condonavit “officium S. Zachariae sub ritu semiduplici pro die 10 novembris” [Ms. P. 192 bibliothecae Vallicellanae.] , propterea quod in eorum calendario dies quintus novembris praecipiatur festo translato SS. Innocentium.

[111] In proprio eiusdem basilicae, quod paucis annis post rescriptum illud editum est, festum Zachariae die decimo quinto novembris collocatum est; qui mos etiamnunc obtinet. Festum hac rubrica notatur: In festo S. Zachariae confessoris, patris S. Iohannis Baptistae. Semidupl. Habemus mentum et reliquias in ciborio reliquiarum [Proprium sanctorum ad usum cleri sacrosanctae patriarchalis basilicae Sanctae Mariae Maioris (Romae, 1714), pars autumnalis, p. 89.] .

[112] [in ecclesia graeca,] S. Zachariae memoriam a Graecis die quinto septembris recoli res est notissima. Quo tempore id fieri coeperit incertum est. De Zacharia silet vetustissimum calendarium quod edidit Morcelli [Kalendarium ecclesiae Constantinopolitanae, vol. I (Romae, 1788), p. 17 – 68.] . Praetermisit eum ad diem quintum septembris menologium Metaphrastae, etsi menologia antiquiora illo die encomium aliquod S. Zachariae plerumque legendum exhibeant.

Eundem diem atque Graeci Zachariae assignarunt, Armeni, Coptae, Moscovitae, Habessini.

[113] [in ecclesiis orientalibus.] Iacobitae Zachariam et Elisabeth parentes Iohannis die sexto decimo decembris concelebrant [Steph. Assemani et Ios. Sim. Assemani, Bibliothecae apostolicae vaticanae codicum manuscriptorum catalogus. Partis primae t. II, Codices syriaci (Romae, 1758), p. 255.] .

[114] [Annuntiatio Zachariae.] Praeter diem sollemnem Zachariae et Elisabeth, tamquam utriusque festum ab Orientalibus haberi videtur annuntiatio nativitatis Iohannis Baptistae, quae a Graecis, Syris, aliis celebratur die vigesimo tertio septembris, a Coptis vero die vigesimo sexto mensis thout, ab Aethiopibus vigesimo sexto mensis mascarram (qui ambo dies in diem vigesimum tertium septembris incidunt). At in calendario quod anno Domini fere millesimo, a Melchitis syris in regno Chorasmio, inter mare Caspium et lacum Oxianum, observatum esse testatur mathematicus moslemicus, Mohammed Birunensis, die decimo octobris collocatur Commemoratio Zachariae prophetae, quae est annuntiatio ab angelis ei facta de nativitate Iohannis eius filii, sicut refertur in Corano venerando et in evangelio explicatur [Chronologie orientalischer Völker von Albêrûni, ed. E. Sachau (Leipzig, 1878), p. 291; anglice, The Chronology of ancient nations, or “Vestiges of the past” (London, 1879), p. 288. Ex superiore opere textum arabicum calendarii excerpsit et notis instruxit P. Ludovicus Cheïkho: “Calendariūm ecclesiae Antiochensis, ineunte saeculo undecimo, Al Machriq, t. V (1902), p. 6. Quoniam incidit mentio huius libri, operae pretium erit hic exscribere locum ubi rabbinicam fabulam de cruore Zachariae bar Ioiadae ad Zachariam nostrum primum traductam, tandem ad Iohannem Baptistam translatam est diximus (sup. num 25, ann. 3, p. 11): Aiunt hos lapides (qui Hierosolymis prope portam columnae in acervum congesti cernebantur), aiunt, inquit, hos lapides proiectos fuisse super sanguinem Iohannis filii Zachariae, sed hunc sanguinem super eos cum aestu et fremitu exundasse, donec Nabuchodonosor incolas interfecerit eorumque sanguinem super istum sparserit atque tunc eum (cruorem) resedisse” (Sachau, Chronology, p. 297). Quam temporum rationem non inscite irridet vir historiae doctissimus.] . Non tamen apud Melchitas commune id fuisse huius sollemnitatis tempus, alia monumenta ostendunt, verbi gratia menaea syriaca quae descripsit R. Payne Smith [Catalogi codicum manuscriptorum Bibliothecae Bodleianae. Pars sexta codices syriacos complectens (Oxonii, 1864), col. 313, 315.] , ubi more graeco diei quinto septembris assignatur commemoratio Zachariae, et diei vigesimo tertio eiusdem mensis festum annuntiationis Zachariae. In menaeis etiam ibericis manuscriptis, quae in coenobio Sanctae Crucis prope Hierosolymis invenit Alexander Tsagareli, “Annuntiatio Zachariae” memoratur ad diem vigesimum septimum septembris [: Monumenta antiquitatis ibericae in Terra Sancta et in Monte Sinaï, , fasc. X (Petropoli, 1883), Appendix I. Catalogus codicum manuscriptorum monasterii Sanctae Crucis, prope Hierosolymis, p. 162.] .

[115] [Commemorationes S. Zachariae] Syro-Maronitae hodierni postridie nativitatis Iohannis Baptistae, id est die vigesimo quinto iunii commemorant Zachariam sacerdotem et Elisabeth eius uxorem. Ita quidem Officium feriale iuxta ritum ecclesiae Syrorum Maronitarum, editum Romae anno 1830 [Apud Nic. Nilles, Kalendarium manuale utriusque ecclesiae orientalis et occidentalis, t. I (Oeniponte, 1896), p. 488.] . Verum in veteri Catalogo festorum totius anni qui vulgatus est a P. Ludovico Cheïkho [: Calendarium vetus ecclesiae Maronitae (Al Machriq, t. VIII, 1905, p. 873).] , die decimo sexto mensis iiar (qui est maius) annuntiatur Zacharias sacerdos pater Iohannis Baptistae. Videndum tamen num fortasse postrema verba mentioni breviori succreverint, qualis in Birunensis calendario ad eundem diem legitur: Commemoratio Zachariae prophetae [Cheïkho, , p. 65.] .

[116] Armeni feria tertia hebdomadis tertiae post Assumptionem memoriam faciunt sanctorum prophetarum Ezechielis, Esrae et Zachariae patris Iohannis Baptistae [: Breviarium ecclesiae Armenorum. Pars tertia: ab Epiphania ad sabbatum sextum Quadragesimae (Vindobonae, 1879), p. 800.] .

[117] [in variis ecclesiis.] A Syris in hebdomade Albarum, quae prima est post Pascha, feria sexta celebratur memoria sanctarum mulierum Marinae et Mariae, Annae et Elisabeth [Assemani, l. c., p. 261.] .

[118] [Festum S. Elisabeth.] Proprium festum S. Elisabeth celebrari ab ecclesia coptica die decimo sexto mensis amsir et ab aethiopica die decimo sexto mensis iacatit, antea diximus [Num. 65, p. 21.] . In aliis ecclesiis hoc honore caruisse videtur mater sancti Praecursoris. Immo apud Latinos a liturgicis monumentis omnibus longissimo tempore exulavit, donec Cardinalis Baronius non quidem in editione principe gemina [Martyrologium Romanum ad novam kalendarii rationem et ecclesiasticae historiae veritati restitutum (Romae, 1583), p. 268; id., accesserunt Caesaris Baronii annotationes (Romae, 1586), p. 500.] , quam curavit, sed in altera tantum Martyrologii Romani editione, elogio Zachariae mentionem S. Elisabeth subdidit his verbis: “Item S. Elisabeth eiusdem sanctissimi Praecursoris mater” [Martyrologium Romanum, ed. secunda (Antverpiae, 1589), p. 489; cf. p. 490.] . Quod cur adiunxerit, in commentario suo hoc modo exposuit: “Iungitur Zachariae marito suo Elisabeth, non ea ratione quod una eademque die (quod sciatur) uterque migravit e corpore, sed cum eius natalis certae diei ignorantia aliquando fuerit eius memoria praetermissa, consultum visum est in commemoratione sanctorum eam coniungere viro suo: nefarium enim est existimatum, sanctissimam feminam, praeconio evangelii celebratam illiberaliter nimis esse silentio praetermissam”.

DE SANCTO CELSO EPISCOPO PUTEOLIS IN CAMPANIA

TEMPORE INCERTO

[Commentarius]

Celsus episcopus Puteolis (S.)

AUCTORE H. D.

[1] [Quid de Actis S. Celsi] Ab ecclesia Puteolana celebratur hoc die, sub ritu duplici maiore cum octava, S. Celsus episcopus, confessor, patronus civitatis minus principalis [Ordo divini officii cotidie servandus in civitate et dioecesi Puteolana (Neapoli, 1845), p. 50.] . Quandonam coli coeperit vel ex quibusnam antiquis fontibus derivata sint quae de eius gestis circumferuntur, postquam diu multumque libros codicesque evolvi et Puteolanorum doctissimos quosque interrogavi, rescire non potui. Acta manuscripta S. Celsi Ferrarius, in Catalogo SS. Italiae [P. 694.] , se vidisse testatur, in quo brevem eiusdem Vitam concinnavit, et in altero opere asserit solummodo se mentionem S. Celsi sumpsisse ex Tab. Eccles. Puteolanae [Catalogus generalis sanctorum, p. 434.] . Affirmat etiam Tutini, in opere manuscripto eius legendam in ecclesia cathedrali Puteolana servari: la sua leggenda il di cui originale si conserva nella cattedrale di Pozzuoli [Antichitàsagre della chiesa de Pozzuoli, cap. I, ap. Scherillo, Della venuta di S. Pietro apostolo nella cittàdi Napoli (Napoli, 1859), p. 203.] . Haec de lectionibus officii S. Celsi intellegenda esse demonstratur ex iis quae postea Tutinus affert, et has ipsas, non vero acta prolixiora, a Ferrario visas fuisse probabile est. De eodem officio locutum esse sacerdotem Iulium Assanti, unum ex testibus qui anno 1619 interfuere sollemni translationi reliquiarum S. Celsi, vix non certum est. In Actis authenticis, quae in monasterio Clarissarum S. Celsi Puteolano asservantur, haec scribit: Et io similmente tengo l'officio di detto santo qual copia ho cavato dal officio del vescovato et avanti il concilio Tridentino et il breviario nuovo fatto da Pio V, sempre il Capitolo et Clero di detta chiesa diceva l'officio di detto S. Celso coll' ottava [Apud Scherillo, pp. 202, 203.] . Quicquid id est, exstiterint acta ab officii lectionibus distincta necne, utraque perierunt.

[2] [a Ferrario allatis] Quaeramus igitur ab iis, qui illa qualiacumque legerunt, quid de gestis S. Celsi continerent. Habemus primo Ferrarium, qui binis in locis, ut diximus, de sancto nostro verba facit. In primo opere haec habet: Celsus S. Petri Ap. discipulus ab eo Puteolis episcopus eius urbis creatus esse traditur. Extat ecclesia in territorio Puteolano, quae S. Petrilli de Quarto dicitur, quod in ea a S. Petro Celsus quartus episcopus consecratus fuerit. Fertur etiam (ut habet antiqua loci traditio) Celsus post B. Petri discessum sequenti anno S. Paulum cum sociis Romam ad Caesarem, ad quem appellaverat, euntem hospitio accepisse. Sic enim in Act. Ap. legitur: “Flante austro e Rhegio Puteolos venimus, ubi inventis fratribus rogati sumus ibi septem diebus manere.” Caeterúm Celsus ubi aliquamdiu ecclesiae Puteolanae praefuisset, pluresque Christo ex gentilibus lucratus esset, tandem ad coelestes sedes moriens evolavit non. novembris. Et statim addit: Ex monumentis ms. Ecclesiae Puteolanae, quae illum uti urbis patronum hac die Pii V et Sixti V Pont. Max. concessione celebrat. Deinde ilico sequitur Annotatio. Haud verisimile videtur Celsum IV episcopum fuisse Puteolanum obiisseque anno D. 50, ut acta ms. quae vidimus, habent. Probabilius autem est illum secundum episcopum exstitisse, ac circa an. sal. 80 migrasse. Videtur enim pro 80, 50 scriptum fuisse [Catalogus SS. Italiae, p. 694.] . In opere posteriore, postquam paucis his verbis sanctum nostrum nuntiavit: Puteolis in Campania S. Celsi episcopi, hunc brevem subicit commentarium: Ex. Tab. Eccles. Puteolanae, a qua hac die colitur, officiumque ecclesiasticum illi solemniter ex Pii V et Sixti V Sum. Pont. concessione persolvitur. Illum S. Petri ap. discipulum praedicant Puteolani non ex aliquibus scriptis monumentis, sed ex antiqua, ut aiunt, traditione. Nos illius imaginem in chori eccles. cathedralis pariete depictam una cum imag. aliorum SS. vidimus [Catalogus generalis SS., pp. 433, 434.] . Haec ille.

[3] [censendum videatur.] Prima Ferrarii dicta legenti intellegere pronum est brevem illam suam Vitae S. Celsi synopsim ex monumentis scriptis ecclesiae Puteolanae desumptam esse. In ultimis tamen expresse affirmatur, nullis scriptis monumentis constare eundem S. Petri discipulum fuisse. Porro, si demas quae de S. Petro in synopsi narrantur, admodum pauca supersunt, nec etiam notabiliter dilatata, in Acta excrescere facile possent. Ferrarium minus accurate locutum esse suadet fragmentum quod ex antiquo officio attulit Tutini. Hic vero [Celsus], septiformi repletus gratia, et omnium virtutum abundantia, suis meritis deposcentibus, a Domino est electus. B. Petri apostoli manus impositione, divina imperante clementia, consecrationis munus accepit: sicque promotus in antistitem huius terrae, quae nunc Putheolum vocatur, nam antea Dicearchia vocabatur, populum et plebem paganitatis errore ductum, tenebris occupatum, et obstinatum cordium caecitate, sedentem in tenebris et umbra mortis, gentem sceleratissimam et iniquam, quae diabolica fraude decepta deos aureos et argenteos ac lapideos sub plurima veneratione colebant etc. [Ap. Scherillo, op. cit., p. 204.] . Ubi vides de S. Celso, a S. Petro in episcopum ordinato, in documento quodam mentionem fieri quod ab Actis quae Ferrarius vidit, vel distinctum non est, vel ex iisdem forsitan fluxit.

[4] [Lectiones breviarii Puteolani] Iubente Leone Cardenas, episcopo Puteolano, qui anno 1649 officia propria sanctorum suae dioecesis edenda curavit, Lucas Waddingus, ordinis Minorum, istorum sanctorum Acta ad normam ecclesiasticarum lectionum, ut ipse ait, reducenda suscepit [Officia propria sanctorum ecclesiae Puteolanae (Romae, 1649), p. 7; ap. Scherillo, op. cit., p. 192.] . Iam, in festo S. Celsi, sequentem Vitam, ex antiquo officio concinnatam [Decretum Congregationis Sacrorum Rituum die 13 maii 1649 approbat lectiones pro SS. Alexandro et Proculo martyribus, Onesimo martyre et episcopo, Patroba et Celso episcopis ecclesiae Puteolanae … revisas et recognitas, ap. Scherillo, op. cit., p. 190.] , in tres lectiones divisam exhibet. Lectio IV. Celsus a Petro apostolo Puteolorum ordinatus episcopus, celsitudinem, quam nomine praeferebat, vita et moribus exhibuit. Nam, a teneris annis curis omnibus exsolutus, caelestem in terris vitam instituit. Orationi deditus, die noctuque precibus insistebat, nihil se praeter Christum et hunc crucifixum, scire profitebatur. Post acceptam sacri chrismatis unctionem, adeo se temperavit, ut nullis unquam contumeliis provocatus ad iram, nullis laudibus sit ad superbiam elatus, sed gregis sibi commissi utilitati, quemadmodum de Paulo apostolo dicitur, cum omni humilitate et lacrymis serviebat. Lectio V. Erat tunc Puteolana civitas antiquis ethnicae superstitionis involuta erroribus, atque inter Baiani littoris delicias, indignis voluptatibus dedita. Unde et christianae religionis puritatem et pastoris sanctissimi monita obstinatissime respuebat. Quamobrem incredibile dictu est qua constantia in evellendo inanium deorum cultu labores plurimos sustinuerit, quo studio ad suorum civium a veritatis via aberrantium salutem incubuerit, qua patientia flagitiosorum hominum, qui eum e medio tollere satagebant, insidias et machinationes pertulerit. Lectio VI. Elucebat in eo praecipue caritas erga proximum ita ut non amicos solum sed etiam inimicos diligeret, quibus beneficia pro maleficiis rependebat. In egenos tanta commiseratione ferebatur, ut quicquid haberet, pauperibus erogaret, quam benignitatem in inopes ab ipsa pueritia praemonstravit. Inter haec aliaque pietatis opera, cum plurimos ab idolorum cultu ad christianam religionem tum exemplo, tum concionibus traduxisset, Puteolana ecclesia, inter ingentes persecutionum procellas sanctissime gubernata, ad caelestem gloriam evolavit, merito postea in peculiarem patronum a Puteolanis adscriptus. Eius corpus honorifice asservatur in ecclesia eiusdem nominis dicata [Haec ex apographo Puteolis transmisso “ex originalibus inter officia et missas Puteolanae dioecesis propria cum quibus concordant, salva, etc.”] .

[5] [Historia S. Celsi incerta,] Et ita absolvimus testimonia universa de S. Celso quae in qualicumque antiquitate radicem habere videntur [Omittimus quae de S. Celso habet [Flaminius Cornelius], Hagiologium italicum (Bassani, 1773), t. II, p. 275, ex monum. mss. ecclesiae Puteolanae depromptum, ut auctor loquitur. Legenti enim manifestum est eum Ferrarii elogium, paucis suppressis, exscripsisse.] . Recentissime exaratum fuisse exemplar Actorum quae vidit Ferrarius inde forte deducas quod existimaverit 50 pro 80 scribi potuisse. Sed multo magis tota historiae indoles, recentioris aevi compilatorem redolet nec quicquam eorum quae de S. Celso attulimus antiquo ex fonte haustum fuisse comprobatur. Ut praetermittamus locos illos communes quibus sancti vita, mores et in munere obeundo virtutes praedicantur, tria ab allatis testibus praecipua audivimus: S. Celsum a S. Petro Puteolanum episcopum fuisse constitutum; illum quartum huius civitatis antistitem fuisse; S. Paulum, Romam petentem, ab eodem hospitio exceptum esse. Quam inane immo ridiculum sit argumentum ex vocabulo S. Petrilli de Quarto deductum, ut S. Celsus quarto loco inter episcopos Puteolanos numeretur, dicere superfluum est. Ecclesiam de Quarto ex eo vocabulum traxisse quod ad quartum a civitate miliare exstructa sit, minime vero a quarto episcopo, patet [Scherillo, op. cit., p. 206.] . Eam vero erectam esse in loco ubi S. Petrus sanctum sacrificium obtulerit et Celso manus imposuerit eodem fere iure negatur quo asseritur. Silent enim fontes antiqui de adventu principis apostolorum Puteolis, silent quoque de primis civitatis episcopis, et orditur eorundem series historica a Iulio qui vice S. Leonis papae cum Hilario diacono Ephesum, anno 448, missus fuit [Prosperi Tironis epitoma chronicon, MG., Auct. antiq. t. IX, p. 480.] . Nulla igitur superest causa ut inter illos iudicemus qui multis disceptarunt fueritne S. Celsus primus Puteolanorum episcopus, an secundus, post S. Patrobam [Scherillo, op. cit., c. VI.] , Romaene an Puteolis a S. Petro episcopalem consecrationem acceperit [Magis arridet opinio illa quae censet Romae Celsum ab apostolo consecratum fuisse post Patrobae excessum ac Puteolos missum. Ita Ughelli, Italia sacra, t. VI, p. 272.] . Patrobae episcopi historiam purum putumque figmentum esse nemo ignorat [Act. SS., Nov. t. II, 1, p. 222.] , sed neque Celsum episcopum fuisse ullis probabilibus argumentis demonstratur.

[6] [cultus vero certissimus.] Licet documenta antiqua et fide digna, etiam martyrologia nomen S. Celsi reticeant, illi tamen ab immemorabili, ut aiunt, in civitate Puteolana cultum exhibitum fuisse extra dubium est. Una ex septem antiquis loci ecclesiis, quae in regione Pusterla dicta exstabat, S. Celso sacra erat. Anno 1538 terrae motu eversa, ab episcopo Matthaeo Castaldo refecta [Scherillo, op. cit., p. 217.] , tandem, aedificato coenobio de quo mox, destructa est. Hoc in templo diu quieverunt S. Celsi reliquiae. Quas cum vellet memoratus episcopus maioribus affici honoribus, anno 1548 in ecclesiam cathedralem, recens reaedificatam, transferendas curavit. Verum, si credas sacerdotis Assanti testimonio [In Actis translationis S. Celsi iam superius allatis.] , rem sibi displicuisse indubiis argumentis sanctus ipse demonstravit. Vix enim ad episcopium, comitantibus canonicis totoque clero, pervenerant sacra pignora, cum orta est horrenda tempestas et per octo dies continuos protracta. Suspicantibus nonnullis terrae aerisque motuum causam esse reliquiarum translationem, illas in propriam S. Celsi ecclesiam reportandas iussit episcopus, et reapse mari reddita est tranquillitas et caelo serenitas. Aliquot post annis, erectum est, in ipso S. Celsi parochiae territorio, monasterium virginum sancto patrono dicatum. Ecclesia anno 1619 completa fuit; coenobium vero nonnisi die 29 decembris anni 1628, Clarissis reformatis traditum. Iam vero, die 4 novembris anni 1619 in vigilia S. Celsi, reliquiae ab ecclesia vetere (quae paucis passibus a nova distabat) sollemni pompa per omnes civitatis vias deductae et ad novum templum translatae sunt [Italia sacra, t. VI, p. 272.] . Exstant in monasterio Acta manuscripta huius translationis, quae saepius adduximus [Adduximus ex Scherillo, op. cit., p. 218 et passim, qui acta illa excerpsit.] , et quo antiquius de cultu S. Celsi monumentum integrum nullum potuimus reperire. Affirmat Ughelli asservari S. Celsi sacrum corpus in ecclesia ab ipso condita ubi nunc moniales S. Francisci degunt [Ughelli, t. c., p. 272.] . Ecclesia a S. Celso condita, ut patet, nulla est. Verum aperte confundit Ughellus ecclesiam novam monialium cum antiqua ecclesia S. Celsi, ad cuius locum area monasterii protenditur. Ab hodiernis monialibus sancti patroni corpus asservari creditur.

[7] [Eiusdem officium liturgicum.] De sancti officio liturgico passim verba fecimus. Officium quodd am Tridentino concilio antiquius se vidisse testantem audivimus sacerdotem Iulium Assanti [Scherillo, op. cit., p. 203; supra, n. 1.] ; officium a summis pontificibus Pio V et Sixto V concessum affirmat Ferrarius [Catalogus sanctorum, p. 434.] ; fueritne antiquum illud, an novum, incertum remanet. Tandem, iussu episcopi Leonis de Cardenas officium S. Celsi cum reliquis in proprio Puteolano positis innovatum fuisse supra diximus [Historiam renovati proprii Puteolani a Waddingo breviter concinnavit Scherillo, op. cit., p. 190 – 94.] . Missam propriam, quae incipit: Tulit ergo Samuel cornu olei (I. Reg. XVI), et in qua S. Celsus a S. Petro consecratus dicitur, etiamnum cantant Puteolani — quod laudabiliter agunt — sed et tamquam documentum historicum producere non formidant, quod nemo non improbet [Scherillo, op. cit., p. 205; p. 608 – 609 missam integram inter documenta collocavit.] . De S. Celso unum certo constat: illum a Puteolanis ut sanctum, tempore incerto, coli coeptum esse. Episcopum illum fuisse nullis constat documentis fide dignis; quod autem a S. Petro episcopus constitutus fuerit et consecratus inter fabulas amandandum.

DE SS. FELICE ET EUSEBIO TERRACINAE IN CAMPANIA

TEMPORE INCERTO.

[Commentarius]

Felix martyr Terracinae (S.)
Eusebius martyr Terracinae (S.)

AUCTORE H. D.

[1] [Ex Passione SS. Caesarii et Iuliani,] Hos martyres, quorum nomina reticent codices hieronymiani, paucis verbis nuntiat vetus romanum martyrologium: Terracinae, Felicis presbyteri et Eusebii monachi. Prolixius eorum elogium texunt Beda, Rhabanus, Ado, Usuardus, iisdem paene verbis expressum. Unum pro omnibus audiamus Adonem. In Terracina civitate Campaniae, natalis sanctorum Felicis presbyteri et Eusebii monachi, temporibus Claudii imperatoris. Qui videlicet Eusebius, cum sepelisset sanctos martyres Iulianum et Caesarium, et ad sepulchra eorum orans et ieiunans multos converteret ad fidem quos Felix presbyter baptizabat, tenti sunt ambo a Leontio filio Leontii consularis, ob eam maxime causam quia Caesarius patrem eius christianum fecisset, et ad forum eius ducti nec superati, inde carcere reclusi et nocte eadem cum sacrificare nollent decollati sunt atque in fluvium iactati. Quorum corpora venerunt usque ad mare et reiecta sunt ad litus, atque a presbytero quodam de Capua nomine Quarto, inventa. Qui ea mox imposita vehiculo, duxit in casam suam, et curiose quaerens, etiam capita invenit, adiunctaque corporibus, sepelivit iuxta sanctum Caesarium [D. Georgius, Martyrologium Adonis (Romae, 1745), p. 563 – 64.] . Ad verbum haec desumpta sunt ex Passione SS. Caesarii et Iuliani, qualis ad diem 1 novembris edita est ex codice Florentino [Act. SS., Nov. t. I, p. 118 – 20; BHL., 1513.] . Si eiusdem narrationis epitomen brevissimam excipias [BHL. 1515.] , sub quavis eius forma eadem plane facta, diversa licet aliquantulum phrasi, de duobus sanctis exponuntur [De sanctis Felice et Eusebio obiter mentio est in menaeis Graecorum ad diem 7 oct., ubi de sanctis Iuliano et Caesario. Synax. Eccl. CP., p. 118.] .

[2] [quae fide digna non est,] Unicum ergo, quod ceterorum omnium fons est, documentum respiciendum est, videlicet Passio SS. Caesarii et Iuliani, de qua tanta cum ubertate unus ex nostris decessoribus disseruit, ut hic dicendi finem libenter facerem nisi de illius fide historica paulo pressius loqui necessarium ducerem. Tota videlicet quaestio in hoc versatur, utrum ex quattuor vel quinque Passionis Caesarii recensionibus una saltem designari possit quae ex Actis authenticis antiquioribus vel e fontibus historicis aliqua ratione fluxerit. Et hoc quidem affirmandum censebat qui de S. Caesario commentarium scripsit [Act. SS., Nov. t. I, p. 86, n. 12.] . Verum, huius sententiae solida argumenta frustra requiras; immo, tota Actorum illorum compages ea apparet quam in tot narrationibus mere ficticiis reperire est, ex quibus si nomina sanctorum quorundam illustrium, et quod mortem pro Christo passi sint, et tali loco sepulti fuerint, dempseris, praeter fabulam nihil retineas. Haec, cum alia similia tractaremus, toties dicta sunt, ut ea rursus evolvere taedeat [De Actis Caesarii etiam consulendi Tillemont, Mémoires, t. II, pp. 172, 573; R. De la Blanchère, Terracine, Essai d'histoire locale (Bibliothèque des écoles Françaises d'Athènes et de Rome, XXIV), p. 148 – 53.] .

[3] [desumpta sunt quaecumque] Eodem, quo integra Passio, censu habenda est pars illa quae de sanctis hodiernis Felice et Eusebio tractat, et universa quae de illis narrantur, a compilatore excogitata fuisse certissimum est. Quod presbyter alter fuerit, quo iure credatur, non video; quod alter monachus, certo falsum, cum nulli tunc temporis monachi essent. Neque operae pretium est de tempore quo martyrium sumpserint disserere. In similibus enim Passionibus quivis pro libitu christianis infensus imperator inducitur. Adde quod Actorum Caesarii chronotaxim cum Actis Domitillae conciliare frustra tentaveris; horum autem si tempora accurata non esse dixeris, eodem iure de Passione Caesarii id reponam.

[3] [de SS. Felice et Eusebio narrantur.] Quantumcumque fide historica destituta sint Acta nostra, non ideo negavimus ipsum sanctum Caesarium in rerum natura exstitisse. Certa enim ex cultu antiquitus illi exhibito argumenta habemus quod martyr occubuerit, et Terracinae sepultura donatus fuerit. Utinam de sanctis Felice et Eusebio similis traditio suppeditaret. Sed neque in memoria populorum neque in fastis antiquis illorum recordatio servata est. Neque opponantur martyrologia quae initio attulimus. Quaecumque enim de sanctis nostris habent ab ipsa Caesarii Passione mutuata sunt, cuius auctor propterea unicus est testis audiendus. Iam vero, uti hagiographis mediae aetatis sollemne est, narrationibus suis non modo facta a se excogitata sed et conficta hominum nomina intermiscere qui in re gesta suas partes teneant, ita semper dubium superest quando de sanctis quibusvis nullum aliunde testimonium habemus. Praeter sanctos Felicem et Eusebium, alium quendam, de quo mox, Quartum videlicet Capuanum, in appendicem Actorum Caesarii compilator induxit. Quoniam illum, uti ostendetur, non finxit, sed ex authenticis fastis deprompsit, Felicem et Eusebium ex simili fonte, licet nobis inaccesso, derivatos esse suspicari possumus. Hoc levi indicio pro argumento contenti simus oportet. Non nego Terracinensibus hodie persuasum esse sub altari maiore ecclesiae cathedralis requiescere corpora sanctorum martyrum Caesarii, Iuliani, Felicis, Eusebii [Cf. Act. SS., Nov. t. I, p. 95, n. 51.] . Verum tam incerta sunt quae de reliquiis Terracinensibus tradita habemus, quod legenti commentarium de SS. Caesarii et Iuliani reliquiis manifestum erit [Ibid., n. 50 – 56.] , ut talibus in medium proferendis probationibus supersedendum periti facile concessuri sint.

DE SANCTIS MARTYRIBUS GALACTIONE ET EPISTEME

TEMPORE INCERTO.

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Galaction martyr (S.)
Episteme martyr (S.)

AUCTORE H. D.

[1] [Summa historiae Galactionis et Epistemes,] Historiae quam de SS. Galactione et Episteme narrant hagiographi haec summa est. S. Galaction parentibus Clitophonti et Gleucippae ab Onuphrio monacho, a quo et baptizantur, praenuntiatus, in urbe Emesa nascitur, ibique liberalibus imbuitur disciplinis. Mortua matre, cum illi pater dedisset uxorem nomine Epistemen, formosam quidem sed infidelem, nulla ratione adduci potuit Galaction ut ad osculum illam admitteret. Cuius rei causam ab ea rogatus: “Quia, inquit, christiana non es.” Quare christianam se futuram mox pollicetur et, cum propter persecutionem nullus praesto esset sacerdos, ab ipso Galactione in horto baptizata est. Deinde, distributis in pauperes facultatibus, uterque in montem secessit atque in monasterium, alter virorum mulierum altera, se receperunt, ubi ieiuniis orationibusque sedulo operam dederunt. Gravescente autem persecutione, ad praefectum delati sunt; dumque Galaction ad iudicem trahitur, Episteme eum assecuta est et cum illo retenta. Dein ambo, manibus pedibusque praecisis, decollati sunt. Ita fere synaxarium a Basilio nuncupatum [P. G., t. CXVII, p. 145.] et alia passim synaxaria [Synax. Eccl. CP., p. 193. De eorum memoria in libris ecclesiasticis Slavorum cf. Martinov, Annus graeco-slavicus, Acta Sanctorum Octobris t. XI, p. 270; V. Jagić, Carminum christianorum versio palaeoslovenico-russica (Petropoli, 1886), pp. 300, 585; 1 – 12 [Menaea maiora, nov. 1 – 12] (Petropoli, 1897), 146 – 160.] , quorum nonnulla rem sub Diocletiano gestam referunt. Et si hoc quidem omittatur, quod in Passionibus sanctorum prolixioribus frustra requiras, paucis in hac epitome habentur quaecumque de Galactione et Episteme tradita sunt, nec quicquam in libris liturgicis de iisdem reperire est quod non ex eodem fonte promanarit.

[2] [cuius duae exstant narrationes ampliores,] Vitae et certaminis SS. Galactionis et Epistemes duas prolixiores narrationes habemus, quas e codicibus manuscriptis mox dabimus. Et prior quidem, quam antiquam Passionem dicimus, ab Eutolmio quodam, qui se testem oculatum rerum a sanctis gestarum eorundemque servum iactat, conscripta censetur, legiturque in priscis menologiis ad diem 5 novembris. Altera vero celeberrimi menologii pars est quod sub Symeonis Metaphrastae nomine circumfertur, eodemque die legenda notatur [Anal. Boll., t. XVI, p. 312 – 29.] . Nulla alia documenta praeter Passionem antiquam Metaphrastae praesto fuisse legentibus ilico patet. Historiae enim Eutolmianae mera retractatio est eius lucubratio, in qua res narrata pro libitu contrahitur vel dilatatur, atque affectata verborum simplicitate et elegantia exornatur. Prologum Eutolmii sustulit Metaphrastes, et statim a laudibus civitatis Emesae, ut ipsi mos est auctore Psello de urbium εὐκαιρίᾳ disserere [Encomium Metaphrastae, P. G., t. CXIV, p. 196.] , exorditur. De Memnone patre Gleucippae silet, atque iudicem Ursum non inducit, eo animo, nisi erro, ut quae de duobus praesidibus Secundo et Urso in Passione antiqua minus inter se cohaerentia videntur, corrigat; quod etiam egisse censendus est c. 17, ubi solos iudicis comites, non autem ipsum iudicem, ut in altera Passione est, visu orbatos deinde caecitate liberatos refert. Quae c. 8 Passionis antiquae narrantur de pudicitia Galactionis, qui anus venerandae et ipsius Epistemes vultum aspicere recusat, non eodem pacto expressit Metaphrastes, atque loco τῆς διακόνου proprio marte inducit matrem duorum monachorum. Maioris momenti est quod cum c. 4 dixerit Eutolmius Gleucippen accepto baptismo octo dies a mariti congressu abstinuisse, iis vero elapsis filium concepisse, haec ita exponat Metaphrastes ut intellegas eam concubitum plane recusasse et nihilominus prole mirabiliter donatam fuisse. Cetera mittamus, ne in artibus metaphrasticis exponendis teratur tempus. Cum ad fontem, quae est Passio Eutolmiana, accessus pateat, de hac sola quaerendum est num et quatenus fide digna sint quae de martyribus Galactione et Episteme tradita sunt.

[3] [fide penitus indignae] Porro horum Passionem non inter historias probatas sed inter διηγήσεις ψυχωφελεῖς, ut ipsius scriptoris vocabulis utar, numerandam esse, tota rerum gestarum ratio clamat, cum quaecumque historiae gravitas merito postulare videtur, hic plane desideres. Et primo tempus quo haec acta sunt nusquam indicatur. Quod enim recentiores alii sub Diocletiano [Supra, num. 1.] alii sub Decio [Baronius, Annales eccl., ad an. 253; cf. Martyrologium Romanum ad diem 5 nov.] hoc par sanctorum martyrium subiisse existimaverunt, merito neglegitur, cum id de suo hauserint neque satis accurate perpenderint tot monachos saevientibus persecutionibus nullo loco reperiri potuisse. Notatu etiam digna sunt nomina hominum qui rebus interfuisse dicuntur. De Secundo et Urso praefectis in Phoenicia nemo umquam audivit; Onuphrium, hominem procul dubio aegyptium, si nomen attendas, Emesae vitam monasticam egisse reapse mirum est; sed multo magis mirabitur qui parentes Galactionis, Clitophontem et Gleucippen adverterit in Achillis Tatii fabula amatoria notissima De Clitophontis et Leucippes amoribus [Hercher, Erotici scriptores (Parisiis, 1856), p. 27 – 127; cf. E. Rohde, Der griechische Roman, p. 467 – 85.] suas quoque partes agere. Et cum talibus narratiunculis multa quoque communia habet historia Galactionis et Epistemes, quae ad delectandos homines non minus quam ad virtutis commendationem adornata est. In eam enim congessit hagiographus quaecumque praeter morem rerum humanarum sibi de sanctis suis fingere potuit, et quae in id genus litteris communia sunt: prolem a sterili conceptam, visa somniorum, miracula coram iudice patrata, infideles plurimos ad Christum repente perductos, ut alia taceam quae scriptor excogitavit satis absurda, qualis est duplex baptismus Gleucippae et Epistemes in horto et quidem in dolio collatus. Ceterum rebus narratis longos sermones perpetuo interponit, quos lepidissimos esse voluit, more scriptorum eroticorum, quos pseudo-Eutolmius, quisquis ille est, profecto legit atque imitari conatus est.

[4] [et cuidam Eutolmio suppositae.] Et Eutolmium quidem suppositum esse tum sanctorum servum tum Actorum eorundem scriptorem iam D. Papebrochius noster recte perspexit [Ephemerides graeco-moscae, Act. SS., Maii t. I, p. L.] , nec, si ipsi credimus, ratio ulla suppetit fidem denegandi Augaro S. Theodori tachygrapho, Pasicrati S. Georgii servo, Athanasio S. Aecaterinae a secretis et aliis huiusmodi piarum tragoediarum personis [Les légendes hagiographiques, deuxième édition (Bruxelles, 1906), p. 81.] . Quis reapse fuerit fabellae consarcinator quove loco primum edita fuerit, divinare non possumus, et satis temere, nostro quidem iudicio, affirmavit quidam cum monachorum Sinaiticorum coetu aliqua ratione illam cohaerere [A. Brinkmann, Klassische Reminiscenzen, Rheinisches Museum. N. F, t. LX (1905), p. 633.] . Quod enim de monte Sina deque monachis ibidem degentibus ab hagiographo mentio fiat, id solum ostendit iam tunc temporis celeberrimam fuisse Sinaitarum congregationem; sed satis patet neminem, nisi locorum ignarum, de quodam monte Publio (Πούπλιον ὄρος) decem dierum itinere ab Emesa distante montique Sina propinquo loqui potuisse. Id unum satis certum existimo, Passionem SS. Galactionis et Epistemes ex eodem esse genere litterarum quo Acta SS. Andronici et Athanasiae, S. Martiniani, S. Nicephori, S. Bonifatii [Les légendes hagiographiques, p. 71.] et aliorum, quae non eo animo conscripta censentur ut quae reipsa gesta sunt illustrent, sed ut fidei et virtutis exempla veluti in speculo proponant.

[5] Antiquiorem SS. Galactionis et Epistemes Passionem in codicibus sex nacti sumus, quos in duas praecipuas classes distribuendos esse perspeximus. Horum elenchum accipe.

[Passio prior e codicibus sex] A1 = Codex Parisiensis Bibliothecae Nationalis graec. 1519, saec. XI exaratus. Menologium est novembris a die 1 ad 13, de quo alias fuse diximus [Catal. Gr. Paris., p. 211 – 12.] . Passio SS. Galactionis et Epistemes, quae legitur pag. 150 – 164, in hoc codice optime tradita est, et ex eodem edenda, paucis vero in locis aliis ex codicibus emendanda.

A2 = Codex Vaticanus gr. 808, saec. XI exaratus. Menologium mensis novembris a die 1 ad 30, de quo alibi [Catal. Gr. Vatic., p. 53 – 56.] . Passio qualis hic legitur, fol. 54 – 62, proxime accedit ad A1, quamvis suas quoque habeat lectiones codex Vaticanus, minoris utique momenti, et in apparatum criticum merito reiciendas.

[bipartitis,] B1 = Codex Vaticanus gr. 803, saec. XII exaratus. Menologium novembris et decembris [Catal. Gr. Vatic., p. 44 – 46.] . Fol. 18v – 22v legitur Vita seu certamen SS. Galactionis et Epistemes. Cum tribus sequentibus codicibus multa habet communia, quae licet ipsas res vix ac ne vix quidem tangant, ita tamen a codicibus A recedunt ut diversam Passionis recensionem exhibeant. Et hanc quidem totam in infima pagina reperies.

B2 = Codex Dresdensis Bibliothecae regiae A 187, saec. XVI exaratus, miscellaneus, de quo fuse E. von Dobschütz [Byzantinische Zeitschrift, t. XV (1906), p. 243 – 74; cf. Archiv für Slavische Philologie, t. XXVII (1905), p. 246 – 57.] . Codicis altera pars (II, 1 – 429) Vitis sanctorum fere constat, quas inter pag. 23 – 28 Vita SS. Galactionis et Epistemes. Proxime accedit codici B 1, e quo tamen fluxisse minime dicendus est.

B3 = Codex Venetus bibliothecae S. Marci gr. 349, saec. XI – XII exaratus. Menologium novembris a die 1 ad 17, de quo alias diximus [Anal. Boll., t. XXIV, p. 175 – 79.] . Fol. 65 – 70 legitur Vita et Passio SS. Galactionis et Epistemes, recte plerumque scripta et ab huius classis codicibus parum discrepans.

B4 = Codex Parisiensis Bibliothecae Nationalis gr. 1468, saec. XI. exaratus. Menologium trimestre a septembri ad novembrem, quo non semel usi sumus. Passio SS. Galactionis et Epistemes, fol. 206v – 211v, qualis hic tradita est, non tam probis lectionibus quam mendis scriptionis insignis est, quibus apparatum criticum onerare noluimus. Parum enim refert quod scribat κολαφίζομε pro κολαφίζομαι, διόκωμαι pro διώκομαι, ἔξη, pro ἕξει, quod ν euphonicum deleat et cetera huiusmodi quae a scriptoribus mediae aetatis passim usurpantur. Ceterum neque ubi in ceteris codicibus talia occurrebant ea notare voluimus, si tamen ipsas sententias attingere nullo pacto videbantur.

[6] [altera ope codicum quattuor edenda.] Passio altera, quam latine redditam a Gentiano Herveto libris suis inseruit Aloisius Lipomanus [Tomus quintus vitarum sanctorum patrum (Venetiis, 1556), fol. 32 – 35.] , a quo eandem mutuatus est Laurentius Surius [Ad diem 5 novembris; etiam P.G., t. CXVI, p. 94 – 107.] , graece primum edita est a viro ill. I. B. Malou inter opera Symeonis Metaphrastae. Quae, etsi in multis codicibus exstat, e paucis tamen edenda videtur, cum usu constet, quod hic quoque comperimus, metaphrasticas illas lucubrationes plerumque optime traditas esse et e libris plurimis, ad easdem edendas collatis, parvam utilium lectionum segetem colligi solere. Quattuor proinde codices seligere visum est.

C1 = Codex Parisiensis Bibliothecae Nationalis gr. 1522, saec. XI exaratus. Menologium mensis novembris a die 1 ad 15. Fol. 83 – 94 legitur Vita et Passio SS. Galactionis et Epistemes [Catal. Gr. Paris., p. 215 – 16.] . Codices C1, 2, 4 contulit v. d. Henricus Lebègue.

C2 = Codex Parisiensis 1020, saeculi item XI. Menologium novembris, a die 1 ad 17, si folia peregrina 1 – 13 demas. Fol. 87 – 95v, Vita et Passio eorundem sanctorum [Ibid., p. 61 – 62.] .

C3 = Codex Parisiensis 1481, saeculi quoque XI. Menologium novembris a die 1 ad 15 [Ibid., p. 162 – 63.] . Ex hoc codice primum edita est Passio sanctorum Galactionis et Epistemes [P.G., t. CXVII, p. 93 – 108.] , quae legitur fol. 57 – 64. Codicem iterum excussit D. Labaste, altiorum disciplinarum scholae Parisiensis olim alumnus.

C4 = Codex Parisiensis 1487, saeculi rursum XI. Menologium novembris a die 1 ad 13. Fol. 73v – 83 Vita et Passio eorundem sanctorum [Catal. Gr. Paris., p. 169 – 70.] .

Singulorum codicum lectiones variantes notavimus, exceptis dumtaxat paucissimis quae verba eadem cum trita vocalium permixtione exhibent.

SS. GALACTIONIS ET EPISTEMES PASSIO PRIOR

Galaction martyr (S.)
Episteme martyr (S.)

Edita ex manuscriptis A1 = Parisiensi 1519, A2 = Vaticano 808, B1 = Vaticano 803, B2 = Dresdensi A. 187, B3 = Veneto 349, B4 = Parisiensi 1468. Cf. supra p. 34.

Βίος καὶ [ἤτοι B 1, (β. κ.) om. B 2. 4.] μαρτύριον [ἄθλησις B 1.] τῶν ἁγίων [καὶ ἐνδόξων add. B 1. καὶ ἐνδ. τοῦ Χριστοῦ add. A 2.] ὁσιομαρτύρων [om. B 3; μαρτύρων B 2. 4.] Γαλακτίωνος [Γαλακτήονος B 2.] καὶ Ἐπιστήμης.

[1] [Prologus Eutolmii] Διήγησιν ξένην καὶ παράδοξον ἀκούσατε σήμερον παρ᾽ ἐμοῦ, ἀγαπητοί [ἀγαπητοὶ ἀπ᾽ ἐμοῦ B 2.] , ἥτις ἐστὶ χρήσιμος ταῖς ὑμετέραις [ἡμετέραις B 2.] ψυχαῖς· καὶ γὰρ ὑπάρχει λίαν ὠφέλιμος, ἐάν τις οὐ μόνον [ταύτης add. B 1. 2. 3.] ἀκροατὴς γένηται ἀλλὰ καὶ ποιητής, ὡς ὁ [om. B 3.] ἀπόστολος Παῦλος [ἡμῖν add. B 1. 2. 4.] νουθετῶν διαλέγεται· [Iac. 1, 22.] οὐ γὰρ οἱ ἀκροαταὶ τοῦ νόμου δίκαιοι [δικαιωθήσοηται B 2.] παρὰ τῷ Θεῷ, ἀλλ᾽ οἱ ποιηταὶ τοῦ νόμου δικαιωθήσονται. [Rom. 2, 13.] Καὶ [om. B 1. 2. 3. 4.] γὰρ ἐάν [ἐὰν γὰρ B 1. 2. 3. 4.] τις ὑμῖν ἐπιδείξῃ [ὑποδείξη ὑμῖν B 1. 2. 3; ὑμ. ὑποδείξη A 2.] θησαυρὸν κεκρυμμένον, μὴ δύνασθε [δύνασθαι A 2, B 1. 3. 4.] πλουτῆσαι ἐκ τοῦ ὑποδείγματος, εἰ μήτιγε [μή γε B 1. 2.] κόπῳ πολλῷ καὶ μόχθῳ διορύξαντες τοῦτον καρπώσησθε· οὐμενοῦν τούτου χάριν παραινῶ ὑμᾶς, πεποθημένοι μου ἀδελφοί, ἵνα μὴ ἐν παρέργῳ δέξησθε ἥνπερ ὑμῖν μέλλω διηγήσασθαι πολιτείαν καὶ μαρτυρίαν, ἀλλὰ ταύτην ἐν ταῖς ὑμετέραις ψυχαῖς [ἀκοαῖς B 2.] ἀκριβῶς ἱστορήσαντες καὶ ἀληθινῷ πόθῳ [(ἀλ. πόθῳ) ἀληθινῶς B3.] ἐγγράψαντες σπεύσητε [σπεύσατε B 2.] τῷ ταύτης ζήλῳ ποιηταὶ γενέσθαι καὶ 〈οὐκ [A 2, B 1. 2. 3. 4, om. A 1.] 〉 ἀκροαταί. Κἀγὼ γὰρ ὁ ταπεινὸς καὶ ἐλάχιστος [(καὶ ἐλ.) om. B 1. 2. 3. 4.] Εὐτόλμιος, [qui servum sanctorum se simulat.] ὁ ταύτην ὑμῖν τὴν [θείαν καὶ add. A 2.] ψυχωφελῆ [ψυχωφελὴν B 2.] ἱστορίαν προθέμενος, εἰ [παραθέμενος ἧς B3.] καὶ αὐτόπτης γέγονα καὶ ὑπηρέτης τῶν τῶν ἐμῶν δεσποτῶν [τοῦ ἐμοῦ δεσπότου B 1. 2. 4.] ἀγωνισμάτων καὶ ἀθλημάτων, ἀλλ᾽ οὐκ ἐζήλωσα τούτων [τούτου B 1. 2. 4.] τὸν ἀγγελικὸν καὶ ἀσώματον βίον, ἐμπαθῶς [καὶ ῥαθυμῶς add. A 2.] πολιτευσάμενος καὶ τὴν σάρκα μᾶλλον ποθήσας ὑπὲρ τὸ πνεῦμα. [Gal. 5, 17.] Ἀλλὰ μὴ γένοιτο ὑμᾶς ζηλωτὰς γενέσθαι ἀμελοῦς καὶ ῥᾳθύμου [ῥαθύμους B 2. 4.] καρδίας· ἐμοὶ μὲν γὰρ [om. B 1. 2. 3. 4.] τὸ λέγειν οὐκ ὀκνηρόν, ὑμῖν δὲ τὸ [ita codd.; aliquid deesse videtur.] ἀσφαλές. Οὐ γὰρ κατακρύπτω τὸ τάλαντον, [Matth. 25, 25.] ὅπερ ἀναξίως [ἀξίως B 2.] πιστευθῆναι [πιστ. ἀναξίως A 2.] ὑπὸ τοῦ Κυρίου ἠξίωμαι, πρὸς περισσοτέραν ἄμυναν τῆς ἐμῆς [ἐμου A 2, B3.] ἀκερδείας καὶ ἀεργίας [ἀερίας B4.] , ἀλλ᾽ ὑμῖν αὐτὸ [τὸ supra lin. αὐ B 1.] ἀκριβῶς παρατίθημι [ἀνατίθημι B 3.] , ὀφειλέτας ποιῶν ὑμᾶς [ἡμᾶς B 4.] τοῦ [om. A 2, B 1. 3.] Θεοῦ τοῦ εἰρηκότος τῷ πονηροτάτῳ κατ᾽ ἐμὲ δούλῳ· &ldquogr;Διὰ τί τὸ τάλαντόν μου οὐ παρέθου τοῖς τραπεζίταις;&rdquogr; κἀγὼ ἐλθὼν σὺν τόκῳ ἀνειλόμην [ἀνειλάμην B 3. 4.] αὐτό. [Luc. 19, 23.] Παρακαλῶ οὖν ὑμᾶς [om. B 2. 4.] , ἀγαπητοί [ἅγιοι μου ἀδελφοὶ B 2.] , ὅπως μὴ [μήπως B 1. 2. 3. 4.] εἰς τὴν τοῦ λόγου μου βλέψητε βεβηλότητα καὶ εὐτέλειαν [καὶ εὐτ. om. B 1. 2. 3. 4.] . ἀμαθὴς γάρ εἰμι καὶ εἰκότως [(καὶ εἰκ.) εἰκότως καὶ B 3.] οὐκ ἰσχύσω τὴν διήγησιν ὑμῖν ἐν πείρᾳ [ἐμπείρα A 1. 2.] ποιήσασθαι· ἀλλ᾽ οἶδα ὑμᾶς ὅτι οὐ πρὸς [οὐκ οἶδα ὑμᾶς ὅτι πρὸς B 3.] τὸ ἀκριβὲς τοῦ λόγου βλέποντες ἀναβάλλεσθε [ἀναβάλλεσθαι B 1. 2. 3. 4.] τὴν διήγησιν, ἀλλὰ πρὸς τὸ τῆς πίστεως ταπεινόν μου [μοι B 2.] ἀπόφθεγμα εὐπειθήσαντες τὸν παρ᾽ ἐμοῦ ἱστορεῖσθαι μέλλοντα ἀκούσετε [ἀκούσατε A 2, om. B 3. 4.] βίον [βίον ἀκούσατε B 1. 2.] σὺν μαρτυρίῳ [(σὺν μ.) om. B 1. 2. 3. 4; νουνεχῶς καὶ εὐπροθύμως add. A 2.] .

[2] [In urbe Emesa Gleucippe,] Ἦν τις ἀνὴρ ἐν τῇ πόλει Ἐμέσῃ εὐγενὴς καὶ ἔνδοξος [περίδοξος B4.] ὡς οὐκ ἄλλος τις ἦν κατοικῶν ἐν αὐτῇ, ὃς ἐκόμα πλούτῳ πολλῷ [πλοῦτον πολλὺν B2.] καὶ περιφανὴς ἦν εἰς τὰς πέριξ πόλεις καὶ χώρας [πόλεις τε καὶ κώμας B 1. 2, κώμας τε καὶ κομοπόλεις B 4.] , ὀνόματι Κλειτοφῶν [Κλητοφῶν B 3, Κλητόφων B 4.] . ἐκέκτητο δὲ [καὶ add. B 1.] γυναῖκα ὡραιοτάτην [ὡραιωτάτη B 2, πάνυ add. A 2.] , θυγατέρα [θυγατέραν B 1. 2.] γεγονυῖαν [om. B 1, γεγονῶσαν B4, γεγονὼς B 3.] Μέμνονος [Μεμηνῶς B 3.] τοῦ τοπάρχου, ὀνόματι Γλευκίππην [Γλευκήππην B 4, Γλευκίππη B 1. 2, Λευκίππην B 3. et ita codices omnes Passionis alterius.] . Ἦν δὲ [(ἦν δὲ) om. B 1. 2; ἦν δὲ ἡ αὐτὴ Γλευκίππη A 2; καὶ ἦν ἡ Λευκίππη B3; καὶ ἦν ἡ Γλευκίππη.] στεῖρα [ἦν add. B 2.] καὶ οὐκ ἔτικτεν [παιδίον add. A 2.] , ὡς ἐκ τούτου μεγίστην λύπην καὶ ἀλγηδόνα ἔχειν [εἶχεν B 1. 2. 3. 4.] . [Clitophontis uxor sterilis,] Ὠνειδίζετο γὰρ ὑπὸ τοῦ ἰδίου [αὐτῆς B 4.] ἀνδρὸς καθ᾽ ἡμέραν [καὶ ἐθλίβετο ὑπ᾽ αὐτοῦ πάνυ add. A 2.] . Ἐγένετο δὲ ἐν ταῖς ἡμέραις ἐκείναις ἡγεμονεύειν Σεκοῦνδόν τινα [Σέκουνδον τινὰ B 2.] ἄνδρα ἀπηνῆ καὶ ὠμότατον [καὶ ὠμ. om. B 1. 2. 3.] καὶ ἀντικείμενον τῇ τοῦ Χριστοῦ ποίμνῃ [πίστει B 1. 2. 4.] . ὅστις [ὃς B 3,] τοσοῦτον [χρόνον add. B 2.] τοὺς χριστιανοὺς ἐλεηλάτει [ἐλεηλάκει B 3.] πληρῶν τὰς ἀμφόδους ἤδη [εἴδη A 2, B 1. 2.] βασάνων καὶ παντοίων κολαστηρίων ὀργάνων [κολάσεων ὄργανα B 1. 2. 3.] , ὥστε [ἵνα B 1. 2. 3.] , εὑρισκομένων τινῶν [om. B 4.] χριστιανῶν, παραυτὰ ἐκ μόνης τῆς θέας κακηνκάκως [παραυτὰ κακινκάκως B 1. 3. 4, παρὰ τὰ κακεῖν ||||| κάκως B 2.] ἄνευ ἐρωτήσεως [(ἄνευ ἐρ.) om. A 2, B 2.] ἀναλωθῶσιν [ἐκ τοῦ φόβου add. A 2.] . ἕκαστος τοίνυν τῶν εὐσεβῶν τὴν ἑαυτοῦ [ἑαυτῶν B 3.] σωτηρίαν ἐπραγματεύετο καὶ [om. A 2, B 1. 2. 3. 4.] οἱ μὲν [γὰρ A 2.] τῷ φόβῳ κρατούμενοι ἔφευγον, ἄλλοι [ἕτεροι B 2.] δὲ ἑαυτοὺς προεδίδοσαν, ἕτεροι [ἄλλοι B 2.] δὲ δειλαινόμενοι ἐκρύπτοντο· ἐξ ὧν [καὶ add. A 2.] μοναχός τις τοὔνομα Ὀνούφριος τὸ ἑαυτοῦ σχῆμα μὴ ἀποβαλλόμενος, [ab Onuphrio monacho] ἀλλ᾽ ἔνδοθεν αὐτὸ [om. B 4.] ἠμφιεσμένος [ἀμφιασάμενος B 1. 2. 3.] περιεβέβλητο [περιεβάλλετο B 1. 2. 3. 4.] ἔξωθεν ἱμάτια [om. B 1. 2. 3. 4.] παλαιὰ λευκὰ [λευκὰ παλαιὰ A 2, B 1. 2. 3. 4.] καὶ πολύρραφα [πολύραφα A 1. 2, B 1. 2. 3. 4.] . καὶ ἦν περιερχόμενος ἐκ τόπου εἰς τόπον καὶ ἐξ οἰκίας εἰς οἰκίαν δίκην πένητος αἰτῶν [παρὰ πάντων B 4.] ἐλεημοσύνην· ὃς ἐκ [(ὃς ἐκ) ὡς ὁ ἐκ B 1. 2, ὡς καὶ ἐκ B3.] ταύτης τῆς πολιτείας πέφθακέ [πέφθακεν B 1. 3. 4.] ποτε καὶ ἐν τῷ τοῦ δεσπότου μου οἴκῳ. Ἦν δὲ τυφθεῖσα ἡ κυρία μου [(ἡ κ. μ.) om. B 1. 2. 3, ἡ κ. μ. Γλευκίππη A 2.] τῇ ἡμέρᾳ ἐκείνῃ σφοδρῶς [σφόδρα B 3, ἡ κυρία μου add. B 1. 2. 3.] παρὰ τοῦ ἀνδρὸς αὐτῆς [(παρὰ τ. ἀ. αὐτῆς) om. B2. 3. 4, Κλειτοφῶντος add. A 2.] . πάνυ γὰρ ἐχθρωδῶς διέκειτο πρὸς αὐτὴν [πρὸς αὐτὴν om. A 2.] ὁ ἀνὴρ αὐτῆς [ὁ ἀνὴρ αὐτῆς πρὸς αὐτὴν A 2.] διὰ τὴν στείρωσιν αὐτῆς [(διὰ-αὐτῆς) om. B 4.] . Ἐγγίσας οὖν ὁ μοναχὸς τῷ πυλῶνι, ᾔτησεν ἐλεημοσύνην.

[3] [ab idolorum cultu] Ὀργισθεῖσα δὲ ἡ γυνὴ ἀπέστειλεν μίαν [τινα B 1. 2. 3. 4.] τῶν παιδισκῶν αὐτῆς κλεῖσαι κατ᾽ αὐτοῦ τὴν πύλην. Ὁ δὲ [μοναχὸς Ὀνούφριος add. A 2, μοναχὸς add. B 2. 3.] μακροθυμήσας [μακροθυμεῖ B 1.] μικρὸν καὶ ὡς ἔθος [(ὡς ἔθος) εὐθέως B2.] πένησι [πένησιν B 1. 2. 3.] πάλιν [om. B 1. 2. 3.] αἰτήσας, ἔκαμψεν [ἐκαμφθη B 1. 2. 3, ἐκάμφη B 4.] πρὸς ἔλεον [ἔλαιον A 2, τὸν ἔλεον B3.] τὴν τῆς κυρίας μου ψυχήν [(τὴν-ψυχὴν) τῆς κ. μ. ἡ ψυχή B 1. 2, ἡ τῆς κ. μ. ψυχή B3. 4.] . καὶ ἀποστείλασα [ἀποστείλας B2.] εἰσήγαγε [εἰσήγαγεν B 1. 2. 3. 4.] τὸν γέροντα [(τ. γ.) αὐτὸν B4, om. B2.] εἰς τὴν οἰκίαν. Οὐ μέντοι γε ᾔδει, ὅτι χριστιανὸς ἦν [ἐστιν B 1. 2. 4.] καὶ μονάζων [μοναχὸς B 1. 2.] τῷ σχήματι· καὶ γὰρ καὶ [om. B 3.] αὐτὴ καὶ ὁ ἀνὴρ αὐτῆς ὑπῆρχον εἰδωλομανεῖς, πεποίθησιν οὐ τὴν τυχοῦσαν ἔχοντες εἰς τὸ τῆς Ἀρτέμιδος εἴδωλον. Ὡς οὖν εἰσῄει ὁ μοναχὸς καὶ τὰ πρὸς τὴν [om. B 2. 4.] χρείαν τῆς αἰτήσεως ἐλάμβανεν, ἐστέναξεν [ἐλάμβανε ἐστέναζεν B 1.] ἐκ βάθους [βάθου B4, τῆς add. B 1. 2.] καρδίας ἡ κυρία μου Γλευκίππη [καὶ ἐγόασεν add. B 1. 2. 3, καὶ ἀνεβόησεν add. B 4.] . Ὁ δὲ μοναχός φησι [φησὶν B4.] πρὸς αὐτήν· &ldquogr;Τί ὀδυνηρῶς, κυρία μου, διακειμένη [(κ. μ. δ.) δ. κ. μ. B 1. 2. 3. 4.] οὕτως [om. B 1. 2. 3.] ὀλολύζεις πικρῶς [om. B 1. 3. 4.] ; ὁρῶ γάρ σε ἔνδον [ἔνδοθεν B3.] κεκτημένην [κεκτημένη B 2, εχουσαν B1.] θλίψιν ἀπαραμύθητον.&rdquogr; Ἡ δὲ [φησιν add. B 1. 3. 4.] πρὸς αὐτὸν ὡς θεόθεν κινουμένη ἀντέφησεν [ἀντέφησε B 4.] . “Ἀπαιδίας καὶ στειρώσεως νόσῳ κεκράτημαι καὶ ὑπὸ τοῦ συζύγου μού ποτε μὲν κολαφίζομαι, ποτὲ δὲ καὶ ὀνειδίζομαι [(ποτὲ-ὀνειδίζομαι) om. B2.] ἐν ὀλίγοις τε [δὲ B2, οὖν B 4.] καὶ διώκομαι [διάκειμαι B 2.] . ἰατροῖς γὰρ καὶ φαρμακοῖς [φαρμάκοις B 4.] τὸν βίον μου [om. B 1. 2. 3.] διὰ ταύτην μου τὴν ἀπαιδίαν ἐκδαπανήσασα καὶ μηδὲν ὠφεληθεῖσα [(κ. μ. ὠ.) χρυσὸν οὐκ ὀλίγον καὶ μηδὲν ὀνήσασα B 2. 3. 4, κ. μ. ὀνήσασα B1.] ἐπὶ πλεῖον [(ἐ. π.) πλέον B4.] ἐπιπλήττω [ἐπιπλείττη B 4, ἐπιπλήττει B1.] μου τὴν ψυχὴν καὶ ὀδυνηρῶς ζῶ.&rdquogr; Ὁ δὲ τίμιος [καὶ ἅγιος add. A 2, om. B 1. 2. 3. 4.] γέρων φησὶ [φησὶν B 1. 3. 4.] πρὸς αὐτήν· &ldquogr;Καὶ ποίῳ θεῷ λατρεύεις [κυρία add. A 2.] ;” Ἡ δὲ εἶπεν· &ldquogr;Τῇ μεγίστῃ [μεγάλη B3.] θεᾷ Ἀρτέμιδι.&rdquogr; Τότε [om. B 1. 2. 3. 4.] ὁ [δὲ add. B 1. 2. 3. 4.] γέρων ἔφησε [ἔφησεν B 1. 2. 3.] θαρσαλέως· &ldquogr;Δικαίως [οὖν add. B4.] οὐκ ἔστι [ἐστιν A 2, B 1. 2. 3. 4.] σοι τέκνον· οὐ γὰρ πέποιθας ἐπὶ [εἰς A 2, B 1. 2. 3.] Θεὸν τὸν ἰσχύοντα [ἐσχύ||||οντα corr. B 2.] δοῦναί σοι καρπὸν κοιλίας.”

[4] [ad Christi fidem adducitur] Ἡ δὲ πρὸς αὐτὸν πάλιν [om. B3.] ἔφη [φησιν B 2, dein φησιν χριστω τῶ ἀληθινῶ Θεῶ sed punctis del.] . &ldquogr;Καὶ ποίῳ τοίνυν [om. B 1. 2. 3.] Θεῷ λατρεύσω, ἵνα μοι δώσει [δώη B 1. 2, δώει B 4, δώη μοι B 3.] ταύτην τὴν χάριν [τὴν χάριν ταύτην B3.] ;” Ὁ δὲ γέρων φησίν· &ldquogr;Χριστῷ τῷ ἀληθινῷ Θεῷ καὶ τῳ τούτου πατρὶ καὶ τῷ τούτοις [τούτου B 2. 4.] συνδοξαζομένῳ ἁγίῳ [καὶ σὺν προσκυνουμένω B 4.] πνεύματι.&rdquogr; Ἡ δέ φησιν [φησὶ A 2.] πρὸς τὸν γέροντα [(πρὸς τ. γ.) om. B 1. 2. 3. 4.] . “Μὴ τὸν Θεόν μοι λέγεις [(μ. λέγεις) om. B1. 2. 3. 4.] ὃν [ὦ B 1.] λατρεύουσιν οἱ Γαλιλαῖοι [μοι λέγεις add. B 1. 3. 4, λέγεις add. B 2.] ;” Ὁ δὲ γέρων φησὶ [φησὶν B 3. 4.] πρὸς αὐτήν [πρ. αὐτὴν om. B 1. 2. 3. 4.] . “Ναί, τοῦτόν σοι καταγγέλλω [καταγγέλω B 2.] τὸν ἐκτείναντα τὸν οὐρανὸν καὶ θεμελιώσαντα [θεμελιώσαντι B 3.] τὴν γῆν, τὸν ποιήσαντα τὸν ἄνθρωπον καὶ πᾶσαν πνοὴν δημιουργήσαντα.&rdquogr; Ἡ δὲ Γλευκίππη πρὸς τὸν γέροντα εἶπεν [ἔφη B 1. 4, φησιν B 2.] . “Πτοοῦμαι, ἄνθρωπε [om. B 2.] , τὸν ἄρχοντα Σεκοῦνδον [ὢ ἄνθρωπε add. B2.] , μήπως γνῷ καὶ σὺν τῇ ἀπαιδίᾳ στερήσῃ με καὶ τῆς ζωῆς. Οὐ [οὐδὲ A 2.] γὰρ δύναμαι βασανιστήρια ὑπομεῖναι [ἡ ἀθλία add. B2.] .” Ὁ δὲ γέρων φησὶ [φησιν B3.] πρὸς αὐτήν [πρὸς αὐτῆν om. B 1. 2. 3. 4.] . “Σὺ λάβε τὴν ἐν Χριστῷ σφραγῖδα [τοῦ ἁγίου πνεύματος add. B4.] διὰ [om. B. 1. 2. 3.] τοῦ ἁγίου [om. B4.] βαπτίσματος καὶ ἔσο κρυπτῶς λατρεύουσα τὴν ἁγίαν Τριάδα [καὶ add. B2.] , πράττουσα [καλῶς καὶ φυλάσσουσα add. A 2.] τὰς ἐντολὰς ἃς παραδώσω σοι [καὶ οὐ μὴ γνῶ ὁ ἄρχων περὶ τούτου add. A 2.] .” Ἡ δὲ Γλευκίππη [om. A 2, B 1. 2. 3. 4.] λέγει [πάλιν φησι A 2, B 1. 2. 3. 4.] πρὸς αὐτόν [πρὸς αὐτὸν om. B1. 2. 3. 4, ὦ πατέρ μοι καὶ ἅγιε γέρωντ: ἐμφάνισόν μοι τοῦτο τὸ ρῆμα ὃ ἐγώ σοι φθέγξω add. B 2.] . “Εἰ ἐγώ, πάτερ [μου add. B 2.] , πιστεύσω καὶ ὁ ἐμὸς σύζυγος ἄπιστος μείνῃ [μένει B2. 3. 4, μείνει B1.] , ἆρά γε οὐ [οὖν B3.] διὰ τὸν ἄνδρα τὸν ἄπιστον [διὰ τὸν ἄπιστον ἄνδρα A 2.] ἄπρακτος διαμείνῃ [μένει B 2, διαμείνει B 1.] ἡ πίστις μου;&rdquogr; Πάλιν δὲ [om. B 4.] ὁ γέρων ἔφη πρὸς αὐτήν [(π. α.) αὐτῆ B 1. 3. 4, αὐτῆς B 2.] . “Οὐχί, γύναι· ἀποστολικὴν [γὰρ add. B 2. 3.] παράδοσιν ἔχουσιν οἱ τοιοῦτοι ἐν τῷ ἰδίῳ νοῒ πληροφορεῖσθαι· Σὺ δὲ ἐὰν ἐμοὶ [μοι B 1. 2. 3. 4.] πεισθῇς, καὶ σεαυτὴν καὶ τὸν ἄνδρα σου [τὸν σὸν ἀνὴρ sic B 2.] σώσεις· ὁρᾷς γὰρ κἀμὲ πῶς διὰ τὸν φόβον τοῦ ἡγεμόνος [(τοῦ ἡγ.) om. B 1. 2. 3. 4.] τὸ ἑαυτοῦ ἠλλοίωσα σχῆμα [σχῆμα ἀλλ. B 4.] καὶ τοῖς πᾶσιν ὁρῶμαι ὡς κοσμικὸς καὶ ἐνδεής, [et clam baptizatur.] μοναχὸς ὢν τῷ σχήματι καὶ ἱερεύς.&rdquogr; Τούτοις καὶ ἑτέροις πλείοσι [πλείοισιν B 3. 4.] λόγοις [om. B 1. 2. 4.] στηρίξας τὴν γυναῖκα ὁ γέρων [γηραιὸς A 2, B 1. 3.] ἐκίνησεν αὐτὴν πρὸς ζῆλον θεοπρεπῆ [θεοσεβῆ B 1. 2, καὶ ἔρωτα θεἳκὸν add. A 2.] , καὶ λέγει αὐτῇ [αὐτῶ B 2. 3.] ἡ γυνή· &ldquogr;Πάτερ [om. B 1. 2. 3. 4, καὶ add. A 2.] , δύνασαί μοι δοῦναι τὸ βάπτισμα ἐν τῷ κρυπτῷ [(ἐν τ. κ.) om. B 1. 2. 3. 4.] ;” Ὁ δέ [μοναχὸς add. A 2.] φησι πρὸς αὐτήν· &ldquogr;Ναί· καὶ [(πρὸς-εἰ) om. B 1. 2. 3. 4.] εἰ ἔστιν ὕδωρ, ἰδοὺ ἡ ὥρα.&rdquogr; Τότε [ἡ δὲ A 2, B 1. 2. 3. 4.] διαταξαμένη τὰς παιδίσκας αὐτῆς [καὶ add. B 1. 2. 3. 4.] ἕνα τῶν πίθων γεμίσαι [γεμησάντων B 1. 2. 3. 4.] , ἐβάπτισεν αὐτὴν λάθρᾳ ὁ μοναχός, ὡς ἔθος ἐστὶ [om. B 1. 2. 3. 4, τοῖς add. B 4.] χριστιανοῖς, εἰς τὸ ὄνομα τοῦ πατρὸς καὶ τοῦ υἱοῦ καὶ τοῦ ἁγίου πνεύματος [(εἰς - πνεύματος) om. B 1. 2. 3. 4.] .

[5] [Diebus octo elapsis,] Διδαχθεῖσα δὲ [τε B 1. 2. 3. 4.] ὑπ᾽ αὐτοῦ τὰ μυστήρια [τὸ μυστήριον B 1. 2. 4.] τῶν χριστιανῶν καὶ ἄλλας τινὰς ἐντολὰς λαβοῦσα ὑπ᾽ αὐτοῦ, δοῦσα αὐτῷ [τὰ πρὸς ἐπισιτισμὸν αὐτου ada. hic B 4.] δαψιλῶς τὰ πρὸς ἐπισιτισμὸν [σιτισμὸν A 2, B 1. 3.] αὐτοῦ ἀπέλυσεν [ἀπέστειλεν B 1. 2. 3. 4.] αὐτὸν ἡ Γλευκίππη [ἀπελθεῖν add. A 2.] , δυσωπήσασα αὐτὸν μὴ ἐπιλαθέσθαι αὐτῆς, ἀλλὰ πυκνοτέρως [πυκνότερον B 1. 2. 3, ποικνότερον B4, πρὸς add. B3.] ἐπισκέπτεσθαι αὐτήν· ὅθεν τούτου γενομένου [(ὅθεν - γενομένου) om. B 1. 2. 3. 4.] , προσεπενοήσατο [προσεπεσπάσατο B 2, προσεπινοήσατο B 3, τοίνυν add. B 1. 2. 3, οὖν add. B 4.] νοσεῖν ἡ Γλευκίππη [ἡ Γλ. νοσεῖν A 2, B 1. 2. 4, ἡ Γ. ῥῶσιν B 3.] ὀκτὼ ἡμέρας, λέγουσα ἐν ἑαυτῇ· μήπως μολύνω μου τὸν ἁγιασμὸν ἐν τῷ συγκαθεύδειν με τῷ ἀνδρί μου καὶ ἔσομαι ὡς περιφρονοῦσα τὴν δωρεὰν [τῆς δωρεὰς B 4.] τοῦ ἁγίου πνεύματος. Τελεσθέντων [τελεσθεισῶν A 2.] δὲ [οὖν A 2, B 1. 2. 3.] τῶν [corr. prius τῶ A 1.] ὀκτὼ ἡμερῶν, [Gleucippe concipit,] συνέλαβεν ἡ γυνὴ ἐν γαστρί [(ἐν γ.) om. B 1. 2. 4.] . καὶ ὅτε [(καὶ ὅτε) ὡς δὲ A 2, B 3.] ἤρξατο ἐγκυμονεῖν, ἔχαιρεν σφόδρα ὁ ἀνὴρ αὐτῆς καὶ λέγει πρὸς αὐτήν· &ldquogr;Νῦν ἔγνων [ἔγνω B 3.] , κυρία μου, ὅτι τοῖς θεοῖς εὐηρέστησας καὶ ἐχαρίσαντό σοι καρπὸν κοιλίας. Πορευθῶμεν οὖν καὶ θύσωμεν αὐτοῖς.&rdquogr; Ἡ δὲ [Γλευκίππη ἀκούσασα ταῦτα καὶ A 2.] μέγα στενάξασα, φησὶ [φησιν B 1. 3] πρὸς τὸν Κλειτοφῶντα [Κλητοφῶντα A 2, B 1. 2. 3. 4.] . &ldquogr;Ὦ ἄνερ φίλτατε [(ὦ. ἀ. φ.) om. B 1. 2. 3. 4.] , Θεός μοι ἐφάνη [ὢ ἄνερ μου add. B 2.] κατ᾽ ὄναρ πρὸ τῆς ἐμῆς συλλήψεως καὶ ἦσαν [om. A 2, B 1. 2. 3. 4.] αἱ παλάμαι [ἐπαλάμαι B 1.] αὐτοῦ [ἦσαν add. A 2, B 1. 2 3. 4.] ἐπὶ [τοῦ add. B 2.] ξύλου ἐκτεταμέναι [ἐκτεταμμέναι A 1, ἐκτ. ἐπί τοῦ ξύλου B 1.] καὶ οὗτός μοι τὴν χάριν ταύτην ἐδωρήσατο. Εἰ οὖν θέλεις, κύριέ μου, αὐτῷ [(κ. μ, α.) αὐτῶ κύριέ μου B 1. 2.] μᾶλλον [om. B 1. 2. 3. 4.] θύσωμεν.&rdquogr; Ὁ δὲ ἀνὴρ αὐτῆς φησι [(ὁ - φησι) ὁ δὲ ἀνὴρ αὐτῆς Κλητοφῶν φησι A 2, ὁ δὲ B 1. 3. 4, τὴν θυσίαν ἣν λέγεις ὁ δέ φησιν B 2.] πρὸς αὐτήν· &ldquogr;Γύναι [om. B 1. 2. 3. 4.] , τοῦτον ὃν κατ᾽ ὄναρ ἐθεάσω θεόν [(ὃν - θεὸν) ὅνπερ ἐθεάσω κατ᾽ ὄναρ A 2, ὅνπερ (ὃν B 4) κατ᾽ ὄναρ ἐθεάσω B 1. 2. 3. 4, γῦναι add. B 1, ὣ γῦναι μομ add. B 2.] , Θεός ἐστι [ἐστιν B 1. 2. 3. 4.] τῶν Γαλιλαίων [ὦ γυναι add. B4.] . ἤκουσα δὲ [κἀγὼ add. A 2.] ἐκ πολλῶν περὶ αὐτοῦ ὡς [supra lin. B 1, αὐτοῦ add. A 2, B3.] ὅτι θαυμαστὰ τέρατα ἔοικε [ἔοικεν B 1. 2. 3.] πράττειν. [et coniugem ad Christum convertit,].” Λέγει αὐτῷ ἡ γυνή· &ldquogr;Κύριε, καὶ τί [(κύριε - τί) τί οὖν B 1. 2. 3. 4.] οὐ πιστεύομεν εἰς αὐτόν [(καὶ - αὐτὸν) μου καὶ A 2.] , εἰ τοιοῦτός ἐστιν ἰσχυρός [Θεὸς add. A 2.] , ὅστις καὶ [μου add. B 1. 2. 4.] τὰ τῆς στειρώσεώς μου δεσμὰ διέλυσεν;&rdquogr; Ὁ δὲ ἀνὴρ αὐτῆς ἀποκριθεὶς [μου - ἀποκριθεὶς) ἔλυσεν δεσμὰ διὰ τί οὐ πιστεύομεν εἰς αὐτόν· ἀποκριθεὶς δὲ ὁ ἀνὴρ αὐτῆς A 2, ἔλυσε (διέλυσεν B3) δεσμὰ ἀποκριθεὶς δὲ ὁ ἀνὴρ αὐτης B 1. 2. 3. 4, ἔφη ὦ γῦναι μου τί ποιήσωμεν add. B 2.] ἔφη· &ldquogr;Οὐκ ἀκούεις [γῦναι add. A 2.] τοῦ ἄρχοντος τὸν θυμόν, ὃς ἀποκτένειν οὐ παύεται τοὺς τοιούτους;&rdquogr; Ἡ δὲ πάλιν [om. B 1. 2.] πρὸς αὐτὸν ἔφη [(αὐτὸν ἔ.) τὸν ἑαυτῆς ἀνὴρ (sic) ἔφη ὢ κύριέ μου Κλητοφῶν B 2, ἔφη ναὶ ἀκούω A 2.] . &ldquogr;Ἀλλὰ κρυπτοὶ ἐσόμεθα [κύριέ μου add. A 2.] σεβόμενοι αὐτόν [om. B 1. 2. 3. 4.] , καὶ ἐν τῷ φανερῷ, ὡς δυνατὸν ἡμῖν, πραγματευσώμεθα τὴν ζωὴν ἡμῶν.&rdquogr; Ὁ δέ φησι [ἀνὴρ αὐτῆς φησι B 3, ἑαυτῶν ζωὴν καὶ σωτηρίαν· ὁ δὲ ἀνὴρ αὐτῆς Κλητοφῶν φησι πρὸς αὐτὴν A 2, ὢ Γλευκίππη μου add. B 2, φησιν B 4.] . &ldquogr;Καὶ τίς ἡμᾶς διδάξας μυσταγωγήσει;&rdquogr; Τότε ἡ [(μ. τ. ἡ) μ. ἡ δέ A 2, B 1. 3. 4, μυσταγωγῆσαισει (sic) ἡ δὲ ἁγία B 2.] Γλευκίππη θεασαμένη τὸν ἄνδρα [αὐτῆς add. B 2.] εὐπειθήσαντα πρὸς τὴν πίστιν τοῦ Χριστοῦ [(πρὸς - Χριστοῦ) om. A 2, B 1. 2. 3. 4.] , πίπτει πρὸς τοὺς πόδας αὐτοῦ καὶ διηγεῖται [διηγήσατο B 1. 2. 3. 4.] αὐτῷ [om. B 3, αὐτὸ B 4.] πάντα τὰ συμβάντα αὐτῇ [ἑαυτῆ B 3.] ἐν λεπτῷ [(ἐν λ.) om. A 2, B 1. 2. 3. 4.] καὶ ὅτι χριστιανὴ γέγονεν. [qui et baptizatur.] Ὑποδείξασα δὲ αὐτῷ καὶ τὸν τίμιον καὶ εὐλαβέστατον μοναχόν [(ὑποδείξασα - μοναχόν) ὑποδείξασα αὐτὸν καὶ τὸν μοναχὸν A 2, καὶ τὸν μοναχὸν ὑπέδειξεν αὐτῶ B 1. 2. 4, καὶ ὑποδείξασα αὐτῶ καὶ τὸν μοναχὸν B 3.] , κατηχηθεὶς καὶ αὐτὸς ἐβαπτίσθη ὑπ᾽ αὐτοῦ [(κατηχ. - αὐτοῦ) κατηχ. οὖν καὶ αὐτὸς ὑπὸ τοῦ ἁγίου γέροντος ἐβαπτίσθη A 2, καὶ ὑπ᾽ αὐτοῦ κατηχηθεὶς ἐβαπτίσθη B 1. 2. 4, καὶ κατηχηθεὶς ὑπ᾽ αὐτοῦ ἐβαπτίσθη B 3.] εἰς τὸ ὄνομα τοῦ πατρὸς καὶ τοῦ υἱοῦ [κ. τ. υἱοῦ om. B 4.] και τοῦ ἁγίου πνεύματος.

[6] [Nascitur Galaction;] Μετὰ δὲ ταῦτα φθάσαντος τοῦ τεκεῖν αὐτὴν καιροῦ, ἔτεκεν ἡ γυνὴ παιδίον ἄρσεν· καὶ ποιήσαντες τὰ εἰωθότα, ἐβάπτισε καὶ αὐτὸ ὁ μοναχὸς εἰς τὸ τῆς [ἁγίας καὶ add. A 2.] ζωαρχικῆς Τριάδος ὄνομα [(μετὰ - ὄνομα) γεννηθέντος (πληρωθέντος B 2) δὲ (καὶ τοῦ add. B 3) καιροῦ τοῦ τεκεῖν ἔτεκεν ἄρσεν (ἄρρεν B 3) καὶ ἐβάπτισε τὸ παιδίον (αὐτῶ B 3) ὁ μοναχὸς B 1. 2. 3.] καὶ ἐπωνόμασε τὸ ὄνομα αὐτοῦ [αὐτοῦ τὸ ὄνομα B 2.] Γαλακτίωνα· καὶ προεφήτευσε περὶ αὐτοῦ ὁ μοναχὸς [ὁ μ.) om. B 3.] τοιαῦτα [τοιαῦτα (ταῦτα B 1. 4) ὁ μοναχὸς B 1. 2. 4.] καὶ εἶπεν· &ldquogr;Τοῦτο τὸ παιδίον ἐν οὐρανοῖς τὸ πολίτευμα ἕξει, τῶν δὲ ἐπιγείων καταφρονήσει, μὴ φεισάμενον ἑαυτοῦ [μηδὲ ἑαυτοῦ φεισάμενος A 2, μὴ φεισάμενος ἑαυτὸν (ἑαυτοῦ B 4) B 1. 2. 3. 4.] .” Ἀνδρυνθέντος [ἀνδρυθέντος B 3.] δὲ τοῦ παιδίου, [παιδὸς B1.] παρέδωκαν αὐτὸ [αὐτὸν B 1. 2. 3.] οἱ γονεῖς [αὐτοῦ add. B 3.] πρὸς [τὴν add. A 2, B 3.] μάθησιν τῶν ἱερῶν γραμμάτων· καὶ τοσοῦτον [(κ. τ.) τοσοῦτον δὲ B 1. 2. 3. 4.] ἐγένετο ὁ τίμιος καὶ ἱερὸς [τ. καὶ ἱ. om. B 1. 2. 3. 4.] , παῖς [om. B 3.] εὐμαθής, [sacris imbuitur disciplinis;] ὥστε εὐχερῶς [αὐτὸν add. A 2.] διελθεῖν τὴν προπαίδειαν καὶ μαθεῖν πᾶσαν [διελθεῖν - πᾶσαν) ἔμαθεν πᾶσαν B 1. 2. 3, μαθεῖν B 4, δ. τ. π. πᾶσαν καὶ εἰθ᾽ οὕτως μαθεῖν A 2.] γραμματικὴν [τε add. B 1.] καὶ ὁμηρικὴν τέχνην, ῥητορικήν τε [γρ. τέχνην ῥιτορικὴν τε καὶ ὁμηρικὴν B 3.] καὶ φιλοσοφικήν· ἀστρονομίαν δὲ ἐπὶ [(δὲ ἐπὶ) om. B 1. 2, τὲ ἐπὶ B 4, δὲ ἐν τοσούτω A 2, B 3.] τοσοῦτον κατώρθωσεν, ὥστε ἀερίων κίνησιν μὴ ἀγνοεῖν αὐτὄν. Γενομένου δὲ αὐτοῦ ἐτῶν εἰκοσιπέντε [εἴκοσι τεσσάρων B 1. 2. 3. 4.] , ἠβουλήθη ὁ πατὴρ αὐτοῦ δοῦναι αὐτῷ γυναῖκα, τῆς τιμίας [om. B 1. 3. 4, δὲ B 2.] αὐτοῦ μητρὸς Γλευκίππης μακαρίῳ τέλει χρησαμένης [(μακ. τ. χρ.) τελευτησάσης B 1. 2. 4.] . ὅθεν εὑρὼν [(ὅ. εὑρ.) εὑρὼν οὖν B 1. 2. 3. 4, ὅθεν εὑρὼν Κλητοφῶν ὁ πατὴρ αὐτοῦ A 2.] κόρην τινὰ εὐμορφοτάτην πάνυ [om. B 1. 2. 3. 4.] , θυγατέρα [θυγατέραν A 2, B 2.] τινὸς τῶν μεγιστάνων, ὀνόματι Ἐπιστήμην [Ἐπιστίμην A 1, Ἐπιστίνην B 4, Ἐπιστήμη B 2.] , [Epistemae coniungitur,] ὡρμάσατο αὐτήν [ταύτην τῶ υἱῶ αὐτοῦ καὶ δὴ π. A 2, αὐτὸν B 4.] , καὶ ποιήσαντες τὰ μνηστήρια [μνῆστρα A 2, B 3. 4, τὸ μνῆστρον B 1. 2.] , ἀπήρχετο ὁ μακάριος Γαλακτίων, καθὼς [ὡς B 1. 2. 3. 4.] ἔθος ἐστὶ [om. B 1. 3. 4.] τοῖς νέοις [ἐστιν τοῖς νεωτέροις B 2.] , πρὸς τὴν ἑαυτοῦ μνηστήν [μνήστραν B 4.] . οὐ μέντοι [μὴν B 3. 4.] δὲ [om. B 1. 2. 4.] ἠσπαζετο αὐτὴν διὰ τὸ μὴ ἔχειν αὐτὴν τὸ ἅγιον βάπτισμα.

[7] [quam ad baptismum paratam] Ἡ δὲ Ἐπιστήμη [om. B 1. 2. 4.] εἶπεν [διηγήσατο A 2, B 3.] τῷ πατρὶ αὐτῆς· καὶ ὁ [(καὶ ὁ) ὁ δὲ B 1.] πατήρ φησι [εἶπεν A 2.] τῷ γαμβρῷ αὐτοῦ· &ldquogr;Εἰπέ, νεώτερε [παιδίον B 1. 3. 4, μοι παιδίον B 2.] , τίνος χάριν οὐκ ἀσπάζῃ τὴν μνηστήν σου, ὡς ἔθος ἐστὶ [om. B 4, ἐστιν B 1. 2. 3.] τοῖς νέοις;&rdquogr; Ὁ δὲ Γαλακτίων [om. B 1. 2. 3. 4.] προφασισάμενος αἰδεῖσθαι, λέγει πρὸς τὴν Ἐπιστήμην μηδενὸς εἰδότος ἢ [(μηδ. - ἢ) τινὸς μὴ B 1. 2. 3, μηδενὸς A 2, B 4.] ἀκούοντος· &ldquogr;Οἶδας, γύναι [μου add. B 2.] , τίνος χάριν οὐκ ἀσπάζομαί σε;&rdquogr; Ἡ δὲ λέγει [(οὐκ - λέγει) σε οὐκ ἀσπάζομαι ἡ δὲ εἶπεν B 1. 2. 3. 4.] . αὐτῷ [om. B 2. 4.] . &ldquogr;Οὐχί, κύριέ μου, καὶ [οὐκ οἶδα τίνος χάριν ἀλλ᾽ εἰπέ μοι ὅτι B 2.] πάνυ λυποῦμαι περὶ τούτου [(π. τ.) om. B 1. 3. 4.] .” Λέγει αὐτῇ ὁ μακάριος [om. B 1. 2. 3. 4.] Γαλακτίων· &ldquogr;Διότι [διὰ τί B 4.] οὐχ ὑπάρχεις χριστιανή [χρ. οὐχ ὑπάρχεις B 1. 2. 3. 4.] , ἀλλ᾽ ἐὰν λάβῃς τὸ ἅγιον βάπτισμα, τότε καὶ ἀσπάζομαί σε καὶ καλῶ [καλέσω B 1. 3.] σε σύζυγον [τότε σε ἀσπάζομαι καὶ καλέσω σε σύζυγόν μου ποθητὴ B 2.] .” Ἡ [ὁ B 4.] δὲ λέγει αὐτῷ [om. B 1. 2. 3.] . &ldquogr;Ὅτε [ὅτι ὅτ᾽ ἂν B 4, δὲ add. B 2.] βούλει, κύριέ μου, βαπτισθήσομαι· μόνον τύχω τῆς ἐπιθυμίας μου [(βαπτισθήσομαι - μου) βαπτισθῆναι, βάπτισόν με B 2, (μόνον - μου) om. B 1. 3. 4.] ;&rdquogr; Λέγει αὐτῇ ὁ μακάριος [om. B 1. 2. 3. 4.] Γαλακτίων· &ldquogr;Ἡ ἱερωσύνη ἐξέλιπεν ἐκ τοῦ γένους τῶν χριστιανῶν [ἐκ τοῦ γ. τ. χ. ἐξέλιπεν B 2.] . σὺ οὖν [Ἐπιστήμη μου καὶ καλή μου σύζυγος ποίησον ὃ λέγω σοι add. B 2.] προσποίησαι [προσποίησον B 1. 2. 3. 4.] αὔριον τοῦ λούσασθαι ἐν τῷ κήπῳ [εἰς τὸν κῆπον B 1. 2. 3. 4.] μετὰ ὀθονίου καὶ εἰσελεύσομαι ἐγὼ [πρὸς σὲ add. A 2.] μετριάζων καὶ βαπτίσω σε.&rdquogr; Ποιησάσης δὲ αὐτῆς τὸ διατεταγμένον αὐτῇ [αὐτῆς B 2.] ἐβάπτισεν αὐτὴν ὁ μακάριος [om. B 1. 2. 3. 4.] Γαλακτίων εἰς ἓν [ἑνὶ B 3.] τῶν ὑδροχείων εἰς τὸ ὄνομα τοῦ πατρὸς καὶ τοῦ υἱοῦ καὶ τοῦ ἁγίου [εἰς ὄνομα πατρὸς καὶ υἱοῦ καὶ ἁγίου B 1. 2. 3. 4.] πνεύματος. [ipse baptizat.]

[8] [Episteme, visu monita,] Τῇ δὲ ὀγδόῃ ἡμέρᾳ ἀπολουσαμένη λέγει πρὸς τὸν μακάριον [om. B 1. 2. 3. 4.] Γαλακτίωνα ἡ ἁγία Ἐπιστήμη [(ἡ ἁ. Ἐ.) om. B 1. 2. 4, ἡ κυρία Ἐ. A 2, B 3.] . &ldquogr;Οἶδας, κύριέ μου [Γαλακτίων add. B 2.] , τί κατ᾽ ὄναρ ὁρῶ, ἀφ᾽ οὗ [ἀφῆς B 1. 3, ἀφἧ B 2.] τὸ ἅγιον βάπτισμα εἴληφα;&rdquogr; Λέγει αὐτῇ ἐκεῖνος· &ldquogr;Εἰπέ, κυρία μου, τί ὁρᾷς;&rdquogr; Λέγει αὐτῷ· &ldquogr;Ὁρῶ παλάτιον πάνυ κεκοσμημένον [κατακεκοσμημένον B 1.2.] καὶ ἐν αὐτῷ τρεῖς χοροὺς [χοροὺς τρεῖς B 1.] ψάλλοντας· καὶ [om. B 1. 2. 3. 4.] ὁ μὲν εἷς χορὸς [(εἷς χ.) χορὸς ὁ εἷς B 1. 4, χορὸς B 2.] ἔχει [εἶχεν B 3.] ἄνδρας μελανοφόρους [μελανοφοροῦντας A 2, B 1. 2, μελανηφοροῦντας B 3, μεγαλοφρονοῦντας B 4.] . ὁ δὲ ἕτερος παρθένους πάνυ [om. B 1. 2.] εὐειδεῖς [εὐγενεῖς B 4.] . ὁ δὲ τρίτος ἀνθρώπους [παρθένους B 3.] πτερωτοὺς καὶ πυριμόρφους [πυριφόρους B 4.] .” Λέγει αὐτῇ ὁ μακάριος [om. B 1. 2. 3. 4.] Γαλακτίων· &ldquogr;Ὄντως, κυρία [(ὄντως κ.) om. B 1. 2. 4.] , μακάριοι [μου καλῶς βλέπεις καὶ μακάριοι ἐσμὲν A 2.] , εἰ γεγόναμεν καὶ ἡμεῖς [μακάριοι εἶμεν εἰ καὶ ἡμεῖς γεγόναμεν B 1. 2, μακ. ἡμεῖς εἰ γεγόναμεν B 4.] τοιοῦτοι.&rdquogr; Λέγει αὐτῷ [om. B 1. 2.] ἡ [κυρία add. A 2.] Ἐπιστήμη· &ldquogr;Καί εἰσι, κύριε, τοιοῦτοι ἐν τῷ κόσμῳ [εἰσιν ἐν τῷ κόσμω τοιοῦτοι B 1. 2, εἰσὶν τοιοῦτοι ἐν. τ. κ. B 4, εἰσὶν κύριέ μου τοιοῦτοι ἐν τ. κ. A 2.] ;&rdquogr; Λέγει [οὖν add. B 4.] αὐτῇ ὁ μακάριος [om. B 1. 2, 4.] Γαλακτίων [(ὄντως - Γαλακτίων) om. B 3.] . “Ναί, κυρία μου, εἰσίν· οὗτοι γάρ [(εἰσὶν - γὰρ) οὗτοι B 1. 2. 3. 4.] , οὓς βλέπεις ἐν τῷ χορῷ τῷ ἑνὶ μελανοφοροῦντας [μελανηφοροῦντας B 3.] , κατέλιπον τὸν κόσμον καὶ τὸν πλοῦτον καὶ τὰς ἑαυτῶν συζύγους καὶ ἠκολούθησαν τῷ Χριστῷ. Αἱ δὲ [(αἱ δἐ) καὶ αἱ B 1. 2. 3. 4.] γυναῖκες αἱ τοῦ ἑτέρου χοροστασίου εἰσὶν αἱ ἀφείσασαι [ἀφήσασαι A 2, B 1. 2. 3. 4.] τὸν κόσμον, ἔτι δὲ καὶ τοὺς ἑαυτῶν συζύγους [συνεύνους A 2.] καὶ ἀκολουθήσασαι τῷ Χριστῷ. Οἱ δὲ [πυρίμορφοι καὶ add. A 2.] πτερωτοί εἰσιν ἄγγελοι [ἄγγελοι Θεοῦ A 2, οἱ ἄγγελοι B 4, ἄγγελοί εἰσιν B 1. 2.] , μεθ᾽ ὧν ἀγαλλώμενοι χορεύουσιν.&rdquogr; Λέγει αὐτῷ ἡ μακαρία [om. B 1. 2. 3. 4.] Ἐπιστήμη· &ldquogr;Καὶ εἰ τοῦτο ποιήσομεν [ποιήσω καὶ B 3.] , κύριε [om. B 1. 2. 3. 4, μου add. A 2.] , καὶ ἐξ ἀλλήλων χωρισθῶμεν, δυνησόμεθα πάντοτε [πάντες B 4.] ἀγαλλιᾶσθαι μετ᾽ ἀλλήλων;” [et Galaction] Λέγει αὐτῇ ὁ μακάριος [om. B 1. 2. 3. 4.] Γαλακτίων· &ldquogr;Δός μοι [ναὶ ἀληθῶς δὸς δέ μοι κυρία A 2.] τῇ ὥρᾳ ταύτῃ συνθήκας, κυρία [om. A 2, B 1. 2. 3. 4.] , ὅτι ἀκολουθεῖς [ἀκολουθήσεις A 2.] μοι, καὶ οὐ χωρισθήσομαί σου [σοι B 1. 2.] οὔτε ἐν τῷ νῦν αἰῶνι τούτῳ [om. A 2, B 1. 2. 4.] οὔτε ἐν τῷ μέλλοντι, τοῦ κυρίου μου Ἰησοῦ Χριστοῦ ποιοῦντος τὸ θέλημα τῶν φοβουμένων αὐτόν.&rdquogr; Ἡ δὲ μακαρία [om. B 1. 2. 3. 4.] Ἐπιστήμη [om. B 1. 2. 3. 4.] ὤμοσεν αὐτῷ [αὐτὸν B 1. 2.] κατὰ τοῦ κυρίου [ἡμῶν add. B 2. 4.] Ἰησοῦ Χριστοῦ ὅτι &ldquogr;ἀκολουθήσω σοι, ὅπου ἂν πορεύσῃ [ὅπου δ᾽ ἂν A 2, ὅπου ἐὰν πορεύη B 1. 2. 3. 4.] . Ἡ γὰρ θεωρία [θεωρία γὰρ A 2, B 1. 2. 3. 4.] σου, φησί [om. B 1. 2. 3. 4, φησιν A 2.] , παραμυθίαν ἀπαθείας μοι παρέχει.&rdquogr; Τότε ὁ μακάριος [(παραμυθίαν - μακάριος) παραμυθία ἀπαθής μοι (μοι ἀπαθὴς B 2) ὑπάρχει (παρέχει B 3) ὁ δὲ B 1. 2. 3, παραμυθία ὑπάρχει ὁ δὲ B 4.] Γαλακτίων ἔφη πρὸς αὐτήν· &ldquogr;Εὐχαριστήσωμεν, κυρία, τῷ Θεῷ ἡμῶν [(εὐχ. - ἡμῶν) εὐχαριστῶ τῶ Θεῶ μου B 1. 2, εὐχαριστήσωμεν τῶ Θεῶ ἡμῶν B 3, εὐχ. κ. τῶ ἀγαθῶ καὶ φιλανθρώπω ἡμῶν Θεῶ A 2.] , ὅτι ἔκλινε τὸ οὖς αὐτοῦ ἐν ἡμῖν, καὶ [ἐλεήσεν ἡμᾶς καὶ γὰρ καὶ A 2.] ἐν ἡμέρᾳ περισπασμοῦ καὶ [(περισπ. καὶ) om. A 2, B 1. 2. 3.] πειρασμοῦ [(καὶ πειρ.) om. B 4.] ἡ συμφωνία ἡμῶν σταθήσεται.”

[9] [bona sua pauperibus distribuunt] Τούτων τοίνυν [om. B 1. 2. 3. 4.] οὕτως λεχθέντων [ἐχόντων B 1. 2. 3. 4, καὶ συμφωνηθέντων τῶν μεταλλήλων add. A 2.] , λέγει ὁ ἅγιος Γαλακτίων τῇ μακαρίᾳ [ἁγία B 1. 2. 4.] Ἐπιστήμῃ· &ldquogr;Ἰδοὺ ἐγὼ [κυρία add. A 2.] πορεύομαι ἐν τῷ οἴκῳ μου· καὶ σὺ εὐτρεπίσθητι ἀποβαλομένη [ἀποβαλλομένη A 1, B 2. 3. 4.] πάντα καὶ διαδοῦσα [διδοῦσα B 1. 2.] πτωχοῖς, κἀγὼ [οὖν add. B 4.] ἔσομαι τὰ ὅμοια πράττων, καὶ τῇ τρίτῃ ἡμέρᾳ [ἡμ. τρίτη B 1, ἡμ. τῆ τρίτη A 2, B 2. 3. 4.] ἑνωθέντες πορευσώμεθα [οἱ add. B 1.4.] ἀμφότεροι, λαβόντες μεθ᾽ ἡμῶν καὶ τὸν Εὐτόλμιον.&rdquogr; Ἦν γὰρ κατηχήσας καὶ βαπτίσας με ὁ κύριος μου [ὁ ἐμὸς κύριος B 1. 2. 3. 4.] Γαλακτίων καὶ βεβαιωσάμενός με, ἵνα μετ᾽ αὐτοῦ γένωμαι μοναχός· καὶ ὁ μὲν [(καὶ - μὲν) ὁ δὲ ἐμὸς B 1. 2. 3. 4.] κύριός μου [(κ. μου) om. B3.] Γαλακτίων τῇ ἐπιούσῃ νυκτὶ δέδωκεν [διέδωκεν B 1. 2. 3.] πάντα τὰ ὑπάρχοντα αὐτῷ πτωχοῖς, ὁμοίως δὲ καὶ ἡ [(πάντα - ἡ) ἐκ τοῦ ἰδίου πλούτου τάλαντα διακόσια (λίτρας διακόσιας B 3) ἡ δὲ B 1. 2. 3. 4.] κυρία μου [κ. μ. om. B 3.] Ἐπιστήμη ζώνας δύο, ὁρμίσκον ἕνα, ἐνώτια τέσσαρα, ψέλλια [ψελία A 2, B 4, (τ. ψ.) ζυγὰς τέσσαρας ψελία καὶ B 3.] περιδέραια [περιδέρραια A 1.] καὶ ἁπλῶς εἰπεῖν πάντα αὐτῆς τὸν στολισμὸν διένειμεν πένησιν [καὶ ὀρφανοῖς add. A 2.] . καὶ τῇ νυκτὶ ἀπάραντες ἐπορεύθημεν καὶ διὰ δέκα ἡμερῶν [(δ. δ. ἡμ.) om. B 1. 2. 3.] κατηντήσαμεν [μετὰ δέκα ἡμέρας add. B 1. 2. 3.] εἰς τὸ ὄρος Πούπλιον [Πουπλείω B1, Πλείω B2, Πόπλιον B4.] . Ἦσαν δὲ ἐκεῖ [(ἦσαν - ἐκεῖ) κἀκεῖ ἦσαν B 1. 2. 3, κακοὶ ἦσαν B 4.] μοναχοὶ τὸν ἀριθμὸν δυοκαίδεκα, [et in solitudinem recedunt.] ἔχοντες ἀπὸ μήκοθεν αὐτῶν ἀδελφὰς πάνυ γραΐδας τέσσαρας οὕστινας [ἐρευνήσαντες καὶ add. A 2.] ἀνιχνεύσαντες εὕρομεν καὶ κρούσαντες [(εὕρομεν κ. κρούσαντες) ἐκρούσαμεν B 1. 2. 3. 4.] καὶ τὸν σκοπὸν ἡμῶν εἰρηκότες αὐτοῖς [om. B 1. 2. 3. 4, εἰρηκότων αὐτοὺς A 2.] , ἐδέξαντο ἡμᾶς οἱ τίμιοι καὶ ἅγιοι [(τίμιοι καὶ ἅγ.) om. B 1. 2. 3. 4.] ἄνδρες ἐκεῖνοι μετὰ χαρᾶς [(ἐκ. μ. χαρᾶς) om. B 1. 2. 3. 4.] καὶ ἀπέκειραν ἡμᾶς, τὴν δὲ κυρίαν μου Ἐπιστήμην ἀπέστειλαν εἰς τὸ ἀσκητήριον τῶν ἁγίων γυναικῶν. Ἡ δὲ καταδεξαμένη ἀπῄει εὐχαριστοῦσα τῷ Θεῷ [κυρίω B 1. 2. 4.] . ἡμεῖς δὲ [om. B 2.] κατελείφθημεν [ἀπήειμεν B 1. 2, ἀπίημεν B 4, ἄπιμεν B 3.] εἰς τὸ τῶν μοναχῶν καταγώγιον.

[10] [Galactionis virtutes.] Τὰ δὲ τῆς ὑποταγῆς καὶ τῆς [om. B 1. 3. 4.] ἀσκήσεως τοῦ κυρίου [ἁγίου B 3.] μου [om. B 3.] Γαλακτίωνος [om. B 2. 4.] πῶς ἐξείπω [ἀγαπητοὶ add. A. 2.] ; οὐκ αὐταρκεῖ [εὐταρκεῖ A 1, B 3, εὐταρακεῖ B 4, ἐπαρκεῖ A 2.] γάρ μου [μου γὰρ B 3.] ἡ γλῶσσα [γλῶττα A 2.] ἢ τὰ χείλη διηγήσασθαι [(γὰρ - διηγήσασθαι) μοι πλῆθος χαρτίων γράψαι τοὺς πόνους B 1. 4.] τοὺς πόνους καὶ τοὺς [om. B 1. 4.] μόχθους οὕσπερ ἐνεδείξατο [(οὕσπερ ἐνεδ.) αὐτοῦ B 1. 2. 4.] . ἤσθιεν [ἔσθιεν B 2.] γὰρ [γὰρ τοῖς B 3 (?).] ἐν δυσὶν ἔτεσιν [(ἐν δ. ἔ.) om. A 2.] ἀπὸ σαββάτου [σάββατον B 1. 2.] εἰς σαββάτον, ἠγρύπνει δὲ [τε B 1. 2.] τοσοῦτον [(ἠγ. δὲ τοσοῦτον) om. B 4.] , ὥστε ὁρᾶσθαι αὐτὸν ἐν εἴδει νεκροῦ, ἔψαλλέν [ἔψαλεν B 2.] τε τὰς ἐωθινὰς αὐτοῦ καὶ νυκτερινὰς εὐχὰς [ἐωθινὰς εὐχὰς καὶ νυκτερινὰς B 4.] ἀδιαλείπτως, πρώτην, τρίτην, ἕκτην, ἐνάτην [πρώτην τε (καὶ B 2) τρίτην καὶ ἕκτην καὶ ἐννάτην B 2. 4.] καὶ τὰ ἑσπερινὰ αὐτοῦ· καὶ ποῖος ἂν ἐφίκοιτο λόγος τῶν τούτου ἀρετῶν καὶ [(ἀρετῶν καὶ) om. B 1. 2. 3. 4.] ἀγωνισμάτων, τοὺς πόνους αὐτοῦ τίς ἐξιχνιάσει [ἐξηχνιάσοι B 4.] , τοὺς μόχθους αὐτοῦ τίς ἐκμετρήσει [ἐκ μετρεῖ B 3.] , τοὺς ὀδυρμοὺς αὐτοῦ τίς συγγράψεται [συγγράψηται B 4.] ; τοσοῦτον δὲ εἰς [om. A 2, B 2. 4.] ἁγνείας ἤλασεν [εἰς add. A 2.] ἀρετήν, ὥστε μὴ ἰδεῖν χαρακτῆρα γυναικὸς [γυναίου B 1. 2. 3. 4.] τὰ ἓξ ἔτη τῆς ἀσκήσεως αὐτοῦ· πολλάκις γὰρ οἱ ἅγιοι γέροντες ἐκεῖνοι [om. B 4, ἐκεῖνοι γέροντες A 2, B 1. 2. 3.] παρεκάλουν αὐτὸν λέγοντες [(παρ. - λέγοντες) ἔλεγον αὐτῶ B 1. 2.] . “Ἐλθὲ [ἄπελθε B 3.] μεθ᾽ ἡμῶν καὶ θέασαι τὴν κυρίαν τὴν διάκονον, ὅτι ἐνενηκοστὸν ἄγει ἔτος [ἔτος ἄγει B 3. 4.] ἐν τῷ σχήματι· ὡσαύτως δὲ ὁρᾷς καὶ τὴν ἀδελφὴν Ἐπιστήμην&rdquogr; καὶ [ὁ δὲ A 2.] οὐκ ἠνείχετο [ἠνέσχετο A 2, B 2, ἠνήχετο B 1. 3. 4, ὁ κύριός μου add. B 1. 2. 3. 4.] λέγων ὅτι &ldquogr;ἕως καιροῦ ἀναγκαίου οὐκ ὄψομαι [οὐχ ὅψομαι B 4, οὐκόψομαι B 3.] αὐτήν [αὐτὰς B 1. 2. 3. 4.] .”

[11] [Imminentis persecutionis] Ἐγένετο δὲ κατὰ τοὺς καιροὺς ἐκείνους διωγμὸς μέγας κατὰ [om. B 1. 3. 4.] τῶν χριστιανῶν καὶ πάντες ἠναγκάζοντο θύειν τοῖς δαίμοσιν. Ἀπελθὼν [ἐλθὼν B 1. 2. 4.] δέ τις ἀπήγγειλε [ἀνήγγειλεν A 2, B 1. 3. 4.] τῷ ἄρχοντι Οὔρσῳ [τὸν ἄρχοντα Οὔρσον B 1.] τὰ περὶ τῶν ἐν Σινᾶ [τῶ add. A 2.] ὄρει καθεζομένων μοναχῶν, ὅτι τὸν Χριστὸν ὁμολογοῦσι [ὁμολογοῦσιν A 2, B 1. 2. 3.] καὶ τοὺς θεοὺς ἡμῶν βλασφημοῦσιν [δυσφημοῦσιν A 2, B 1. 2. 3.] . καὶ εὐθέως ἀπέστειλε [(καὶ εὐθ. ἀπ.) ἀπέστειλεν οὖν B 1. 2. 3, καὶ ἀπέστειλε B 4, καὶ ταῦτα ἀκούσας ὁ παράνομος ἄρχων εὐθέως ἀπέστειλεν A 2.] φάλαγγα [φάλαγγας B 1. 2. 3.] στρατιωτῶν πρὸς τὸ συλλαβεῖν πάντας [ἅπαντας A 2.] τοὺς ἐκεῖσε ὄντας μοναχοὺς καὶ ἐνέγκαι αὐτοὺς [om. B 1. 2. 3. 4.] εἰς [πρὸς B 1. 2. 3. 4.] τὸ κριτήριον. Τῇ οὖν νυκτὶ ἐκείνῃ, ἐν ᾗ συλληφθῆναι ἔμελλον [ἤμελλον B 1. 2. 3. 4.] οἱ ἅγιοι [(οἱ ἅγιοι) om. A 2.] , [Episteme divinitus certior fit.] ὁρᾷ ἡ μακαρία Ἐπιστήμη ὄναρ τοιοῦτον. Ἐδόκει γὰρ ἑστάναι ἐν τῷ [om. B 3.] παλατίῳ μετὰ τοῦ ἀνδρὸς αὐτῆς Γαλακτίωνος καὶ μετ᾽ αὐτοῦ στεφανοῦσθαι [καὶ στεφανοῦσθαι μετ᾽ αὐτου B 1, καὶ στ. ὑπ᾽ αὐτοῦ B 2, καὶ στεφ. B 3.] ὑπὸ τοῦ βασιλέως· καὶ τῇ ἕωθεν ἀποστείλασα προσκαλεῖται [(καὶ - προσκαλεῖται) ἀποσταλεῖσα δὲ ἕωθεν προσεκαλέσατο B 1. 2. 3, ὰποσταλεὶς οὖν ἕωθεν προσκ. B 4.] τὸν γέροντα, ὃς ἦν ἡγούμενος τοῦ κυρίου μου [(τοῦ - μου) τοῦ ἁγίου B 1. 2. 3. 4.] Γαλακτίωνος· καὶ [ὁ δὲ A 2.] ἐλθόντα [ita A 1, ἐλθὼν A 2, om. B 1. 2. 3. 4.] , διηγεῖται [διηγήσατο B 1. 2. 3.] αὐτῷ [αὐτὸν B 1.] πάντα [ὅσα B 3.] , ὅσα κατ᾽ ὄναρ ἐθεάσατο, παρακαλοῦσα [παρακαλέσασα A 2, παρακαλέσας B 1. 2, παρεκάλεσα B 3.] αὐτὸν [αὐτῶ B 3. 4.] δοῦναι αὐτῇ [αὐτὴν A 2, B 3.] καὶ τὴν λύσιν τῆς ὁράσεως. Ὁ δὲ [ὄντως add. A 2.] τίμιος καὶ ἅγιος γέρων ἐκεῖνος λέγει αὐτῇ· &ldquogr;Τέκνον, τὸ παλάτιόν ἐστιν ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν, οἱ δὲ [(τίμιος - δὲ) γέρων ἔφη (λέγει B 3) αὐτῆ τὸ παλάτιον τέκνον ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν ἐστίν· οἱ B 1. 3. 4, γέρων ἔκλαυσε καὶ ἐστέναξε εἶτα λέγει αὐτῆς ὦ Ἐπιστήμη τὸ παλάτιον ἐστιν ἡ β. τ. οὐρ. καὶ B 2.] στέφανοι πόνων καὶ ἀγώνων [καμάτων εἰσιν B 2, εἰσιν add. A 2, B 1. 3. 4.] ἀμοιβαί. Ὁ δὲ [om. B 1. 3. 4, καὶ ὁ B 2.] βασιλεύς ἐστιν ὁ Χριστὸς ὁ υἱὸς τοῦ Θεοῦ [(ὁ - Θεοῦ) om. B 1. 2. 3. 4, τοῦ ζῶντος add. A 2.] , δἰ ὃν πολλὰ, ὑπομενεῖτε [ὑπομένετε B 1, ὑπομείνητε B 3.] σύ τε [τέκνον B 3.] καὶ ὁ κύρις [κύριος B 2.] Γαλακτίων βασανιστήρια ὑπὸ τοῦ ἄρχοντος Οὔρσου. Μὴ οὖν λειποτακτήσῃς, τέκνον [om. B 1. 2. 3. 4.] . πολλὰ γάρ σε μένουσιν ἀγαθά [βάσανα B 3.] .” Ἡ δὲ τὸν χρησμὸν τοῦ ὀνείρατος δεξαμένη ηὐχαρίστησε τὸν Θεὸν τὸν δοτῆρα τῶν ἀγαθῶν [τῶ Θεῶ τῶ δοτῆρι τ. ἀγ. A 2, τῶ Θεῶ B 1. 2. 3. 4.] .

[12] [Primus capitur Galaction;] Φθασάντων δὲ [οὖν B 1. 2. 3.] τῶν στρατιωτῶν καὶ [bis scriptum B 1.] ἐν ἐκείνῳ τῷ ὄρει, ἔνθα ἠσκοῦντο [ἤσκουν καὶ A 2.] οἱ δύο φωστῆρες οἱ μεγάλοι Γαλακτίων καὶ Ἐπιστήμη, εὗρον [εὕροσαν B 1. 2. 3, ηυρον B 4.] τὸν κύριόν μου Γαλακτίωνα [(τὸν - Γαλακτίωνα) αὐτὸν B 1. 2. 3.] ἀναγίνώσκοντα τὰ τοῦ Θεοῦ μεγαλεῖα [(Θεοῦ μεγ.) θεῖα λόγια A 2, Θεοῦ λόγια B 1. 2. 3.] . Οἱ γὰρ [δὲ B 3.] λοιποὶ τῶν μοναχῶν ἔφυγον πάντες [om. B. 1. 2. 3. 4.] . Κρατήσαντες δὲ τὸν ὅσιον Γαλακτίωνα μόνον [om. A 2, (τὸν - μόνον) μόνον τὸν Γαλακτίωνα B 1. 2. 4, μόνον τὸν ὅσιον Γ. B 3.] , ἔσυρον [αὐτὸν add. A 2.] ἐπἰ τὸ κριτήριον. Ὁ δὲ ἠκολούθει ὡς πρόβατον ἐπὶ σφαγήν. Ἡ δὲ μακαρία Ἐπιστήμη ἐπάνω [ἐπανωθεν A 2, B 1. 2. 3.] τοῦ ὄρους ἦν [om. B 1. 2. 3.] κρυπτομένη μετὰ καὶ ἑτέρων παρθένων· καὶ ὡς [(καὶ ὡς) om. B 1. 2. 3.] ἤκουσεν, ὅτι ὁ κύριος αὐτῆς Γαλακτίων ἀπέρχεται [ἀπάγεται B 1 (?). 2. 4.] δεδεμένος ἐπὶ τὸν ἄρχοντα τοῦ τυφθῆναι [corr. rec. prius τυ|||||θῆναι A 1, τυθῆναι A 2, B 1. 3. 4, θῆναι B 2, καὶ add. B 1. 2. 3.] , πεσοῦσα παρὰ [πρὸς B 1. 2. 4.] τοὺς πόδας τῆς διακόνου, λέγει [φησὶν B 1. 2. 3, φησὶ A 2, B 4.] πρὸς αὐτήν· &ldquogr;Εὖξαι ὑπὲρ ἐμοῦ, [quem Episteme] δέσποινά μου· ἰδοὺ γὰρ [om. B 2.] ἀλγεῖ μου ἡ καρδία πάνυ [om. B 1. 2. 3. 4.] , ὅτι τὸν κύριόν μου [om. B 3.] Γαλακτίωνα ἦραν οἱ θεομάχοι πρὸς τὸν παράνομον καὶ [(παρ. καὶ) B 1. 2. 3. 4.] ἀσεβέστατον [ἀσεβέστατον καὶ παράνομον A 2.] ἄρχοντα. Καὶ ἰδοὺ πορεύομαι κἀγώ, ἵνα σὺν αὐτῷ τελειωθῶ [τελευτήσω B 1. 2. 4.] .” Λέγει [οὖν add. B 4.] αὐτῇ ἡ διάκονος· &ldquogr;Μή, τέκνον μου Ἐπιστήμη, μὴ [om. A 2.] ἀπέλθῃς, μήπως οὐχ ὑπομείνῃς τὰ βασανιστήρια καὶ ἀρνήσῃ τὸν Χριστόν, μολύνῃς δὲ καὶ τὴν παρθενίαν σου.&rdquogr; Λέγει ἡ ἁγία πρὸς τὴν διάκονον· &ldquogr;Μὴ γένοιτό μοι μεῖναι [εἶναι B 3.] ὄπισθεν τοῦ κυρίου μου Γαλακτίωνος ὥραν μίαν [(ὥραν μίαν) om. B 1. 2. 3. 4.] . δἰ αὐτοῦ γὰρ ἔγνων τὸν Χριστόν, Θεὸν ὄντα ἀληθινὸν [ἀληθινὸν ὄντα B 2.] καὶ δημιουργὸν πάσης πνοῆς [(καὶ-πνοῆς) om. B 2. 3. 4.] . δἰ αὐτὸν κατέλιπον πάντα, πλοῦτον, γονεῖς, κτήματα [om. B 1. 2. 3. 4.] , καὶ πᾶσάν μου τὴν περιουσίαν, πολλὴν οὖσαν σφόδρα [(πολλὴν οὖσαν σφ.) om. B 1. 2. 3. 4.] , ἵνα μὴ χωριστῶ αὐτοῦ μήτε ἐν τῷ νῦν αἰῶνι μήτε [οὔτε B 2] ἐν τῷ μέλλοντι.” Λέγει αὐτῇ ἡ διάκονος· &ldquogr;Γένοιτό σοι, τέκνον, ἡ ὁδὸς ἐν πᾶσιν [ἐν πάση ἡ ὁδός σου B 3.] εὐλογητή, καὶ τελέσεις [τελέσοις B 1] τὸν δρόμον τῆς ἀθλήσεώς σου [σου τῆς ἀθλήσεως B 3. 4.] ὡς Θέκλα ἡ πρωτομάρτυς.” [ultro sequitur,] Τότε [om. B 1. 2. 3.] ἀσπασαμένη [οὖν add. B 1. 2. 3, γοῦν add. B 4.] πάσας τὰς ἀδελφάς, δρομαία [δρομέως B 1, δρομαίως B 4, δρομέα B 3.] ἔφθασεν ὄπισθεν τοῦ μακαρίου Γαλακτίωνος καί φησιν πρὸς αὐτόν· &ldquogr;Βραβευτὰ τῆς σωτηρίας μου [ἐμῆς σωτηρίας A 2.] , δἰ οὗ Θεὸν ἀληθινὸν ἔγνων τὸν Χριστόν, μὴ ἐγκαταλίπῃς [καταλείπης B 4.] με [om. B 4.] τὴν ταπεινήν, ἀλλ᾽ [ἐμὲ B 1. 2. 3. 4.] αἴτησαι [αἰτῆσαι B 3.] τὸν Κύριον, ἵνα σύν σοι τελειωθῶ, καὶ ἀχώριστοι ἐσόμεθα ὡς [καὶ B 3.] ἐν τῷ νῦν αἰῶνι [(ἐν-αἰῶνι) om. B 1. 2. 4.] καὶ ἐν τῷ μέλλοντι [αἰῶνι add. B 1. 2. 4.] .”

[13] [donec ipsa corripitur;] Στραφέντες δὲ [οὖν B 4.] οἱ στρατιῶται καὶ θεασάμενοι αὐτήν, ἔδησαν καὶ αὐτὴν σὺν τῷ ἁγίῳ. Περιπατούντων δὲ αὐτῶν [κατὰ τὴν ὁδὸν A 2.] , ἐδίδασκεν αὐτὴν [om. B 2.] ὁ [om. B 4.] ἅγιος [om. B 4.] Γαλακτίων [om. B 1. 2. 3. 4.] λέγων· &ldquogr;Κυρία μου καὶ ἀδελφή, μὴ φοβηθῇς τὰς τιμωρίας καὶ τὰς ἀπειλὰς τοῦ τυράννου· ἀλλὰ [om. A 2, (κυρία-ἀλλὰ) om. B 1. 2. 3. 4.] μικρὸν ὑπομείνωμεν [οὖν ὑπομένομεν A 2.] , ἵνα [καὶ add. A 2.] στεφανωθῶμεν εἰς ὅλους αἰῶνας [(εἰς-αἰῶνας) om. B 1. 2. 3. 4.] . Βλέπε, κυρία [γύναι B 1. 2. 3. 4.] , μή σε ἀπατήσωσιν [ἀπ. σε B 1. 2. 4.] ἔν τινι τῶν ἡδέων τοῦ κόσμου τούτου· πάντα γὰρ ταῦτα πρόσκαιρα καὶ φθαρτά εἰσιν [εἰσιν καὶ φθ. A 2.] καὶ παρέρχονται δίκην ὀνείρου.” [trahuntur ambo] Λέγει αὐτῷ ἡ μακαρία Ἐπιστήμη· &ldquogr; Κύριε [μου add. A 2, (τούτου-κύριε) λέγει αὐτῶ ἡ Ἐπιστήμη B 1. 2. 3. 4.] , κατ᾽ ἴχνος σου πορεύσομαι [κύριέ μου add. B 4.] . καὶ εἴ τι ὁρῶ σε πράττοντα, ποιήσω κἀγώ [(ποιήσω κ.) καὶ ποιήσω B 1. 4, τοῦτο καὶ ποιήσω B 2.] .” Φθασάντων δὲ αὐτῶν πρὸς τὰ τοῦ ἄρχοντος προαύλια [προσαύλια A 1, προπύλαια B 4, προάβλια B 2.] , ἦλθέ τις [ἦλθεν εἷς A 2.] τῶν ὑπερετῶν λέγων· &ldquogr;Τηρηθήτωσαν [γοῦν add. B 4] εἰς τὴν αὔριον· τῇ δὲ ἐπαύριον προκαθίσας [καθήσας B 3.] ὁ ἀσεβέστατος [ἀσεβὴς B 1. 2. 3, A 2.] καὶ παράνομος [(καὶ π.) om. B 1. 2. 3. 4.] Οὔρσος [ἐπὶ τοῦ βήματος add. A 2.] ἐκέλευσεν εἰσαχθῆναι τοὺς ἁγίους Γαλακτίωνα καὶ Ἐπιστήμην.” [ad Ursum praesidem] Ὡς δὲ εἰσήχθησαν [ἁγίους· ἤχθησαν οὖν οἱ ἅγιοι Γαλακτίων καὶ Ἐπιστήμη καὶ B 4.] , λέγει αὐτοῖς [(ἐκέλευσεν-αὐτοῖς) ἤχθησαν (εἰσήχθησαν B 3) οἱ ἅγιοι Γαλακτίων καὶ Ἐπιστήμη καὶ λέγει B 1. 2. 3.] ὁ ἄρχων [ὁ ἄρχων λέγει A 2.] . “Τίς ὑπάρχει ὁ μελανοφόρος [μελανὸς B 1. 2. 3. 4.] οὗτος καὶ αὕτη ἡ ὁμοία αὐτῷ [αὐτοῦ B 3, (καὶ-αὐτῷ) om. B 4, (τίς-αὐτῷ) τίς ἐστιν οὗτος ὁ μελανοφόρος καὶ αὕτη ἡ ὁμ. αὐτου A 2.] ;” Λέγει ὁ ἅγιος [ὁ ἅγιος Γαλακτίων εἶπεν A 2.] . “Μοναχοί ἐσμεν καὶ χριστιανοί.&rdquogr; Ὁ ἄρχων λέγει [λέγει ὁ ἄρχων B 1. 2. 4.] . &ldquogr;Καὶ τίς ἐστιν ὁ Χριστός;&rdquogr; Ὁ ἅγιος λέγει [λέγει ὁ ἅγιος B 1. 2. 3. 4, ὁ ἅγιος Γαλακτίων εἶπεν A 2.] . &ldquogr;Ὁ ποιήσας τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν γῆν καὶ τὴν θάλασσαν.&rdquogr; Ὁ ἄρχων λέγει [(καὶ-λέγει) λέγει Οὖρσος B 1. 2, λ. ὁ Οὔρσος B 4, ὁ ἄρχων λέγει B 3.] . &ldquogr;Καὶ οἱ θεοὶ τίνες εἰσίν;&rdquogr; Ὁ ἅγιος λέγει [εἶπεν B 1. 2. 3. 4, Γαλακτίων εἶπεν A 2.] . “Λίθοι καὶ ὕλη φθαρτή [φθαρτικοὶ B 2, φθαρτικὴ B 3, λίθη (sic) καὶ ξύλα καὶ ὕλη φθαρτική B 4.] .” Τότε χολέσας σφόδρα ὁ ἄρχων λέγει [τότε λέγει ὁ ἡγεμὼν B 1. 2. 4.] . “Ἐκδύσατε [τοῖς ὑπηρέταις ἐκδύσατε ἐν τάχει A 2.] τοῦτον τὸν βλάσφημον [καὶ ὑβριστὴν add. A 2.] καὶ σφοδρῶς βουνευριζέσθω [βουνεύροις τύψατε αὐτὸν B 2.] .” Τυπτομένου δὲ τοῦ ἁγίου [μακαρίου B 3, Γαλακτίωνος add. A 2.] ἐπὶ πολύ [(ἐπὶ π.) om. B 1. 2. 3. 4.] , ἔκλαιεν [ἁγία καὶ add. B 4.] μακαρία Ἐπιστήμη [om. B 1. 2. 3.] καὶ ἔλεγεν· &ldquogr;Ὢ ἀσπλαγχνία [τοῦ add. B 3.] τυράννου, ὢ [καὶ B 1. 2.] ἀπανθρωπία ἄρχοντος· ἄθλιε [om. B 1. 2. 3. 4, καὶ ταλαίπωρε add. A 2.] , πῶς οὐκ ἐλεεῖς τοιαῦτα ὡραῖα μέλη καταναλίσκων [καταναλίσκειν B 1. 2. 4.] ταῖς μάστιξι [μάστιξιν B 1. 2. 3. 4.] , φεῖσαι τοῦ νέου, ὦ μιαρὲ καὶ ἀκάθαρτε [ἀπάνθρωπε B 2, (καὶ ἀκ.) om. B 1. 3. 4.] .”

[14] [qui, oratu Epistemes,] Ταῦτα τοίνυν εἰποῦσα ἡ ἁγία [(ταῦτα-ἁγία) om. A 2, B 1. 2. 3. 4.] , ὀργισθεὶς [δὲ add. A 2, B 1. 2. 3. 4.] ὁ ἄρχων σφόδρα [om. B 1. 2. 3. 4, ἐπὶ τοῖς ῥήμασιν τῆς ἁγίας add. A 2.] ἔφη· &ldquogr;Γυμνώσατε [καὶ add. A 2.] τὴν μαίναδα ταύτην [αὐτὴν τὴν μαινάδα B 4.] . ὁρῶ γὰρ [καὶ add. A 2.] αὐτῆς τὴν προαίρεσιν ἀναιδείας μεμεστωμένην ὑπάρχουσαν [om. A 2, B 1. 3, (αὐτῆς-ὑπάρχουσαν) τὴν προαίρεσιν αὐτῆς διασμεμεστωμένην (sic) B 4.] .” Γυμνωθείσης δὲ αὐτῆς μέχρις ὀθόνης [ὀθονίου B 3, ἐν τάχει μέχρις ὀ. A 2, μέχρι ὁ. B 4.] , λέγει [ἡ ἁγία add. B 2. 3. 4.] τῷ τυράννῳ· &ldquogr;Ἐπικατάρατε καὶ τρισάθλιε [τύραννε add. A 2, (καὶ τρισ.) om. B 1. 2. 3. 4.] , ἐν τῷ ἁγίῳ μου [om. B 3.] βαπτίσματι, ὃν ὁ Θεὸς ἐν ἁγνείᾳ μοι [om. B 1, (ἐν ἁ. μοι) μοι ἐν ἁγνεία A 2, B 4, ἐν γεῖ μοι B 3, μοι ἐν ἀγνοία B 2.] συνέζευξεν ἄνδρα [ἀνδρὶ B 3.] , τὴν γύμνωσίν μου οὐ τεθέαται καὶ σὺ [ἐπικατάρατε add. B 2.] ἐπιτρέπεις γυμνήν με παραστῆναι [στῆναι A 2, B 1. 2. 3. 4.] ἐνώπιόν σου καὶ παντὸς τοῦ λαοῦ [τούτου add. A 2.] τυφλωθήτωσαν ὑμῶν οἱ ὀφθαλμοί, ἵνα μηδ᾽ ὅλως [(μηδ᾽ ὅλως) om. A 2, B 1. 2. 3. 4.] ἴδητε μου τὴν γύμνωσιν.&rdquogr; Καὶ ἅμα τῷ λόγῳ τῆς ἁγίας [(ἅμα-ἁγίας) om. B 1. 2. 3. 4, εὐθέως A 2.] ἐτυφλώθη ὁ ἄρχων εὐθὺς [om. A 2.] καὶ οἱ σὺν αὐτῷ πάντες. [cum satellitibus obcaecatur] Τότε [οὖν add. B 4.] ἔκραξαν [ἅπαντες add. A 2.] λέγοντες· &ldquogr;Σῶσον ἡμᾶς, ἁγία δούλη τοῦ [om. A 2, B 1. 3.] Χριστοῦ, ἀπὸ τοῦ σκότους τούτου καὶ πιστεύσομεν τῷ Θεῷ σου.” [sed mox sanatur;] Ἡ δὲ ἁγία [μάρτυς τοῦ Χριστοῦ Ἐπιστήμη add. A 2.] σπλαγχνισθεῖσα ἐπ᾽ αὐτοῖς, ἐπεκαλέσατο τὸν Θεόν, καὶ ἀνέβλεψαν παραχρῆμα πάντες καὶ [(ἀνέβλεψεν-καὶ) παραχρῆμα ἀνέβλεψαν ἅπαντες τότε A 2.] ἐπίστευσαν ἐπὶ τὸν Κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστὸν [(σπλαγχνισθεῖσα - Χριστὸν) ἐπεκαλέσατο Κύριον (om. B 2) τὸν Θεὸν καὶ ἀνέβλεψαν (καὶ ἐπιβλέψαντες τὸ γεγονὼς add. B 2) ἐπίστευσαν B 1. 2. 3. 4.] ψυχαὶ πεντηκοντατρεῖς. Ὁ δὲ ἀκάθαρτος καὶ πονηρὸς [(ὁ-πονηρὸς) ὅμως ὁ B 1. 2. 3. 4.] ἄρχων πάλιν μανεὶς [μανεὶς πάλιν B 1.] κατ᾽ αὐτῶν ἔφη· &ldquogr;Αὕτη ἡ τύφλωσις ἐκ τῶν μεγίστων [om. A 2, B 1. 2. 3. 4.] θεῶν ἡμῖν ἐδόθη, ὡς καταδεξαμένων ἡμῶν ὑβρισθῆναι [ὑβρίσαι B 3.] αὐτούς· ἀλλ᾽ [ἀλλὰ B 1. 4.] ὀξύνατε καλάμους καὶ ἐμβάλετε [ἐμβάλατε B 4.] εἰς τοὺς ὄνυχας αὐτῶν.&rdquogr; Ποιησάντων δὲ [οὖν B 1. 2.] τῶν ὑπηρετῶν τὸ κελευσθὲν αὐτοῖς, ἔκαμνον οἱ ἅγιοι σφοδρῶς καὶ ἐβόων λέγοντες [om. A 2.] . “Γνῶθι, ὦ τύραννε, ὅτι [(γνῶθι-ὅτι) om. B 1. 2. 3. 4.] Χριστῷ τῷ υἱῷ τοῦ Θεοῦ [(τῷ-Θεοῦ) om. B 1.] λατρεύομεν, τοὺς δὲ θεούς σου [ἐξουθενοῦμεν καὶ add. A 2.] καταπατοῦμεν [καταπτύομεν B 4.] .”

[15] [manibus pedibusque praecisis,] Ὁ [πάλιν οὖν ὁ πονηρὸς A 2, δὲ add. B 4.] ἄρχων λέγει τοῖς ὑπηρέταις· &ldquogr;Κόψατε τὰς χεῖρας αὐτῶν, ἵνα μὴ [ἐνυβρίζοντες add. A 2.] βλασφημῶσιν [εἰς τοὺς Θεοὺς add. A 2.] .” Κοπτομένων δὲ τῶν χειρῶν αὐτῶν, ἐβόων οἱ ἅγιοι· &ldquogr;Ἀνάστα, Κύριε, βοήθησον ἡμῖν, ὅτι τῷ σῷ πόθῳ τρωθέντες ἠκολουθήσαμέν σοι.&rdquogr; Ὁ δὲ κάκιστος καὶ δεινὸς ἄρχων [ἐκεῖνος add. A 2.] πάλιν [πάλιν δὲ ὁ ἄρχων B 1. 2. 4.] διετάξατο κοπῆναι αὐτῶν καὶ τοὺς πόδας [καὶ τούτου γενομένου καὶ add. A 2.] . Κοπτομένων δὲ [om. A 2.] τῶν ποδῶν αὐτῶν [αὐ αὐτῶν (sic) B 1.] , ἐβόων [ἐβόουν B 4.] οἱ ἅγιοι [(ἀνάστα-ἅγιοι) om. B 3.] . &ldquogr;Ἀναθέμα τοῖς θεοῖς σου [ὑμῶν B. 2. 3. 4.] , τύραννε [om. B 1. 2. 3. 4.] , εὐλογητὸς δὲ [om. B 1. 2. 3. 4.] ὑπάρχει ὁ Κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς Χριστὸς εἰς τοὺς αἰῶνας [τῶν αἰώνων add. A 2.] .” Τότε ὁ ἄρχων [(ὁ ἄρχ.) om. B 3, ἰδὼν τὸ στερρὸν αὐτῶν τῆς πίστεως add. A 2.] ἔδωκεν κατ᾽ αὐτῶν τὴν [om. B 3.] ἀπόφασιν τοῦ ἀποτμηθῆναι αὐτούς [αὐτῶν τὰς κεφαλάς A 2, B 3.] . Ἄραντες δὲ τοὺς ἁγίους μάρτυρας [om. B 1. 2. 4.] Γαλακτίωνα καὶ Ἐπιστήμην [(τοὺς-Ἐπ.) om. B 3.] καὶ [om. B 1.] ἐξαγαγόντες αὐτοὺς [om. B 3.] ἔξω τῆς αὐλῆς τοῦ ἄρχοντος [καὶ προσευξάμενοι ἐπὶ πολὺ add. A 2.] , ἀπεκεφάλισαν αὐτοὺς μηνὶ νοεμβρίῳ πέμπτῃ [(μηνὶ-πέμπτῃ) om. B 4.] , ἐμοῦ τοῦ ταπεινοῦ Εὐτολμίου ὁρῶντος. Εἴασαν [ἔασαν A 1, B 3, ἦσαν B 2, 4.] δὲ τὰ τίμια καὶ ἅγια αὐτῶν λείψανα [(τίμια-λ.) λείψανα αὐτῶν κείμενα B 1. 3. 4; κείμεν α add. A 2.] ἐν ἐκείνῳ [om. B 1. 3. 4, A 2.] τῷ [αὐτῶ add. A 2.] τόπῳ. [martyres capite plectuntur.] Καὶ [ἐγὼ δὲ B 1. 3. 4.] λαβὼν αὐτὰ ἐγὼ [(αὐτὰ ἐγὼ) αὐτοὺς B 1. 3. 4.] καὶ πολλὰ δακρύσας ἐκήδευσα [αὐτοὺς add. B 1. 2. 3. 4; μετὰ τῆς πρεπούσης αὐτὰ τιμῆς add. A 2.] εἰς [ἔπαινον καὶ add. A 2.] δόξαν τοῦ μεγάλου Θεοῦ καὶ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, ᾧ [αὐτῶ B 3.] ἡ δόξα καὶ τὸ κράτος [σὺν τῶ πατρὶ καὶ τῶ παναγίω καὶ ζωοποιῶ πνεύματι add. B 3; νῦν καὶ ἀεὶ καὶ add. A 2.] εἰς τοὺς [(ἡ - τοὺς) πρέπει τιμὴ καὶ προσκύνησις σὺν τῶ πατρὶ καὶ τῶ παναγίω (ἁγίω B 4) αὐτοῦ (om. B 4) πνεύματι νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς (τοὺς σύμπαντας καὶ ἀτελευτήτους add. B1) B 1. 4.] αἰῶνας τῶν [om. B 3.] αἰώνων [om. B 3.] , ἀμήν.

SS. GALACTIONIS ET EPISTEMES PASSIO ALTERA

Galaction martyr (S.)
Episteme martyr (S.)

Edita ex manuscriptis codicibus C1 = Parisiensi 1522, C2 = Parisiensi 1020, C3 = Parisiensi 1481, C4 = Parisiensi 1487. Cf. supra p. 34.

Βίος καὶ πολιτεία καὶ μαρτύριον τῶν ἁγίων καὶ ἐνδόξων [καὶ ἐνδόξων om. C4, τοῦ Χριστοῦ add. C2, 4.] μαρτύρων Γαλακτίωνος καὶ Ἐπιστήμης.

[1] [Sanctorum patria et parentes.] Τῆς πρὸς τῷ Λιβάνῳ ὄρει Φοινίκης πολλαὶ μὲν πόλεις καὶ ἕτεραι νοτιώτεραι καὶ προσάρκτιοι, ταύτης δὲ καὶ ἡ τῶν ἄλλων πασῶν διαφέρουσα καὶ τοῖς ἀρκτίοις κειμένη μέρεσιν, Ἔμεσα [Ἔμεσσα C 1.] ἣν ἐνεγκοῦσαν [ἐνεγκοῦσα C 2.] ἔσχε καὶ θρεψαμένην ἀνήρ, ὄνομα [ὀνόματι C 1.] Κλειτοφῶν, γένος ἐπίσημος, πλοῦτον οὐδενὸς τῶν πολιτῶν δεύτερος, τὴν σύνεσιν πολλῷ τῶν ἄλλων ὀξύτερος. Τούτῳ τοίνυν συνῆπτο γυνὴ Λευκίππη [Γλευκίππη ubique in Passione antiquiore.] τοὔνομα, τἄλλα μὲν δεξιὰ τοὺς τρόπους καὶ ἀνδρὶ τοιούτῳ προσήκουσα, καὶ μηδὲ τῆς κατ᾽ ὄψιν ὥρας τῶν ἐν τούτῳ ἄκρων ἐλλείπουσα, τοῦτο δὲ μόνον στείρωσιν δυστυχοῦσα, δἰ ἣν πολλοῖς παρὰ τοῦ ἀνδρὸς ὀνείδεσι βαλλομένη ἀθυμίᾳ συνείχετο, κοὶ φροντίσιν ἐκόπτετο, καὶ παντοία ἦν λύσιν τῶν δεσμῶν τούτων ἐπιζητοῦσα.

[2] [Magna saevit persecutio.] Ἀμφοτέρων οὖν δἰ αἰσχύνης τὸ πρᾶγμα τιθεμένων τὸ μὴ παίδων ὀφθῆναι πατέρας μηδέ τινα ἕξειν ὃς τοῦ πλούτου τε κληρονόμος ἔσται, καὶ δἰ οὗ τὸ γένος πάλιν αὐτοῖς σωθήσεται, ἐπεὶ συνέβαινε κατ᾽ ἐκεῖνο καιροῦ καὶ τὰ τῆς εἰδωλολατρείας ἐπικρατεῖν, Σεκοῦνδον δέ [τε C 2.] τινα τῆς πόλεως Ἐμέσης τὴν ἀρχὴν πεπιστεῦθαι, ἄνδρα ἕλληνα μὲν τὴν θρησκείαν τὴν δὲ γνώμην κομιδῆ βάρβαρον, ᾧ ἔργον ἦν ὡς οὐδὲν ἄλλο ἐπιμελές χριστιανοὺς ἅπαντας ἐκτρίψαι καὶ τὴν εὐσέβειαν, εἴ τις δύναμις, ῥίζαις αὐταῖς ἐξελεῖν· ἐπεὶ [οὖν add. C 3.] οὕτως ἐν κινδύνῳ τὰ τῶν εὐσεβούντων ἦν, φυγῇ τὴν σωτηρίαν ἕκαστος ἐπορίζετο. [Onuphrius monachus] Εἷς δέ τις τὴν κλῆσιν Ὀνούφριος, τὸ σχῆμα μοναχός, τὸν τρόπον ἀγαθὸς καὶ φιλόθεος, τὸ μὲν παντάπασιν ἐκχωρῆσαι καὶ καταλιπεῖν ἐν καιρῷ τοιούτῳ καὶ ζάλῃ τὰς τῶν ἀσθενεστέρων κινδυνεύειν ψυχὰς οὐκ ἔγνω θεοφιλοῦς ἀνδρὸς εἶναι καὶ ἅπαξ ἑαυτὸν [ἑαυτ||| C 1.] τῷ χορῷ τῶν τοιούτων ἐγγράψαντος· οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ τὸ παρρησιάσασθαι τὴν εὐσέβειαν καὶ τοῖς κινδύνοις ἑαυτὸν ἐμβαλεῖν οὐκ ἄμεμπτον εἶναι δοκιμάσας οὐδὲ τῶν νόμων τῆς εὐσεβείας ἐχόμενον, μέσος ἐχώρει· καὶ κρύπτων ἑαυτὸν ἐσθῆτι λευκῇ, ἣν ἐπὶ τοῖς μοναχικοῖς [μοναχοῖς C 4.] ἐνεδύετο, μοναχὸς ἦν ἀληθῶς τὴν γνώμην, καὶ τὰ βίῳ προσήκοντα τοιούτῳ μετῄει, καὶ οὕτω κατεσοφίζετο τὴν ἀσέβειαν. [stipem mendicat] Εἰς πρόφασιν οὖν εὐσεβείας τὴν πενίαν ὑποκριθείς, προσαίτης ἦν ἐθελούσιος, καὶ τὰς οἰκίας περιἳὼν κατὰ χρείαν τῶν ἀναγκαίων αὐτὸς ἄρτον ἐδίδου μᾶλλον τὸν [τὰς C 3.] ψυχὰς στηρίζειν δυνάμενον, λόγοις [λόγους C 1.] ὑπαλείφων, οἷς ἐντύχοι, τῆς εὐσεβείας, καὶ φεύγειν, ὅση δύναμις, παραινῶν ἀπὸ τῶν μακρὰν ποιούντων ἑαυτοὺς τῆς ζωῆς καὶ χωριζόντων τοῦ πλάσαντος.

[3] [et Leucippen reprehendit] Παρελθὼν οὖν ποτε καὶ ἐπὶ τὴν τοῦ Κλειτοφῶντος οἰκίαν, ᾔτει τὰ πρὸς τροφήν, χεῖράς τε προτείνων καὶ φωνὰς ἀφιεὶς ἐπάγεσθαι ψυχὴν πρὸς ἔλεον δυναμένας. Ἔτυχε δὲ τότε τὴν Λευκίππην διατεταραγμένην εἶναι καὶ λύπης μεστήν, ἅτε δὴ παρὰ τοῦ ἀνδρὸς ὀνείδη διὰ τὴν στείρωσιν ὑπομείνασαν. Ὡς τοίνυν ὀχληρῷ φανέντι τῷ Ὀνουφρίῳ, ἐπικλεισθῆναι τούτῳ [om. C 3.] τὰς θύρας [τούτω add. C 3.] προστάττει. Ὁ δὲ οὐδὲν μᾶλλον ἀνίει, εἰδὼς ὃ βούλεται, καὶ ὅτε δώσων αὐτὸς μᾶλλον ἢ ληψόμενος παραγένοιτο [παρεγένετο corr., sed prima manu παρεγένοιτο, ut videtur C 1.] καὶ διὰ τοῦτο ἐνέκειτο ἐπαιτῶν [ἐπαι||||τῶν ἐvέκειτο C 3.] , ἕως διὰ τὴν ἐπαινετὴν ταύτην ἀναίδειαν καὶ εἰσεκλήθη, καὶ [δὴ add. C 3.] δεξιᾶς ἔτυχε τῆς φιλοφροσύνης. Λόγων οὖν κινηθέντων καὶ τῆς ὁμιλίας οὕτω παραταθείσης, διηγεῖτο μὲν ἡ Λευκίππη τὰ καθ᾽ ἑαυτήν [quod deos adiutores sterititatis] καὶ ὡς πεπήρωται αὐτῇ τὰ τῆς μήτρας καὶ ὡς οὐδεὶς εὑρεθείη θεῶν ἄχρι καὶ τήμερον τῶν δεσμῶν τούτων ἀνεῖναι αὐτήν, καὶ τοῦ τῆς ἀτεκνίας [ἀπεδίας C 3.] αἴσχους ἀπαλλάξαι δυνάμενος [βουλόμενος C 3. ] . “Ἀλλ᾽ εἰκότως, ἔφησεν ὁ Ὀνούφριος, οὐδὲν ἀπέλαυσας τῆς σπουδῆς, βοηθοὺς τοιούτους αἰτησαμένη λαβεῖν τῆς στειρώσεως. Οἷς γὰρ αἰσχύνης ἔργα ἐπιτετήδευται, πῶς ἂν αἰσχύνης οὗτοι ἀπαλλάττειν ἑτέρους δύναιντο; Ἀλλ᾽ εἴ μοι πειθομένην παράσχῃς σαυτὴν καὶ Θεὸν ἐπιγνῶναι τὸν ἀληθῆ βουληθῇς [βουλευθῆς C 3.] , ὃς δύναται καὶ ἐκ λίθων ἐγεῖραι τέκνα καὶ δεσμὰ στειρώσεως διαλῦσαι, οὐκ εἰς [(ἐκ-εἶς om. C 4.] σὲ μόνην τὰ τῆς ὠφελείας ὄψει περιερχόμενα, [invocet;] ἀλλὰ καὶ τὸ γένος ἔξεις εὐεργετεῖν, ὥς τινα κλῆρον εἰς αὐτοὺς παραπέμπουσα τὴν εὐσέβειαν.&rdquogr; Τούτοις ἡ Λευκίππη προσεῖχε τὸν νοῦν, καὶ ὥς τινα γῆν ἀγαθὴν παρεῖχε τοῖς τῶν λόγων ἐκίνου σπέρμασιν.

[4] [ad christianam fidem] Ὁ δέ γε θεῖος οὗτος ἀνὴρ πρῶτα μὲν αὐτῇ [πρῶτα μὲν αὐτῇ om. C 2.] τὴν τῆς ὑψηλῆς Τριάδος εἰσηγεῖτο θεογνωσίαν, ἔπειτα δὲ πρὸς τὴν τῶν ἀρετῶν ἐπιμέλειαν παρεκάλει· ἐπὶ τούτοις καὶ τὸν ἐκ τοῦ σωτηριώδους βαπτίσματος ἁγιασμὸν ἀνεδίδασκε, δἰ ἧς [ita C 1. 2. 3. 4.] ἔσται καὶ τῶν προτέρων αὐτῇ μολυσμῶν κάθαρσις. Ὑπέδειξε δὲ καὶ τὸ τῶν μοναχῶν σχῆμα, ὃ περιεβέβλητο μέν, ὑπέκρυπτε δὲ τῶν πονηρῶν ἐκκλίνων θηρατῶν τὴν ἐπίθεσιν, [et virtutis studium] καὶ ὡς ἐπὶ τῇ αὐτῆς παραγένοιτο [παρεγένετο corr., sed prima manu παραγένοιτο C 1.] σωτηρίᾳ, τὴν τοῦ ἐλέου προσποιηθεὶς αἴτησιν. Ἡ δὲ πρὸς ταῦτα δυσὶν ἐναντιώμασιν ἔφη [ἔφησεν C 3.] δεδοικέναι περιπεσεῖν· &ldquogr;Ἑνὶ μὲν ὅτι τοῖς οὕτως ἔχουσι πίστεως, καὶ τὴν προσηγορίαν χριστιανοῖς μεγάλαι μὲν παρὰ τοῦ νῦν κρατοῦντος αἱ ἀπειλαί, δεινότερα [δεινότεραι C 2.] δὲ τὰ ἐπ᾽ αὐταῖς [αὐτοῖς corr. C 3 prius αὐταῖς.] κολαστήρια· ἑτέρῷ δὲ ὅτι, έμοῦ μεταχωρούσης πρὸς τὴν εὐσέβειαν καὶ προγονικῶν δογμάτων ἀφισταμένης, εἰ μὴ καὶ τὸν συνοικοῦντα ἕξω τὴν ἴσην ὑποστάντα μεταβολήν, ἀλλ᾽ ἧς ἔχει νῦν θρησκείας καὶ εἰς τὸ ἑξῆς ἐχόμενον, πῶν ἂν ἓν καὶ τὸ αὐτὸ συμπρονήσαιμεν οἱ καὶ ἓν εἶναι ὀφείλοντες, τῷ μεγίστῳ μέρει διῇρημένοι; Τοῦτό μοι λύσον διαπορούμενον [διαπορουμένην corr. C 3.] , καὶ περὶ τῶν ἄλλων ἀφρόντιδα θήσεις.”

[5] [illam disponit] Ὁ δὲ πολλά τε ἄλλα εἰπὼν καὶ προσθεὶς ὅτι· &ldquogr;Καὶ ὁ ἀνὴρ ὅσον οὔπω πρὸς τὸ αὐτό [corr., prius αὐτὸς C 2.] σοι σέβας μεταβληθήσεται;&rdquogr; τοσοῦτον ἔσχε πειθομένην αὐτὴν ὥστε καὶ ταῖς θεραπαινίσιν εὐθὺς [αὐτὸν C 3.] ἐπιτάττειν, ὅπερ ἂν αὐτὸς λέγοι [λέγειν C 3.] ποιεῖν. Ἕνα τοιγαροῦν τῶν πίθων αὐτοῦ που παρὰ τῳ κήπῳ τυγχάνοντα, Ὀνουφρίου κελεύσαντος, ὕδατος ἐκεῖναι πληροῦσιν, ἐφ᾽ ὧ κατηχηθεῖσα πρότερον ἡ Λευκίππη, καὶ τῶν ἄλλων ὅσα θέμις χριστιανοῖς ὑπ᾽ αὐτοῦ τελεσθέντων, [eamque baptizat.] εἶτα καὶ τοῦ θείου βαπτίσματος ἀξιοῦται. Ὀλίγῳ δὲ ὕστερον ἐκεῖθεν μὲν ὁ Ὀνούφριος ἀπηλλάττετο, πολλὰ αὐτῇ ἐντειλάμενος πρός τε φυλακὴν τῆς [om. C 3.] πίστεως καὶ τῶν τοῦ Χριστοῦ ἐντολῶν· ἡ Λευκίππη δὲ καὶ νοσεῖν σκηψαμένη, ἰδιάζουσά που ἐτύγχανε τὴν τοῦ ἀνδρὸς φεύγουσα κοινωνίαν· οὐδὲ γὰρ ἠβούλετο ἁγνισθεῖσα ἤδη τῷ πνεύματι καὶ τὸ θεῖον λουτρὸν δεξαμένη άνάγνοις μολῦναι τοῦτο τοῦ ἀνδρὸς συνελεύσεσιν. [Leucippe foetum concipit;] Ἡμερῶν δὲ διαγενομένων, ἐπέγνω ἑαυτὴν κατὰ γαστρὸς ἔχουσαν, ὃ καὶ τῷ Κλειτοφῶντι δῆλον οὐκ εἰς μακρὰν γίνεται. Καὶ οὗτος, ἀγνοῶν τὴν ἀλήθειαν· &ldquogr;Νῦν μοι ἐοικας, ἔφη, γύναι, τοῖς ἀθανάτοις εὐαρεστῆσαι θεοῖς, καὶ διὰ τοῦτο καὶ προνοίας ἄρτι τῆς παρ᾽ αὐτῶν ἀξία κατέστης.&rdquogr; Ἡ δέ, μικρὸν ἐπισχοῦσα· &ldquogr;Μή μοι θεούς, ἄνερ, ὀνόμαζε, ἔθη· οὐ βούλομαι γάρ, ἀλλὰ Θεὸν ἕνα τὸν τοῦ παντὸς κύριόν τε καὶ ποιητήν, ὃς σοῦ τε καὶ ἡμῶν κηδόμενός ἐστι καὶ δυνάμενος οὐ στείρωσιν μόνην λύειν, ἀλλὰ καὶ πάντα ὅσα ἐκείνῳ θέλησις εὐκόλως ποιεῖν.” [Christus ei apparet;] Ὁ δέ· &ldquogr;Καὶ τίς οὗτος, ἔφη, τῶν ἄλλων τε ἰσχυρότατος καὶ πρὸς ἡμᾶς οὕτως ὁρῶν εὐμενές;&rdquogr; Καὶ ἡ Λευκίππη· &ldquogr;Ὄναρ μοι, ἔφη, γλυκύτατε ἄνερ, ἐφάνη οὗτος, ἀνθρωπείαν μὲν τὴν μορπὴν ἔχων, τὰς χεῖρας δὲ ἄρα [om. C 3.] ἡπλωμένας ἐπὶ σταυροῦ, ὃς εὐθέως καὶ δεσμά μοι τῆς γαστρὸς ἀνῆκε, καὶ πρὸς ὠδῖνα ταύτην [ταύτη C 3.] παραδόξως διήγειρεν. Ἵνα τί οὖν μὴ [in marg. altera manu C 4.] καὶ ἡμεῖς αὐτῷ μᾶλλον ἐσόμεθα προσανέχοντες, καὶ πάντα δὴ τὰ καθ᾽ ἡμᾶς τῆς αὐτοῦ χρηστότητος ἀπαρτῶντες;”

[6] [maritum ad fidem traducit;] Καὶ ὁ Κλειτοφῶν, ὀλίγον ἐφησυχάσας ὥστε δοῦναι λογισμῷ τὴν διάσκεψιν· &ldquogr;Οἶδα ὃν λέγεις, ἔφη· καὶ γὰρ οὗτος ὁ ὑπὸ τῶν Γαλιλαίων ἐστὶ τιμώμενος καὶ ταῖς ἀληθείαις πολλὴν ἔχει καὶ ἄμαχον τὴν ἰσχύν. Ἀλλὰ τίς οἴσει τὴν τοῦ κρατοῦντος ἀπήνειαν;&rdquogr; Καὶ ἡ Λευκίππη ἡδέως ἁρπάσασα τὸ λεχθέν· &ldquogr;Τέως μέν, ἔφη, τιμία μοι κεφαλή, ἐν τῷ ἀφανεῖ τὸ πρὸς αὐτὸν σέβας ἡμῖν κείσθω· οὕτω γὰρ ἂν τὸ τῶν ἀνοσίων φιλοπόνηρον διαφύγοιμεν· ἐξέσται δέ ποτε, τῆς αὐτοῦ δυνάμεως συναιρομένης ἡμῖν, καὶ ἐν ἡμέρᾳ εὐσχημόνως περιπατεῖν καὶ τὰ τοῦ φωτὸς ἔργα κατὰ τὸ φανερὸν δρᾶν.&rdquogr; Ταῦτα λέγουσα, ἐπεὶ πρὸς πάντα εἶχε τὸν ἄνδρα [τὸν ἄνδρα εἶχε πρός πάντα C 3.] καταπειθῆ, ἔδει γὰρ καὶ τὸ τοῦ Χριστοῦ φανῆναι φιλάνθρωπον, καὶ ὅπερ αὐτῇ προεῖπεν Ὀνούφριος περὶ τοῦ ἀνδρὸς μὴ διαπεσεῖν· τὸ λοιπὸν οὐ μετὰ τινος τῆς ὑποστολῆς, ἀλλὰ πεπαρρησιασμένως πάντα αὐτῷ τὰ κατὰ τὸν μοναχὸν [(τὰ - μοναχόν) om. C 3.] ἐξεκάλυπτε, καὶ ὅτι καὶ βεβάπτισται παρ᾽ αὐτοῦ καὶ ὡς τοῦτό ἐστι τὸ τῆς μήτρας αὐτῆς τὰ δυσχερῆ ἅμματα [ὅμματα (ο in rasura) C 2.] λύσαν, εἶτα [ἥ C 3.] καὶ προσετίθει ὡς οὐδὲν ἔσται τὸ ἐμποδίζον καὶ αὐτὸν τοῦ ἴσου καταξιωθῆναι βαπτίσματος· &ldquogr;Καὶ γὰρ μοι μετὰ τῶν ἄλλων, φησί, καὶ τοῦτό μοι [om. C 1. 4.] προεῖπεν ὁ θεῖος ἀνὴρ ἐκεῖνος, ὅτι καὶ σὲ τὸν φίλτατον ὅσον [ὅσω C 4.] οὕπω τῆς αὐτῆς ἕξω κοινωνοῦντά μοι πίστεως.” Ταῦτα ἐκείνη τε εἴρηκε, καὶ μετ᾽ ὀλίγον εἰς ἔργον [(εἰς ἔργον) om. C 3.] τὰ λεχθέντα ἐξέβη. Καὶ [τὸ ras. add. C 4.] τοῦ θείου καὶ αὐτὸς λουτροῦ ἠξιοῦτο καὶ τὰ τῆς εὐσεβείας ἀπόρρητα ἐδιδάσκετο [(καὶ - ἐδιδάσκετο) om. C 3.] , Ὀνουφρίου πάλιν πρὸς ταῦτα τοῦ [θείου καὶ add. C 4.] θαυμασίου ὑπηρετήσαντος.

[7] [Galactionem parit.] Ἤδη δὲ ὥραν τόκου τῆς Λευκίππης ἐχούσης, παῖδά τε γειναμένης ἄρρενα, εἰσκαλεῖται καὶ αὖθις [(καὶ αὖθις) om. C 4.] Ὀνούφριος, ἡ συνήθης ὠφέλεια, τὸ θεόπεμπτον ἀγαθόν· καὶ τὸ γεννηθἐν ἀνεγεννᾶτο δἰ αὐτοῦ πάλιν τῷ μακαρίῳ βαπτίσματι, καὶ τὴν κλῆσιν ἐλάμβανε παρ᾽ αὐτοῦ καὶ Γαλακτίων κατωνομάζετο. Καὶ ἦν ἡ κλῆσις τῶν ἐσομένων ἀσφαλὴς προαγόρευσις· ἐκ καθαρῶν γὰρ καθαρὸς καὶ οὗτος ἀπέβη καὶ ἐξ εὐγενῶν ὄντως εὐγενὲς βλάστημα. Προἳόντος δὲ τοῦ χρόνου κατὰ μικρὸν ὁ Γαλακτίων ἐπὶ τῇ προσθήκῃ τῆς ἡλικίας καὶ σύνεσιν προσετίθει, μᾶλλον δὲ καὶ ὑπὲρ τὴν ἡλικίαν τὸ φρονοῦν εἶχε. Διδασκαλείοις δὲ ἐκδοθεὶς καὶ τοῖς τελεωτέροις [στελεωτέροις C 2.] ἐκπονηθεὶς μαθήμασι, τῷ φιλοτίμῳ τῆς φύσεως καὶ αὐτοὺς ὀπίσω τοὺς διδασκάλους ἐποίει [om. C 2.] Εἰκοστὸν δὲ καὶ τέταρτον ἐνιαυτὸν ἄγοντος, φροντὶς ἦν τῷ πατρὶ κοινωνὸν αὐτῷ βίου τὴν προσήκουσαν συναρμόσαι, τῆς μητρὸς ἤδη Λευκίππης τὸν βίον ἀπολιπούσης.

[8] [Epistemen virginem] Ἐτύγχανε δὲ τις τὸ τηνικαῦτα παρθήνος, κάλλει τε καὶ ἤθει κοσμίῳ τῶν πασῶν [(πολλῶν) C 3.] διαφέρουσα, Ἐπιστήμη ταύτῃ τὸ ὄνομα, κλέος εὐγενείας καὶ δόξης αὐτὸ τὸ πρῶτον ἐν γυναιξὶν ἔχουσα. Ταύτην ἡρμόσατο Γαλακτίων [ἡρμόσαντο Γαλακτίωνι C 3.] , νῦν μὲν εἰς πρόσχημα [πρόσσχημα C 1. 2. 4; τοῦ add. C 3.] γάμου, μετὰ ταῦτα δὲ [δὲ ταῦτα C 2.] καὶ τῆς ψυχῆς ἕνωσιν. Ἐπεὶ δὲ τὴν συμβίωσιν ταύτης ἐδυσχέραινε Γαλακτίων καὶ φανερὸς ἦν τὰς συμπλοκάς τε καὶ δεξιώσεις οὐ προσιέμενος διὰ τὸ περὶ τὸ σέβας ἀνόμοιον καὶ τὸ τοῦ θείου βαπτίσματος ἀμέτοχον εἶναι ταύτην, [sibi despondet Galaction] πολλοὺς παρὰ τῶν οἰκείων ἐπράττετο λόγους καὶ βαρεῖς αὐτοὺς εἶχε τοῦ πράγματος λογιστάς. Μόνος δὲ ποτε πρὸς μόνην τὴν Ἐπιστήμην γενόμενος, εἶτα παρ᾽ αὐτῆς τοῦ μίσους ἐρωτώμενος τὴν αἰτίαν, φάναι τὸν Γαλακτίωνα μὴ ἂν ἄλλως ἀνασχέσθαι τὴν μετ᾽ αὐτῆς κοινωνίαν, εἰ μὴ καὶ κατὰ τὸ σέβας ἴδοι κοινωνοῦσαν αὐτῷ· ἀνόσιον γὰρ ἄντικρυς ἔλεγεν εἶναι τὸν κεκαθαρμένον ἀκαθάρτῳ συνάπτεσθαι· &ldquogr;Εἴπερ οὖν, ὦ γύναι, τὴν μεθ᾽ ἡμῶν ἀσπάζῃ συμβίωσιν, πείθου μοι [om. C 4.] τὰ βέλτιστα συμβουλεύοντι, καὶ ἐπεὶ κατὰ τὸ νῦν ἔχον ἱερέων ἐστὶν ἀπορία τῶν πρὸς τὸ βάπτισμα τεταγμένων ὑπηρετεῖν, ἀδύνατον δὲ ἄλλως καθαρόν τινα καὶ εἶναι καὶ ὀνομάζεσθαι, τὰ τοῦ χαρίσματος ἡμεῖς καθὼς ὁ καιρὸς δίδωσι σχεδιάσωμεν.&rdquogr;

[9] [eamque baptizat.] Ἐπεὶ δὲ [supra lin. C 3.] πρὸς τοῦτο πειθομένην εἶδε καὶ οὐδ᾽ ὁτιοῦν ἀνανεύουσαν, μίαν τῶν τοῦ κήπου δεξαμενῶν ὕδατος πληρωθῆναι κελεύει· καὶ οὕτω πάντας διαλαθὼν βαπτίζει τὴν Ἐπιστήμην. Αὐτὴ γοῦν καὶ μετὰ τὸ βάπτισμα ἡμερῶν ὀκτὼ διαγενομένων, καινήν τινα καὶ ἀσυνήθη κατὰ τοὺς ὕπνους ὄψιν ὁρᾷ. [Epistemes visio.] Ἐδόκει γὰρ περί τινας οἴκους βασιλικοὺς ἀναστρέφεσθαι, κάλλει ἀμυθήτῳ διαπρεπεῖς, ἐφ᾽ οἷς ἑκατέρωθεν χοροὺς περὶ τούς τοίχους ἵστασθαι τρεῖς. Ὧν ὁ μὲν ἄνδρας εἶχε, σεμνούς τε ἰδεῖν καὶ στολῇ μελαίνῃ κεκοσμημένους, ὁ δεύτερος δὲ γυναῖκας ὁμοίως ἐχούσας· ὁ [ἣ C 3.] δὲ τρίτος παρθένων ἦν, αἷς ἐπήνθει φαιδρότης ἐπιτερπὴς καὶ χάρις [χάριτος C 3.] προσεμειδία ταῖς ὄψεσιν ἐλευθέριος. Αἱ μέντοι γυναῖκες, αἱ τὴν μέλαιναν στολὴν περιβεβλημέναι, καὶ πτέρυγάς τινας ἐῴκεσαν ἔχειν καὶ πῦρ ἀφιέναι, ὑφ᾽ οὗ πᾶν τὸ παραπίπτον ἐδόκει φλέγεσθαι. Ἀκούσας τοίνυν ὁ Γαλακτίων τὸ ὁραθὲν τοιαύτην [τοιάτην (υ del.) C 3.] ἔλεγε τὴν δύναμιν ἔχειν. Εἴρηκε γὰρ καὶ τοὺς τρεῖς τούτους χοροὺς τῶν χωριζόντων ἑαυτοὺς κόσμου καὶ τῶν τοῦ κόσμου πάντων εἶναι, παρθενίαν τε φυλαττόντων καὶ ζῆν κατὰ Χριστὸν ἐπανελομένων· τῶν δὲ τὰ μέλαινα περιβεβλημένων καὶ αὐτοὺς εἶπεν ἐοικέναι τοῖς ἀγγέλοις· ἐκείνων γὰρ αἱ πτέρυγες καὶ τὸ πῦρ τάχος ἅμα καὶ ἰσχὺν ἄμαχον εἰκονίζοντα [εἰκονίζουσιν C 3.] .

[10] [Bona pauperibus distribuunt] Ἡ Ἐπιστήμη δὲ τούτων ἀκούσασα, εὐθὺς τὴν εὐγένειάν τε καὶ τὸ φιλόκαλον τῆς οἰκείας ἐδήλου ψυχῆς, ἐν ἐπιθυμίᾳ τε τῆς τῶν ὁραθέντων γινομένη [γενομένη C 3. 4.] μεγαλειότητος· &ldquogr;Ἆρα δὲ, εἶπεν, εἰ διασταίημεν ἀπ᾽ ἀλλήλων, ἄνερ, καὶ Θεῷ προσχωρήσαιμεν, δυνησόμεθα καὶ τὴν εἰς ἀλλήλους διάθεσιν ἀχώριστον [om. C 4.] συντερεῖν; Τούτου μοι δίδου τὴν βεβαίωσιν ἀσφαλῆ, καὶ οὐκ ἐκστήσομαι πώποτε τοῦ μὴ κοινωνεῖν σοι τῆσδε τῆς προαιρέσεως.” Ἐπεὶ δὲ ἀλλήλοις ἰσχυρὰς δεδώκασι πίστεις μὴ ἀπ᾽ ἀλλήλων κατὰ γνώμην ποτὲ διαναστῆναι [διαστῆναι C 1. 2.] , ὁ Γαλακτίων τὰ συνήθη δι᾽ ἱκετηρίας ἐντυχὼν τῷ Θεῷ, τῇ Ἐπιστήμῃ τὰ συνοίσοντα ὑπετίθει· &ldquogr;Σὺ μὲν ἄπιθι, λέγων, καὶ τοῖς δεομένοις ἐλευθερίως τὰ προσόντα διάνειμε, οὐκ ἀναλίσκειν, ἀλλὰ θησαυρίζειν μᾶλλον αὐτὰ ἐν ἀσύλοις πιστεύουσα· ἐγὼ δέ σοι καὶ τούτου τύπος ἔσομαι, καὶ πρῶτος τῶν ἐμῶν ποιήσομαι τὴν διανομήν, οὐκ ὀλίγῃ καὶ φειδομένῃ χειρί, ἀλλὰ φιλοτίμως ἐξαντλῶν καὶ πλουσίως. Εἰς τὴν τρίτην δὲ ἡμῖν ἀφίξῃ, καὶ κατὰ γε τὸ ἀμφοτέροις δόξαν οἰκονομήσομεν.&rdquogr;

[11] [et vitam monasticam amplectuntur.] Ἐπὲι οὖν τὰ ὄντα τε διενείμαντο καὶ ἀλλήλοις [corr., prius ἀλλήλους? C 1.] συνῆλθον, Εὐτόλμιόν τινα, πάντων ὧν εἶχον εὐνούστατον ὑπάρχοντα θεραπόντων, ἀκολουθεῖν ἐντειλάμενοι ἐξήρχοντο τῆς οἰκίας τὸν τῶν μονοτρόπων μέλλοντες ὑπελθεῖν βίον. Δέκα δὲ ὅλας ἡμέρας ὁδοιπορήσαντες ὄρος φθάνουσι, Πούπλιον μὲν ὑπὸ τῶν προσοικούντων καλούμενον, ἐγγὺς δὲ που τοῦ Σινᾶ κείμενον ὄρους· ἔνθα δυοκαίδεκα μοναχοῖς ἐντυχόντες ἀσκητικὴν πολιτείαν μετερχομένοις, τὰ τοῦ σκοποῦ τε αὐτοῖς διηγόρευον καὶ προσληφθῆναι καὶ τῷ καταλόγῳ τούτων ἐγγραφῆναι ἠξίουν· ὃ δὴ καὶ οὐ πολλαῖς ἡμέραις ὕστερον γίνεται. Καὶ Γαλακτίων μὲν τῷ τάγματι τῶν ἀνδρῶν τούτων συναριθμεῖται, ἡ Έπιστήμη δὲ πρός τι τῶν ἀπῳκισμένων σεμνείων ὑπ᾽ αὐτοῦ στέλλεται, παρ᾽ ᾧ τέσσαρες ἠσκοῦντο παρθένοι.

[12] [Galactionis sancta exercitia] Τὴν οὖν [γ᾽ οὖν C 4.] ἀγωγὴν ταύτην ὁ Γαλακτίων ἑλόμενος, ποίαν μὲν οὐκ ἐπῆλθεν ὁδὸν διδάξαι τὸ μέτριον δυναμένην τίνα δὲ τῶν αἰσθήσεων οὐκ ἐπαιδαγώγησε, πάσαις ὅρους ἐπιθεὶς καὶ μέτρα καὶ πειθηνίους αὐτὰς λογισμῷ τῷ σώφρονι καταστήσας; Οὕτω δὲ αὐτῷ καὶ νηστείας ἐμέλησεν, ὡς ἐπὶ δυσὶν ἔτεσιν ἅπαξ τῆς ἑβδομάδος ἄρτου μόνου μεταλαμβάνειν καὶ τούτου βραχέος καὶ ὅσον ἀποζῆν δύνασθαι. Συνησκεῖτο δὲ αὐτῷ τῇ ἀσιτίᾳ καὶ τὸ φιλάγρυπνον [corr., prius φιάγρυπνον C 3.] , καὶ ἡ περὶ τὰς εὐχὰς διηνεκὴς ἐπιμέλεια. Σωφροσύνης δὲ οὕτως ἐφρόντισεν, ὡς μηδὲ πρὸς ὄψιν ἐλθεῖν γυναικὶ μηδέποτε ἀνασχέσθαι, ἀφ᾽ οὗ δὴ καὶ τῷ τῶν μοναχῶν ἐνεγράφη βίῳ. [et pudicitia.] Τεκμήριον ἀκριβὲς ὅτι δύο τῶν μοναχῶν μητέρα ἐχόντων οὐ μόνον ἀρετῆς ἐπιμελομένην [ἐπιμελουμένην C 4.] , ἀλλὰ καὶ ἔξωρον ἤδη καὶ τῷ ἀσκητικῷ καταγηράσασαν βίῳ, ἀξιούντων τε θεάσασθαι ταύτην καὶ μητρικῶν εὐχῶν μετασχεῖν οὐκ ἠνέσχετο.

[13] [Saevit persecutio.] Οὕτω τοιγαροῦν ἔχοντος καὶ πρὸς ἀρετὴν πᾶσαν εὐθυποροῦντος, οὐκ ἀνεκτὸν ἐδόκει τῷ πονηρῷ, ἀλλὰ τὸν τὴν αὐτοκράτορα τότε μετιόντα ἀρχὴν ὑπελθών, ἠρέθισέ τε κατὰ χριστιανῶν πάντων καὶ διωγμὸν φανερὸν κινῆσαι κατ᾽ αὐτῶν παρεσκεύασε. Καὶ γὰρ ἐπῆλθεν αὐτοῖς βαρύτατος, τὰ μὲν δι᾽ ἑαυτοῦ, τὰ δὲ διὰ τῶν ὁμοίως αὐτῷ ἐχόντων ὑπασπιστῶν τιμωρούμενος. Τούτῳ δὲ προσελθόντες οἱ τὰ τοῦ καιροῦ θεραπεύειν σπουδάζοντες, τοὺς ἀνὰ τὸ Σίναιον [Σιναῖον C 3.] ὄρος οἰκοῦντας τὰ μὲν τῶν θεῶν ἀτιμοῦντας [ἀτιμοῦν C 2. 4.] ἔλεγον, ἕνα δὲ μόνον Θεὸν καὶ τοῦτον [καὶ τοῦτον om. C 3.] ἐσταυρωμένον τιμᾶν, καὶ πᾶσαν αὐτῷ προσάγειν λατρείαν. Εὐθὺς οὖν ἐκεῖνος [κεῖνος C 4.] ὥσπερ μύωπι τῷ λόγῳ πληγείς, στρατιωτῶν ἐπέταττε φάλαγγα ταχέως τε τὸ ὄρος καταλαβεῖν καὶ δεσμίους πρὸς [ὡς C 3.] αὐτὸν τοὺς ὅσοι χριστιανῶν οἰκοῦσι τοῦτο τὸ ὄρος ἀγαγεῖν. Ἐν ᾧ οὖν οἱ πεμφθέντες ἀνὰ τὸν τόπον γενόμενοι τοὺς θείους ἔμελλον ἄνδρας συλλαβεῖν, ἡ Ἐπιστήμη κατὰ τὸ ῥηθὲν ἀσκητήριον τὰ τῶν ἀσκουμένων μετερχομένη, περὶ μέσας νύκτας ὄναρ ὁρᾷ· ἐδόκει γὰρ εἴς τι ἀνάκτορον συνειστρέχειν ἅμα τῷ Γαλακτίωνι, [Visio Epistemes] στεφάνοις τε ὑπὸ βασιλέως κοσμηθῆναι τὰς κεφαλάς. Ἕωθεν [prius ἔσωθεν C 4.] δὲ τῷ οἰκονόμῳ τῶν τῆς μονῆς περὶ ὧν τεθέαται κοινολογουμένη, ὅπη τείνει τὸ ὄναρ σαφῶς ἐδιδάσκετο, ἀνάκτορα μὲν τὰ τῶν οὐρανῶν εἰπόντος βασίλεια· βασιλέα δὲ αὐτὸν εἶναι τὸν ἀληθῶς καὶ μόνως [καὶ add. C 1. 4.] φυσικῶς βασιλεύοντα· τοὺς στεφάνους δὲ τοῦτο δηλοῦν, ὅτι πρὸς ἀγῶνας ἄρτι χωρήσουσι καὶ κρείττους τῶν ἀντιπάλων ἀτεχνῶς ἔσονται.

[14] [Captivus abducitur Galaction,] Οἱ στρατιῶται τοίνυν κατὰ τὸ προστεταγμένον αὐτοῖς ἐπελθόντες τῶν ἄλλων πάντων φυγῇ χρησαμένων, δύο μόνους τῶν μοναχῶν εὑρίσκουσιν, ὦν εἷς ἐτύγχανε Γαλακτίων. Ἐπεὶ οὖν κἀκεῖνος ὑπ᾽ αὐτῶν ἤγετο, μαθοῦσα τοῦτο ἡ Ἐπιστήμη καὶ ἐν ἀπόπτῳ τοῦ ὄρους καθίσασα, ὅθεν ἦν ὁρῶσαν αὐτὴν μὴ [(ὁρῶσαν αὐτὴν μὴ) om. C 3.] ὁρᾶσθαι, ἐκεῖνα ἐθεᾶτο τοῖς ὀφθαλμοῖς ἃ μηδὲ ἀκοῇ παραδέξασθαι δυνατῶς εἶχε, δέσμιον ἀγόμενον Γαλακτίωνα καὶ χαλεπὰ πείσεσθαι προσδοκώμενον. Προσκαταβαλοῦσα οὖν εἰς ἔδαφος ἑαυτὴν πολλή τις ἦν δεομένη τῆς διακόνου ἀφεθῆναι ταύτην ἐπειχθῆναι πρὸς Γαλακτίωνα καὶ εἴπερ ἐγχωροῦν εἴη, τοῖς αὐτοῖς ὑποβληθῆναι δεσμοῖς. Εἰ δὲ καὶ τὸν βίον δέοι ἐκεῖνον ἀπολιπεῖν, τὸν ἴσον καὶ αὐτὴν τότε θάνατον ὑποστῆναι. Εἶναι γὰρ ἀμφοτέροις τοῦτο [(ἀμφ. τοῦτο) om. C3.] ἐκ πλείονος αὐτοῖς [om. C 2.] συμπεφωνημένον [τοῦτο add. C 3.] μὴ τῆς ἀπ᾽ ἀλλήλων διαστῆναί ποτε γνώμης καὶ διαθέσεως. Δεινὸν οὖν ἔλεγεν εἶναι, τοῦ καιροῦ καλοῦντος, φανῆναι ταύτην τῶν συνθηκῶν ἐπιλήσμονα. Ἡ διάκονος δὲ λόγοις μὲν ἐπειρᾶτο πρότερον τῆς ὁρμῆς ἀπάγειν αὐτήν· ὡς δὲ οὐκ ἔπειθεν, ἀφῆκε ποιεῖν ὃ [ὅτι C 3.] καὶ βούλοιτο.

[15] [quem sequitur Episteme.] Ἀσμένως οὖν ἐκείνη τὰ τελευταῖα τὰς συνούσας [τὰς συνούσας τὰ τελευταῖα C 3.] προσαγορεύσασα, τῶν ἰχνῶν κατόπιν τοῦ Γαλακτίωνος εἴχετο. Ἐπεὶ δὲ καὶ ἐγγίζουσα ἦν· &ldquogr;Κύριέ μου, ἐβόα, καὶ τῆς ἐμῆς ὁδηγὲ σωτηρίας, μὴ παραιτήσῃ με τὴν σήν, μηδὲ ὧν [ἃ C 4.] συνεθέμεθα πρὸς ἀλλήλους ἀμνημονέσῃς [ἀμνημονήσας C 3.] .” Ὧν οἱ ὀξεῖς ὑπηρέται τῆς ἀσεβείας ἀκούσαντες, ἐκ μέσης ἀνέστρεφον τῆς ὁδοῦ, καὶ κατασχόντες δεσμοῖς αὐτὴν περιβάλλουσιν, οὐδ᾽ ὁτιοῦν εἰπόντες, ἀλλὰ καὶ πρὸς αὐτὴν ὑπερηφανευσάμενοι τὴν ἐρώτησιν. Ὁ δὲ Γαλακτίων οὐδὲ οὕτως ἔχων καιροῦ τῶν θείων [(κ. τῶν θ.) om. C 3.] ἀπείχετο παραινέσεων, ἀλλὰ καὶ βαδίζων καὶ δεσμὰ περικείμενος ἐνουθέτει τὰ δέοντα· &ldquogr;Μή σε, λέγων, ὦ γύναι, ἀπάτῃ περιέλθοιεν οἱ ἐχθροὶ ἢ δεινὰ πρὸς φόβον ἐπάγοντες ἢ τοῖς ἡδίστοις τοῦ κόσμου παρακαλοῦντες πρὸς τὴν ἀσέβειαν.&rdquogr; Ἐν ᾧ δὲ ταῦτα ἐλέγοντο, ἧκέ τις ἐσπουδασμένως καὶ πολὺν τῷ προσώπῳ διασημαίνων τὸν θόρυβον, εἰς τὴν αὔριον λέγων τὴν περὶ τῶν ἁγίων ταμιευθῆναι ἐξέτασιν, οὕτως τῷ ἄρχοντι δόξαν. Ἕωθεν οὖν ὁ δικάζων ἐπὶ τὸν τόπον ἔνθα τοὺς κρινομένους ἔθος ἀχθῆναι αὐτοὺς προσέταττε.

[16] [Coram iudice ambo sistuntur] Καὶ σπουδῇ πολλῇ παραστάντων, ὁ ἄρχων εὐθὺς οὐ τύχην, οὐ τὴν ἐνεγκοῦσαν, οὐκ ἄλλο τι [ἄλλ᾽ ὅτι C 1.] τῶν συνήθων αὐτοὺς ἐπηρώτα, οὐδὲ πρὸς λόγους ἐχώρει τὸ πείθειν ἔχοντας, ἀλλὰ δριμὺ καὶ ἀπειλητικὸν ἐμβλέψας τῷ [om. C 2.] Γαλακτίωνι· &ldquogr;Τίς οὗτος, ὁ [om. C 3.] ἐπὶ συννοίᾳ καὶ σκυθρωπότητι τῷ περιόντι τοῦ θυμοῦ παρεφθέγγετο [ἀπεφθέγγετο C 3.] , καὶ τίνι ἄλλῳ τὸ σέβας ἀποδιδοὺς ἀτιμάζει θεούς;&rdquogr; Ὁ Γαλακτίων δὲ μηδὲν ὑποπτήξας μήτε τῆς συνήθους μεταβαλὼν καταστάσεως· &ldquogr;Τὸν μὲν βίον, εἶπε, μοναχός, ἀπὸ Χριστοῦ δὲ τὸ καλεῖσθαι χριστιανὸς ἔχων [ἔχω C 3.] , ᾧ καὶ τὸ σέβας εὐφρονῶν ἀποδίδωμι.&rdquogr; Ὡς δὲ καὶ πολὺς ἦν ὁ ἅγιος βάλλων αὐτὸν τοῖς ὀνείδεσι καὶ τὰ τῶν θεῶν αὐτοῦ κωμῳδῶν καὶ ἐπίσης ἀνοήτους ἀποκαλῶν τοὺς τὰ ἄψυχα ταυτὶ σεβομένους, τὰς χεῖρας ὀπίσω δεθέντα βουνεύροις ἐπέταττεν ὁ κατάρατος ἀνηλεῶς αὐτὸν τύπτεσθαι. [flagrisque caeduntur.] Μαστιγουμένου δὲ τούτου, ἡ Ἐπιστήμη βλέπουσα καὶ ἀρρήτως τὴν ψυχὴν πάσχουσα· &ldquogr;Φεῦ τῆς ἀκορέστου πρὸς τὸ κολάζειν, ἔφη, ψυχῆς· ἵνα τί τοιαύτας ἐνετείνατε μάστιγας νεαροῖς οὕτω μέλεσι καὶ πολλοῖς ἀσκήσεως πόνοις συντετηγμένοις [τετηγμένοις C 3.] ; πῶς δὲ καὶ ἡ χεὶρ τῶν ὑπηρετουμένων ταῖς μάστιξιν οὐκ ἐνάρκησε;&rdquogr; Τούτοις ὁ ἄρχων ἐπὶ μᾶλλον εἰς ὀργὴν ἐξαφθείς· &ldquogr;Τὴν ἀναιδῆ ταύτην, ἔφη, καὶ προπετῆ τῶν περικειμένων μέχρις ὀθόνης γυμνώσαντες ἰσχυρῶς ταῖς μάστιξι τιμωρεῖσθε, ἵνα πεφυλαγμένως φθέγγεσθαι μάθοι καὶ μὴ πρὸς τὸ ὑπερέχον οὕτως ἀπαυθαδιάζεσθαι [ἀπαυθαδίζεσθαι C 1, C 2 ante corr.] .”

[17] [Visu orbati] Τούτου δὲ πολλῷ τῷ τάχει τελεσθέντος καὶ εἰς μακρὸν ἤδη παραταθείσης τῆς τιμωρίας, περὶ πᾶσαν μὲν ἐπαγωγὴν τῶν δεινῶν ἡ μάρτυς ὑπερφυῶς ἀπεμάχετο [ἐπεμάχετο C 4.] . οὐδὲν δὲ ἀνίει καταβοῶσα τοῦ δικαστοῦ καὶ τὸ τοῦ πράγματος ἄσεμνον ὀνειδίζουσα· ὅτι φύσιν ἣν ἔδει [om. C 2.] διαμένειν [μένειν C 4.] ἀθέατον οὐ μόνον ἁπλῶς ἐκκαλύπτειν ἠνέσχετο, ἀλλὰ καὶ πολλῶν ἐνώπιον ἐπέτρεψε τιμωρεῖσθαι. &ldquogr;Διὰ τοῦτο μένουσί σε, φησί, τὰ ἐκεῖθεν δικαιωτήρια· πλὴν ἀλλὰ κἀνταῦθα οὐκ εἰς μακρὰν ὑμᾶς ἡ δικαία κρίσις τοῦ Θεοῦ μετελεύσεται.&rdquogr; Εἶπε, καὶ ἡ δίκη κατὰ πόδας εὐθὺς εἵπετο, καὶ πεπηρωμένοι τὰς ὄψεις οἱ περὶ τὸν ἄρχοντα καθωρῶντο. Τοῦτο δὲ τῇ μὲν ἁγίᾳ δόξης τοῖς κολάζουσι δὲ πρόξενον ἐγένετο σωτηρίας. [praesidis socii Christum confitentur.] Ἡ γὰρ τῶν ὀφθαλμῶν πήρωσις τὸ τῆς ψυχῆς διέλυσε [om. C 3.] νέφος καὶ φῶς αὐτοῖς θεογνωσίας ἐπηύγασε [ἀπηύγασε C 3.] . Διὰ τοῦτο [τὸ C 3.] καὶ [om. C 3.] πιστεύειν ὡμολόγησαν τῷ Χριστῷ, καὶ ἀντιστρόφως πάλιν σὺν τῷ φωτὶ τῆς ψυχῆς καὶ τὸ τῶν ὀφθαλμῶν τοῦ σώματος ἐλάμβανον φῶς, ἄνδρες οὐ δύο καὶ τρεῖς ὄντες ἀλλὰ καὶ [om. C 1.] τρεῖς καὶ πεντήκοντα ἀριθμούμενοι.

[18] [Martyres dire cruciantur] Πλὴν καὶ τούτων γενομένων, ὁ ἄρχων ἔτι τυφλώττων τὸν νοῦν ἅτε διὰ βάθους αὐτῷ τῆς κακίας ἐνσημανθείσης, καλάμους εἰς ἄκρον ὀξυνθῆναι κελεύει καὶ τοῖς τῶν ἁγίων ὄνυξιν ἐμπαρῆναι. Οὗ καὶ ταχύτατα γενομένου, οἱ ἅγιοι τὸ καρτερικὸν μᾶλλον ἐν τοῖς ἀλγεινοῖς ἐπεδείκνυντο, τῷ [καὶ C 2.] δἰ οὗ [ὃν C 2, C 1 ante corr.] ταῦτα ὑπέμενον πολλὴν τὴν χάριν ὁμολογοῦντες καὶ τὰ τῶν ψευδωνύμων θεῶν ἐξυβρίζοντες [ἀτιμάζοντες C 3.] . Ὁ δικαστὴς οὖν αὖθις [om. C 2. 3.] χειρῶν αὐτοὺς καὶ ποδῶν ἅμα προσέτι δὲ καὶ γλώττης ἀποστερεῖσθαι [ἀποστερεῖσθαι C 4.] προσέταττεν, ἡδονὴν ὥσπερ οἰκείαν ἐν ἀνθρώπων ὁμογενῶν τιμωρίαις ἡ αἱμοβόρος ψυχὴ λαμβάνουσα. Ὡς δὲ καὶ ταῦτα θᾶττον ἐγένετο, τῶν μαρτύρων οὐδὲν ἧττον ἐπὶ τοῖς ἴσοις [ἴπποις C 4.] διαμενόντων, ὁ δεινὸς μὲν δικάζειν ὠμότατος δὲ κολάζειν, τὴν τελευταίαν τοῖς μάρτυσι ψῆφον ἐπάγει τὸν διὰ ξίφους αὐτοὺς κελεύσας ὑπελθεῖν θάνατον. [et capite plectuntur.] Οὗτοι μὲν οὖν [om. C 3.] τὴν ἐντεῦθεν ἀποδημίαν ἐστείλαντο, τὰς ἱερὰς κεφαλὰς κατὰ τὴν πέμπτην τοῦ νοεμβρίου ἀποτμηθέντες. Τὰ δὲ τούτων τίμια σώματα τιμίῳ τινὶ ἐνθέμενος σκεύει ὁ δηλωθεὶς Εὐτόλμιος, ᾧ καὶ πρὸς τοῦ μάρτυρος ἀκολουθεῖν ἐπιτέτακτο [ἐπετέτακτο C 3.] , διὰ τιμῆς αὐτὰ καὶ τοῖς ἄλλοις ἄγεσθαι παρεσκεύασεν, εἰς δόξαν πατρὸς υἱοῦ, καὶ ἁγίου πνεύματος, τῷ ἐν Τριάδι μόνῳ Θεῷ, ᾧ πρέπει τιμὴ πᾶσα, μεγαλωσύνη τε καὶ μεγαλοπρέπεια νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων, [τῶν αἰώνων om. C 1. 4.] , ἀμήν.

DE SS. DOMNINO ET SOCIIS MARTYRIBUS IN PALAESTINA

ANNO CCCVII

[Praefatio]

Domninus martyr in Palaestina (S.)
Socii martyres in Palaestina.

AUCTORE P. P.

[1] [Eusebius] Sanctorum qui una cum S. Domnino in Martyrologio Romano hodie passi dicuntur, quantum fieri potest, seiungendae sunt historiae; quarum fons plane unicus est geminus libellus Eusebii Pamphili de martyribus Palaestinae.

[2] [de S. Domnino perpauca tradit;] S. Domninum aut nulla aut falsa significatione ἱερομάρτυρα appellat synaxarium ecclesiae Constantinopolitanae [P. 195.] . In Actis quidem syriacis laudatur ut excellenter doctus , quae glossemata si pressius intellegenda forent, disciplinam medicinae significarent, sicut reapse verbum e verbo ducens interpretatus est Gulielmus Cureton [History of the Martyrs in Palestine, by Eusebius, Bishop of Caesarea (London, 1861), p. 24.] . Iisdem tamen utcumque repraesentari τὴν διδασκαλίαν τῆς σωτηρίας [Id optime perspexit vir doctus Bruno Violet; qui tamen, dum haec verba de doctrina christiana intellegit (wohlbekannt mit der Heilslehre), potius graeci archetypi sententiam capessit, quam syriacam orationem sectatur. Die palästinischen Märtyrer des Eusebius von Cäsarea, Texte und Untersuchungen, t. XIV, fasc. 4 (Leipzig, 1896), p. 58.] , patet vel ex eo quod sanctus martyr in ipso iuventutis flore praereptus fuisse dicatur, postquam ad metalla damnatus complures fortasse annos procul a scholis et studiis egisset. Non tamen certo computari potest quam diu in his fodinis detentus fuerit. Profecto iudicem qui illuc eum amandaverit, eo modo designat Eusebius, ut videatur alium hominem cogitare atque Urbanum praefectum, in quem hoc loco velut dedita opera invehitur. Quod si ita se res habet, Domninus anno 303 primum damnatus fuisse putandus est. Nam anno insequenti, qui persecutionis secundus fuit, Flaviano Palaestinae praefecto e provincia decedenti suffectus est Urbanus [De martyribus Palaest., III, 1, ed. Gul. Dindorfius, Eusebii Caesariensis opera, vol. IV (Lipsiae, 1890), p. 386; cf. Cureton, p. 8 – 9; Violet, p. 15 – 16.] . Verum syri interpretis sive indiligentiam sive inscitiam tanta indicia produnt, ut in eius stilo exiliora verborum discrimina omni paene momento careant. Hac etiam neglegentia factum est, ut passio S. Domnini, quae in graeco libello perspicue dicitur contigisse Δίου μηνὸς πέμπτῃ κατὰ δὲ τοὺς Ῥωμαίους νώνναις νοεμβρίαις, in syriaca translatione primo diei mensis eiusdem assignetur; nisi forte ab amanuensi quopiam male scriptum est pro , quod parum probabile videtur.

[3] [Theotimum, Philotheum et Timotheum, lacitis eorum nominibus,] In hypomnemate Martyrologii Romani Domnino accensentur Theotimus et Philotheus, quibus libri liturgici Graecorum addunt Timotheum. In neutra e recensionibus libelli Eusebiani, quales nunc exstant, haec nomina leguntur. Ceterum in narrationem Eusebii aptissime quadrat hoc synaxarii Constantinopolitani elogium: Θεότιμον δὲ … καὶ Τιμόθεον καὶ Φιλόθεον, τὴν ἀκμὴν τοῦ σώματος φέροντας καὶ ὡραίους καὶ καλοὺς τῇ ὄψει ὑπάρχοντας ἐπὶ πυγμῇ μονομαχίας καταδικάζει ὁ τύραννος [Synax. Eccl. CP., p. 196.] . Hi certe non passi sunt eodem die ac S. Domninus, ut reliquam historiam legenti patebit. Et re quidem vera in narratione sequenti Eusebius antequam rettulit confessionem SS. Pauli, Valentinae et Ennathae, quos anno post obitum S. Domnini in civitate Diospoli Firmilianus iudex mortis damnavit, haec praemisit, quae nostros certe respiciunt [Cureton, l. c., p. 30; cf. P. Bedjan, Acta martyrum et sanctorum, t. I (Parisiis, 1890), p. 245 – 46; anglice apud Cureton, l. c., p. 28; germanice apud Violet, p. 62.] . Post hanc probationem eos (id est confessores aegyptios, de quibus sermo antea fuit), appositis ad eorum poplites cauteriis, sinistro pede mulcarunt; tum dexter eorum oculus gladio effossus est ac tandem igne corruptus. Haec perpessi sunt non viri tantum sed plane pueri et mulieres complures. Postea ad metalla aeris missi sunt, ut aerumnas experirentur (viderent). Post breve tempus tres viri Palaestinenses, quos paulo ante diximus ludis circensibus destinatos fuisse, horum similia quoque passi sunt, propterea quod cibum ab administratione publica (ταμεῖον) accipere nolebant, neque exercitationi et institutioni ad artem gladiatoriam conducentibus se tradebant. Mala perpessi, quibus describendis impares sumus, tandem post omnes suos dolores crudelem hanc sententiam toleraverunt.

[4] [alio die passos refert;] Quo die anni haec acta sint, disputari potest. Videtur tamen beatorum pugilum confessio aliquamdiu antegressa esse martyrium SS. Pauli, Valentinae et Ennathae, qui passi sunt die 25 iulii; quem diem tyrio stilo simul et latino clarissime indicavit Eusebius: μηνὸς Πανέμου πέμπτῃ καὶ εἰκάδι, ἣ λέγοιτο ἂν πρὸ ὀκτὼ καλανδῶν αὐγούστων [De martyr. Palaest., VIII, 12.] . Notare etiam iuvat SS. Pauli, Valentinae et Ennathae memoriam coli die 10 februarii [Synax. Eccl. CP., p. 455.] iterumque die 15 vel 16 iulii [Ibid., p. 822 – 23.] .

[5] [neque praeter S. Silvanum Gazensem,] Horum confessorum elogio continuatur in synaxario Constantinopolitano [Ibid., p. 196.] haec mentio brevissima: τὸν δὲ Σιλβανὸν τοῖς κατὰ Φανὼν μετάλλοις ἐγκρίνει [ὁ τύραννος]. Haec qui scripsit non videtur meminisse S. Silvani Gazensis episcopi et martyris, cuius memoria in eodem synaxario habetur ad diem quartum maii [Ibid., p. 657.] . Nemo tamen Eusebianam narrationem attente perlegens haec duo hypomnemata seiungenda putabit. Historia enim huius Silvani presbyteri quem Urbanus praefectus ad fodinas Phaenesias amandavit, ipso die quo S. Domninum mortis damnavit, omnibus partibus congruit cum Passione S. Silvani qui cum sociis undequadraginta, postremo persecutionis anno, in iisdem metallis gladio decollatus est, die quinto maii; ad quem diem eius Acta exposuit Henschenius [Act. SS., Maii t. I, p. 468 – 69.] . Attamen ne tam procul lectorem abire iubeamus, neve commentario illi antiquiori deesse sinamus complementum utile, cui non iam alius erit in hoc opere locus, describimus e syriaca recensione libelli Eusebiani pericopen quae ad S. Silvanum pertinet [Ex Gul. Cureton, op. cit., p. 50 – 51; cf. P. Bedjan, t. c., p. 274 – 75.] .

Confessio Silvani et sociorum eius anno octavo persecutionis quae nostra aetate fuit.

[cuius necem infra narrat,] Gaza ortus est beatus ille Silvanus. Erat hic e militibus veteranis. Postquam autem eius aetas libertatem consecuta est, bonus Christi miles fieri voluit. Homo enim erat perfecte modestus et consilio praestans, fidemque suam simpliciter et candide professus est. Ecclesiae in Gaza urbe sitae presbyter factus, praeclare ibidem se gesserat. Cum autem Christi militibus certamen de vita indictum esset, senex aetate venerandus in stadium descendit, ibique in priore confessione coram plebe caesariensi victor evasit atque verberibus tentatus est. Quae cum viriliter pertulisset, alterum certamen certavit, laterumque lacerationes senex pertulit ut iuvenis. In tertio certamine ad aeris metalla damnatus est. In diuturna vita probatissimum se exhibuit et ad episcopatus ministerium evectus [Ex iis etiam quae refert Eusebius in Passione S. Domnini (infra pp. 49, 51) videtur Silvanus non ante creatus esse episcopus quam ad metella damnatus est. Attamen in Historia ecclesiastica (VIII. 13, 5) ab eodem Eusebio vocatur urbis Gazae episcopus: τῶν δ᾽ ἐπὶ Παλαιστίνης μαρτύρων Σιλβανὸς ἐπίσκοπος τῶν ἀμφὶ τὴν Γάζαν ἐκκλησιῶν, κατὰ τὰ ἐν Φαινοῖ χαλκοῦ μέταλλα σὺν ἑτέροις ἑνὸς δέουσι τὸν ἀριθμὸν τεσσαράκοντα τὴν κεφαλὴν ἀποτέμνεται
(ed. Dindorf, I. c., p. 369).] , in pontificatu suo gloriose claruit. Die autem quarto mensis iiar ianua magna caeli huic late aperta est, et cum agmine martyrum ascendit beatus ille. Neque solus iste quidem, verum multa caterva heroum ei se adiunxit. Subito mandatum atrox latum est, quo qui senio vel morbo in metallis debilitati essent et qui ad opus non valerent, gladio interfici iuberentur. Quibus Dei martyribus numero quadraginta simul una die capita praecisa sunt. Eorum plerique ex Aegypto erant. Dux tamen eorum ac moderator erat martyr ille martyrumque episcopus Silvanus homo vere beatus Deoque acceptissimus.

[6] [alium Silvanum cum S. Domnino damnatum narrat.] De S. Silvano, quem Urbanus item praefectus ad metalla Phaenesia relegavit simul atque S. Domninum igni tradidit, afferetur suo loco testimonium Eusebii. Utriusque narrationis similitudo per se ostendit unius eiusdem martyris festum, atque adeo martyrem ipsum in ecclesia tum graeca tum latina fuisse geminatum.

[7] [Perperam die 5 nov. memoratus est S. Pamphilus] E sociis S. Domnini excludatur oportet etiam S. Pamphilus qui in synaxario Constantinopolitano annuntiatur die 5 novembris, quasi hoc eius proprium festum esset. De hoc celebratissimo martyre nulla prorsus causa est cur hoc loco disputemus. Passio eius amplior, ex graeco exemplari cum aliis in locis [Vid. BHG., p. 99.] tum in Actis hisce nostris iamdudum edita [Act. SS., Iun. t. I, p. 64 – 70.] , nuper castigatius recusa est in Analectis Bollandianis [T. XVI, p. 129 – 39. Variae lectiones e codice Londinensi allatae sunt in Anal. Boll., t. XXV, p. 499 – 502.] . Qui fons cum sit longe optimus et uberrimus, propemodum inutilem reddit syriacam interpretationem. Ideoque ab ista referenda hic abstinemus.

[8] [et S. Auxentio subrogatus Dorotheus.] Contra inter huius diei martyres praecipue memorandus erat S. Auxentius, cuius nomen in contractiore narratione servatum graeca synaxaria in Dorotheum commutarunt.

[9] [SS. Carterii et Eupsychii nomina incerta.] Annuntiantur etiam in synaxario ad diem quintum novembris SS. Carterius et Eupsychius, quos Urbanus ad eunuchorum condicionem redegit. Quis eorum nomina resciverit et ex quo documento, divinare non possum. Ex historia Eusebii ne conici quidem potest utrum duo tantum an plures hoc supplicium perpessi sint. Ceterum in codice Patmiaco synaxarii ad diem decimum sextum novembris hypomnema legitur τῶν ἁγίων μαρτύρων Εὐψυχίου, Νεάρχου, Καρτερίου καὶ τῆς συνοδίας αὐτῶν [Synax. Eccl. CP., p. 227.] , e quorum societate par illud fortasse ab aliquo librario seiunctum fuit [Ibid., p. 966.] .

[10] [Martyrologium Hieronymi.] Horum omnium martyrum memorias suo quodam modo complectitur Martyrologium Hieronymianum: In Cesarea cappadociae. Domnini [Act. SS., Nov. t. II, 1, p. [139].] .

PASSIO AMPLIOR

Domninus martyr in Palaestina (S.)
Socii martyres in Palaestina.

EUSEBIUS CAESARIENSIS.

Ex oratione Eusebii Caesariensis de Palaestinae martyribus (Cureton, op. cit., p. ; Bedjan, p. 239 – 42).

[Urbanus praefectus eodem die]
[Domninum, confessorem inclitum, rogo addicit,]

Confessio Domnini, anno quinto persecutionis, quae nostra aetate facta est, in Caesarea urbe.

Urbanus praefectus erat Palaestinae. Dies primus [Vide supr., p. 46, num. 2.] erat mensis tesri posterioris [Id est mensis novembris.] . Ille in dies sua malefacta innovabat et per singulos annos nova adversum nos consilia moliebatur. Quot autem saevitias in hoc uno die, quem diximus, exercuerit, narrabimus.

Hoc igitur die de quo locuti sumus (adduxerunt) hominem quendam, qui omnem aetatem laudabiliter traduxerat, et medicinae doctrinam [Vide supra, p. 46.] excellenter noverat. Iuvenis hic erat statura procerus et formosus; atque vitae sanctitate, integritate animi, castimoniaque spectabilis. Domninus ei nomen erat; atque apud omnes aequales nostros martyrum hic fuit notissimus. Eundem antequam martyrio consummatus est, in metallis aeris cruciaverant, atque propter confessionis eius perseverantiam (Urbanus) eum igne puniri iussit.

[alios ad alia supplicia damnat;]Ex quo martyre ut se expedivit iudex iste in malo prudens, — qui enim potentiore sua malitia gloriantur, hos prudentes nullo iure dixeris, — tres iuvenes corporis statura insignes et venusti, quorum animi constantissima in Deum pietate ornabantur, casu (oblati) ludis circensibus addicti sunt, in oblectamentum plebis. Quibus amandatis, senem inclitum et sanctum [Huic nomen fuisse Auxentium e graecis exemplaribus rescivimus. Vide num. 8, pp. 48 et 51.] feris depascendum destinavit. Deinde ab hoc sene divertit homo furens et ad alios se convertit; quos, virilibus abscissis, ad eunuchorum condicionem redegit. [S. Silvanum cum sociis ad metalla relegat;] Tum, his quoque dimissis, ad Silvani socios [Id est Silvanum eiusque socios (τοὺς ἀμφὶ Σιλβανόν).] se convertit, cui postea contigit martyri Dei fieri, eosque ad metalla Phaenesia [Eusebius: Φινών, σταθμὸς τῶν υἱῶν Ἰσραὴλ ἐπὶ τῆς ἐρήμου· ἦν δὲ καὶ πόλις ἡγεμόνων Ἐδώμ. Αὕτη δὲ ἐστὶ Φαινὼν ἔνθα τὰ μέταλλα τοῦ χαλκοῦ μεταξὺ κειμένη Πέτρας πόλεως καὶ Ζωόρων. Hieronymus: Fenon, castra filiorum Israel in deserto. Fuit autem quondam civitas principum Edom, nunc viculus in deserto ubi aeris metalla damnatorum suppliciis effodiuntur inter civitatem Petram et Zoaram, de quo et supra diximus. E. Klostermann, Eusebius Werke, III, 1: Das Onomastikon der biblischen Ortsnamen (Leipzig, 1904), pp. 168, 169. Phaeno, quod hebraico nomine dicebatur Punôn vel Pînôn, nuper comperit R. P. Lagrange O. P. situm fuisse eo loco ubi nunc stat Kharbet Fenân () sive Parietinae Phaenesiae, in Idumaea inter Thanam vicum et vetus castellum Montis Regalis (Schaubak). Vid. M. I. Lagrange, Phounon (Num. XXXIII, 42), Revue biblique, t. VII (1898), p. 112 – 15. De Phaeno et martyribus qui illic passi sunt, scripsit etiam S. Vailhé, Les martyrs de Phounon, Échos d'Orient, t. II (1899), p. 66 – 70.] damnavit. Rursus ab istis recessit aliosque petiit quos cruciatibus dedecoravit. Neque in viris furor eius pessimus conquievit, sed femineo quoque sexui supplicia minatus est, atque tres virgines ganeonibus tradidit, ut earum corporibus illuderent. Alios etiam in carcerem coniecit. Haec autem omnia quae scripsimus, iudex iste furiosus una hora patravit.

Postquam autem completa sunt ea quae scripsimus, Pamphilus quoque — nomen mihi carissimum — martyr Dei caeli, qui omnibus numeris sanctus omnique laude ornatus erat, in certamine confessionis suae probatus est. Hic fuit ex omnibus aetatis nostrae martyribus celebratissimus, quippe cuius aetas omnis in philosophia studioque doctrinae tum divinae tum humanae effluxisset. Huius porro viri omni laude spectabilis prudentiam primum Urbanus quaestionibus ac responsis tentavit atque tandem minis compellere voluit ut simulacris inanimis sacrificaret. Ut autem exploratum ei fuit illum verbis non moveri, minasque ab illo nihili haberi vidit, saevis cruciatibus in eum usus est, eiusque latera crudeliter laniari iussit. Neque illi nocere potuit, sicuti speraverat. Tum iudex iniquus ea ratione martyri invicto vim inferre deliberavit, quod eum (in carcerem coniceret) una cum confessoribus illis captivis, de quibus modo scriptum est. Hic vero iudex impotens, pro omnibus male factis quae contra Dei confessores exercuit, quam mercedem, quamve poenam sortiturus sit, ex iis quae modo scribemus resciscere facile est.

Brevi enim ac repente, neque multa mora interposita, propter haec flagitiosa facinora, iusto Dei iudicio oppressus, acerbas et graves poenas dedit. Qui enim in tribunali sublimis et excelsus considebat et assistentium frequentia gloriabatur, qui universo Palaestinae populo antecellebat, una in nocte (hoc iudicio) omni suo splendore, universisque honoribus exutus, velut ad solitudinem redactus est. Atque in hac ipsa urbe nostra Caesarea, in qua omnia scelera, quae superius descripta sunt, patraverat, sententia Maximini, hominis pari cum eo perversitate, malae morti traditus est. Convicia primum et opprobria omni morte peiora in eum congesta sunt, ita ut muliebres obiurgationes, contumeliae, clamores, antequam necatus est, ex omnium ore in eius aures infunderentur [Haec mirum quantum a graeca narratione recedunt.] . Unde intellegere possumus hunc gustum ei praeceptum esse ultionis divinae, quae propter eius saevitiam et immanitatem adversus Dei servos ad extremum parata erat.

[suo loco fusius narrabit Eusebius.]Haec raptim narravimus tamquam fidelibus, quorum aliqui ex illis temporibus hactenus servati sunt. In qua narratione tormenta multa quae in eum adhibita sunt referre omisimus, ut praecise et breviter haec describeremus in testimonium iis qui post nos venturi sunt. Eritque tempus cum finem et interitum perversorum hominum, qui generi nostro insultarunt, in libris nostris relaturi simus.

PASSIO CONTRACTIOR

Domninus martyr in Palaestina (S.)
Socii martyres in Palaestina.

Eusebius de martyribus Palaestinae, lib. VII, 3 – 8 (Dindorf, op. cit., p. 396 – 98).

[Eodem die S. Silvanus et socii ad metalla damnati sunt,] Ἐπὶ τούτοις Δίου μηνὸς πέμπτῃ κατὰ δὲ Ῥωμαίους νώναις νοεμβρίαις, ἐπὶ τῆς αὐτῆς πόλεως τοὺς ἀμφὶ Σιλβανόν, ἔτι δὴ τότε ὄντα πρεσβύτερον ὁμολογήσαντα, ὃν οὐκ εἰς μακρὸν ὕστηρον ἐπισκοπῇ τιμηθῆναί τε καὶ μαρτυρίῳ συνέβη τελειωθῆναι, γενναιοτάτην ἔνστασιν τὴν ὑπὲρ εὐσεβείας ἐπιδειξαμένους τοῖς εἰς τὸ αὐτὸ χαλκοῦ μέταλλον πόνοις ὁ αὐτὸς ἐγκρίνει, καυτῆρσι πρότερον τῶν ποδῶν τὰς ἀγκύλας αὐτοῖς ἀχρειωθῆναι προστάξας. 4. Ἅμα δὲ τῇ κατὰ τούτων ἀποφάσει ἄνδρα μυρίαις ἄλλαις ὁμολογίαις διαπρέψαντα, [crematus S. Domninus,] Δομνῖνος ἦν οὗτος, ὁ διὰ περιττὴν ἐλευθερίαν τοῖς κατὰ Παλαιστίνην ἅπασι γνωριμώτατος, τῇ διὰ πυρὸς ἐκδίδωσι κολάσει· μεθ᾽ ὅν ὁ αὐτὸς δικαστής, δεινὸς ἐπινοητής τις ὢν κακίας καὶ τῶν κατὰ τῆς τοῦ Χριστοῦ διδασκαλίας ἐπιχειρημάτων καινουργός, [alii circo destinati,] τὰς μηδ᾽ ἀκουσθείσας πώποτε κατὰ τῶν θεοσεβῶν ἐπενόει τιμωρίας, καὶ τρεῖς μὲν εἰς τὸ μονομαχεῖν ἐπὶ πυγμῇ καταδικάζει, Αὐξέντιον δέ, [S. Auxentius feris traditus,] σεμνὸν καὶ ἱερὸν πρεσβύτην, θηρίοις βορὰν παραδίδωσιν, ἄλλους δ᾽ αὖ πάλιν τελείων ἀνδρῶν φέροντας ἡλικίαν εἰς εὐνούχους ἐκτεμὼν τοῖς αὐτοῖς κατακρίνει μετάλλοις, [alii enervati,] ἑτέρους δ᾽ αὖ πάλιν, μετὰ χαλεπὰς βασάνους δεσμωτηρίῳ καθείργνυσιν· ἐν οἷς καὶ ὁ πάντων ἐμοὶ γοῦν ποθεινότατος ἑταίρων Πάμφιλος ἦν, [S. Pamphilus varie examinatus] τῶν καθ᾽ ἡμᾶς μαρτύρων ἀνὴρ πάσης ἕνεκεν ἀρετῆς ἐπιδοξότατος. 5. Τούτου τὴν ἐν ῥητορικοῖς λόγοις φιλοσόφοις τε μαθήμασιν ἀπόπειραν πρότερον ὁ Ὀυρβανὸς λαβών, εἰθ᾽ ὕστερον θύειν καταναγκάσας, ὡς ἀνανεύοντα καὶ μηδ᾽ ὅλως ἐν λόγῳ τὰς ἀπειλὰς ἑώρα τιθέμενον, τὸ πανύστατον ἀγριάνας, σφοδροτέραις αὐτὸν αἰκίζεσθαι προστάττει βασάνοις. [et in carcerem detrusus.] 6. Καὶ δὴ ταῖς κατὰ τῶν πλευρῶν αὐτοῦ δι᾽ ἐπιμόνων καὶ φιλονείκων ξυστήρων ὁ θηριωδέστατος μονονουχὶ ἐμφορηθείς, αἰσχύνην γε μὴν ἐπὶ πᾶσι καταχεάμενος, τοῖς ἐν τῷ δεσμοτηρίῳ καὶ αὐτὸν ὁμολογηταῖς καταλέγει. 7. Ἐπὶ δὲ τῇ κατὰ τῶν ἁγίων ὠμότητι ὁποίας ἀμοιβῆς παρὰ τῇ θείᾳ δίκῃ τεύξεται, τοσαῦτα κατὰ τῶν Χριστοῦ μαρτύρων ἐμπαροινήσας, διαγνῶναι ῥᾴδιον ἐκ τῶν τῇδε προοιμίων δι᾽ ὧν εὐθὺς καὶ οὐκ εἰς μακρὸν τοῖς κατὰ τοῦ Παμφίλου τετολμημένοις, [Urbani iudicis repentinus et terribilis exitus.] αὐτὸν ἔτι τῆς ἡγεμονίας ἐχόμενον ἡ θεία μετῆλθεν δίκη, ἀθρόως οὕτως τὸν χθὲς ἄνω που ἐφ᾽ ὑψηλοῦ βήματος δικάζοντα καὶ πρὸς τοῦ στρατιωτικοῦ δορυφορούμενον στίφους, ὅλου τε τοῦ Παλαιστινῶν ἔθνους ἐπάρχοντα, ὁμοδίαιτόν τε οἷα φίλτατον καὶ ὁμοτράπεζον αὐτῷ τῷ τυράννῳ καθεστῶτα, διὰ μιᾶς γυμνώσασα νυκτὸς καὶ τῶν τοσούτων ἀξιωμάτων ἔρημον καταστήσασα, ἀτιμίαν τε καὶ αἰσχύνην ἐπὶ τῶν πρότερον ὡσὰν ἄρχοντα αὐτὸν τεθηπότων καταχέασα, δειλόν τε καὶ ἄνανδρον, γυναικώδεις τε προιέμενον φωνὰς καὶ ἱκεσίας ὅλῳ τῷ ἔθνει, οὗ δὴ καὶ ἦρχεν, ἐπιδείξασα, αὐτόν τε τὸν Μαξιμῖνον, ἐφ᾽ ᾧ τὸ πρὶν γαυριῶν ἐφρυάττετο, ὡσὰν διαφερόντως αὐτὸν τῶν δρωμένων αὐτῷ καθ᾽ ἡμᾶς ἕνεκα στέργοντι, δικαστὴν ἀπηνῆ καὶ ὠμότατον ἐπ᾽ αὐτῆς τῆς Καισαρείας καταστήσασα, ὡς καὶ τὴν ἐπὶ θανάτῳ κατ᾽ αὐτοῦ ψῆφον ἐξενεγκεῖν, μετὰ πολλὴν τὴν ἐφ᾽ οἷς ἐξηλέγχετο ἀτοπήμασιν αἰσχύνην. 8. Ἀλλὰ τοῦτο μὲν ὁδοῦ πάρεργον ἡμῖν εἰρήσθω· γένοιτο δ᾽ ἂν προσήκων καιρός, ἐν ᾧ τῶν δυσσεβῶν, οἳ μάλιστα καθ᾽ ἡμῶν ἐστρατεύσαντο, αὐτοῦ τε τοῦ Μαξιμίνου καὶ τῶν ἀμφ᾽ αὐτὸν τὰ τέλη καὶ τῶν βίων τὰς καταστροφὰς ὁ λόγος ἡμῖν ἐπὶ σχολῆς περιλήψεται.

DE SANCTIS MARTYRIBUS NIVALI, MATRONA, SALVIO IN AFRICA

SAECULO IV, UT VIDETUR.

[Commentarius]

Nivalis martyr in Africa (S.)
Matrona martyr in Africa (S.)
Salvius martyr in Africa (S.)

AUCTORE H. D.

[1] [Geminus sanctorum titulus,] Prope Aïn-Regada, qui vicus est nuper conditus inter Calamam et Cirtam 30 chiliometris a Thibili distans [C. I. L., VIII, p. 549.] , repertae sunt duae inscriptiones, martyrum prorsus ignotorum nomina referentes, inter sacri aedificii rudera, quod, si loci condicionem spectes, nihil aliud fuisse censeas ac sacellum ipsis dicatum [De Rossi, Bullettino di archeologia cristiana, 1875, p. 167 – 71.] . Binis in lapidibus insculptae sunt littera rudiore in hunc modum [C. I. L., VIII, 5664, 5665.] :

NOMI
NA MAR
TVRVM
NIVALIS
MATRONE
SALVI NA
TALIS NONV IDVS
NOVEMBRES

Θ NOMINA Θ
MARTV
ROV NIVALIS
MATRONE
SALVI
Θ FORTVNATV Θ
QVOT PROMISIT
FECIT

[2] [natalis dies incertus.] Nullam movet difficultatem vocabulum MARTVRORUM, quod licet imperite prolatum, absque exemplo non est [De Rossi, l. c., p. 168.] . E contrario natalem sanctorum NONV IDVS NOVEMBRIS dici, prorsus inauditum est. Suspicatus est Rossius nonum idus novembres modum loquendi improprium esse quo designaretur quinta dies novembris, quae nona ante idus est. At probabile non est similibus in formulis, quae usu cotidiano tritae erant, verborum proprietatem non fuisse servatam. Quapropter magis placet alio quolibet modo lapidis menda sanare. Nec melior nunc occurrit quam ponere lapicidae, qui ceterum imperitissimus erat, errore particulam ET omissam fuisse, ita ut natalis sanctorum NONAS ET IDVS NOVEMBRES celebrari dicatur, aliis nempe die quinto, alio decimo tertio eiusdem mensis pro fide occisis. Emendatio certa non est, sed donec alia reperiatur, non improbanda videtur.

[3] [Silent martyrologia.] Antiqua martyrologia de SS. Nivali, Matrona, Salvio ita silent ut, si unum alterumve ex eorum nominibus passim reperias, nuspiam tamen de tota caterva vel de eadem binas in turmas divisa vestigium detegere sit. Alios non paucos Africa et praecipue Numidia martyres habuit sub persecutione Diocletiani solis ex titulis notos nullisque fastis inscriptos [De Rossi, l. c., p. 169.] .

[4] [De tempore sententia probabilior.] Ad Diocletiani aetatem hos quoque nostros martyres referendos esse censuit Rossius, non invalidis fretus argumentis [L. c., p. 169 – 70.] . Licet enim prima fronte tempora Vandalorum indicare videatur inelegans rudisque titulorum scriptura, tamen, cum manu imperita exarati sint, atque symbola lapidibus incisa male saeculo V vel VI conveniant, ad IV potius referendi sunt. Simplex enim Christi monogramma utrique titulo praemissum est, cui in Africa inde a mediante saeculo IV succedere solet monogramma inter Α et Ω collocatum. Hinc saeculo IV ineunte probabilius lapides positi sunt Diocletianeae persecutionis martyribus.

[5] [Tituli sepulchrales.] Restat ut cum praefato Rossio [L. c., p. 170 – 71.] de ultimis alterius tituli verbis FORTVNATVS QVOD PROMISIT FECIT pauca dicamus. Lapides illos votivos, ut aiunt, non esse probabilius est, et ad sepulchrales potius titulos referendos, quippe qui nomina martyrum eorumque natalem diem tantum praeter Fortunati promissionem exhibeant. Quaenam illa promissio? Fortunatus sanctos martyres Matronam, Nivalem, Salvium, antequam coronarentur, piis obsequiis prosecutus est eisque spopondit se sepulturam eorum curaturum. Porro quod promisit fecit et, pace ecclesiae reddita, sanctis epitaphium posuit, verbisque praegnantibus rem posteris enarravit.

[6] [Quid “nomina martyrum.”] De vocabulis NOMINA MARTVRVM, quibus nonnulli Africanorum tituli sacri exordiuntur, haud semel disputatum est, aliis ea sensu obvio aliis de reliquiis martyrum sensu translato intellegentibus [P. Monceaux, in Bulletin de la Société des Antiquaires de France, 1905, p. 208 – 9. Cf. Anal. Boll., t. XXV, p. 350 – 51.] . Rem obiter tantum attingere satis habemus, ne quicquam, quod duplici nostro titulo explanando conferre possit, omittere videamur. At vero, quicquid de re senseris, eadem est nostra sanctorum martyrum historiae et cultus ecclesiastici ignoratio.

DE SANCTO PARDO CULTO UT MARTYRE BENEVENTI

TEMPORE INCERTO.

[Commentarius]

Pardus cultus ut martyr Beneventi (S.)

AUCTORE H. D.

[1] [Quis fuerit S. Pardus,] In martyrologiis atque kalendariis ecclesiae Beneventanae nonis novembris annuntiatur Beneventi, natalis sancti Pardi martyris in Sanctae Sophiae. Ita in martyrologio, nunc codice Vaticano 5949, de quo Sollerius [Martyrologium Usuardi, p. 653.] et Montfaucon [Bibliotheca bibliothecarum, t. I, p. 132. Cf. etiam H. Ehrensberger, Libri liturgici bibliothecae apostolicae Vaticanae (Friburgi, 1897), p. 172.] , qui tamen antiquiorem illum putat quam reipsa est, nempe saec. IX, cum duodecimum aetate certe non superet. Idem prorsus legitur in martyrologio bibliothecae capitularis Beneventanae I, 1,saec. quoque XII exarato. Codex Vaticanus 4928, item saec. XII, quod est Psalterium monasterii Sanctae Sophiae, seu Iohannis decani qui anno 1120 in vivis agebat [Ehrensberger, t. c., p. 206.] , in kalendario (fol. 9 – 14) ad eundem diem habet: Sancti Pardi martyris in Sancta Sophia. Idem sanctus invocatur in nonnullis eiusdem codicis litaniis, ut fol. 195. Aliud kalendarium Beneventanum, in cod. Neapolitano bibliothecae nationalis signato VI. E. 43, saec. item XII, fol. 5 – 11v, ad hunc diem cum praecedente concordat [Teste Michaele Monacho, Sanctuarium Capuanum (Neapoli, 1630), p. 142, de S. Pardo meminit quoque hoc die martyrologium S. Petri apud Beneventum, “et kalendarium codicis laceri apud Chioccarellum Neapoli”.] .

[2] [quem Beneventani olim colebant,] Nullum igitur dubium est quin saec. circiter XII in Beneventano Sanctae Sophiae coenobio martyr aliquis nomine Pardus cultus fuerit, quem certe diversum habebant a S. Pardo episcopo et confessore, quem kalendariis eorum inscriptum invenio ad diem XVI kal. novembres. Passionem S. Pardi martyris tunc temporis lectam fuisse veri simile non existimo. In lectionario ecclesiae Beneventanae saec. XIV exarato qui nunc est codex 457 bibliothecae Casanatensis [Cf. Catal. Lat. Rom., p. 223.] , die 5 novembris (fol. 138) agitur de S. Pardo episcopo et confessore; lectio autem ea plane est quae iam recitata erat (f. 107v) die 17 octobris, in festo S. Pardi confessoris pontificis [BHL. 6465.] .

[3] Porro, cum de S. Pardo martyre in scriptis monumentis, si kalendaria excipias, nihil prorsus invenissemus, de ecclesiae suae traditionibus ipsos Beneventanos interrogare non negleximus. A nonnullis responsum est S. Pardum diversum non videri a S. Paldone cuius ad diem 11 octobris Acta edita sunt [Act. SS., Oct. t. V, p. 653 – 61.] . Verum omnia paene suadent Paldonem cum Pardo praeter nominis elementa nullam cognationem habere. Fuit enim Paldo homo satis conspicuus, abbas Sancti Vincentii ad Vulturnum, qui in pace quievit V idus octobres; Pardus vero martyr, cuius natalis celebratur nonis novembribus. Non nego a martyrologis prorsus stupendas in fastos sanctorum saepe induci hominum et nominum mixtiones. Aliquid simile hic contigisse libenter admitterem, si quis ostenderet qua ratione id actum sit. Interim silere malo, ecclesiae Beneventanae prudentiam imitatus, quae in Proprio sanctorum suorum de S. Pardo silet.

[4] [minime liquet.] In Adoniano codice, a Georgio allato, ad hunc diem S. Pardus martyribus Capuanis accensetur: Capua civitate, sanctorum Euras et Quarti et Pardi martyrum [Martyrologium Adonis (Romae, 1745), p. 644.] . Corruptam esse hanc annuntiationem satis constat ex iis quae de vocabulo Euras diximus [Supra, p. 2.] . Ceterum SS. Euri, Pardi et soc. mm. memoria notatur etiam in kalendario monasterii Sancti Benedicti Cassinensis Capuae [Peregrinus-Pratillus, Historia principum Langobardorum (Neapoli, 1754), t. V, p. 80.] ; et iidem Euras et Pardus martyres in eodem recurrunt kalendis martii, solusque Pardus martyr pridie idus apriles [Ibid., pp. 64, 66.] . Hinc si quis, conferendo duplicem nominum coniunctionem, alteram in apographis hieronymianis ad diem 5 novembris CAPVA CIVITATE EVRAS ET QVARTI, alteram in kalendariis vel codicibus sequioris aetatis CAPVA CIVITATE EVRAS ET PARDI hanc ex illa ortam censuerit, ac proinde S. Pardum a S. Quarto Capuano diversum non esse, non contradicam.

DE SANCTO MARCO EPISCOPO AECIS IN APULIA

TEMPORE INCERTO.

[Commentarius]

Marcus episcopus Aecis in Apulia (S.)

AUCTORE H. D.

[1] [Hieronymiani lectio certa.] Inter peregrina nomina hoc die in hieronymianis occurrentia cum Marco episcopo, qualia sunt Coras, Euras, Eurasius, rectam lectionem sagacissimus quisque vix inveniret, nisi illam paene incorruptam servasset unus Epternacensis, qui scribit: In Ecas Marci episcopi. Et haec lectio indubia est; nam et locus notissimus et episcopi, nomine Marci, ibidem sedem habentis, memoria, fabulis quidem obnubilata, certa tamen servata est.

[2] [Aecarum civitatis Apuliae] Aecarum enim non semel mentio fit in antiquis scriptoribus; atque in ea parte Apuliae ubi nunc Troia est, civitatem illam fuisse, ex itinerariis effici a viris doctis notatum est [C.I.L., IX, p. 85; Huelsen, ap. Pauly-Wissowa, Real-Encyclopädie der classischen Alterthumswissenschaft, t. I, p. 443.] . Cuius civitatis sive antiquae sive altero sub nomine renovatae historiam religiosam decessores nostri per transennam non semel attigerunt, uti cum de SS. Secundino [Act. SS., Febr. t. II, p. 529 – 535.] , Eleutherio [Ibid., April. t. II, p. 528 – 39.] , Marco Bovinensi [Ibid., Iun. t. II, p. 800 – 807.] , Fratribus duodecim [Ibid., Sept. t. I, p. 141, 142.] , Hieronymo [Ibid., Sept. t. VIII, p. 657 – 60.] et altero Marco [Ibid., Oct. t. III, p. 787.] tractare contigit. Binis quoque in locis Ughellus seriem episcoporum Troianorum et Aecanorum componere conatus est [Italia sacra, t. I, col. 1334 – 48; t. X, col. 6.] . Nihilominus de primis Aecanensis ecclesiae episcopis nihil satis certum habemus, et ante Marcianum, qui anno 501 concilio Romano a Symmacho celebrato interfuit [Thiel, Epistolae rom. pontif., p. 668.] . nulli reperiuntur quibus tempora determinata assignari possint.

[3] [episcopus fuit tum Marcianus] Marcianum illum a Marco nostro diversum non esse, mera coniectura est, quam obiter praenuntiasse sufficiat [Marcianus unus est ex tribus episcopis Aecanensibus quos habet Ughelli, Italia sacra, t. X, col. 6; de Marco ne verbum quidem.] . Ceterum, sub proprio nomine Marci episcopum quendam, qui vel Aecanensi ecclesiae praefuerit vel ibidem enutritus sit vel cultum sollemnem consecutus fuerit, in variis documentis hagiographicis designari facile ostendetur.

[4] [tum Marcus,] Michael Monachus in suo martyrologio, uti affirmat, haec legebat nonis octobribus: Civitate Ecanae S. Marci episcopi et confessoris [Sanctuarium Capuanum, p. 70.] ; et qui Acta SS. Duodecim Fratrum concinnavit, narrat, Donatum et Felicem, in loco Sentiano decollatos, a Marco Aecanensi sepulturae traditos fuisse: Marcus itaque, Ecanae urbis episcopus, venit nocte cum clericis suis et rapuit corpora sanctorum et in civitate sua cum omni gaudio sepelivit [Act. SS., Sept. t. I, p. 141.] . Haec sola sunt, praeter hieronymianum laterculum, quae Marcum Aecanensem episcopum aperte designent.

[5] [qui a Lucerino] Alium, prima fronte, Marcum laudat qui Vitam S. Marci episcopi Luceriae in Apulia, Bovini patroni, conscripsit. Ex eius prolixa oratione, quam alias dedimus [Ibid., Iun. t. II, p. 801 – 806.] , sequentia notentur velim. Primum, Marcum illum Aecis ortum dici: Fuit in civitate Aecana, quae erat in Apuliae finibus, vir nomine Constantinus, locuples valde, christianissimus et timens Deum; qui quotidie eleemosynis, orationibus atque ieiuniis insistebat, habebatque unicum filium nomine Marcum. Deinde, illum a Lucerino episcopo Iohanne presbyterum ordinatum fuisse, cui in cathedra successerit; insuper, testamento mandasse ut in civitate Bovino sepeliretur; hinc super eius corpus ecclesiam sui nominis excitatam esse; tandem, eius depositionis diem celebrari nonis octobribus. Huius sacrum corpus Beneventum translatum esse contendit Vipera et in templo ei dicato magna veneratione servari [M. Vipera, Catalogus sanctorum ecclesiae Beneventanae (Neapoli, 1635), p. 66.] .

[6] [seu Bovinensi] Aecas a Bovino atque a Luceria parum distare constat. Iam, in singulis hisce civitatibus templum S. Marco cuipiam dedicatum exstitisse animadverto. Lucerini [Ughelli, Italia sacra, t. VIII, col. 316.] et Bovinenses [Vita S. Marci, n. 13, l. c., p. 804.] eundem, ex dictis, colebant patronum; Aecani vero sanctum qui nunc Marcus simpliciter [Inventio S. Secundini auct. anonymo, n. 1, Act. SS., Febr. t. II, p. 531.] , nunc vero Marcus evangelista nuncupatur [Inventio S. Secundini auct. Guaiferio, n. 5, ibid., p. 532.] . Alia insuper in eadem regione S. Marco dedicata templa designare est, et duo sunt oppida eius nomine insignita. At, quaeso, cuiusnam Marci? Diversine pro locorum diversitate, an non potius unius eiusdemque in his Apuliae partibus celebris quondam episcopi, qui praedicationis gratia vel beneficiis claruerit? Ita plane, et veri simile admodum est communem tot ecclesiarum oppidorumque patronum alium non esse a S. Marco episcopo Aecanensi, cuius hodie festivitas in hieronymianis nuntiatur.

[7] [minime diversus videtur] Etenim Marcum quendam Aecanensem nativitate, Lucerinum episcopatu, Bovinensem sepultura numquam reapse exstitisse, sed ab hagiographo excogitatum esse, qui unius patroni cum tribus ecclesiis artam necessitudinem factis asserere praesumpsit, existimo, quae frequentissima in hoc litterarum genere agendi ratio est. Adde quod Lucerinus quidam episcopus, nomine Marcus, qui anno 740 synodo a Zacharia pontifice Romae coactae interfuit [Mansi, t. XII, p. 367.] , Actorum compilatori non improbabiliter ansam praebuit episcopatum Lucerinum Marco Aecanensi asserendi. Certe quo tempore scribebat, saeculo videlicet XI vel XII [Act. SS., Iun. t. II, p. 801, n. 4.] , de die natali huius S. Marci nulla amplius memoria exstabat. Nonis enim octobribus, quem diem suo Marco Lucerino Bovinensi assignat, Romani quidem Marci sed nullius Apuli depositio recolitur [Act. SS., Oct. t. III, p. 787; Nov. t. II, 1, p.[130].] .

[8] [de quo nullam historiam] De gestis S. Marci Aecanensis nihil prorsus fide dignum ad posteros traditum est. Quae de ipso narrat historia illa ineptissima, quae Passio Duodecim Fratrum audit, plane ficticia esse, vix enuntiare necesse est. Marcum primum ecclesiae Aecanensis antistitem fuisse asserere non audeo; certe, [fide dignam habemus.] primus est in serie episcoporum quae ex documentis authenticis confici possit.

DE SANCTO QUARTO CONFESSORE CAPUAE IN CAMPANIA

TEMPORE INCERTO.

[Commentarius]

Quartus confessor Capuae (S.)

AUCTORE H. D.

[1] [Martyrologia, Passio S. Caesarii,] Non parum, ut solet, intricatus est hodie cento hieronymianus, neque plane certum est quo tandem loco S. Quartus, qui etiam in praecedens laterculum et forte in sequens quoque irrepsit, quave sub formula nuntiandus sit. Rectam lectionem, si universos conferas codices, servasse videtur exemplar Epternacense: In Capua Quarti confessoris. De eodem narrasse scriptorem Passionis S. Caesarii corpora SS. Felicis et Eusebii ab illo inventa sepultaque esse, videlicet de presbitero quodam de Capua nomine Quarto, ex supra dictis patet [P. 32, n. 1.] . Nec minus constat, ex iis quae de fide Actorum illorum enuntiavimus, frustra requiri fontem unde et de gestis eius et nomine presbyteri certi fiamus. Quod illorum compilator locorum nomina afferendo vel loca describendo forte non erravit [De la Blanchère, Terracine. Essai d'histoire locale (Paris, 1884), p. 153.] , id ostendit eum Terracinae scripsisse vel aliquando vixisse, nihil vero auctoritatis historiae quam venditat conciliare potest.

[2] [musivum Capuanum.] Reapse inter sanctos Capuanos aliquem reperiri Quartum aliunde manifestum fit. In antiquo enim musivo, quod olim ecclesiam Sancti Prisci ornabat, medio in agmine sanctorum coronas Deo offerentium, quorum dimidia pars ad ecclesiam Capuanam, altera ad Romanam pertinebat, duo conspiciebantur infantuli coniuncti, cum hac inscriptione S. Quartus et Quintus, ut habet Michael Monachus, qui solus insignis huius operis vestigia, rudi manu delineata, servavit [Sanctuarium Capuanum. Eandem figuram ex Monacho desumpsit Garrucci, Storia dell' arte cristiana, t. IV, p. 254, eamque ex indiciis variorum correxit; ex Michaele quoque eandem mutuatus est De Rossi, Bulletino di arch. crist., 1883, Tav. II, III.] .

[3] [SS. Quartus et Quintus alii] Diversae sunt de SS. Quarto et Quinto Capuanis traditiones. Si fides sit titulo medii aevi in loculo, in quo duo corpora recondita sunt, reperto, clerici fuerunt [Michael Monachus, t. c., p. 35.] . In antiquo vero breviario Capuano, ad VII idus maias episcopi et confessores vocabantur, in ecclesia cathedrali requiescentes [Ibid., p. 34.] . Eosdem procul dubio designavit Baronius cum scripsit in Martyrologio Romano ad VI idus maias: Romae via Latina ad Centum Aulas, natalis SS. martyrum Quarti et Quinti, quorum corpora Capuam translata sunt, et quodam modo consentit hodiernum Proprium Capuanum, a quo ad diem X maii celebratur festivitas SS. Quarti et Quinti clericorum martyrum Capuanorum quorum corpora in Metropolitana basilica Capuae servantur [Proprium Capuanum (Tornaci Nerviorum, 1888), pars verna, p. 58.] . Mira rerum confusio est, et eosdem sanctos nunc clericos, nunc episcopos, nunc martyres, nunc confessores, nunc Romanos, nunc Capuanos legis [De SS. Quarto et Quinto die 10 maii cultis lege Act. SS., Maii t. II, p. 555 – 56.] .

[4] [martyres Romani,] Plures Capuae fuisse Quarti et Quinti nomine nuncupatos et in unum conflata nomina et confusas personas, Michaelis Monachi sententia est [Op. cit., p. 34.] . Dummodo Capuanos illos non appelles, duplicem ego quoque existimo cognominem binarium distinguendum esse, ea ratione ut prior ille sit qui VI idus maias Romae celebris erat, et sub hac formula in hieronymianis notatur: Via Latina ad centum aulas Quarti et Quinti; alter vero qui in opere musivo ecclesiae S. Prisci depictus cernebatur et proprius fuit ecclesiae Capuanae. Quod prior ille Capuam aliquando fuerit translatus, nullo antiquo documento comprobatum reperimus, et ab eis, procul dubio, excogitatum est qui sanctos Capuanos cum Romanis miscere coeperunt. Binarium ergo Romanum ad Centum Aulas quiescentem in pace relinquamus.

[5] [alii Capuani.] Ad Capuanum accedamus, qui, ut verum fatear, si martyrologia consulas, verus binarius non est. Nam variis diebus S. Quartum et S. Quintum enuntiatos reperio in hieronymianis: hunc videlicet nonis septembribus, illum vero hoc ipso die V novembris ut supra dictum est, et alium cognominem, cum Marcellino, nonis octobribus, si tamen ab hodierno diversus est [Lege quae de iteratis in hieronymiano centone nominibus diximus in Anal. Boll., t. XXVI, p. 95 – 99.] . Quando et a quibus Quartus et Quintus in individua societate coniungi coeperint, divinari non possum. [Quartus a Quinto seiungendus.] Id forsitan ratio nominis primum effecit; postea figuris expressum est, quando sancti Capuani pictis lapillis delineati fuere. Ecclesiae sancti Prisci musivum opus periisse, nec satis certa ex Michaelis Monachi ectypo argumenta trahi posse, eo magis dolendum est, quod effigies SS. Quarti et Quinti non improbabiliter tempore sequiore ceteris additae fuisse videntur [Garrucci, op. cit., p. 65.] . Certe, qui illos depinxit, sanctum utrumque statura minorem, imberbem, tonsura insignitum, coronam manu gestantem, eodemque loco ab aliis distincto stantem exhibendo, non obscure testatus est sibi videri SS. Quartum et Quintum fuisse par martyrum, tenerae aetatis, clericorum numero cooptatum. Quo iure id censuerit, non liquet. Nos Quartum confessorem ideo tantum nuncupamus, quia in hieronymianis codicibus ita scriptum est, nec ullo satis potenti argumento falsum id esse efficitur.

DE SANCTA MARCIANA VIRGINE APUD ALBIGENSES

TEMPORE INCERTO.

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Marciana virgo apud Albigenses (S.)

AUCTORE H. D.

[1] [Non ex antiquis martyrologiis] Ne in errorem lector inducatur, statim notandum est Marciam, quae hodie in nonnullis codicibus hieronymianis, ut in Wissemburgensi, nuntiatur, Marcianam virginem Albiensem minime designare, cum hoc loco, ut solent, hieronymiani depravati sint, atque pro Marciae procul dubio Marci legendum sit. Ab antiquis martyrologiis S. Marciana, quae aliquando novembris die 2, saepius die 5 in libris liturgicis provinciae Narbonensis et Albigensis [Catal. Lat. Paris, t. III, pp. 714, 715; cf. etiam Vitae mox edendae c. 4.] , inscripta est, prorsus exsulat. Praeter kalendaria e quibus olim nomen eius collegerunt qui codices hagiographicos Parisienses recensuerunt, alia plurima sive manuscripta sive typis impressa inspicere supervacaneum duximus, cum de veneratione S. Marcianae exhibita monumentis multo antiquioribus constet.

[2] [sed e publicis instrumentis] Saeculo enim X iam de ecclesia sanctae Marcianae non semel mentio occurrit, ut in diplomate an. 942: usque ad parochia Sancta Martiana [Gallia christiana, t. I, instrum. col. 3, n. III.] ; in testamento Raymundi comitis Tolosani an. 961: illo alode de Avocio Sancta Marciana [Mabillon, De re diplomatica, p. 572; Histoire générale du Languedoc, 2e ed. t. V, p. 243.] ; in testamento Gersindae comitissae Tolosanae c. an. 972: clerici Sanctae Caeciliae et Sancti Salvii et Sanctae Marcianae [Martene et Durand, Thesaurus novus anecdotorum, t. I, p. 126; Histoire du Languedoc, t. V, p. 278 – 79.] . Eiusdem ecclesiae eiusque dignitatum aut locorum ad eam pertinentium memoria exstat in variis instrumentis annorum 1166, 1202, 1205, 1233, 1250, 1253, 1276, 1288 [Histoire du Languedoc, t. V, pp. 1408, 1336, 1337, 1343, 1345, 1346, 1411, 1356. Cf. t. VI, p. 626.] , dein annorum 1648 [Pouillé général contenant les bénéfices de l'archevêché de Bourges et des diocèses d'Alby, Cahors, etc. (Paris, 1648), Alby, p. 10.] , 1695 [Albia christiana, Albi, 1893, p. 40.] . Civilibus perturbationibus saec. XVIII exeunte saevientibus, penitus destructa est [H. Salabert, Les saints et les martyrs du diocèse d'Albi (Toulouse, 1892), p. 106 – 107.] nec deinceps a ruinis excitata.

Altera in dioecesi Albiensi est ecclesia S. Marcianae dicata, prope Lescuram (hodie “district de Carmaux”), de qua instrumenta annorum 1310, 1330, 1333 [Histoire du Languedoc, t. IV, p. 386, n. LVI; t. V, p. 1365, n. CXLVIII; p. 1371, n. CCXXVIII, CCXXXIII.] , 1648 [Pouillé général, etc. Alby, p. 8.] , 1695 [Albia christiana, t. I, p. 44.] , quaeque anno 1859 renovata [H. Crozes, Répertoire archéologique du département du Tarn, (Paris, 1865), p. 14.] etiam nunc exstat.

[3] [S. Marcianae cultus comprobatur.] Reliquias S. Marcianae in eius ecclesia Albiae olim conditas fuisse certum est, cum anno 1494 ab episcopo Ludovico de Ambasia in capsa argentea depositae et in ecclesiam cathedralem Sanctae Caeciliae translatae fuerint, ubi nunc in sacello S. Marcianae dicato servantur [H. C[rozes], Notice … sur l'église … de Sainte-Cécile d'Albi (Albi, 1841), biogr. p. 9.] . Die 4 novembris 1740 iterum recognitae fuerunt et in alia theca collocatae; quo tempore pars earundem distracta est et die 14 maii anni sequentis in ecclesiam suburbanam, cui nomen Notre-Dame de la Drèche, sollemniter translata [H. Salabert, t. c., p. 106.] . Nihil praeterea de cultu S. Marcianae apud Albigenses colligi posse e curia archiepiscopali anno 1907 nobis rescriptum est.

[4] [Vitae eius,] De Vita S. Marcianae nullum habemus monumentum cui veritatis fides sit. Antiquissimum omnium est Vita brevis, quam e duobus codicibus damus. Prior est codex bibliothecae Vaticanae Burghesianus latinus 297 (= A), membraneus, foliorum 276, 0m, 330 × 0, 235, paginis bipartitis saec. XIV in Gallia exaratus, Vitas sanctorum a ianuario ad decembrem complectens, quas inter, fol. 265v – 266v, Vita S. Marcianae, quae Passio in lemmate nuncupatur. Alterum eiusdem historiae exemplar exstat in codice Parisiensi lat. 11768 (= B) p. 135 – 136, [quam ex duobus codicibus edimus,] saec. XVII a monachis Sangermanensibus exscriptum e libro procul dubio antiquo, sed loci et aetatis incertae. E libro Vaticano historiam integram, paucis in locis emendatam, ubi necessitas ferebat, deprompsimus, lectionibus libri Parisiensis ad infimam paginam amandatis. In hoc autem ultimum capitulum deest, ita tamen ut quae de scripto quopiam, miracula S. Marcianae referente, eo loco in A leguntur, ad calcem capituli primi requirenda sint. Iam, Vitae S. Marcianae scriptorem, quisquis ille fuit, e fontibus antiquis et fide dignis aliquid hausisse vix crediderim. Fatetur enim, libellum virtutum, id est miraculorum S. Marcianae in incendio civitatis periisse, quod hagiographis imparatis ementiri sollemne est, nec libellum Vitae prae oculis se habuisse nuspiam iactat. [nulla est auctoritas.] Undenam igitur acceperit quae de S. Marciana refert, resciscere non possumus. De venerabili femina Tarsia, cui Marcianae cura deputata fuerit, cetera documenta silent, et de Polimio Albiensi episcopo nemo umquam audivit. Polymium quendam Ausciensem episcopum, alterum Aginnensem, saec. VI vixisse iam olim dictum est [Act. SS., Nov. t. I, p. 418, C D.] . Albiae quoque cognominem sedisse ex solis S. Marcianae Actis nullus, qui rem serio perpenderit, asserere ausus est [Gallia christiana, t. I, p. 3 6; Mabille, in Histoire du Languedoc, t. IV, p. 383 – 91; L. Duchesne, Fastes épiscopaux de l'ancienne Gaule, t. II, p. 42 – 43.] . Lectiones ex breviario Albiensi, licet ex praedictis Actis magnam partem desumptas, iisdem adiungimus, ob miraculum ultimo loco relatum, ne quicquam ex iis quae de sancta virgine tradita sunt, silentio praeteriise dicamur.

[5] [Reliquiae Albiam] Tanta cum sit de S. Marciana documentorum penuria, quae tandem fuerit, undenam orta sit, quo tempore vixerit, quandonam coli coepta, definire non possumus; cumque de ipsa sileant antiquissima documenta quae de sanctis Galliarum habemus, puta martyrologium hieronymianum et Gregorii Turonensis libelli, peregrina forte dicenda sit, cuius reliquiae saeculo IX Albiam allata, historia vero penitus ignota. Quid, si Marcianam, quae reapse fuit martyr Caesareae (BHL. 5256 – 5259),tempore labente virginem Albigensem credere coeperint? [translatae videntur.] Haec utique mera coniectura est nullo nixa argumento, quam libenter ipsi repudiabimus, si cui meliorem reperire continget.

PASSIO S. MARCIANAE

Marciana virgo apud Albigenses (S.)

Edita e codicibus A = Vaticano Burgh. lat. 297, B = Parisiensi lat. 11768. Cf. supra num. 4.

IIII nonas novembris Passio sanctae Marcianae virginis.

[1] [Sanctae ortus et virtutes;] Beatae et venerabilis [atque gloriosae sanctae add. B.] matris [martyris B.] nostrae sanctae [om. B.] Marcianae celebrantes sollemnia vobis, qui eius gloriae congaudentes advenistis, virtutum ipsius cupimus expedire [exhibere B.] insignia. Fuit autem beata Marciana nobilitate generis [generis nobilitate B.] clara sed [et B.] splendore fidei praeclarior. Quae Albiensi regione nobiliter progenita et nobiliter educata, utroque amisso parente, Polimio antistite agente ac procurante, cuidam nobilissimae virgini, vocabulo Tarsiae [Tausiae B.] , societate coniungitur. Erat autem praedicta Tarsia [Tausia B.] Deo sacrata, ieiuniis et orationibus suum Domino famulatum iugiter [om. B.] exhibens. Ad huius igitur exemplum tam habitu quam religione imitandum atque sequendum a praefato antistite Polimio sancta deputatur Marciana. Exemplo cuius [(e. c.) quae extemplo B.] , habitu mutato, religionis vestem assumpsit et quasi in ovem conversa, omnibus saeculi pompis abrenuntiatis, in terreno corpore velut habitatrix caeli efficitur. Coepit denique se ipsam [seipsa B.] extendere in miram abstinentiam [mira abstinentia B.] , in vigilias [vigiliis B.] paene continuas [continuis B.] , castigans corpus suum et servituti subiciens, ne forte in habitu religionis reproba inveniretur. Caritatem autem continuam et mitem [mittem A.] modestiam humilemque patientiam qualiter exercuerit, non necesse est evolvere, cum probitas virtutum illius tanta circa finem eius [om. B.] crebuerit [claruerit B.] , ut terrenis hominibus cohabitans angelorum socia crederetur ac veraciter praedicaretur [Libellus sane virtutum illius qui a fidelibus compositus est ipsius temporibus extantibus perditus esse dignoscitur, tempore videlicet incensionis Albiensis, quando timore hostili clausa tenebatur. Denique in praedicto libello cum multa virtutum illius insignia eluceant, praecipue spiritu prophetiae refulsisse asseveratur multis exemplis comprobatur add. B.] .

[2] [de filiabus Georgii fratris] Georgius, ipsius [om. B.] sanctae Dei famulae Marcianae frater germanus, cum ad virilem pervenisset aetatem, uxorem ducere a parentibus urgeri coepit. Quorum exactione victus, quandam nobilissimam virginem secundum suos natales proprio copulavit coniugio. In processu [vero add. B.] ipsius temporis cum sanctissimae sorori nuntiatum esset, nam monasterium illius ab inhabitatione fratris [patris B.] longius distabat, continuo respondit: “Haec quidem, quae nunc [B, mihi A.] quasi nova nuntiantur, mihi pro sui condicione vetusta sunt.” Et adiecit: “Aliquantis iam elapsis temporibus cum animus meus ad caelestia [desideria add. B.] suspiraret et, terrenis quasi sopitis, mens mea quodam modo caelesti flagraret desiderio, subito Dei [om. B.] nutu ad paradisi delicias angelico ministerio [misterio B.] me raptam esse perspexi. [visio et prophetia;] Conspexi denique tormenta multa impiorum et secura praemia beatorum. Quae considerans secundum divinam manifestationem duas inibi [mihi B.] futuras inspexi [cognovi B.] esse filias Georgii fratris mei [fratris mei Georgii B.] .” Igitur quia beatam Marcianam [beata Marciana B.] spiritu prophetiae effloruisse supra narravimus, ex hac visione ac [ex hac add. B.] visionis manifestatione abundanter agnoscitur, quam videlicet prophetiam futura veritas comprobavit. Nam [om. B.] non longo post tempore praedictus Georgius ex sociata sibi coniuge duas excepit filias, quas adultas in exemplum suae sororis religioso copulavit collegio. Quae in brevi tam prudentia quam moribus instructae in tenerioribus [tenuioribus B.] annis a corpore migraverunt, quas tam per praefatam prophetiam quam et per flores sanctorum actuum, quibus enituerunt, ad sedes paradisiacas [paradisicas A.] conscendisse [concendisset A.] nullatenus dubitamus. Interea praedictus Georgius exemplum sororis ac [om. B.] filiarum [accipiens atque add. B.] exsequens, Christi militiam cum coniuge sua perseveranti [perseverantiae B.] definitione suscepit [suscipiens B.] et crucem corpori affigens, tam ipse quam et [om. B.] sancta ipsius coniux beata consummatione in Domino quieverunt [requieverunt B.] .

[3] [morbus] Post quorum obitum cum beata Marciana magis magisque terrena despiciens et cuncta mortalia calcans, Spiritus sancti se gratia replente, ad caelestia inardesceret ac de die in diem prosperioribus successibus illi, cui se sponsam [(illi-sponsam) illic iussa gloriosasa sic B.] devoverat, sociari omni conamine flagraret [flagraverat B.] , eiusque amplexus sitibunda desideraret, beatae consummationis tempus advenit et subito febre correpta decubans [decubat B.] lectulo [et add. B.] rubor faciei illius in pallorem [pallore B.] mutatur. Cumque per aliquantos dies langueret et in divinis laudibus iugiter perduraret, subito recursus [om. B.] rubor in faciem illius regreditur et iucundo vultu ac roseis oculis caelum respiciens, laetitiam cordis ore praemonstrat. Videbant [videbatur B.] enim totam versam [tota versa B.] in laetitiam quia illum, [et felix obitus;] quam semper desideraverat, iam mundo corde [om. B.] videbat. Spectantibus itaque illis qui eius [B, eis A.] familiaritati inhaerebant, turba etiam [que B.] populi adstante, subito a plerisque visa est ab ore illius nivea exire columba et migrare in caelum. Isto itaque modo beata anima carne soluta caelum meruit penetrare, quae, quam diu corpori iuncta fuerat, toto mentis desiderio illic delegerat habitare.

[4] [miracula] Itaque ex more totum corpus vestibus induunt et feretro vectum ante altare beatae semper virginis Mariae sepeliunt. In quo loco quanta Dominus miracula ad laudem et gloriam nominis sui per merita beatae Marcianae pro salute populi sui operatus sit, ex illis possumus conicere miraculis, quae nostra aetate fieri visa sunt. Illa denique quae circa eius transitum in iam dicto loco exsuperaverunt, minime scripta repperimus. [et cultus sacer.] Quamvis enim scripta fuerint, sive urbis incendio sive diversarum tempestatum oppressionibus elapsa esse creduntur. Celebratur autem apud Albium, in cuius suburbio ipsa beata requiescit, dies natalis eius quarto nonas novembris. Quo in loco christiani populi ipsius memoriam iugiter frequentantes multa beneficia per merita et preces beatae Marcianae se accipere gratulantur, Christi favente gratia, qui cum Patre et Spiritu sancto unus Deus regnat vivit et gloriatur per infinita saecula saeculorum. Amen.

LECTIONES E BREVIARIO ALBIENSI

Marciana virgo apud Albigenses (S.)

[Sanctae vita religiosa,] Lectio IV. Martiana apud Albienses nobili genere nata, teneris adhuc annis parentibus orbata, ab Albigensi episcopo Tarsiae religiosissimae virgini instituenda traditur. In cuius sanctissima disciplina brevi virtutibus omnibus imbuta, saeculo renuntiavit. In coenobio vitam angelicam agens, ita celebris evasit, ut de eius vita multi a viris piis conscripti fuerint commentarii, qui temporum iniuria iam pridem interiere. Prophetico spiritu afflata interdum apparuit. Georgii germani fratris procul ab Albia degentis coniugium cum nuntiaretur, sibi longe ante divinitus revelatum fuisse asseruit, e quo etiam duas filias suscepturum fratrem, seque illarum in Christo futuram matrem praevidit.

[vaticinium,] Lectio V. Vaticinium virginis probavit eventus. Nam has aliquando geminas neptes apud se sanctissime educavit atque adhuc adolescentulas caelo praemisit. Mox ipsum Georgium eiusque coniugem ad sanctiorem vivendi formam sua opera traductos, et paulo post mortuos, in caelo patronos habere meruit, quorum salutis in terra pia fuerat adiutrix. Tunc vehementiori in dies coepit caelestis desiderio beatitudinis inflammari. Tandem intra paucos dies ardentissima febri exhausto corpore lethalique pallore ac squalore deformis, [obitus,] iugiter orans, pristinae demum reddita pulchritudini, spiritum sub candidae columbae specie feliciter emisit.

[miraculum.] Lectio VI. Multis post mortem claruit miraculis. Illud in primis celebratum est. Insontem uxorem vir adulterii accusaverat apud iudicem; cuius iussu, pro more illius temporis ab ecclesia utcumque tolerato, super novem ignitos vomeres nudis pedibus illaesa incedens, his quidem qui aderant innocentiam probavit, sed non viro. Cui ut tandem satisfaceret pia uxor, cum super reliquias divae Martianae etiam illaesa iurasset, vir furore et daemone percitus, in honorem virginis turpissime debacchatus, uxorem stricto gladio persequitur usque in sacram ipsius aedem. Verum inter persequendum id divinitus accidit, ut gladius e manibus decidens in frusta fuerit comminutus. Tum episcopi iussu constrictus catenis, beatae Martianae intercessione ab immani zelotypia et ab ipso etiam daemone liberatus, errorem suum confessus est. Sacrum virginis corpus Albiae colitur in ecclesia ipsi dicata.

DE SS. KENANO SEU COLLEDOCO ET KERRIANO IN BRITANNIA MAIORE VEL IN HIBERNIA AUT IN BRITANNIA ARMORICA

SAECULO V

[Commentarius]

Kenanus seu Colledocus confessor in Britannia (S.)
Kerrianus confessor in Britannia (S.)

AUCTORE C. D. S.

[1] [S. Kenanus ex Vita, quae non demonstratur antiqua,] S. Kenanum, quem Albertus Le Grand Colodocum apud Britannos cognominatum fuisse ait et vulgari nomine Ké ipse appellat, nulla antiqua martyrologia aut alia documenta inter sanctos memorant. Prima huius generis mentio occurrit in supplemento ad martyrologium anglice editum post medium saeculum XVIII a Richardo Challoner episcopo, vicario apostolico districtus Londinensis [A Memorial of ancient British Piety or a British Martyrology, London, 1761.] , in quo supplemento annuntiatur ad diem 5 novembris: In Britannia Minori, festivitas S. Colledoci confessoris et S. Kerriani heremitae. Attamen Vitam aliquam cuiusdam S. Kenani notam fuisse ante medium saeculum XVII constat ex huius Vitae compendio quod legitur apud lacobum Usserium [Britannicarum ecclesiarium antiquitates (Londini, 1687), p. 508. Prima huius operis editio sub titulo De primordiis ecclesiae Britannicae prodiit anno 1639.] , his verbis: Qui [Kenanus], ut in Vita eius legitur, gente Conacteus, puer ex obsidibus illis quinquaginta unus fuit quos magnates Hiberniae dederunt regi Lagerio (sub quo S. Patricius huc advenit) degenti in Themoria et imperanti universae Hiberniae. A cuius tyrannide opera S. Kiarani [Ita ex indice chronologico quem ipse Usserius contexuit et suo operi adiunxit; hoc loco autem legitur Kistani, typographi errore, ut videtur.] episcopi liberatus et bonis moribus literisque a religiosissimo viro Nathano eruditus, postea Gallias adiit et apud urbem Turonicam in coenobio S. Martini episcopi (ipso aliquot iam per annos vita functo) induit habitum monasticum et disciplina regulari fuit exacte instructus. Unde redux, primum in Conactia plurimos ad christianam fidem convertit; deinde Lageniam petens, in loco qui in hanc usque diem Sylva Kenani vocatur ecclesiam aedificavit et populum multum Christo aggregavit, ac demum in terras gentis Eugenicae (a rege Eugenio denominatae, cuius neptis Ethne ipsius Kenani mater fuisse memoratur) profectus, idolum ibi et eius altare destruxit eiusque loco christianam construxit ecclesiam, cui dilectum suum discipulum S. Congellum praefecit.

[2] [et ex altera prorsus diversa,] Hactenus Usserius, qui tamen nihil attulit unde quae fides Vitae illi attribui possit iudicemus, neque etiam ullo modo significavit Kenanum hunc vel in Britannia Minore vel die 5 novembris aliquo cultu celebrari. At prorsus diversam narrationem tradidit Albertus Le Grand in suo opere de vitis sanctorum Britanniae, primum edito anno 1636, quam inscripsit La Vie de saint Ké ou Kenan, surnommé Colodoc, evesque et confesseur, le 5 novembre. Secundum hunc scriptorem, Kenanus Luduno patre et Tagu matre, nobilibus et divitibus, in Britannia insula natus et ad episcopalem dignitatem in patria sua evectus, mox onere simul et dignitate dimissis, in Cambriae provinciam digressus, ibidem in silva quadam, cui nomen Ros-ene, non sine multiplici prodigio ipsi divinitus indicata, cum paucis discipulis eremiticam vitam ducturus consedit. Ubi cum a feroce quodam principe dominante eo loco boves octo, quibus sanctus ad colendam terram utebatur, illi erepti fuissent, totidem cervi pro bobus sponte se obtulerunt et ipsorum officio fungebantur. Princeps autem gravissimo morbo afflictus et precibus S. Kenani sanitati restitutus, postquam culpam suam agnovit et emendavit, satis amplum agri fundum sancto concessit, in quo is monasterium aedificavit et non paucos collegit monachos. Postea inde in Britanniam Armoricam migrare constituit et in oram Leonensem appulsus sedem fixit in vico Cleder [Dép. Finistère.] , ubi exiguum construxit coenobium et reliquam vitam transegit, semel tamen interea in Britanniam insulam reversus ut pacem inter duos principes Britannos conciliaret. Quod cum frustra tentasset, in Armoricam ad coenobium suum rediit; unde ad beatam vitam migravit primo sabbato mensis octobris [Unde Castellanus in suo Martyrologio Universali illius memoriam ad diem 7 octobris consignavit.] anno circiter 495, et in oratorio sui eremitorii sepultus est. Postea vero oratorio isto inter bellicos tumultus prorsus diruto, iam ex memoria hominum exciderat quo loco sanctus iaceret. Sed ipso apparente, revelatus est locus et corpus repertum in coemeterio vici Cleder; unde deinde translatum est in monasterium, quod primo fundaverat, Rosenense in Anglia.

[3] [attributa scriptori aliunde ignoto,] Ita fere Albertus Le Grand [Vies des Saints de la Bretagne Armoricaine, ed. D. L. Miorcec de Kerdanet (Brest-Paris, 1837), p. 675 – 81. Poeta autem ille Britannus anonymus, qui passim ab editore hoc recentiore citatur in annotationibus sub hoc nomine Le poète Breton de 1600, manifeste materiam sui carminis ex Vita ab Alberto edita hausit.] ; sed horum omnium nullum alium vadem profert praeter sacerdotem quendam qui quando vixerit et quibus antiquioribus fontibus usus sit, prorsus ignoratur: Cette Vie, escrite en Latin d'assez bon style pour le temps, par un certain Maurice, Vicaire de ladite Eglise de Cleder, et gardée és Archives d'icelle, en a esté tirée par extrait fidelle, et a moy communiquée par Mre. Sebastien, Marquis de Rosmadec, Comte de la Chappelle, Baron de Molac, etc., Fondateur de ladite Paroisse [Ibid., p. 681.] .

[4] De eodem sancto viro in utraque hac narratione agi vix quisquam suspicetur. Id tamen utcumque demonstrare aggressus est Ioh. Colgan, in annotatione quadam ad Vitam S. Iaovae episcopi Leonensis, in qua is refertur ad se accersivisse S. Kenanum, quem et sacerdotem et canonicum constituit ac deinde paroeciam de Plou-Kernaw ei administrandam dedit [Act. SS. Hiberniae, p. 442, num. 13.] . [quas inter se conciliare incassum nisus est Colganus;] De Kenano igitur isto ita disserit Colgan [Ibid., p. 443, num. 11.] : Habet Albertus Le Grande (sic) in suo libro de Sanctis Britanniae Armoricae Vitam S. Kenani cognomento Calodock, quem natum refert in Britannia Maiori patre Ladano et matre Tagua et habitasse in ecclesia de Ros-ene, et inde venisse in Britanniam Armoricam cum suo discipulo S. Kierano circa annum 472, et obiisse circa annum 495, et coli 5 Novemb. Unde eum cogitur asserere fuisse diversum a S. Kenano discipulo S. Iaovae, quem magistri interfuisse morti anno 554 scribit. Ego in primis nec in ullis fastis vel historiis anglicis aut britannicis reperio ullum sanctum nomine Kenanum, genere Britannum. In hibernicis reperio huius nominis sanctos tres. Unus est S. Kenanus confessor, cuius natalem referunt Marian. Gorm. ac Mart. Dungall. celebrari 29 Novemb. Alius S. Kenanus abbas, cuius cum iisdem Mart. Taml. et Maguir tradunt memoriam celebrari 25 Februarii. Tertius est ille celebris antistes Damliegensis cuius iidem authores, Calend. Casselen. et Mart. Salisburien. tradunt natalem celebrari 24 Novemb., quem etiam Usserius in indice Chronol. scribit anno 450 profectum fuisse in Gallias et illic aliquandiu haesisse … et in additionibus ad suum librum de Primord. Eccl. Britan. pag. 1070 paulo fusius sic. Exscriptus est hic locus Usseriani operis, quem ex altera huius editione recitavimus supra num. 1. Sed advertat velim lector nequaquam hoc loco vel in indice chronologico ab Usserio significari Kenanum istum, de quo scribit, eundem esse atque episcopum Damliagensem huius nominis. Iam sequitur apud Colganum: Si paucula emendentur errata in eis quae de ipso tradit Le Grande, ex iam dictis facile deprehendet mecum lector S. Kenanum illum, quem cognomento Calodok appellat Le Grande, eundem esse qui fuit antistes Damliagensis in Hibernia. Hoc enim quatuor mihi potissimum suadent indicia. Primum, nominis identitas, cum apud Britannos alius eiusdem sanctus non reperiatur. Secundum, loci et temporis convenientia, cum hic Kenanus legatur in Gallia fuisse circa annum 450, ubi et postea verisimiliter mansit usque ad annum 472 et aliquot sequentes. Tertium, quod legatur Kenanus Caladock condiscipulum habuisse S. Kerianum, qui videtur esse Kieranus Sagirensis, cuius opera liberatus S. Kenanus Damliegensis profectus est in Galliam. Quartum, quod in Hibernia hodie sit locus Ros-ene dictus, quod nomen videtur sortitus ab Ethne matre S. Kenani Damliegensis. Nec refert quod mater S. Kenani Calodoc a Le Grande vocetur Tegua: nam Tegua pro Ethna mendo librariorum facile potuit irrepsisse, uti et simili mendo videtur pater eius vocari Ludunus, cum vere appellatus fuerit Sedanus, ut tradunt Calendarium Cassel. ad 24 Novemb., Sanctilogium Geneal. c. 36, et alli.

[5] Quam levibus autem et incertis fundamentis haec omnia nitantur, nemo non videt et denique fatendum est de S. Kenano nostro praeter nomen et cultum nihil certi ad nos pervenisse. Idemque a fortiori dicendum de S. Kerriano, [Kerrianus autem ex paucis verbis alterius huius Vitae notus.] cuius nullam usquam mentionem repperimus praeter pauca illa verba quae leguntur in Vita S. Kenani ab Alberto Le Grand gallice edita: Saint Ké arriva enfin a Cleder et y ayant enterré son condisciple l'hermite Kerianus, il tomba luy-mesme malade … [Vies des SS. de Bret., ed. cit., p. 680.] , et nuntiationem in Martyrologio Britannico Richardi Challoner [Supra, num. 1.] , desumptam, ut ibidem indicatur, ex opere Guidonis Alexii Lobineau, qui primus, ni fallor, Kerrianum titulo sancti decoravit [Les Vies des Saints de Bretagne (Rennes, 1725), p. 26; ed. Tresvaux, t. I (1836), p. 64.] , sed, quod mirum apparet, cum Vitam S. Colledoci a Le Grand editam, prorsus fabulosam conclamasset [Ibid., p. 25.] , nihilominus Kerrianum socium fuisse Colledoci, et obiisse in vico Cleder et ibidem a Colledoco esse sepultura donatum [Ibid., p. 26.] , quae omnia ex sola illa Vita resciscere potuit.

[6] [Antiquum tamen illarum aut saltem alterutriusque cultum camprobant non pauca loca vel sacella] Verum, quamvis de cultu S. Kenani seu Colledoci et S. Kerriani desiderentur vetera documenta scripta, nihilominus cultum hunc antiquum demonstrari aiunt non paucis ecclesiis vel oratoriis et etiam vicis alterutrius nomine, sub vulgari vocabulo Ké, nuncupatis. Huiusmodi indicantur ecclesia et vicus Saint-Quey (vel Saint-Qué), in dioecesi olim Trecorensi prope oppidum Lannion [Dép. Côtes-du-Nord.] et Saint-Quay, in dioecesi olim Dolensi [In eadem praefectura.] , tribus leucis distans ab oppido Sancti Brioci. Sed haec posterior ecclesia iam pro S. Kenano patronum colit S. Caium papam et martyrem, altera nunc abolita est. Ecclesia autem vici Cleder patronum principalem habet S. Petrum apostolum, secundarium vero S. Kenanum, in cuius memoriam singulis annis cantatur missa die 2 octobris. Visebatur praeterea in coemeterio eiusdem vici sacellum in quo conditum primo fuerat corpus S. Kenani, sed sacellum istud circa annum 1787 dirutum est. Haec omnia ad S. Kenanum seu Colledocum refert Kerdanet [Op. cit., p. 681, annot. 1 et 2.] , ad S. Kerrianum vero Lobineau, contendens nomen vulgare Ké perperam ab Alberto attributum esse Kenano et uni Kerriano convenire. Asserit quoque Lobineau unum ex ossibus S. Kerriani servatum esse in gazophylacio ecclesiae cathedralis Sancti Brioci et sub eius nomine dedicatam ecclesiam in vico Querrien seu Kerrien prope Quimperlacum [Dép. Finistère.] , ubi tamen extremo saeculo XVII patronus substitutus est S. Caraunus martyr ille Carnotensis; quod et factum videtur in vico Cavan prope Lannion [Lobineau, ed. 1725, p. 26; ed. 1836, pp. 65, 66.] . Sed neuter illorum scriptorum praeter suam opinationem ullum monumentum historicum indicat unde eam confirmet, aut alios refellat qui vocabulo Ké aut Qué vel Quay significari existiment S. Quinocum [Cf. Chastelain, Martyr. univ., ad d. 1 oct.] vel S. Kebium.

[7] [Kenani nomine decorata.] Praeter loca superiori numero citata indicantur in novissima editione operis Alberti Le Grand [Quimper-Brest-Paris, 1901, p. 567.] alia quaedam, quae vulgo appellantur Plouguernau, Lan-Guénon, Glomel, L'Hermitage, Plélo, Saint-Guénon et Plogoff.

DE S. MAGNO EPISCOPO MEDIOLANENSI

ANTE MEDIUM SAECULUM VI

[Commentarius]

Magnus episcopus Mediolanensis (S.)

AUCTORE C. D. S.

[1] [S. Magni, cuius cultum antiquum et constantem demonstrant non pauca kalendaria inde a saeculo XI,] Cultum S. Magni iam pridem celebrem fuisse in dioecesi Mediolanensi ostendunt kalendarium descriptum in codice olim canonicae Vallis Travaliae, qui saeculo XI exaratus est et nunc asservatur in bibliotheca capituli metropolitani Mediolanensis; in quo kalendario ad Kal. nov. signata est Depo[sitio] sci Magni ep. ante festivitatem Omnium Sanctorum [M. Magistretti, Manuale Ambrosianum ex codice saec. XI olim in usum canonicae Vallis Travaliae, part. I (Mediolani, 1905), p. 104. Omnia quae hoc et sequenti numero citata sunt documenta manu scripta, inspexit et ex iis quae ad S. Magnum spectant excerpsit pro nobis unus ex nostris collegis, dum ante paucos annos Mediolani versabatur.] ; et in eodem codice litaniae maiores (fol. 171 sqq.), in quibus invocatur S. Magnus inter illustriores Mediolanensis ecclesiae antistites. Praeterea litaniae quae leguntur in codice bibliothecae Ambrosianae signato T. 96 sup., saeculi item XI [Magistretti, t. c., p. 81.] et quae in codice eiusdem bibliothecae signato A. 1 inf., saeculi XII; kalendarium in codice Mediolanensi exarato saeculo XIII, qui continet opus Beroldi scriptoris saeculi XII [Magistretti (M.), Beroldus sive ecclesiae Ambrosianae Mediolanensis kalendarium et ordines saec. XII (1894), p. XXI.] de ritibus ecclesiae cathedralis Mediolanensis [Ibid., p. 12 et Manuale Ambrosianum, t. c., p. 149.] ; et litaniae in Rituali sacramentorum, olim ecclesiae Sancti Lambertioli, nunc codice ecclesiae metropolitanae [Magistretti, Manuale Ambros., t. c., pp. 149, 156, 159.] . Eundem diem 1 novembris festivitati S. Magni assignant kalendaria Breviarii Ambrosiani editi annis 1485 et 1490, Psalterii Ambrosiani editi annis 1540 et 1555 et Missalis Ambrosiani editi annis 1548 et 1560 [P. P. Bosca, Martyrologium Mediolanensis ecclesiae (Mediol. 1695), p. 370.] . Recentiore vero aetate, propter concursum eius cum sollemnitate Omnium Sanctorum, translata est sancti episcopi festivitas sive ad diem 3 novembris, quo die eam celebrabant medio saeculo XVII Patres Dominicani ecclesiae Sancti Eustorgii custodes [Act. SS., Maii t. VII, p. LXIV; Bosca, l. c.] , sive ad diem 5, quem iam eodem tempore elegerat ecclesia metropolitana Mediolanensis [Bosca, ibid.] et praetulerunt Galesinius et Martyrologium Romanum.

[2] [Vitae brevis complexus] Hanc notitiam de S. Magno tradit Vita archiepiscoporum Mediolanensium, quae legitur in quattuor codicibus bibliothecae Ambrosianae [Signatis A. 98 inf., saec. XV; H. 87 sup., saec. XVI; N. 294 sup. et S. 89 sup., utroque saec. XVII. Cf. Anal. Boll., t. XI (1892), pp. 206, 341, 350, 368.] et in codice quodam bibliothecae Trivulzianae [Sign. n. 1340, saec. XVI.] : S. Magnus, natione de Trincheriis, archiepiscopus Mediolanensis vigesimus septimus. Hic per capitulum ecclesiae maioris Mediolani in archiepiscopum Mediolanensem eligitur et per Silverium supradictum papam confirmatur. Postea in festo Andreae anno Domini DXXXVI in sede sua metropolitana per confanerios [Uterque codex Ambrosianus saeculi XVII et Trivulzianus: confalonerios; et addunt Mediolanenses.] collocatus fuit, ut sui iuris est, ac honorifice ad praedictam sedem comitatus, quia [Ita iidem codices; ceteri qui.] tunc in praedicta parentela de Trincheriis erant [Ita iidem; in ceteris omittitur.] quam plurimi legum doctores et milites ac viri bellatores. Hic fuit vir magnae scientiae et virtutis. Sedit annis III. Istius tempore post Silverium papam supradictum sedit Vigilius papa LXIIII, qui sedit annis XVII mensibus VI. Hic Vigilius papa cupide procuravit Silverium supradictum in exsilium mitti, ut sibi succederet; quod et factum est. Tandem contritus similiter pro fide relegatus in Constantinopolim in exsilio moritur. Obiit autem beatus Magnus in kal. novembris anno Domini DXXXVIIIo [Cod. Trivulz. DXXXVIIII.] . Iacet in ecclesia Sancti Eustorgii, in altari maiori, quae nunc est Fratrum Praedicatorum [Cod. H. 87 sup. praedictorum.] .

[3] [duplex.] Brevius alii duo codices bibliothecae Ambrosianae, saeculi XV [Signati D. 26 inf. et H. 56 sup.] : Beatus Magnus Mediolanensis episcopus vigesimus septimus, natione Mediolanensis, de Trincheriis, anno Domini VcXXXVI, sedit annis tribus. Obiit in kal. novembris [Cod. H. 56 sup. Obij〈t〉 in kall. decembris.] anno Domini DXXXIX. Iacet apud Sanctum Eustorgium in altari maiori Fratrum Praedicatorum civitate Mediolani.

[4] [Quibus annis sederit, non omnino certum.] Secundum haec itaque sedit Magnus ab anno 536 ad annum 538 vel 539. Papebrochius vero noster,cum narrationem modo recitatam non cognosceret, opinatus est eum e vivis excessisse anno 529 vel 530 [Act. SS., Maii t. VII, p. LXIV.] . Ad quam opinionem adductus est quia ex una parte certum est Datium Magni successorem vita defunctum esse anno 552, quod demonstrarunt Bollandus [Act. SS., Ian. t. I, p. 970 (Comm. de S. Datio, nn. 21, 22).] et Ughelli [Italia sacra, t. IV, col. 57.] ; ex alia vero in catalogo quem exhibet quidam codex bibliothecae Ambrosianae, saeculi XI [Signato olim P. 246, nunc C. 133 inf. Cf. Anal. Boll., t. XI, p. 275.] , idem Datius legitur sedisse annos XXII [Act. SS., Maii t. VII, p. LXIV.] . Sed in eodem catalogo Magnus legitur sedisse annos XXX [Ibid.] , quod cum numero annorum qui Datio assignati sunt omnino componi nequit. Nam in duplici epistula a Cassiodoro nomine Theodorici regis scripta inter annos 507 et 511 [Cassiodori Varia, I. 9 et II. 29 (ed. Mommsen, inter MG., Auct. ant. t. XII, pp. 18, 63).] memoratur adhuc vivens Eustorgius, huius nominis II, Magni scilicet decessor. Itaque Papebrochius pro XXX legendum existimavit XIII, sed per meram coniecturam, inde deductam quod Eustorgius, secundum illius calculos, et ipsos non satis certos, anno circiter 518 obierit. Cum igitur vel in numero annorum Magni vel in Datii, aut etiam Eustorgii II, errorem a scriba admissum esse oporteat [Cf. B. Oltrocchi, Ecclesiae Mediolanensis historia Ligustica (1795), p. 264.] , nec aliunde suppetant rationes probabiles unde rem elucidare valeamus, cogimur eam in incerto relinquere.

Nec quicquam iuvat ad aetatem S. Magni pressius definiendam epistula S. Aviti Viennensis episcopi [Epist. 12, al. 10.] , quae Magno cuidam inscripta legitur in editione Sirmondiana. Haec enim, secundum fidem codicum, non ad Magnum illum episcopum Mediolanensem, sed ad quendam episcopum incertum, nomine Maximum, directa est [Vid. Aviti opera, ed. R. Peiper (MG., Auct. ant. t. VI, 2), p. 45.] .

[5] [De eius reliquiis.] De rebus a S. Magno gestis nihil distincte praeter generalia elogia nobis traditum est. De sacris autem eius lipsanis pauca haec memoravit Michael Caffi in libello suo de historia ecclesiae Sancti Eustorgii [Della chiesa di Sant' Eustorgio in Milano (Milano, 1841), p. 2.] : Inter reliquias quae adhuc in hac ecclesia asservantur memoranda praecipue veniunt corpora SS. Eugenii, Coronae et Victoris, necnon Eustorgii I et Magni, cuius tamen utriusque posterioris nullum epitaphium exstat. Duo isti prisci episcopi Mediolanenses … anno 1249, ut scripsit Gaspar Bugati, ex Ordine Praedicatorum, in sua nondum edita Istoria del convento di St. Eustorgio, e loco in quo humili nimis sepultura reconditi erant, opera Leonis de Perergo Mediolanensis archiepiscopi [an. 1241 – 1263] translati fuerunt in arcam marmoream bipartitam, quam nullo insignitam titulo reposuit sub altari maiori a se consecrato, eo situ qui antiquitus dicebatur Coemeterium martyrum. Indulgentia ab Innocentio IV papa concessa occasione illius translationis refertur in Bullario Dominicano, tom. I, p. 180. Anno deinde 1558, quo tempore praedictam historiam concinnabat Bugati, cum pro veteri altari maiori novum exstructum fuisset, ea arca marmorea, qua corpora sanctorum continebantur, subter illud collocatum est. Huic secundae translationi praefuit episcopus Tagastensis Melchior Crivelli. Hoc loco adhuc sancti quiescunt; licet enim non semel de sollemni translatione instituenda consilium motum fuerit, res tamen hactenus ad effectum non est perducta.

DE S. FIBICIO EPISCOPO TREVERENSI

SAEC. VI IN.

[Commentarius]

Fibicius episcopus Treverensis (S.)

AUCTORE A. P.

[1] [Videtur S. Fibicius] Aggredientibus S. Fibicii [In antiquioribus episcoporum catalogis vocatur non solum Fibicius (-tius), sed et Hibitius, Tibitius, Fabicius; apud recentiores autem scriptores occurrunt insuper hae formae nominis: Febicius (-tius), Vibicius, Fabricius, Feberius.] vitam tractare eadem rursus deploranda nobis est monumentorum antiquorum penuria, quam in expendendis iis, quae ad S. Modestae memoriam pertinent, graviter tulimus [Act. SS., Nov. t. II, 1, p. 299 sqq.] . S. Fibicii ad hunc diem meminit Martyrologium Romanum his verbis: Treviris, sancti Fibitii ex abbate eiusdem civitatis episcopi. Et quidem Treverensem episcopum eundem fuisse, quamvis negaverint nonnulli [A. Wion, Lignum vitae (1595), t. II, p. 361 – 62; G. V. Schmid, Die säcularisirten Bisthümer Teutschlands, t. II (1858), pp. 487 et 512; cf. Baronium, in annotationibus ad Martyrologium Romanum, ad h. d.] et affirmare non ausus sit b. m. P. Bonifatius Gams [Series episcoporum, p. 318.] , unanimi tamen consensu testantur antiquiores catalogi Treverensium episcoporum [MG., Scr. t. XIII, p. 296 – 301; cf. St. Beissel, Geschichte der Trierer Kirchen, I Theil (Trier, 1887), p. 181.] , in quibus omnibus inter Maximianum et Abrunculum medium locum Fibicius obtinet. Astipulatur tum auctor Gestorum Treverensium: deinde Maximianus, post quem Fibicius, cui successit Abrunculus [MG., Scr. t. VIII, p. 158.] , tum kalendarium psalterii Sancti Simeonis Treverensis, saec. XI exarati [Est hic iam codex 14 bibliothecae civitatis Treverensis.] ; in quo ad d. 5 novembris inscripta est memoria Fibicii episcopi T(reverensis) [Hontheim, Prodromus historiae Trevirensis, t. I, p. 385.] . Quibus testimoniis nulla monumenta contradicunt, nullum obstat chronologicum aliudve quodlibet momentum. Quae enim in partem oppositam allata sunt, haec, ut mitius loquar, ita sunt levia, ut nemini vel dubitationem ingerere valeant. Ita enim Arnoldus Wion, qui solus sententiam suam confirmare nisus est: “Episcopum tamen non fuisse Fibicium colligimus cum ex chronico monasteriorum Germaniae [Aut multum fallor, aut his verbis designat Wion opus Gasparis Bruschii, Monasteriorum Germaniae … chronologia, cuius prima centuria an. 1551 edita est. In qua, fol. 126, Fibicius quidem non solum abbas, sed et Treverorum episcopus dicitur; verum paulo superius de alio Fibicio sermo est, quem Bruschius abbatem Sancti Maximini fuisse tradit, non autem episcopum.] , ubi abbas simpliciter dicitur, tum ex catalogo episcoporum Trevirensium apud Democharem, tomo 2, cap. 33. [Antonius Monchiacenus Demochares, Christianae religionis institutionis per dominum nostrum Iesum Christum et apostolicae traditionis … historica propugnatio, qua sacrificium missae… (Paris., 1562), parte II, fol. 54 (= l. II, c. 33), ubi prorsus praetermissus est Fibicius.] , inter quos annumeratus non reperitur.” Ut porro parvi facienda est auctoritas horum scriptorum modernorum, ubi, nulla allata ratione, documentis saec. X et XI, quales sunt antiqui catalogi Treverenses, contradicunt, ita horum catalogorum, quamvis alias mendis minime vacent, [Treverensis episcopus fuisse] saltem ut probabile retineri potest testimonium; quod etiamnum ecclesia Treverensis recipit, dum hac die S. Fibicium tamquam suum olim episcopum publico cultu prosequitur [Cf. Proprium officiorum dioecesis Treverensis (1888), pars autumnalis, pp. 68, 70.] .

[2] [et quidem sub initio saec. VI.] Quo circiter tempore sederit Fibicius, facile definitur. Quamvis enim de proximis eius decessoribus nullas paene notas chronologicas antiqua monumenta praebeant, Iamlycum tamen, qui sextus ante Fibicium sedisse videtur [Cf. J. Friedrich, Kirchengeschichte Deutschlands, t. II, p. 169, et auctores ibi allatos.] , anno circiter 460 commendabat Auspicius Tullensis episcopus Arbogasto comiti, qui nuper Treverorum comes erat designatus [MG., Epist. t. III, p. 137, vers. 79.] . At Abrunculum, qui Fibicio proxime successit, anno 525 e vivis sublatum esse constat [Cf. MG., Scr. rer. merov. t. I, p. 682 (Greg. Turon. Vitae Patrum, VI, 3); cf. ibid., p. 728, not. 3, et p. 685, not. 2; Le Cointe (Annales ecclesiastici Francorum, t. I, p. 351, cf. p. 794 – 95) annum 527 infirmis argumentis propugnavit; cuius sententiam non pauci sunt amplexi.] . Ergo inter hos duos annos Fibicii episcopale regimen est collocandum, ita tamen, quem ad modum ex dictis liquet, ut ad posterius propius accedat. Tempus vero pressius definire non valemus. Plura quidem norunt scriptores recentes et initium suscepti a Fibicio episcopatus factum esse affirmant anno vel 496 [Catalogus episcoporum Trevirensium, in codice Parisino Bibl. Nat. lat. 5539, saec. XVI, fol. 55.] vel 498 [Bruschius, l. c.; Le Cointe, op. cit., t. I in indice posteriore; Gallia christiana, t. XIII, col. 379 et 526, etc…] vel 500 [Browerus-Masenius, Annales Trevirenses, t. I, p. 304; t. II in indice chronologico, p. 5; Kolb, Series episc. et archiep. et elect. Mogunt., Trevir. et Colon. (1733), p. 91.] vel 511 [Alex. Wilthemius, Annales S. Maximini, in codice Bruxellensi Bibl. Reg. 3169, tom. I, lib. II, p. 16; Hontheim, Hist. dipl. Trevir., t. I, p. LX; t. III, p. 1003 – 4.] vel etiam 518 [Series abbatum S. Maximini, conscripta s. XVI extr., ed. Reiffenberg in Compte rendu de la Commission royale d'histoire, t. V (Bruxelles, 1842), p. 8 – 9; cf. p. 28.] ; mortis vero tempus designant alii annum 500 [Nicolaus Novillanus († 1618), Chronicon S. Maximini apud Hontheim, Prodromus, p. 999; Catal. episc. Trev., in cod. Parisino, de quo supra, not. 15.] , alii 520 [Siardus Van Dyck in Act. SS., Oct. t. VI, p. 535, num. 14.] , alii 528 [Browerus-Masenius, t. c., p. 310; Kolb, l. c.] , ut totius regiminis tempus quidam ad annos viginti octo extendant, quidam ad biennium contrahant [P. Merssaeus, Electorum ecclesia sticorum … catalogus (Coloniae Agripp., 1580), p. 252.] . Sed cum hae omnes merae coniecturae sint, nulla certa antiquorum monumentorum auctoritate firmatae, satius erit ut Fibicium initio saeculi sexti sedisse, non definito ad amussim tempore, statuamus.

[3] [Non satis certa coniectura] Certiora tamen assequi licebit atque Fibicius ad annum saltem 511, quin etiam paulo post vitam produxisse dicendus erit, si modernis quibusdum scriptoribus assentiemur, qui, duce Browero [Annales Trevir., lib. V, CXXIX (t. I, p. 308). Idem in priore editione legi potuisse ex Cointio novimus (Annales eccl. Franc., t. II, p. 452, X). Browerum secuti sunt Hontheim, Alex. Wiltheim, auctores Galliae christianae, Pinius noster (Act. SS., Iul. t. II, p. 328 sq.), nuperius vero I. Friedrich, alii.] , eundem S. Fibicium dixerunt et Felicium illum seu Felicem Treverorum episcopum, de quo meminit Vita S. Goaris. Illius scilicet auctor anonymus, qui S. Goarem in diebus Childiberti regis Francorum, filio Chlodoveo, vixisse tradit: Hic, inquit, in Germaniorum oppedis conveniens super fluvium Reno infra terminum Wasaliacinse suburbano Treverico, ubi fluviolus Wocara vocatur, ibique ipse vir Dei una cum consenso episcopo, qui tunc temporis Treverorum praesul esse denoscitur, qui noncupatur Felicius, ȩcclesiolam fecit [Vita S. Goaris antiquior, c. 1 (ed. Br. Krusch, MG., Scr. rer. merov. t. IV, p. 411).] . Wandelbertus autem Prumiensis, qui S. Goaris gesta stilo suo polivit, quae, ut, ipse testatur, habuerat accepta ex vetustis et perantiquis exemplaribus [Vita, lib. I, c. 29 (Mabillon, Acta, saec. II, p. 288).] , narrat item S. Goarem infra terminos Wasaliacenses … cum permissu et voluntate episcopi, qui tum urbi et populo Treverorum praeerat, Felicis nomine, ecclesiam … construxisse [Ibid., c. 4 (p. 282).] .

[4] [idem existimatus est esse ac Felicius episcopus,] Iam vero ut Felicium illum a Fibicio nostro non distinguerent, nonnullis momentis impellebantur, quos diximus, viri docti: primo, quod in catalogo episcoporum Treverensium nullus inveniretur nomine illo vel simili, qui tempore S. Goaris vixisset. Sive enim Goarem, quae est communis sententia, saeculo VI, sive, ut aliqui volunt, saeculo VII vixisse dixeris, unus in tota episcoporum serie occurrit Felix, qui et Felicius; is autem extremo saeculo IV floruisse comprobatur. Accedebat quod nullo negotio Fibicii nomen temporis lapsu in “Felicium” deformari poterat; in cuius rei exemplum afferebat Alex. Wiltheim [Annales S. Maximini in laudato cod. Bruxellensi 3619, t. I, lib. I, p. 89 – 90.] nomen alterius Fibicii, secundi dico abbatis monasterii Treverensis Sancti Maximini, quem saeculo IV vixisse asseverant. Hic, licet vulgo Fibicius vel Vibicius dicatur, tamen in antiquissimo catalogo abbatum, qui in Lacensi bibliotheca servabatur conscriptusque erat vertente saec. XII, Felicius erat appellatus. Monebant tandem scriptores illi in sua sententia non ita male congruere rationes temporum. Qui enim tempore Childeberti I (511 – 558) vixerit, potuit utique Goar, cum Treveros veniret, Fibicium nostrum adire; potuit et aliquanto post tempore, quod in ipsius Vita traditur, apud Rusticum episcopum Treverensem accusari, cum istum omnes catalogi episcoporum antiqui velut alterum Fibicii successorem, interposito Abrunculo, exhibeant.

[5] [de quo meminit Vita S. Goaris] Verum haec omnia solam veri speciem habent. Mendosi siquidem sunt hoc loco catalogi illi omnes, cum Aprunculo Rusticum suffectum esse significant [MG., Scr. t. XIII, p. 296 – 301; cf. etiam Gesta Trevirorum, ibid., t. VIII, p. 158.] . Cum vero nullus e catalogis saeculo X sit antiquior, Vita autem S. Goaris saeculo IX vel forsan etiam ante annum 768 conscripta esset [Cf. Krusch, t. c., p. 406.] , suspicio sane ultro oritur in hac re a Vita ista pendere catalogos atque in ipsis Rustici nomen e Vita acceptum loco, qui aptior videbatur, esse intrusum. Mendosos autem esse catalogos a Gregorio Turonensi, teste utique locupletissimo, docemur; qui perspicue tradit Aprunculo Nicetium continuo esse suffectum [Vitae Patrum, VI, 3.] . Quoniam vero neque post Nicetium locus Rustico dari poterat, cum testetur Venantius Fortunatus Nicetio proxime successisse Magnericum [MG., Auct. ant. t. IV, 1, p. 291 (= appendix XXXIV); cf. Vitam S. Magnerici circa an. 975 conscriptam, c. 1 (Act. SS., Iul. t. VI, p. 183).] , qui ad annum saltem 587 sedit [Greg. Turon., Hist. Franc., IX, 10.] , levi correctione remedium toti rei allaturos se putaverant Hontheimius [Hist. dipl., t. I, pp. LX et 52; quod idem ibid., t. III, p. 962 aliter censuerit, non satis consulto eum fecisse putaverim.] et post eum Ph. Schmitt [Die Kirche des hl. Paulinus bei Trier (1853), pp. 87 et 447 sqq.] , Friedrich [Kirchengeschichte Deutschlands, t. II, p. 175 sq.] , si Rusticum statim post Fibicium collocarent et post eum Aprunculum. Atqui ista, quae ideo excogitata sunt, ut Vitae Goaris ratio haberetur, cum hac ipsa Vita non cohaerere manifestum est; siquidem in Vita illa legitur, cum Goar apud Rusticum accusatus ipse vicissim infandum episcopi scelus patefecisset, rem ad aures Sigiberti regis esse delatam, qui accersitum ad se Goarem in locum Rustici Treverensem episcopum ordinare voluerit [Vita antiquior c. 9 (ed. Krusch, p. 420).] . Porro quam haec male cum iis, quae supra commemoravimus, consonent, satis liquet, cum primus huius nominis rex Francorum anno 561 initium regnandi fecerit atque anno 575 obierit.

[6] [explicatu difficilis] Scio equidem, ut his se difficultatibus expedirent atque istas narrationes vel saltem quandam earum partem sincerae historiae conservarent, alios aliis artibus usos esse, dum quidam duos Rusticos fingunt, alterum sanctum, scelestum alterum; quidam Rusticum e Treverensium episcoporum catalogo expungunt et chorepiscopum fuisse comminiscuntur; nonnulli etiam, — quod in re historica puerile est, at non ita rarum, disputandi genus, — modo ea pro veris habeantur, quaecumque in Vita Goaris cum rebus aliunde notis non repugnant, cetera tamquam falsa traduci ultro consentiunt: male nempe Sigeberti regis nomen ab auctore seu interpolatore Vitae esse intrusum pro nomine alterius regis merovingici, totamque narrationem de scelesto Rustici facinore fabulam esse, qua pia consuetudo in gratiam parvulorum, quos vocant, expositorum inducta, ab imperito narratore detorta sit et depravata [Cf. Friedrich, Kirchengeschichte Deutschlands, t. II, pp. 176 – 81, 219 – 22.] .

[7] [et auctoritatis non magnae.] Verum his omissis, quae saepe multisque verbis incassum sunt disputata, utpote quae acutius quam verius excogitata esse videntur, satis nobis erit unum, id quod caput est, annotasse, quam parva sit auctoritas illius Vitae S. Goaris, quae hac in re una fontis loco nobis est. Utramque siquidem Goaris Vitam erroribus tum chronologicis, tum historicis minime carere, et plane manifestum est, et inter omnes convenit [Vid. Krusch, l. c., p. 402 – 5.] . Porro quoniam nihil suppetit, unde definiamus quousque processerit illa fingendi licentia, ratio postulat, ut, donec aliunde certiora nanciscamur, ab illa Vita in documentorum historicorum numerum reponenda abstineamus. Ut ergo animus non est totam Goaris historiam atque singillatim quae in ea de Felicio (seu Fibicio?) episcopo paucis narrantur, praefracte negare, ita ab iisdem, tamquam quae certo vera vel etiam probabilia sint, asseverandis refugimus.

[8] [Eundem abbatiae S. Maximini praefuisse] Apud quosdam modernos scriptores legitur Fibicium, antequam Treverensi ecclesiae praeponeretur, monasterio Treverensi Sancti Maximini abbatem praefuisse. Cuius rei confirmationem in uno dumtaxat monumento neque eo valde antiquo reperire est, in catalogo abbatum Sancti Maximini saeculo XII vertente scripto, quem affert Alex. Wilthemius [Annales S. Maximini (cod. Brux. 3169), t. I, lib. I, p. 89; lib. II, p. 15.] ; in quo Fibicius celeberrimi monasterii nonus abbas designatur. Consonant, ut par erat, recentiores catalogi ante annum 1614 [Edit. ex cod. Bruxellensi 6835 in Compte rendu de la Commission royale d'histoire, t. V (1842), p. 7 sqq.] et inter annos 1623 – 1652 descripti [Legitur ille alter in codice Bruxellensi 2221, saec. XVII.] . In his autem omnibus atque apud recentiores etiam auctores dicitur Fibicius alter exstitisse huius nominis abbas, [documenta recentia tradunt.] cum antea Fibicius quidam seu Felicius saec. IV post Iohannem primum abbatem monasterium rexisset. Cur autem Saussaius [Martyrologium gallicanum, ad d. 5 nov.] Fibicium nostrum non nonum, sed quintum Sancti Maximini abbatem faciat, cum nullo id argumento fulciat, definire non valeo. Neque ullum argumentum afferunt scriptores nonnulli, ut quod firmiter asseverant, aliquo modo probent, Fibicium ab anno 466 vixisse [Ita catalogus qui descriptus est in laudato codice Bruxellensi 2221.] , vel ab anno 494 in abbatem electum esse [Ita v. gr. J. Marx, Geschichte des Erzstifts Trier, IIe Abth., t. I (1860), p. 40.] et alia huiusmodi. Tandem, ut nihil omittam ex his, quae de muneribus a sancto nostro expletis vulgo tradita sunt, minime intellego cur supra memoratus alter catalogus abbatum Sancti Maximini [Compte rendu de la Comm. roy. d'hist., t. V, p. 9.] Fibicium “primum archiepiscopum Treverensem” dicat; quod autem Cointius docet [Ann. eccl. Franc., t. I, in indice posteriore.] : “Ultimus recensetur (Fibicius) e praesulibus Trevirensibus, qui metropolico iure gaudent per utramque Germaniam. Ius enim illud, regnante Clodoveo, attribuitur sedi Vormaciensi”, id sane unice nititur sententia totiens impugnata et a vero prorsus aliena, qua S. Rupertus Wormatiensis, tum Salisburgensis episcopus, saeculo VI vixisse fingitur.

[9] [Cultus ipsi exhibiti] Haec de S. Fibicii gestis “pauca”, ut scribebat Wilthemius [Annales S. Maximini, in cod. Brux. 3169, t. I, lib. II, p. 15.] , “et, quae antiquitatis iniuria est, omnia omnino” habuimus dicere. Restat igitur, ut de eius cultu ecclesiastico paucis inquiramus. Cuius initium ita rettulit Browerus [Ann. Trev., lib. V, CXIII (t. I, p. 304); cf. t. II in indice chronologico, p. 5.] : S. Fibicii “sane probatam vitae sanctimoniam patrata post mortem miracula prodiderunt. Eius ossa in oratorio iuxta pontem Mosellae tumulata seu improborum nequitia seu religione christianorum immodica inde sublata percrebuit opinio veterum. Praesulis inde perennis in ecclesia ad 5 novembris recolenda viget memoria.” Haec ieiuna utique nec satis certa desumpsit forsan Browerus ex catalogo aliquo non ita antiquo episcoporum Treverensium, quem ad modum inde hausit auctor laudati catalogi abbatum Sancti Maximini ante an. 1614 confecti [Cf. supra, annot. 1.] ; in quo de S. Fibicio legitur [Pag. 9.] : “Sepultus iuxta pontem Trevirensem miraculis coruscus. Sic habet catalogus episcoporum Trevirensium”. Similia tradunt Wilthemius [Annales S. Maximini, lib. II, p. 17.] , Mabillon [Ann. O. S. B. an. 563, XXVII (t. I, p. 153).] , Honthemius [Prodromus, p. 999.] , alii; aediculam autem, in qua sepultus est sanctus, dicunt Mabillon et Honthemius S. Nicolao fuisse sacram. Quae omnia cum nullo, quod reperire potuerimus, antiquo monumento confirmentur, horum fides penes auctores sit.

[10] [monumenta non valde antiqua.] Quicquid id est, non videtur sancti nostri cultus antiquus valde vel saltem antiquitus celebris fuisse. Unum siquidem ante saec. XIII illius habemus testimonium, scilicet in psalterio Sancti Symeonis Treverensis saec. XI, de quo supra, num. 1. Contra ubi tradita est series quaedam sive longior sive brevior praesulum Treverensium qui ut sancti colebantur, nusquam Fibicium repperimus. Non comparet siquidem extremo saec. X inter illos 19 sanctos episcopos Treverenses, quorum depictae sunt imagines in codice illo Gertrudiano, olim Treveris, nunc in Foroiuliensi civitate servato [Cf. F.-X. Kraus, Die ältern Bischofskataloge von Trier, in Jahrbücher des Vereins von Alterthumsfreunden im Rheinlande, t. XLIV/XLV (1868), p. 165 – 66.] ; sed neque inter novem sanctos praesules quorum imaginibus ornata est eodem tempore theca, qua in maiore ecclesia Limburgensi ad Laganam “baculus sancti Petri” inclusus custoditur [Cf. Kraus, t. c., p. 166 – 67; Id., Die christlichen Inschriften der Rheinlande, II Theil (1894), p. 212 – 13.] . Quin etiam in seriebus episcoporum Treverensium saec. XI et XII exaratis, in quibus non pauci episcopi “sancti” appellatione cohonestantur [MG., Scr. t. XIII, p. 296 – 301; sunt hae series II, III, VI; ceterae (saec. X – XII) sola nomina praebent.] , nudo nomine Fibicius insertus est. Verum inde ab initio saec. XIII, etsi non semper, saepe tamen ad d. 5 novembris in libris liturgicis Treverensibus memoria S. Fibicii inscripta legitur [V. gr. in psalterio S. Maximini saec. XIII in. (cod. Treverensis, Bibl. Civ. 435); in martyrologio et necrologio S. Maximini saec. XII (ibid. cod. 1634), in cuius quidem kalendario nihil de S. Fibicio, in ipso autem martyrologio (fol. 51) haec manu saec. XIII addita sunt: Ipso die (5 nov.) S. Fibitii Tr(everensis) archiepiscopi et abbatis huius loci [annotasse iuverit in kalendario psalterii S. Maximini, saec. X (Hontheim, Prodromus, t. I, p. 378), non inscriptum esse Fibicium]; in breviariis saec. XIV (ibid. cod. 427, 441 et 469); in missalibus saec. XIV et XV (cod. Treverenses, Bibl. Maioris Ecclesiae 156 et Bibl. Civ. 358), etc.] atque in plurimis recentioribus martyrologiis sive manuscriptis sive impressis idem dies celebrando ipsius sive festo sive saltem commemorationi est assignatus.

DE S. DOMINATORE EPISCOPO BRIXIENSI

SAECULO VI EXTREMO.

[Commentarius]

Dominator episcopus Brixiensis (S.)

AUCTORE C. D. S.

[1] [S. Dominatoris mentio in kalendariis Brixiensibus inde a saeculo XIV.] S. Dominatoris cultus neque adeo antiquus fuisse videtur nec valde celebris. Etenim non solum non memoratur in ullo martyrologiorum quae classica audiunt, sed cum plura servata sint antiqua kalendaria ecclesiae Brixiensis, non legitur eius nomen in kalendario saeculi XI [G. Brunati, Vita o gesta di santi Bresciani, ed. 2a, t. I (1854), p. 11 – 13.] , neque in kalendario saeculi XIII [Ibid., p. 13 – 15.] , neque in altero saeculi XIV [Ibid., p. 15 – 16.] , sed primum in kalendario exarato anno 1346 [Ibid., p. 17.] et deinde in kalendariis saeculi XV [Ibid., pp. 19, 20, 21.] . In quibus omnibus ad nonas novembres annuntiatur his fere verbis: Sci Dominatoris ep. Brix. Transiit inde haec eadem mentio in martyrologium Galesinii ac denique in Romanum, in quo legitur ad hunc diem: Brixiae sancti Dominatoris episcopi.

[2] [Corpus eius in ecclesiam cathedralem translatum anno 1581.] Neque praeter mentionem illam in kalendariis et recentioribus martyrologiis ullum aliud cultus indicium afferre licet saeculo XVI extremo antiquius, quo tempore, anno nempe 1581, S. Carolus Borromaeus ipsius Dominatoris, necnon Pauli II, Anastasii et Dominici successorum eius, sacra lipsana transtulit. De hac translatione ex schedis Ioannis Francisci Florentinii ad se per Bernardinum Faynum transmissis egerunt maiores nostri ad diem 20 maii in commentario de S. Anastasio [Act. SS., Maii t. V, p. 226* – 27*.] ; ipsum tamen instrumentum inspicere non potuerunt. Huius apographum ex exemplari adhuc Brixiae asservato, inter Instrumenta Scholae seu societatis SS. Sacramenti in archivo ecclesiae cathedralis [Alterum eiusdem documenti exemplar exhibet “Registrum” P sub n° 1538 in archivo municipali Brixiano repositum.] , transcriptum et humanissime ad nos transmissum anno 1895 a doctissimo sacerdote D. L. Grammatica, tunc in seminario dioecesano Brixiensi lectore S. Scripturae, hic ad verbum (nisi quod formam ȩ per litteras ae expressimus) edere non pigebit.

[3] [Huius translationis instrumentum.] In nomine Domini, amen. Anno a nativitate eiusdem millesimo quingentesimo octuagesimo, indictione nona, die mercurii sexto decimo mensis martii, pontificatus Sanctissimi Domini nostri Domini Gregorii divina providentia Papae decimi tertii anno octavo. Cum sit quod Illmus et Rmus DD. Carolus Cardinalis Stae Praxedis, Visitator Apostolicus civitatis et precipue ecclesiae Sti Stephani sitae in arce eiusdem civitatis, repererit in eadem ecclesia arcam marmoream in navi a parte aquilonari clausam, et cum in ea relatum fuerit, prout etiam per annalia civitatis Brixiane traditur, extare corpora sanctorum Dominatoris, Dominici, Pauli et Anastasii olim episcoporum Brixiensium [Has reliquias prius servatas fuisse in ecclesia S. Andreae et inde transiisse ad ecclesiam S. Stephani in arce significat Ioannes Franciscus Florentinius (Act. SS., t. c., p. 226* F), nulla tamen allata antiqua auctoritate.] , vidit dictam arcam, eamque aperiri iussit, ibidemque extare comperiit tria capita cum pluribus ossibus reliquarum partium plurium corporum et quaedam fragmenta vestium, et iussit iterum eandem arcam claudi, prout clausa fuit, assistente ibidem Rmo D. Ioanne Delphino Brixiae Episcopo ac presentibus Magcis et Rdis Dñis Io. Antonio Seneca et Ludovico Moneta presbytero Mediolanensi familiaribus prefati Illmi ac multum Rdis Dñis Marco Antonio Grillo Achipresbytero et Io. Paulo a Curte Preposito Ecclesiae Brixiensis ac maxima populi multitudine. Subinde anno millesimo quingentesimo octuagesimo primo, indictione decima, die martis ultima octobris prefatus Illmus D. Cardinalis ac Visitator Apostolicus, qui post suprascriptam visionem consideravit sacra corpora predicta non ea qua convenit decentia teneri ac propterea decreverat eadem corpora inde amoveri et ad ecclesiam cathedralem transferii debere, habitaque super hoc participatione ac matura deliberatione cum prefato Rmo D. Episcopo, de consensu etiam Sermi Ducalis Domanii Venetiarum per literas ducales Clmis Rectoribus huius civitatis prestito, dedit in mandatis prefatis multum Rdis Dñis Marco Antonio Grillo Archipresbytero Brixiano Iur. Utr. Doct. et Ludovico Monete clerico Mediolanensi ut ad dictam arcam accederent diligenterque ossa sanctorum corporum predictorum ex arca marmorea susciperent et in arcam plumbinam ad effectum huiusmodi preparatam conferrent, ut facilius translatio iam deliberata fieri posset, presentibus mco D. Hiermo Luciago fq. mci D. Alexandri et R. D. Alexandro Gratarola cubiculario Illmi Dni successiveque eisdem proximis annis (sic) et indictione, die vero festo omnium sanctorum prima mensis novembris, prefati Rdi Dñi Archipresbyter et D. Ludovicus Moneta summo mane exequentes mandatum habitum a prefato Illmo arcem predictam petierunt, arcamque in qua corpora sanctorum extabant aperierunt opera virorum ad hoc requisitorum, ibique per eos adinventa fuerunt tria capita fere integra [Adverterit curiosus lector, cum reliquiae quattuor sanctorum in illa arca repositae dicantur, tria tamen solummodo capita in illa fuisse reperta.] , que capita sic integra erant collocata super duobus lateribus secuspolitis [Ita apographum. Legendum secus positis?] necnon quam plura alia ossa diversarum partium corporis, quedam integra quedam vero fracta et fere in spetiem pulveris redacta, cum nonnullis vestium fragmentis temporis diurnitate consumptis, quae capita, ossa ac fragmenta fuerunt per ipsos Rdos Dñnos ea qua decet reverentia suscepta et in capsam plumbeam memoratam divisim relata, videlicet ossa in fundo capsae panno serico albo, capita vero supra in alio panno serico albo, fragmenta vero vestium et pulveres sacre in panno lineo involuta, praedictam vero arcam plumbeam saldadura e stanno obstrui fecerunt ac decenter ornatam pannis aur〈e〉is et sericeis auro contextis in medio ecclesia〈e〉 super feretro dimiserunt, presentibus D. Io. Baptista Rostano et D. Paulo Roversio. Et illico prefatus Illmus D. Cardinalis una cum prefato Rmo D. Episcopo, convocato universo clero tam seculari quam regulari ac omnibus scolis et congregationibus laicorum processionaliter accesserunt ad dictam ecclesiam Sti Stephani sitam in arce predicta, ibique pontificalibus uterque, videlicet dictus Illmus Cardinalis et Rmus Episcopus, induti caeteroque clero… arcam plumbeam in qua, ut praefertur, corpora predicta erant elevaverunt ac suppositis humeris propriis Illmus Cardinalis et Rmus Episcopus ac successive alternatim dignitariis (sic) ecclesiae cathedralis ex dicta ecclesia Sti Stephani ad ipsam cathedralem etiam processionaliter retulerunt et super altare scholae corporis Christi situm in capella Sti Petri dimiserunt, ad ipsumque altare statim missa solemnis per praefatum Illmum Cardinalem assistente eodem Rmo D. Episcopo cantata et inter missae solemnia concio ad populum in laudem sanctorum praedictorum habita fuit. Quibus peractis eadem corpora in arca predicta recondita clausaque super altari ipsa per duos dies veneranda a Christi fidelibus cum fide dignis custodiis ac luminaribus multis relicta fuerunt… Die autem quarta mensis praememorati anno et indictione praedictis praefatus Rmus D. Episcopus pontificalibus indutus, assistentibus dignitariis et canonicis ecclesiae predictae cum pluvialibus caeteroque dictae ecclesiae clero, factis debitis orationibus ac ceremoniis recognitaque prius capsa plumbea, quae ibi de mandato Rmi D. Episcopi aperta fuit ac sacris introclusis per modicum temporis spatium populo illhac concurrenti demonstratis et cum coronis aliisque rebus devotionis causa tangi permissis, posita in eadem arca tabella enea in qua haec erant incisa verba: “Sacrae reliquiae sanctorum Dominatoris, Pauli, Anastasii et Dominici episcoporum et confessorum a Carolo Cardinale Stae Praxedis Borrhomeo nuncupato, Archiepiscopo Mediolanensi, Visitatore Apostolico, et Ioanne Delphino Episcopo Brixiensi huc ex arce translatae Gregorio Decimo tertio Pontifice Maximo anno a Christo nato 1581 ”, ipsam arcam plumbeam in qua, ut praefertur, sacrae reliquiae predictae repositae extabant, circumcirca instaurari ac recto ordine obstrui, eamque in aliam arcam ligneam reponi fecit, quam duabus diverso opere fabricatis clavibus obserari mandavit, retenta apud se altera ipsarum clavium, apud quemcumque episcopum successorem suum perpetuo remansura, altera vero tradita Mco D. Hectori Grillo ad praesens Abbati scolae Corporis Domini predictae et perpetuo apud quemcumque Abbatem huiusmodi pro tempore permansura; deinde eandem capsam in corpore altaris praefati recondidit, adhibita ministrorum ad singula praemissa respective opera necessaria. Super quibus omnibus et singulis gradatim et successive ego notarius ac Cancellarius infrascriptus rogatus fui publicum conficere instrumentum unum et plura eiusdem tenoris. Acta fuerunt haec omnia anno, indictione, mense et diebus suprascriptis…

Ego Camillus fq. ip. dni Io. Antonii de Guidis civis et habitator Brixiae publicus apostolica et imperiali authoritatibus notarius et Episcopalis Curiae Brixiensis Cancellarius quia praemissis omnibus et singulis dum sic agerentur rogatus interfui. Ideo in fidem solito mei tabellionatus signo apposito subscripsi.

(Signum).

[4] [Altera translatio anno 1604.] Non multo post tempore, anno nempe 1604, altera translatio earundem reliquiarum instituta est, quam ita summatim describit notula in quodam codice actorum publicorum servato in archivo municipali Brixiano [N. 1025, fol. 37.] , his verbis concepta: Translatio corporum SS. Dominatoris, Dominici et Pauli et Anastasii 1604. Quia ecclesia de Domo destruenda est ut reedificetur, corpora sanctorum ut supra [Memoratum est scilicet superius instrumentum translationis anni 1581.] ex arce per Illmum et Rmum D. Carolum Card. Borromeum Visitatorem Apostolicum ad dictam Ecclesiam translata et in capella Sti Petri deposita, rupto per Rmum D. Marinum Georgium Episcopum muro capellae, sic requirentibus D. Abbate et aliis Deputatis publice elevata fuerunt et processionaliter translata ad altare S. Iustinae sive Pietatis in Ecclesia S. M. Assumptae, ibi permansura donec dicta Ecclesia refecta reponi valeant in dicto altari. Huius etiam translationis instrumenti publici, quod confecit Ludovicus Calimii alter Cancellarius dictae civitatis (Brixianae) in consonantiam cum D. Camillo Ghida Episcopatus Cancellario, apographum servat adhuc archivum municipale Brixianum [“Registrum ” Q sub n. 1539, fol. 7v.] . Unde constat translationem factam esse die 16 februarii anni 1604 a Georgio Marino episcopo eodem ritu quo translatio anni 1581 a S. Carolo Borromaeo [Utrumque documentum mox indicatum, a se diligenter exscriptum, nobiscum communicavit laudatus v. v. D. L. Grammatica.] .

[5] Ecclesia illa, ad quam anno 1604 translata sunt S. Dominatoris et aliorum trium sanctorum episcoporum corpora, ea est quam aedificatam fuisse putant a Theodelinda regina Langobardorum circa annum 590 [I.-H. Gradonicus, Pontificum Brixianorum series (Brixiae, 1755), p. 93.] , quaeque vulgo Rotunda, cathedralis hiemalis appellata est [Ibid. et loco mox citando in nota seq.] , et etiam cathedralis vetus, postquam scilicet, diruta ecclesia Sancti Petri maioris, quae cathedralis aestiva dicebatur [Ibid., p. 46, not. 25. “Ecclesiae cum hyemalis tum aestivae, frequens occurrit in Ecclesiae Mediolanensis antiquitatibus medii aevi mentio… Galeardus in notis ad S. Gaudentium pag. 389 protulit aliquot exempla, quibus haud pauca, si ratio operis exigeret, addere possemus… Loci qualitas tepori apta docere potest ecclesiam hyemalem eam fuisse quae modo Rotonda appellatur, eam vero S. Petri maioris … aestivam appellatam fuisse arbitramur. Unde consequitur duplicem et apud nos cathedralem simul exstitisse, quemadmodum et apud aliquas Italiae urbes, ut medii aevi monumentis innotescit.”] , nova exordio saeculi XVII exstructa est [Ibid., p. 386.] . Corpora vero sanctorum ad hanc novam aedem translata non sunt, sed deposita remanserunt in Rotonda, in ara olim sacra, non S. Iusto, quemadmodum typographi errore legitur in Galeardi notis ad Ughellum, sed Iustinae virg. et martyri, quaeque hodie Sanctiss. Christi Corpori custodiendo inservit [Ibid., p. 85.] . In ostio autem illius sacrarii SS. Corporis Christi apposita fuit pictura sanctorum quattuor episcoporum translationem exhibens, hac addita inscriptione: SS. Dominatoris, Pauli, Anastasii, Dominici huius Sedis Episcoporum ex arce anno MDLXXXI a S. Carolo in Visitatione Apostolica et Ioanne Delphino Episcopo suis humeris translata, opposita continet ara. Ex quibus tria capita aliaque ossa ad fidelium venerationem rationem ann. MDCXXXIII. pio R. Io. Baptistae Bottani legato argenteis imaginibus recondita in hoc Sacrario servantur. Societas SS. Corporis Christi Ara decentius renovata aeternum hoc P. Monumentum anno salutis MDCLXVII [Ibid., p. 84, not. 2.] . Pictura illa et inscriptio eodem loco adhuc visuntur.

[6] [Sedit sanctus episcopus, ut videtur, saeculo VI.] Praeter haec monumenta ad S. Dominatoris cultum spectantia, nulla circa eius historiam sive scripta sive traditiones ad nos pervenerunt. Neque etiam satis certum est qua aetate vixerit. Eius tempora temporibus S. Gregorii M., id est extremo saeculo VI, illigant Gradonicus [Ibid., p. 84.] , Cappelletti [Chiese d'Italia, t. XI, p. 564.] et ceteri fere recentiores post Ughellum [Italia sacra, ed. Coleti, t. IV, p. 529.] ; quamvis Ferrarius [Catal. SS. Italiae, ad 5 nov.] et F.-M. de Aste [In Mart. Rom. disceptationes (1716), p. 498.] eum ante annum 490 sedisse asserant, sed nullo allato documento nisi generatim Mss. urbis et eccl. Brix. Sed neque prius citati ullum aliud proferre potuerunt praeter recensionem illam episcoporum Brixiensium S. Philastrii ex ordine successorum, quam sermoni suo anno 838 in huius sancti translatione pronuntiato intexuit Rampertus [Act. SS., Iul. t. IV, p. 388, col. 2 extr.] ; in qua recensione Dominator occurrit decimus quartus. Philastrius autem floruit tempore S. Ambrosii, qui successorem eius Gaudentium episcopum consecravit. Unde, si quattuordecim episcopos quindecim plus minus annos pontificalem sedem singulos occupasse ponas, ad extremum saeculum VI devenies. Sed quam haec omnia incerta.

DE S. LAETO CONFESSORE IN TERRITORIO AURELIANENSI

ANTE MEDIUM SAEC. IX.

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Laetus confessor Aurelianensis (S.)

AUCTORE A. P.

§ 1. De legenda S. Laeti.

[1] [S. Laeti presbyteri Aurelianensis] Meminit ad hunc diem Usuardus in territorio Aurelianensi sancti Laeti presbyteri, qui eodem die inscriptus etiam est tum in non paucis martyrologiis recentibus, in primis Romano, tum in multis breviariis et missalibus [Cf. v. gr. Catal. Lat. Paris., t. III, p. 715, ad d. 5.] , dum in quibusdam aliis martyrologiis [Exempli gratia in Ferrarii Catalogo generali sanctorum et in Martyrologio gallicano Andreae du Saussay.] librisque liturgicis [Cf. Catal. Lat. Paris., l. c., ad d. 6.] ad diem 6 eius memoria refertur, quo die in Vita, quam mox sumus edituri, Laetus mortuus esse dicitur. Sane, quamvis non ea re tantum, sed hoc etiam ab Usuardo discrepet Vita S. Laeti, quod is Laetum presbyteri officio cohonestat, haec vero diaconum dumtaxat illum fuisse tradit, nihilo minus quin unus idemque homo ab utroque designetur, non est cur dubitemus. Utrimque enim proponitur Laetus quidam clericus, qui in agro Aurelianensi vixerit vel saltem ibi ecclesiasticos honores post mortem sit consecutus, cuiusque memoria sub initio mensis novembris recolatur; quod autem in rebus quibusdam minoris momenti non omnino consentiunt documenta allata, id parum refert, cum inde illud solummodo consequatur, ut nobis inquirendum sit utri, utpote maiore auctoritate pollenti, potior sit fides adhibenda.

[2] [Vita, ex codicibus] Iam vero eam non esse S. Laeti Vitam quae inter veri nominis historica monumenta computari queat, manifestum est. Exstat illa in paucis quibusdam codicibus, nempe 1) in Parisino, Bibl. Nat. lat. 11885 (Résidu Saint-Germain 985), saec. XII, fol. 5 – 10; 2) in Carolopolitano, Bibl. publ. 59, saec. XV, qui erat olim monasterii Montis Dei, Ord. Cartusiensis, Remensis dioecesis; 3) in Bruxellensi 8933 inter apographa a maioribus nostris olim collecta; in quo, fol. 19 – 25, adest Vita S. Laeti saec. XVII ex quodam exemplari Pitverensi, ut videtur [Etsi nihil huiusmodi annotavit librarius, id tamen inde conicio quod simul missa sunt apographa Vitarum SS. Gregorii et Salomonis, qui simul cum S. Laeto in ecclesia Pitverensi colebantur.] , exscripta et ad Heribertum Rosweydum una cum Vitis S. Gregorii Nicopolitani et S. Salomonis regis Britanniae olim missa. Huius apographi apographum alterum confici curavit vel Rosweydus vel e decessoribus nostris nescio quis; quod satis inaccurate scriptum in eodem codice servatur fol. 7 – 11 et 13; sed et in ipso invenire est 4) fol. 39 et 12 – 12v alia manu saec. XVII descripta “alia miracula ex manuscripto codice ecclesiae collegiatae SS. Georgii et Laeti in castro Pithivirensi”; quae miracula post Vitam S. Laeti leguntur in codice 1, desunt vero in 2 et 3 atque sunt inedita.

[3] [iterum edenda,] Vitam ipsam primus edidit “ex veteri manuscripto Caelestinorum Amberti” Ioannes a Bosco, in sua Floriacensi veteri bibliotheca (1605), xysto dextro, p. 254 – 71; cuius editio ad verbum recusa est in quarta Vitarum sanctorum a Surio collectarum editione, id est Coloniensi an. 1618, t. XI, p. 161 – 65, multis tamen omissis, tum apud B. Gononum, Vitae et sententiae patrum Occidentis (1625), p. 138 – 40. Quibus editionibus textus exhibetur ab omnium codicum lectione multum diversus, quoniam sive librarius in exarando codice Caelestinorum Amberti, sive, ut probabilius videtur, Ioannes a Bosco in eodem edendo, verba scriptoris antiqui brevitatis vel elegantiae causa amputavit, immutavit, depravavit [Varias lectiones huius editionis principis infra afferendas esse censuimus; quando tamen editor ipsa verba scriptoris antiqui alio ordine posuit, id annotare noluimus, quod et nimium fuisset et prorsus inutile.] . Unde factum est ut syllabae consonae, quibus auctor more sui temporis finem singulorum paene enuntiatorum ornaverat, saepe loco suo moverentur vel etiam prorsus tollerentur. Sed et sublata sunt a capite ultimo verba quaedam quibus cum tempus, quo Vita conscripta est, apte definitur, tum id insuper ostenditur, quod ceterum cuilibet utrumque textum conferenti manifestum erat, codicum nostrorum lectiones, minime vero eas quas Ioannes a Bosco admisit, authentica atque genuina scriptoris verba referre.

[4] [saeculo XI composita est,] Etenim capite 10, in quo tum translationem S. Laeti, quae medio saec. X facta est, tum miracula, quae postea acciderunt, refert Vitae scriptor, in editione Ioannis a Bosco, quae in toto hoc capite brevior est et veluti contracta, ita miraculi cuiusdam narratio incipit: Invenitur etiam in gestis dicti confessoris Laeti, Odolrico morum honestate praeclaro iam in cathedra Aurelianensi praesidente, miraculum aliud spectabile. Erat enim…; unde colligat quispiam exstitisse antiquiora S. Laeti gesta, ex quibus hic locus Vitae sit excerptus [Ita coniecisse videtur Rivet, Hist. litt. de la France, t. VII, p. 344.] . Atqui haec verba (Invenitur-Laeti) antiqui scriptoris non sunt, verum ipsius Ioannis a Bosco atque gesta dicti confessoris nihil aliud sunt quam ipsa Vita, quam infra ad codicum fidem restitutam exhibebimus. In iis autem miraculi illius narratio, quae uberior est et multo longior, sic incipit: Nec minus autem nostro tempore, Odolrico vero morum honestate praeclaro iam cathedram Aurelianensium praesidente, per sancti Laeti ineffabile meritum ineffabilis Deus operatus est spectabile miraculum. Erat enim… Unde constat, vel vivente Odolrico, qui ab anno 1021 ad annum 1035/36 Aurelianensis episcopus fuit, vel saltem haud multo post eius mortem Vitam compositam esse; cum quo bene congruit, quod more illo saeculi XI auctor sermonem suum syllabis consonis exornaverat [Addere iuverit nomen illud Pithveris, quod cap. 10 Vitae occurrit, idem in chartis saec. XI et XII inveniri, dum saec. X locus ille Pedeverius dictus erat. Cf. J. Devaux, Essai sur les premiers seigneurs de Pithiviers (Orléans, 1887), p. 1 – 6 (= Annales de la Société historique et archéologique du Gatinais, t. III, 1885, p. 168 – 73); H. d'Arbois de Jubainville, in Revue celtique, t. XVIII (1897), p. 246; A. Holder, Alt-celtischer Sprachschatz, p. 982.] .

[5] Cum vero hoc ornamento careant miracula, quae in codice 1 post ultimum Vitae caput, [adiecto paulo post libro miraculorum.] interposita sollemni clausula per Dominum… Amen, leguntur [Huius libelli de miraculis periisse videtur pars prior. Carolus enim Sausseyus in Annalibus ecclesiae Aurelianensis (1615), p. 393, “ex actis eccl. Pitiverensis ms.” ita paucis eundem libellum videtur contrahere: “Huius etiam temporibus (i. e. Isembardi) miracula alia facta sunt in ecclesia Pithiverensi ad reliquias S. Georgii martyris et S. Laeti confessoris. Rusticus quidam Wiclo (= Wido?) ex villa Alebramus a daemonio correptus, cum caneretur in processione paschali: Dic (Die Sausseyus) impie Zabulon quid valet fraus tua? convaluit. Ex villa Quercineto puella nodosa pedibus usum gressus recepit. In villa quae S. Scubilius nuncupatur pro eo quod sanctus martyr Scubilius, qui Aurelianis iuxta corpus S. Aniani honorifice sepultus est, a paganis pro Christi nomine decollatus est, aliud celebratum est miraculum. Alius prope Pithiverim vinculis carceris absolutus est. Ex villa Rupeforti luminibus orbatus claritudinem incurrit. Ex Nova villa a spiritu nequam agitatus liberatus est. Iuvenis alius, Landricus nomine, in panis consecratione ex ulceribus quae habebat sanitate donatus est.” Iam vero quattuor haec ultima miracula in libello nostro eodem ordine leguntur, ita ut eorum primum tempore Isembardi episcopi dicatur accidisse; sed tria prima, quae Sausseyus commemorat, iam desunt.] , liquet ea ab alio scriptore vel etiam ab aliis scriptoribus — singula enim huius additamenti capita suam habent clausulam, — Vitae iam conscriptae adiuncta esse. Adiuncta autem esse videntur ante finem saec. XI, cum inter singula, quae in his capitibus gesta narrantur, breve intercesserit temporis intervallum [Vid. initia cap. 2: Sub eodem namque tempore; cap. 3: Non post multum vero tempus; cap. 4: Iisdem fere temporibus.] . Atqui is, qui caput 3 scriptis mandavit, mulierem daemoniacam, quae precibus S. Laeti liberata est, ipse praesens vidit a spiritu nequam agitari; iam vero capite 1 referuntur res gestae anno 1061: tempore Hysenbarti Aurelianensis ecclesiae pontificis, vicesimo octavo eius episcopatus anno. Isembardus ille, qui ab Odolrico avunculo, cui etiam successit, in partem ministerii iam ab anno 1033 vocatus est, abhinc episcopatus sui annos auspicatus [Cf. Gallia christiana, t. VIII, col. 1437; Devaux, op. c., p. 58 (= Annales, t. IV, 1886, p. 125 – 26).] atque anno circiter 1063 vita functus est. Porro quamvis verba mox allata innuant tunc temporis, cum primum additamenti caput scriberetur, iam mortuum esse Isembardum, certe non a multo tempore obierat, atque totum additamentum si non ipso saec. XI, certe non multo post initium saec. XII Vitae accessit.

[6] Miracula illa addita, quae reapse sunt miracula SS. Georgii et Laeti patronorum ecclesiae Pitverensis, [Cum satis habuerit Vitae scriptor] a canonico vel clerico huius ecclesiae esse conscripta vix non est manifestum. Sed et ipsam Vitam ab huiusmodi quodam Pitverensi compositam esse ex capite ultimo colligimus, in quo et translatio corporis S. Laeti in castrum Pitverense et miracula ibidem facta multis narrantur; et ideo quidem composita est Vita, ut die festo sancti praelegeretur [Cf. prologi verba: Beatissimi namque confessoris et levitae Laeti hodierna die sollemnitas excolitur.] in ecclesia, in qua ipsius corpus vel reliquiae servabantur [Cf. ibid.: Qui licet generaliter ab omnibus…] . Quisquis autem fuit Vitae scriptor, quoniam quingentorum circiter annorum intervallo ab illo tempore aberat, quo S. Laetum vixisse ipse tradit, exiguam ei fidem merito tribuerunt quotquot Vitam legerunt viri docti [Pro omnibus satis erit attulisse Mabillon, Act. SS. O. S. B., saec. I, p. 614, num. 5; Rivet, Hist. litt. de la France, t. VII, p. 344.] . Minorem etiam tribuissent, si novissent ex quo fonte tota vel certe vix non tota hausta sit. De reliquiis quidem sancti illius, cuius corpus a vico cognomine, in quo post mortem diu quieverat, in Pitverense castrum saeculo X erat translatum, bene edoctus esse poterat qui certe haud procul ab his locis positus saeculo XI ista narrabat, ideoque illi prudenter credere possumus in his quae de sancti translatione capite 10 pauca tradidit. Secus autem dicendum de libelli capitibus 1 – 9. Cum enim de ipsa sancti vita nihil prorsus rescivisset, facili negotio inopiae suae hoc remedium quaerendum censuit, ut in S. Laetum transferret totam historiam alterius sancti, qui in dioecesi Aurelianensi etiam colebatur, id est S. Viatoris.

[7] [Vitam S. Viatoris compilare,] Alibi siquidem pluribus ostendisse nobis visi sumus [Les Saints de Micy, in Anal. Boll., t. XXIV (1905), p. 65 – 71.] in Vita S. Laeti, si dempseris prologum, qui solis locis communibus continetur, atque caput 10, de quo modo diximus, totam comparere Vitam S. Viatoris [Ed. ibid., p. 98 – 103; cf. p. 61 – 65.] . Uterque porro, et Viator et Laetus, dicitur apud Bituricenses natus patre Sirico; uterque oves patris sui pascit; uterque anno aetatis duodecimo monasterium petit et sub abbate Triecio vel Trigetio vitam monasticam amplectitur; uterque, invidis monachis facientibus, in desertum mittitur, ut oves custodiat, ibique malevolos fratres contra feras tuetur; uterque, annis sedecim in monasterio transactis, ad Miciacense monasterium migrat in eoque eodem modo a S. Maximino abbate excipitur; uterque cum S. Avito, qui cellario monasterii invigilabat, init amicitiam; uterque ianitor monasterii constituitur; uterque cum S. Avito furtim in abditissima Secaloniae loca fugit ac postquam, mortuo Maximino, Avitus ad monasterium a fratribus reductus est et in locum defuncti abbatis suffectus, uterque fuga ab iis elapsus alium eremum petit et in loco qui dicitur Viatoria vitam solitariam usque ad obitum ducit; quo tempore uterque daemoniacum liberat aliosque aegrotos sanat.

[8] [paucissimis rebus mutatis,] Diceres profecto ovum ovo non esse similius, nisi in tribus inter se dissiderent Vitae, in quibus non poterant non dissidere, hoc est 1° in nomine sanctorum, cum altera Vita sit S. Viatoris, altera S. Laeti; 2° in die obitus; fieri siquidem nequibat ut quo die defunctus esse traditur S. Viator, diem dico 16 octobris, eodem etiam S. Laetus mortuus esse diceretur, cum alio die, hoc est 5 et 6 novembris, festum S. Laeti sollemniter celebraretur; 3° in loco in quo sancti ultimos vitae annos egerunt atque mortem obierunt; diversis enim in locis Viatoris et Laeti corpus saeculo X asservabatur, uterque autem ibi mortuus esse ferebatur, ubi corpus tum aderat. Unde factum est ut Viator quidem in Viatoria quiesceret et coleretur, qui locus trans Ligerim, ab Aureliano ad meridiem, in ultimis Secaloniae finibus situs est (Saint-Viâtre, alias Tremblevif, dép. Loir-et-Cher, arr. Romorantin, cant. Salbris), Laeti autem ultima mansio, etsi Viatoria etiam ab auctore Vitae dicitur, cis Ligerim versus septemtrionem esset quaerenda. His tribus, quae per se intelleguntur, accedunt pauca quaedam et levia, in quibus a Vita S. Viatoris recedit Vita S. Laeti; illud autem praecipuum atque notatu dignum, quod Viator quidem, cum Miciacense monasterium adiret, ibi S. Avitum repperisse dicitur, Laetus autem non Avitum solum, sed Avitum et Viatorem; ex quo, etiamsi non praesto essent argumenta, quibus res certo definiretur [Cf. Anal. Boll., t. c., p. 69 – 70.] , iam indicium caperetur Vitam S. Viatoris in componenda Vita S. Laeti, non hanc in illa, compilatam esse et veluti exscriptam.

[9] [verbis tantum aliis iisque pluribus usurpatis,] Non satis autem fuit scriptori ut res a S. Viatore gestas in S. Laetum transferret; verum ipsa verba, quibus res illae narrabantur, labori parcens saepe sua fecit, ita tamen ut ab his recederet tum ut longiore oratione eadem argumenta persequeretur, tum ut nimis humilem, ut aestimasse videtur, decessoris sui sermonem illis syllabis consonis ornaret, de quibus supra meminimus. Quod ut ostenderetur, in Vita mox edenda minoribus typis ea verba expressimus quae ex Vita S. Viatoris scriptor accepit; in quibus exscribendis si quid, ut fieri solet, ipse immutavit, diductis litteris indicavimus.

[10] [nullam habet auctoritatem,] Porro ex his satis superque intellegere est inter fontes historicos Vitam S. Laeti nequaquam recenseri posse. Unde ne illud quidem nobis constare potest, quod prius citra controversiam erat receptum, quo tempore sanctus noster vixerit. Quod enim illum tempore Clotarii Francorum regni seu, ut ait, imperii arcem tenentis (an. 511 – 561), Laetum effulsisse scriptor in initio asseverat, eundemque aequalem exstitisse sanctorum episcoporum Medardi (an. 530 – 545) et Germani (Parisiensis, circ. an. 555 – 576), id ideo fecisse videtur ut aliis verbis iisque, ut forsan ipse aestimabat, definitioribus, idem exprimeret, quod e Vita S. Viatoris acceperat, S. Viatorem — ac proinde S. Laetum — temporibus sanctorum Maximini et Aviti, hoc est in priore parte saeculi VI vixisse. [ut neque constet quo tempore sanctus vixerit,] Quod ut verum esse potest, ita solo testimonio huiusmodi Vitae satis testatum esse nemo prudens affirmabit. Unum certo constat, Laetum aliquanto saltem ante tempore obiisse, quam Usuardus martyrologio suo colligendo operam daret. Cetera obscura manent. Contra luce iam clarius solvi potest dubium quoddam, quod sub initio attigimus. Nullo nimirum negotio iam intellegitur cur S. Laetus, quem Usuardus presbyterum facit, a Vitae scriptore solo diaconatus officio decoretur. Illud enim inde manifeste accidit, quod S. Viator ultra diaconatum non processerat aut certe in Vita ipsius non ultra processisse dicebatur; quam Vitam in hoc etiam ita fideliter seu potius serviliter exscripsit S. Laeti laudator, ut incautus Usuardo contradicere videretur.

[11] [neque utrum monachus fuerit Miciacensis.] Cum autem exscripserit idem S. Viatoris Vitam etiam eo loco, in quo S. Laetum monasterii Miciacensis incolam fuisse dicit, multum abest quin solo ipsius testimonio vel certum, vel etiam probabile efficiatur reapse Laetum inter monachos Miciacenses vixisse. Num vero id aliunde probetur, mihi non omnino constat. Inter sanctos quidem Miciacenses recensetur, solo nomine prolato, S. Laetus in carmine quodam quod tempore Caroli Calvi conscriptum dicunt [Cf. Anal. Boll., t. c., p. 81.] ; verum praeterquam quod de aetate versiculorum, in quibus nomen Laeti comparet, superest dubium [Cf. ibid., p. 80.] , illud insuper notandum est, inter sanctos illos saltem aliquos nominari quos numquam in monasterio Miciacensi degisse vix non certum est. Neque firmius argumentum inde sumitur, quod in Sermone de inventione corporis S. Maximini (BHL. 5281) scriptor quidam saeculi XI, dum Miciacensis abbatiae historiam antiquam recolit, inter Maximini discipulos etiam S. Laetum commemorat his verbis: Nec prorsus silet Belsica, illustrata in sancto viro nomine Laeto, quem nunc corpore castrum Piveris dicitur retinere. Haec enim deerant in fonte quem hic diligenter compilavit Sermonis scriptor, id est in opusculo quod de miraculis S. Maximini saeculo X extr. composuit Letaldus monachus (BHL. 5820, c. 4), atque ab ipso Sermonis auctore addita sunt. Porro illa inventio, quam in ultima parte Sermonis narrat, tempore Odolrici episcopi Aurelianensis contigit, atque ipse libellus si non post Vitam S. Laeti, certe vix ante ipsam conscriptus est; unde fit ut in his quae ipsa tempora S. Maximini respiciunt, et serum et futtile praebeat testimonium. Haec de ipsius sancti historia.

§ 2. De cultu S. Laeti.

[12] [Cultus est S. Laetus] Restat ut paucis praecipua loca indicemus, in quibus S. Laeti et reliquiae servatae sunt, et memoria propensiore fidelium cultu honorata. Sunt autem quattuor. Primus ille vicus est in quo sanctus vixisse et obiisse fertur et in quo certe reliquiae ipsius usque ad medium saeculum X quieverunt. Situs est in silva quam Laogium scriptor Vitae nominat, hoc est in “silva Aurelianensi” [Forêt d'Orléans; cf. B. Guérard, Polyptique de l'abbé Irminon, t. I (1844), p. 83.] ; sive autem vocabatur olim Viatoria sive secus [Vid. supra, num. 8, et Anal. Boll., t. c., p. 67.] , nunc certe nomen habet sancto acceptum: Saint-Lyé vel Saint-Lié (dép. Loiret, arr. Orléans, cant. Neuville-au-Bois). Etsi ex hoc vico corpus S. Laeti saeculo X in castrum Pitverense delatum est, [in loco cognomine Saint-Lié;] inde tamen anno 1664 pars eiusdem exigua in pristinum locum est reportata [Cf. infra, num. 13.] . De quibus videsis opusculum a Claudio Proust, qui haud procul a Saint-Lyé eremiticam vitam ducebat, anno 1694 editum: La Vie de saint Lié, solitaire de la Beausse. Orléans MCCXIV (immo MDCXCIV), in-8°, praesertim p. 81 sqq.

[13] [in oppido Pitverensi, dioecesis item Aurelianensis;] Ab hoc vico ad oppidum seu castrum Pitverense (Pithiviers) delatum esse S. Laeti corpus non semel meminimus. Docet autem Vita S. Laeti (c. 10) delatum esse tempore Ermenthei episcopi († c. 974), qui saltem ab anno 956, forsan autem aliquot annis antea Aurelianensem sedem tenuit. Cuius translationis conscripta est historia vel certe brevis memoria, quam alii anno 1044 periisse asseverant [J. Devaux, op. c., p. 68 (= Annales, t. IV, p. 297).] , alii medio saeculo XVIII etiamtum superfuisse testantur [Martyrologium sanctae Autisiodorensis ecclesiae (Autisiodori, 1751), p. 291: “Instrumentum translationis authenticum adhuc servatur in archiv. capituli Pithiverensis”. Translatio die 6 octobris 943 facta esse dicitur ibid., p. 290; quod utrum ex coniectura an ex instrumento illo acceptum sit, non est definire.] ; nos vero, litteris ad decanum Pitverensem datis, inquisivimus num adhuc in archivo ecclesiae vel alibi in civitate servaretur; verum respondere neglexit vir reverendus. Translatione peracta, matrona quaedam, Alvisa nomine, Rainardi quondam coniux et Odolrici episcopi mater, canonicalem in honore sancti Georgii sanctique Laeti confessoris atque levitae basilicam in praefato oppido (Pitverensi) construxit [Ita in Vita S. Gregorii episcopi Nicopolitani, quae medio saeculo XI conscripta videtur. Perperam in editione sua pro sancti Georgii scripserunt maiores nostri (Act. SS., Mart. t. II, p. 463, num. 7) sancti Gregorii, opinatique sunt alterum basilicae patronum esse S. Gregorium Turonensem. Constat enim illum fuisse S. Georgium, atque is in editione Caroli Sausseyi reapse nominatur (Annales ecclesiae Aurelianensis, 1615, p. 759).] . In qua saeculo XI quaedam miracula acciderunt, ex quibus quattuor complectitur libellus post Vitam S. Laeti infra edendus [Vid. supra, num. 3.] . Porro “cum pretiosi levitae et confessoris Laeti venerandae reliquiae … multis saeculis in hoc templo Divi Georgii Pithyveriensis theca argentea integrae, Deo O. M. servi sui merita signis et miraculis approbante, iacuissent, actum est ut anno Domini MDLXII ab impiis et catholicae reipublicae cruentissimis haereticis, qui Huguenoti vocabantur, capto vi oppido hoc, sacrisque templis spoliatis ac multis Christi sacerdotibus impie occisis, ipsae etiam sacrae reliquiae super pavimento templi conspersae forent; inde a piis et christianis viris collectas in nova theca, annuente Aureliano pontifice, Ioannes Gouin huius sacri collegii cantor et canonicus reposuerat. Anno Domini MDLXVIII iterum ab ipsis miserabiliter dirutum et omnino spoliatum est hoc templum, ipsis denique sacris reliquiis flammis iniectis, quas inde semi combustas, ut facile videre est, a vere piis hominibus ereptas praefatus Ioannes Gouin hac levi et vili arcula pro temporis calamitate reposuit eodem anno.” Ita instrumentum ab ipso Ioanne Gouin subscriptum [Ed. a C. Proust, op. c., p. 85 – 86.] , quod anno 1664 in arcula illa inventum est, cum iubente episcopo aperta esset, ut de reliquiis, quae supererant, pars aliqua parocho vici Sancti Laeti dono daretur [Vid. supra, num. 12.] . Vix non praetermittendus est tandem hymnus, qui cani solebat “ in ecclesia collegiata D. Georgii Pithverensis, in festo sanctarum reliquiarum in eadem ecclesia quiescentium”, cuiusque apographum inter maiorum nostrorum schedas reperire est in codice Bruxellensi 8933 – 34; est enim idem prorsus hymnus qui alias de SS. Hermelando et Baldo canitur [Chevalier, Repert. hymnol., 18610.] , nisi quod in quinta strophe pro versiculo Hermelande pie Baldeque beate scriptum est: O Georgi pie Laeteque beate.

[14] [in Villa Dominica prope Remos,] Tertius locus non iam in dioecesi Aurelianensi, verum in Remensi positus est. In monte enim a Remensi civitate non ita remoto, intra fines vici, qui Villa Dominica pridem dictus est (Villedomange, dép. Marne, arr. Reims, cant. Ville-en- Tardenois), tradunt a Iacobo Iuvenale de Ursinis, archiepiscopo Remensi, ecclesiam parochialem nomine S. Laeti dicatam parte quadam reliquiarum illius sancti, quas decessor illius Reginaldus Carnotensis Remos Aurelianis asportasse dicitur, anno 1444 esse locupletatam, id est osse aliquo de brachio sancti confessoris; quae reliquiae inde ad ecclesiam ipsius vici Villae Dominicae anno 1512 feruntur translatae, et quidem ita ut aedes sacrae in monte exstructae simul titulo parochiae orbatae simplex sacellum censerentur. Utrobique tamen, tum in hoc sacello, tum in ecclesia vici, quae iam facta est parochialis, non desiit coli S. Laetus, olim non sine superstitionis vitio, cum non raro, frustra deterrentibus Remensibus archiepiscopis, ad sacellum S. Laeti deferrentur partus mortui ibique baptizarentur [Quibus de rebus qui plura nosse cupiat, adeat Povillon-Piérard, Tableau historique, statistique et topographique de la montagne de Saint-Lié, et des villages de Villedomange et de Sacy, in Annuaire ou Almanach du département de la Marne pour l'année 1828, p. 21 – 57; H. Jadart, Saint-Lié, Villedomange et Jouy. Notices sur les curiosités historiques et artistiques de leurs églises, in Bulletin du diocèse de Reims, t. XIV (1881), pp. 1 – 3, 49 – 50, 109 – 110, 121 – 26, 193 – 97 (inde seorsum, Reims, 1881, in-8°, 16 pp.), et novis curis auctum in Travaux de l'Académie nationale de Reims, t. LXX (1881), p. 320 – 53. Cf. Dom Albert Noel, Notice historique sur le canton de Mézières (Paris-Reims, 1879), p. 92. Vid. etiam Office de Saint-Lié confesseur non-pontife, à l'usage du diocèse de Reims, en latin et en françois, pour la paroisse de Villedomange, dont il est patron. Reims, 1728, in-12, 88 pp.; et iterum, quibusdam additis: Office de saint Lié confesseur non-pontife, en latin et en français, pour la paroisse de Villedommange près Reims. Reims, 1805, in-12, 98 pp.] .

[15] [in qua prius pro eo honoratus esse videtur] Unum tamen est, in quo paucis immorandum censemus. Monuerunt etenim non semel viri docti multo ante tempore quam reliquiae S. Laeti anno 1444 ecclesiae Villae Dominicae donarentur, iam S. Laeto sacram fuisse illam ecclesiam. Sic, ut alia omittam, in polyptico Remensi saec. XIV composito legitur: Capellania fundata in perrochia de Villa Dominica in honore B. Leti, quo nullum celebratur officium ecclesiasticum, licet in ipsa confluat multitudo peregrinorum, et inde recipiunt homines dicte ville magnum emolumentum [P. Varin, Archives administratives de la ville de Reims, t. II (Paris, 1843), p. 1054.] ; sic anno 1394 et 1396 vir suo tempore non ignobilis Iohannes de Varennis se pauperem sacerdotem et indignum montis incolam Sancti Leti, se pauperem peccatorem S. Leti, se in monte Sancti Leti residentem dicebat [Cf. Ioannis Gersonii opera (Antwerpiae, 1706), t. I, col. 905; t. II, col. 843, 846, 855, 860.] et ab aliis “sanctus homo sancti Laeti” vocabatur [Froissart, Chroniques, lib. IV, c. 37 [al. 58], ed. Kervyn de Lettenhove, t. XV, p. 133; cf. Chronique du religieux de Saint-Denis, lib. XIV, c. 19, ed. L. Bellaguet, t. II, p. 126 (ibi locus vocatur mons sancti Dierii).] . Porro quamquam saepe accidit ut sanctus aliquis ibi colatur ubi nullae sunt ipsius reliquiae, mirum tamen est in dioecesi Remensi sanctum quendam Aurelianensem, [S. Leo abbas Mentuniacensis;] illumque non valde illustrem, ita honoratum esse, ut locus ab ipso nomen acciperet antequam ipsius reliquiae illuc deferrentur. Atqui hic subit suspicari ante annum 1444, quo reliquiae delatae sunt, non Laetum nostrum fuisse ecclesiae illius patronum, sed S. Leonem, abbatem olim Mentuniacensem in propinquiore dioecesi Trecensi [De quo cf. Act. SS., Maii t. VI, p. 73 – 75.] , cuius sancti nomen decursu temporis ita mutatum erat, ut saeculo XII Saint Lei vel San Liet, saeculo XIV Saint Lié diceretur [Vid. Th. Boutiot et E. Socard, Dictionnaire topographique du département de l'Aube (Paris, 1874), p. 148; cf. Act. SS., Febr. t. III, p. 748, num. 2.] , hoc est S. Laetus. Certe sic opinatus est Guilelmus Marlot [Metropolis Remensis historia, t. I (1666), p. 205; Id., Histoire de la ville, cité et université de Reims (Reims, 1845), t. II, p. 182 – 83.] , qui dum historiam colligit S. Romani, abbatis Mentuniacensis ac dein episcopi Remensis, haec docet: “Sanctus Leo Romani [in Mentuniacensi coenobio] successor, vulgo Saint Lié, legitur in martyrologio Remensi: 8 calend. iunii in territorio Tricassino depositio sancti Leonis confessoris et monachi, habetque sat elegantem basilicam in summo montis vertice, quo Durocortum arcuatim cingitur versus occasum, et quidem ea parte qua altius sese erigit supra Curtem Dominicam [= Villedomange], nam paulo post declivior est et sensim inclinat; erectior hic vertex, ubi sacellum, mons Sancti Laeti communiter vocatur, distatque duabus leucis a Durocorto”. Conicimus ergo, similitudine nominum vulgarium deceptos esse vel incolas, vel ipsos Remenses, ut illum sanctum Liet seu Lié existimarent esse S. Laetum Aurelianensem, non Leonem Mentuniacensem, atque hac falsa opinione factum esse, ut ab archiepiscopo Remensi ad Villam Dominicam dono mitteretur aliquid ex reliquiis quae paulo prius ab Aurelianensium partibus Remos erant allatae. Multo autem magis decepti sunt incolae quando, ut saepe alias factum est, sanctum illum Lié, — sive Laetum, sive Leonem, — qui apud ipsos colebatur, non iam alienigenam quendam, cuius reliquiae illuc advectae essent, verum hominem indigenam Villae Dominicae fuisse commenti sunt, qui ibidem diaconi officia gessisset et post mortem in ecclesia parochiali esset sepultus [Cf. Povillon-Piérard, l. c., p. 55.] .

[16] [demum in vico Mohon,] Alter denique vicus dioecesis Remensis, videlicet Mohon (dép. Ardennes, arr. et cant. Mézières), non solum S. Laetum insigni devotione prosequitur, verum ipsius corpus vix non totum se possidere gloriatur. Utrumque pluribus verbis explicatum habemus 1° a quodam monacho O. S. B.: La vie de Saint Lié confesseur recueillie par le R. P. D. D. S. A. R. D. L. D. C. Charleville, 1675, in-16; 2° a Francisco Wahart, parocho Mohoniensi, in litteris die 9 iunii anni 1750 ad maiores nostros scriptis, de quibus Act. SS., Sept. t. IV, p. 142 E [Servantur hodie hae litterae in codice Bruxellensi 8933 – 8934.] ; 3° anno 1805 in Office de S. Lié …, de quo supra num. 14; 4° annis 1870 et 1887 a ven. viro Noiret, olim parocho Mohoniensi: Saint Lié, son histoire et son culte. Mézières, 1870, in-12, 48 pp.; 2a ed. Charleville, 1887, in-12, 45 pp. In quibus haec asseverata leguntur: reliquias S. Laeti, quin etiam ipsius corpus tantum non integrum [Aliquot tamen eiusdem sancti reliquias Pitveris remansisse et ossiculum unum in Villa Dominica prope Remos servari, liberaliter concedunt Mohonienses.] , ex Pitverensi castro, curante nescio qua principissa de Castello Reginaldi [Château-Regnault, dép. Ardennes, arr. Mézières, cant. Monthermé.] , in has partes advectum atque ab illa principissa ideo Mohoniensi ecclesiae datum esse, quod esset illa pulcherrima omnium ecclesiarum quae in ipsius terris constructae essent; translationis illius festum quotannis die 2 ianuarii celebrari; anno 1544, cum sancti reliquiae in novam capsam essent transferendae, recognitionem illarum esse factam; in novam autem capsam repositum non esse neque caput sancti, neque os quoddam brachii, quae in duobus reliquiariis in similitudinem capitis et brachii fabricatis sint inclusa; anno 1607 erectam esse confraternitatem S. Laeti a romano pontifice Paulo V et concessas indulgentias omnibus huic nomen daturis, ut ex bulla constat [Edita est bulla, quae die 1 martii prodiit, in Vie de S. Lié (1675), p. 71 sqq.; Office de S. Lié (1805), p. 15 – 17.] ; Vitam et officium S. Laeti composita esse a R. P. Flamanville e Soc. Iesu, qui Mohonii natus erat; festum S. Laeti die 6 novembris celebrari [Eodem die celebratur et apud Villam Dominicam.] ; confluere ad sacras ipsius aedes magnam plebis multitudinem non hoc solum die, sed etiam feria secunda post Pascha et post Pentecosten [Iisdem diebus ad Sanctum Laetum de Villa Dominica conveniunt vicini populi.] atque in crastino Natalis et Circumcisionis Domini.

[17] [dioecesis item Remensis.] Sed et de cultu S. Laeti in hoc vico unum addere iuverit, iam anno 1523 ibi exstitisse quandam piam sodalitatem illi sacram, ut ex statutis ipsius constat, quae die 29 decembris huius anni ab ordinario Remensi approbata adhuc in archivo parochiae servari videntur [Cf. D. Alb. Noel, Notice hist. sur le canton de Mézières, p. 92.] . Cetera nullam habent difficultatem; multam autem habent ea quae Mohonienses de reliquiis suis proferunt. Ut enim omittam haec ab ipsis quidem asseverari, verum nullo testimonio, nullo documento antiquo confirmari, quomodo vix non totum corpus illud habere possint Mohonienses, quod Pitverenses multo probabilius se ad annos 1562 – 1568 integrum servasse profitentur, quo tempore magna pars reliquiarum incendio periit, equidem non video. Neque veri est similior narratio quam de translatione harum reliquiarum proferunt, dum eas a quadam principissa de Castello Reginaldi Mohoniensibus suis pridem donata contendunt; etsi enim neque principissae nomen enuntiant, neque tempus definiunt, haec tamen antiquo tempore, et certe ante annum 1544 facta esse volunt, quo anno in novam capsam reliquiae sunt repositae. Atqui non ante annum 1613 in potestatem principum de Castello Reginaldi venit Mohonium [Cf. Noel, l. c., p. 91.] . Reliquiae igitur, quae in hoc vico servantur et honorantur, minime Laeti nostri, sed alterius cuiuspiam sancti esse crediderim. Si quis vero coniciat aliquas reliquiarum S. Laeti particulas de Villa Dominica Mohonium allatas esse [Ita Noel, l. c., p. 92; qui anno 1619 id factum esse docet. Certe hoc anno aperta est in Villa Dominica arca reliquiarum. Utrum documento aliquo noverit R. P. Noel reliquias S. Laeti tunc inde esse desumptas, an id coniectura sit assecutus, nescio.] , id fieri potuisse ultro concedam.

VITA SANCTI LAETI

Laetus confessor Aurelianensis (S.)

BHL Number: 4672

Edita ex codicibus 1. Parisiensi 11885; 2. Carolopolitano 59; 3. apographo Bruxellensi 8933; collata cum editione Ioannis a Bosco (= B). Cf. Comm. praev., num. 2, 3.

[Hic incipit add. 1; Vita beati Leti conf. Obiit octavo ydus novembris 2; Vita beati et gloriosi conf. levitae Laeti 3.] Vita beatissimi levitae Laeti confessoris, cuius festivitas celebratur octavo idus novembris.

[Prologus.] Cum [Totum prologum om. 2, 3.] multorum diversitate facinorum humana miserabiliter quatiatur infirmitas, necessarium est omnimodis, quatenus, multiplicatis auxiliatorum copiis, proteratur immanitas subdolae infestationis. Quod fieri facilius poterit, si contra multiformis nequitiae persuasores dirigamus perseverantes in prece caelestis militiae proceres, qui quod poscunt, tanto impetrant velocius, quanto soli iustitiae, abiectis saecularium desideriis, dinoscuntur inhaesisse liberius. [Malach. 4, 2.] Quid enim fidelis dominus servis denegavit [denegabit B.] fidelibus? aut quando benignus benignam dimovit [dimovebit B.] aurem ab eorum precibus? Quicumque namque per aliquem superni solii assessorem summo Imperatori preces allegavit, laetatus est postmodum sese percepisse quicquid [quod B.] fideliter expetiit. Hanc itaque certitudinem spei et nos [vos B.] habentes, carissimi, veneremur martyrum certamina, collaudemus confessorum pietatis opera, ut qui peccando aeternae [interne 1.] claritatis amisimus palatia, ad eadem redeamus, patrocinantibus sanctorum meritis, peccaminum condonati [condonata B.] venia. Qui licet generaliter ab omnibus sint excolendi, specialius tamen et quasi quodam privilegio honoris oportet impendi singulis obsequelae diligentiam [diligentia 1.] singularis, ut [et B.] quorum corporum vel reliquiarum in propriis ecclesiis perfruimur praesentia, eorum indubitanter praesumamus sperare, si ad obsequium pigri non sumus, subsidia. Quod quamvis cotidie fidelibus expediat devote persolvere, maxime tamen in ipso [ipsorum B.] sanctorum gloriosi natalis die, adiuncta etiam bonorum operum humillima exhibitione. Sed iam, omissa generali propositione, ad id revertamur, quare ista libuit praelibare. Beatissimi namque confessoris et levitae Laeti hodierna die sollemnitas excolitur, in qua, noxialibus [noxilaeilibus B.] devictis illecebris, meruit ascisci [assisti B.] solio aeternae sublimitatis. Huius ergo ad obsequium, se hilarem exhibeat turma fidelium, intellegens certissime, si devota exstiterit [fuerit B.] , hunc sibi adiutorem in necessitatibus affuturum. Clericorum non sileat officium, ut quem Deus elegit in clerum [clericum B; hunc add. B.] , mereantur [mereatur B.] habere patronum. Largius solito caterva sustentetur pauperum, sentiens in tanto patre et praesentis remedii et futuri solamen inesse. Cuius virtutum insignia si quis plenius vellet explicare, et fabulosus crederetur relator, et per prolixitatem narrationis fastidiosus redderetur auditor. Quod ne fiat, plurima omittere, pauca, secundum quod Deus dederit, decrevimus disserere.

Vita S. Viatoris, c. 1.

[1] [S. Laetus duodecennis monasterium ingressus,] [Capitulorum divisionem, quae in codicibus nulla est, eam servamus, quam instituit primus editor.] In [om. 3.] tempore igitur [om. 2, 3, B.] Clotarii Francorum imperii arcem tenentis effulsit mundo Laetus confessor venerabilis, sanctorum Medardi et Germani pontificum contemporalis [contemporaneus B.] . Qui quodam praesagio futurae religionis, ortus exstitit religiosis parentibus, mox futurus et [om. 3.] ipse religiosus. Cuius [(Cuius-caelorum) om. 3.] pater bene vocatus est Syricus [Siricus 2; Ciricus B.] utpote geniturus mundo perspicuum sidus. Hic vero [om. B.] ab ipsa pueritiae [infantiae B.] suae aetatula semper frequentans catholicae ecclesiae limina, desideravit monasterium, dilexit monachos, amavit prae omnibus Christum. Qua de causa meruit in [om. B.] eorum censeri numero de quibus Dominus loquitur in evangelio: Sinite pueros [parvulos B.] venire ad me et nolite eos prohibere [(et n. e. p.) om. B.] . [Matth. 19, 14.] Talium est enim regnum caelorum [(Cuius-caelorum) om. 3.] . Cum ergo esset annorum duodecim, et pasceret oves patris sui, videns haud procul habitationem monachorum, relicto grege, oblitaque cognatione parentum, festinus tetendit ad monasterium. Moxque inspirante sancto Spiritu, ad pedes corruens abbatis, qui praeerat fratribus, Triecii [(a. q. p. f. T.) a. T. q. p. f. 3.] lacrimabiliter dicere coepit: “Domine abba, suscipe miserum, redime captivum, ostende benevolentiam, praesta mihi caritatem. Considerans enim quam [quoniam B.] nulla sunt [sint 2.] quae temporalibus subiacent casibus, peto paternitatem tuam, ut iubeas ecclesiasticam mihi tonsuram imponi, et monasticam facias regulam doceri, quatenus, prosperante Christo, eundem agonem sanctitatis valeam vobiscum aggredi.” Tunc prudens pater, sinceritatem cordis eius animadvertens et simplicitatem eius intellegens, elevavit eum a terra, dicens: “Unde es, fili, et quod est nomen tuum?” Cui perfusus lacrimis et manus deosculans, ait: “Ex patria Biturigensi duco, domine mi, generis principium, et est mihi Laetus vocabulum.” Senex autem alludens nomini: “Merito censeris tali vocabulo,” inquit, “quoniam procul dubio adepturus es sempiternam laetitiam propter perfectam hodierna die conversationem [(h. d. c.) ad Deum conversionem 3.] tuam.” Quem sine mora suscipiens in monasterium [monachum B.] , instruxit quasi bonus pater innocentem filium, patenter ei ostendens quod nihil melius sit quam timor Dei, et nihil dulcius quam bene vivendo exsequi mandata eius.

Vita S. Viatoris, c. 1.

[2] [ibidem factus monachus] Post haec autem, attonsus [intonsus 2.] in clerum, suscepta etiam monastica professione, in brevi psalterium didicit et quicquid ecclesiasticus ordo exposcit [(o. e.) deposcebat ordo B.] , ita ut videretur praecellere quos ante multis annis exercuerat ingens studium disciplinae. Neque in eo laboravit magister, quem sibi sacrarium paraverat Spiritus sanctus, magisterii

Vita S. Viatoris, c. 1.

Ibid., c. 2.

Princeps. His vero peractis, gratias referens abbati, huiusmodi usus est verbis: “Tu es sapientissimus catholicae fidei doctor et fidelissimus christiani exercitus ductor, qui te sequi volentes, deducis ad patriam caelestem; acquisisti animam Deo, quae iam demersa malitiosi saeculi pelago sese addixerat totius malitiae principis dominio [(p. d.) principi B.] .” In hoc itaque degens monasterio, insistebat ieiuniis, et spiritualibus vigiliis; oratione assiduus, castitate perspicuus, sobrietate praecipuus, super omnia humilitatem servabat [servans B.] attentius; et [om. B.] si quando fratres usque ad horam nonam ieiunarent, ille ieiunium usque ad alterum protendebat diem. Cibum vero quem a monastico accipiebat praeposito [proposito 1, 2.] , latenter egentibus procurabat tribuere, saepiusque veste sua exutus, nuditatem eorum studebat operire. Et ad instar beatissimi Martini, illos vestiendo et semetipsum exspoliando, seminudus non erubescebat incedere. Immo [(Immo-administravit) om. 3.] luctamen contra malignos spiritus sumens nulli rerum labentium delectationi sese applicuit [dedit B.] , superans in virtute Spiritus sancti quicquid nefandae voluptatis malignus spiritus eius animo administravit [(Immo-administravit) om. 3.] . Quae fratres videntes nimia invidia ducti, alii ex inani iactantia, alii vero [om. B.] ex simul tatione [stultitia B.] asserebant haec ab eo fieri. At vero spiritualis abbas in eo caeleste lumen conspicatus nitescere, [atque diaconus] clam coepit eum diligere, ac provectum per singulos gradus, [sedecim annis religiose degit.] diaconii sublimari fecit honore. Permansit autem in ipso monasterio cum fratribus sexdecim annis, serviens Deo tota puritate mentis, excrescebatque in eo magis magisque [om. B.] gratia supernae virtutis.

Vita S. Viatoris, c. 2.

Vita S. Viatoris, c. 3.

Vita S. Viatoris, c. 4.

[3] [Ab invidis fratribus] Tunc demum maioris invidiae facibus accensi [(f. a.) aculeis stimulati B.] nequam fratres in [om. 3, B.] eius [om. 3, B.] calumniam [om. 3, B.] , instigante diabolo, proruperunt [prorumpunt B; (proruperunt-replicantes) om. 3.] , abbati Triecio dicentes: “Noscat [Sciat B.] , domine, tua prudens paternitas quia quod videtur facere istius impostoris fatuitas, non agitur perfectae operationis virtute, sed potius simulata religione. Occultat enim pravitatem cordis sub habitu sanctitatis. Utrum vero ita verum exsistat [sit B.] , ut dicimus, experimento tibi poterit esse oboedientia iniuncta [iuncta B.] ei in pascendis pecoribus. Tali [(Tali-non) Quam si B.] enim modo, si quod iubes non [(Tali-non) Quam si B.] renuerit, et infuscata eius simplicitas apparebit, et suspectioni [suspitioni B.] , quam de eo habemus, satisfecerit [satisfiet B.] . Neque enim diutius nos decet nescire, quid sibi velit propositum eius imperitiae. Eice ergo eum a monasterio, et pergat [vadat B.] in desertum, parens tui [tuo 2, B.] imperio.” Haec quoque [(H. q.) Quae B.] et alia huiusmodi saepius replicantes invidi [om. B.] coram patre monasterii, [in solitudinem abductus] tandem impetraverunt [a patre monasterii add. 3.] crebra [om. B; et calumniosa add. 3.] persuasione [om. B.] ut delegaretur pretiosus levita pascendo gregi [pecori B.] in solitudine. Quod negotium ille gratanter suscipiens, petivit sibi dari [dare 3.] ducem [quippe qui erat locorum ignarus add. B.] , qui gnarus [om. B.] locorum [om. B.] eum perduceret usque [om. B.] ad gregem. Factumque est consilio divinae providentiae, ut mitteret pater quosdam ex [om. B.] illis [om. B.] fratribus [om. B.] cum illo, qui eum accusaverant, quatenus videntes virtutum miracula, [illos a ferarum morsu defendit,] quae Deus per servum suum operari disposuerat, ab invidia desisterent, aut non desistentes [(n. d.) certe B.] videndo tabescerent [Abhinc nonnisi summatim codicem 2 contuli.] . Pergentibus autem illis per desertum solitudinis [om. B.] , occurrit in [om. B.] itinere [om. B.] multitudo bestialis [bestiarum B.] . Quam [Quas B.] cum vidissent qui [(quiei) socii aiunt B.] cum illo venerant, timore perterriti dixerunt ei: “Fugiamus et [(et-silvestribus) citius B.] quantocius domum redeamus, ne forte facti praeda ursis moriamur in locis silvestribus [(et-silvestribus) citius B.] .” Quibus ait sodalis fidissimus: “Nolite [inquit add. B.] , fratres, metuere [timere B.] . Potens est enim Dominus nos tueri ab [om. B.] illata [om. B.] tentatione [om. B.] .” His dictis [(H. d.) Et ipse quidem B.] , cum fide magna ipse [om. 3, B.] quidem [om. 3, B.] in eodem loco substitit, nulla turbatus formidine. Vera [(Vera-impetere) Illis vero fugientibus, occurrunt ferae praedam ex ipsis facere gestientes B.] enim fides nescit timere. Verum fugientibus sociis opposuerunt se ex adverso bestiae iamiam paratae ad devorandum illos impetere [(Vera-impetere) Illis vero fugientibus, occurrunt ferae praedam ex ipsis facere gestientes B.] . Hoc [Quod B.] ut vidit Christi [om. B.] athleta [om. B.] Laetus, celerrimo [celeri B.] dexterae motu crucem dominicam illis a longe opposuit et [(Et-tuae) orans Deum ut fratres suos a bestiali feritate liberaret 3.] suspiciens in caelum dixit: “Domine Iesu Christe, qui Danielem prophetam [om. B.] de ore [lacu B.] leonum liberasti et tres pueros de caldaicis flammis illaesos abire fecisti, libera fratres meos a bestiali feritate [(a b. f.) ab his bestiis B.] et subveniat illis cita [cito B.] manus pietatis tuae [(Et-tuae) orans Deum ut fratres suos a bestiali feritate liberaret 3.] .” Tunc illae bestiae, omni feritate deposita, deserentes praedam, quam iam invasisse videbantur, procubuerunt ad sancti viri vestigia [(p. ad s. v. v.) venientes ad pedes viri Dei procumbunt B.] et [(et-postulabant) om. 3.] quasi [om. B.] quodammodo paenitentiam agentes ex eo quod in eius comites molitae fuerant, veniam humiliter pro tanti reatus audacia postulabant [(et-postulabant) om. 3.] . Quod videntes hi [om. B.] qui fugerant socii [om. B.] redierunt ad socium tremebundi [(r. ad s. t.) ad eum t. redeunt B.] . Quos [etiam add. B.] beatus Laetus laetabundo [hilari B.] confortans animo, hortabatur ut [(ut-praestare) sperare in Dei auxiliis, qui inv. se in veritate cit. op. subv. cons. pr. 3; fideliter sperare in Domino, qui se invocantibus in veritate semper adest B.] fidem habentes in Domino, non desisterent sperare in eius auxilio, qui invocantibus se citissimam opem subventionis consuevit praestare [(ut-praestare) sperare in Dei auxiliis, qui inv. se in veritate cit. op. subv. cons. pr. 3; fideliter sperare in Domino, qui se invocantibus in veritate semper adest B.] . Denique post spatium horae feras iussit [iubet B.] ad latibula sua redire; sicque [(sicque-permisit) om. 3.] , quantum libuit, prostratas humi quasi [om. B.] exanimes [om. B.] tenuit et, quando voluit, abire permisit [(sicque-permisit) om. 3.] . In quibus omnibus, praedicanda est Omnipotentis virtus, cui sapit [sancta famulatur B.] fatuitas et oboedit bestiarum feritas.

Vita S. Viatoris, c. 4.

[4] [patratisque aliis miraculis,] Ceterum [(Ceterum-eius) Igitur Laetus cum suis sociis B.] beatus Laetus et collegae eius, coeptum iter peragere aggredientes [(i. p. a.) peragentes iter B.] , venerunt ad quendam vicum, ubi [(ubi-commorantes) in quo commorabantur caeci et claudi multi B.] erant caeci et claudi commorantes. Qui audientes eos transire, rogabant ut aliquid acciperent elemosynae. Quos [quod 3.] intuens vir magnae pietatis, hac usus est responsione [(h. u. e. r.) respondit B.] : “Argenti et auri non est nobis copia, unde vestra possit relevari inopia; attamen caritas quod habet praestat. [Act. 3, 3 – 6.]” Illi autem suspensi, quidnam dare velit, manus protendebant [protendunt B.] ad [om. B.] eleemosynam [om. B.] iam [om. B.] taciti. Tunc beatus Laetus misericordiae fervens spiritu, oravit [(oravit-fletu) facie lacrimis perfusa oravit B.] ad Dominum perfusa facie lacrimarum fletu: “Domine [(Domine-virtutis) om. 3.] Iesu Christe,” inquiens, “fons ab indeficienti fonte profluens, qui discipulis tuis dixisti: Petite et dabitur vobis, [Matth. 7, 7.]

Vita S. Viatoris, c. 5.

quaerite et invenietis, pulsate et aperietur vobis, concede mihi famulo tuo in nomine tuo petenti, ut omnes hi per invocationem tui nominis sentiant dona tuae virtutis [(Domine-virtutis) om. 3.] .” Mox [om. 3, B.] autem [om. 3, B.] completa [et completa 3; completaque B.] oratione, apponens singulis signum vivificae crucis, promeruit ut turba illa discederet incolumis. Et [(Et-artuum) om. 3.] dum negavit praesentis victus solacium, praestitit ut sibi ipsi acquirerent quod negaverat, redditis officiis artuum [(Et-artuum) om. 3.] . Tunc [(Tunc-nimis) Qui vero sancto eius inhaerebant com. visis his multum admirantur B.] illi qui eius adhaeserant sancto comitatui, visis quae fiebant, admirati sunt nimis [(Tunc-nimis) Qui vero sancto eius inhaerebant com. visis his multum admirantur B.] ; insuper et repentino timore correpti, in fugam sunt versi [(s. v.) vertuntur B.] . Nam [Quippe B.] conscii suae malignitatis, formidabant comitari socium [eum B.] , quem noverant [(noverant-et) se sciebant apud patrem saepius iniuste accusasse. Domumque reversi abbati nuntiant quae viderint mirabilia ac B.] accusasse saepius apud magistrum. Verum quantocius domum reversi nuntiant abbati mirabilia quae viderant, et [(noverant-et) se sciebant apud patrem saepius iniuste accusasse. Domumque reversi abbati nuntiant quae viderint mirabilia ac B.] quomodo non valentes eius angelicum vultum ferre, ab eo aufugerant [fugerint.] . Senex autem, auditis virtutibus, obstupuit et cum magnae [magnis B.] admirationis vocibus [(c. m. a. v.) om. 3.] , ubi eum reliquerant [reliquerint B.] inquisivit [inquirit B.] , videlicet se multum accusans, qui [quia B.] eorum pravis [primis B.] persuasionibus acquieverit et sub obtentu oboedientiae filium innocentem a se ire compulerit. Tum deliberato consilio, assumptis secum paucis fratribus religiosis, ipse ad requirendum fratrem iter instituit. [ad monasterium cum honore reducitur.] Tandem vero veniens ubi eum compererat esse, mox ut vidit, prostratus humi veniam coepit postulare. Prostravit autem se et ipse. Iacebant utrique in terra, et nihil ab alterutro poterat audiri, nisi tantum: “Peccavi, ignosce mihi.” Senior plorabat cum fratribus, venerabilis levita lugebat pro patre et fatigatis ad eum veniendo fratribus; ille [(ille-licuerit) om. 3.] plangebat quod eum indiscrete pascendo gregi [pecori B.] delegaverit, hic dolebat quod [quia B.] nondum mandatis eius, quia ignarus esset loci, parere licuerit [(ille-licuerit) om. 3.] . Illis itaque persistentibus in hac devotione humilitatis, magnae spei Laetus compassus perseverantiae [perseverationi B.] senis: “Ignoscat,” inquit, “tibi, pro cuius nomine ita humiliaris.” Cumque pater respondisset “Amen”, surgunt de terra, accipientes pacis benedictionem. Nec mora, reducitur ad monasterium, quem timebant defugisse in [ad B.] eremum. Fratres exsultant, quia meruerunt recipere fratrem signis sublimatum patentibus; doctor laetatur, quia [qui B.] non est privatus discipulo, ipsis praeferendo doctoribus. Pestiferae aemulationis venenum versum est in eius devotionis obsequium. Unde contigit, ut qui ante ei detraxerant, mira veneratione resipiscentes ab invidia postmodum excolerent. Quae res in tantum ei displicuit, ut pro huiusmodi honore sibi impenso et assidua laudatione [veneratione B.] fratres et locum voluisset deserere. Sed nesciens certius, quo [quonam B.] deberet gressum protendere [dirigere B.] , exspectabat quidnam [quid B.] placeret de eo maiestati divinae.

Vita S. Viatoris, c. 6.

Ibid., c. 7.

[5] [Mox ad Miciacense monasterium] Eo igitur in tempore beatus pater Maximinus Miciacensi [Mixiacensi B.] monasterio praeerat, ad cuius sanctissimum magisterium multitudo maxima religiosorum monachorum confluxerat. Inter quos fulgebant nominatissimi venerabilis presbyter Avitus, [transit;] et sanctus Viator diaconus. Beatus ergo Laetus admodum cupiens venerationis cultum effugere [(v. c. e) tantam e. venerationem B.] , audita fama virtutum [om. B.] sancti Maximini discipulorumque eius, venit ad eos occulte, et procidens ad pedes sancti Maximini dixit: “Domine pater, comperiens clarissimam opinionem tui [tuam B; ac charitatem add. B.] quorundam non ambigua [incerta B.] relatione [(q. n. a. r.) om. 3.] , adivi [(adivi-flagitans) audiens obsecro B.] caritatem tuam, oppido flagitans ut merear vobiscum habitare.” Cui beatus Maximinus, comperto quis vel unde esset: “Non nobiscum,” ait, “habitare poteris sine licentia tui abbatis.” Quod cum [(cum-ilico) audiens B.] sanctus audisset Laetus, ilico respondit: “Si iubes, vadam, domine, ad abbatem meụm, et accepta licentia revertar ad vos; obsecro ne tu [om. B.] asperneris nos.” Quem [(Quem-monasterio) om. 3.] tamen vir Domini Maximinus magno hospitalitatis studio, duabus hebdomadis secum detinuit in monasterio [(Quem-monasterio) om. 3.] , et indubitanter [(et i.) Cui beatus Maximinus 3.] advertens simplicitatem eius, ait [ei add. B.] : “Vade, frater, ad abbatem tuum et, accepta licentia, revertere ad nos.” Tunc beatus Laetus in Domino laetatus, ad monasterium revertitur. Videns [(Videns-licentiam) et accepta licentia ab abbate Triecio, quamvis aegre, sed 3.] autem eum abbas [om. 1, non vero 2.] Triecius et ceteri fratres prae gaudio coeperunt flere, quia sperabant illum aut in eremum, aut in aliquem locum defugisse, ut iam amplius non essent eum visuri. Quibus sanctus Laetus narravit omnia quae egerit et denudans quid haberet animi: “Fratres,” inquit “carissimi et patres honorandi, obsecro ut detis mihi licentiam pergendi ad beatum Maximinum abbatem Miciacensis monasterii, quatenus cum illo aliquantulum temporis valeam conversari.” Respondens abbas dixit: “Frater Laete, quid tibi peccavimus, ut nos velis dimittere?” Ad haec beatus ille: “Nihil,” inquit, “in me peccastis [peccatis 1.] , domine; sed audiens ego infelix beati viri et discipulorum eius optimam famam, desidero cum eis aliquo tempore commorari per vestram licentiam [(Videns-licentiam) et accepta licentia ab abbate Triecio, quamvis aegre, sed 3.] .” Pater autem [om. 3.] metuens illum contristari, immo habitatorem eius Spiritum sanctum, quamvis invitus eum abire permisit, dicens [(dicens-iter) om. 3.] : “Egredere hinc, sicut tibi placet. Sit Dominus tecum, quocumque protenderis [(p. i.) ieris B.] iter [(dicens-iter) om. 3.] .” Tunc sanctus Laetus valedicens patri et fratribus, direxit gressum [(d. g.) iter dirigit B.] ad beatum abbatem Maximinum velocius. Sanctus autem Maximinus, exsultans in Domino, eum suscepit in monasterio, confidens [(confidens-effectum) om. 3.] quod simplicissimum animi eius affectum prosperum perduceret [posset perducere B.] ad effectum [(confidens-effectum) om. 3.] . At vero venerabilis confessor Laetus, timorem Dei iugiter habens prae oculis, solito more insistebat ieiuniis orationibus atque vigiliis. Quod cernens sanctus Maximinus illum [eum B.] diligebat familiarius, gloriosus autem Avitus sacerdos ac Viator collevita illius toto [illum add. B.] amabant mentis affectu. Postquam ergo hunc omnes verum servum Dei esse manifestis ex indiciis conspiciunt [cognoverunt B.] , ei ianuam monasterii licet invito commiserunt.

Vita S. Viatoris, c. 7.

[6] [unde] Suscepta igitur humiliter eius [huius B.] obedientiae cura, ab ecclesiastica improbe sibi incumbente familia multis insidiis et subsannatione agitabatur continua. Eius [(Eius-verentur) om. 3.] quippe simplicitas ab indisciplinatis

Vita S. Viatoris, c. 7.

Vita S. Viatoris, c. 7; cf. etiam

Vita S. Aviti BHL. 881.

Computabatur stultitia. Intentus namque soli internae dilectioni, [cum S. Avito in Secaloniam secedit.] dum minus foris ad terrena desideria [ministranda B.] idoneus apparuit, continuo saecularium mentibus in despectum venit adeo [om. B.] , ut illud cum beato Iob dicere posset: Stulti despiciebant me, et cum ab eis recessissem, detrahebant mihi; et paulo post: Filii stultorum et ignobilium, nunc in eorum canticum versus sum et factus sum eis in proverbium. [Iob 19, 18., Iob 30, 8 – 10.] Abominantur me, et longe fugiunt a me, et faciem meam conspuere non verentur [(Eius-verentur) om. 3.] Verum ille aequanimiter ferens omnia, nulli aliquando malum pro malo reddidit, vel maledictum pro maledicto restituit. [I Petr. 3, 9.] Tentabatur [(tentabatur-essem) om. 3.] itaque et probabatur, fatigabatur conviciis et augebatur virtutum incrementis, recolens illud apostoli: Si adhuc hominibus placerem, Christi servus non essem [(tentabatur-essem) om. 3.] . [Galat. 1, 10.] Erat autem in monasterio, sicut praescriptum [praefatum B.] est, Avitus presbiter sanctitate insignis, qui cellario, sicut et ipse praeerat ecclesiae ianuis. Et ut Scriptura refert, quia omne animal simile sibi diligit, hi ambo foederati erant indissolubili vinculo caritatis. [Eccl. 13, 19.] Qui de virtute in virtutem progredi anhelantes illudque apostolicae scripturae ob amorem perfectionis saepius perpendentes: Nemo militans Deo implicat se negotiis saecularibus, statuerunt apud se monasterium deserere, et eremum simul appetere [petere B.] , eo [(eo-exaltabitur) om. 3.] vicelicet consilio ut, si unus laberetur, ab altero fulciretur. [Psalm. 83, 8., II Tim., 2, 4., Eccl. 4, 12.] Legerant enim quia funiculus triplex difficile rumpitur, et frater fratrem adiuvans exaltabitur [(eo-exaltabitur) om. 3.] . [Prov. 18, 19.] Accenso [Accensi B.] igitur divinitus fervore tantae devotionis et desiderio divinae contemplationis, discedentes a monasterio nocte, contulerunt se abditissimis locis Secaloniae [Segaloniae B.] , ibique diebus multis nulli hominum cogniti famulati sunt devotissime superno inspectori [(f. sunt d. s. i.) manserunt d. i. s. famulantes B.] .

Vita S. Viatoris, c. 7.

[7] [Avito Miciacum retracto,] Post multum vero temporis, beato Maximino iam egresso ex rebus humanis, turba monachorum, quibus praefuerat, sanctum quaerere Avitum et beatum Laetum divino nutu iter accelerat [accelerant B.] . Quibus tandem ex voluntate Dei repertis, gloriosus confessor Avitus contra voluntatem ipsius [suam B.] ad monasterium reducitur et, iubente Aurelianensi pontifice, abbas efficitur. Beatus autem Laetus ab eis fuga elapsus, non potest explicari quanto maerore super destitutione tam cari sodalis afficiebatur. Non ut eum quasi solum eremi terreret vastitas [(e. t. v.) terreret heremus B.] , quam adire concupierat; sed hunc talem ac tantum fratrem secum trahere et in via Dei socium habere exoptabat. Et [(Et-inquirimus) om. 3.] quia ad Deum tota mente tendebat, ne ad eum solus veniret, vehementer ambiebat. [Apoc. 22, 17.] Scriptum enim meminerat: Qui audit, dicat: Veni. At [(At-solitudine) Sed cum videret socium se habere non posse, solus B.] vero cum tam devoto eius desiderio praedicta obsisteret monachorum congregatio, hos apud se recensebat versiculos: Quis dabit mihi pennas sicut columbae, et volabo, et requiescam. [Psalm. 54, 7, 8.] Ecce elongavi fugiens et mansi in solitudine [(At-solitudine) Sed cum videret socium se habere non posse, solus B.] . Per solitudinem quippe [om. B.] piae conversationis cum [om. B.] vere [om. B.] Israhelitis [om. B.] properabat venire ad terram repromissionis, ut illud bene [vere B.] posset decantare apostoli: Non habemus hic manentem civitatem, sed futuram inquirimus [(Et-inquirimus) om. 3.] . [Hebr. 13, 14.] Disponens itaque rursus secedere in remotiora deserti [om. B.] , sancto Spiritu sibi praebente ducatum, Ligeris alveum transiit et ad locum, qui antiquitus est Viatoria [Inatoria B.] appellatus, pervenit. Qui locus longissime [longe B.] a civitate remotus, omni erat hominum habitatione destitutus. [Laetus in solitudinem silvae Aurelianensis fugit;] Sed et silva, quam Laogium [Logium 3, B.] incolae vocant, hinc et inde tunc temporis circumfusa, nulla admittebat viatorum vestigia; unde potius exsilium quam eremi videbatur praestitisse latibulum. Ubi exiguae quantitatis exstruens tugurium, vero ac vivo Deo propensius exhibere curavit devotae servitutis obsequium, solitariam agens vitam in eodem loco non exiguo spatio temporum [temporis B.] . Qui deinceps reliqua aetate sua nihil aliud in cibo novit praeter illud quod humus sponte protulit [profert B.] . Praeterea [(Praeterea-appetit, cap. 8 in.) om. 3.] ipsam aquam, quam nulli mortalium naturae ratio vetat, statutis diebus cum mensura etiam accipiebat. Recolens namque priorem patrum laudabilis vitae propositum, quae legendo et audiendo compererat, toto nisu mentis adimplere studebat, iuxta [(iuxta-eum) om. B.] illud quod ait propheta: Intellectus bonus omnibus facientibus eum [(iuxta-eum) om. B.] . [Psalm. 110, 10.] Ideoque sitibundus, eorum virtutes aemulari satagebat [(ae. s.) aemulabatur B.] , quorum exempla et institutionem didicerat. Sanctus quoque Spiritus, cuius ille templum effici divinitus meruit, ei cooperator in omnibus exstitit. Unde quia tantum mansorem habere meruerit [meruit B.] et angelicam vitam, [in qua piis operibus deditus] in quantum humana fragilitas permittebat, imitari studuerit [studuit B.] , liquet profecto, quod [quia B.] idem vir Domini iure angelico aspectu simul et affatu perfrui meruerit. Quorum subnixus auxilio, vere fatendum est quod [quia B.] interdum ipsa sui corporis claustra per celsitudinem contemplativae virtutis excesserit et ad speciem divinae visionis, quantum poterat [potest B.] homo mortalis, pervenerit. Iustum etenim fuerat, ut eorum inhaereret collegio, quorum munditiae concordabat adhuc degens in saeculo. Mundanas siquidem illecebras spreverat, solum Dominum patrem sibi [(sp. so. D. p. si.) spernens, Deum so. si. Patrem B.] acceperat et, ut verus levita, nihil terrenae hereditatis possidere curabat.

[8] [postquam daemoniacum liberavit] Cum igitur ad videndam faciem Creatoris eius animus inardesceret, suae sacratissimae conversationis insigne tanto studio [studiosius B.] laboravit occulere, quanto festinabat ad altiora virtutum promovere [provehi B.] . [Prov. 18, 17.] Et quoniam iustus in principio est accusator sui, ex humilitatis consuetudine se miserum consuevit appellare. Sed quanto plus deiciebat se, tanto magis eum virtus sublimabat conscientiae; fugiens quippe gloriam, merebatur ampliorem; quae videlicet virtutes prosequens, dum sui appetitores deserit, merito contemptores appetit. Hinc itaque contigit [(H. i. c.) C. autem 3.] , ut beati Laeti gloria, quam occultando nolebat agnosci, divino nutu diu celari non posset, quatenus eius sanctitatis meritum plurimis fieret adiumentum. Cuius saluberrimae manifestationis causa salus exstitit cuidam daemoniaco per eum concessa. Is namque miserabiliter a daemonio agitatus nulla manebat in domo, sed paene illi similis evangelico per deserta et monumenta discurrebat huc illucque vagando. [Luc. 8, 27.] In [(In-appeteret) om. 3.] tantum enim inimicus hominum plasma Dei sibi fecerat obnoxium, ut quoscumque obvios haberet, morsu dentium, secundum quod valebat, appeteret [(In-appeteret) om. 3.] . Dum ergo tali peste

Vita S. Viatoris, c. 8.

Vita S. Viatoris, c. 8.

Detineretur, placuit divinitati supernae, ut errabundus deveniret ubi vir Dei morabatur [demorabatur 3, B.] in solitudine. Qui assistens ostio cellulae inclamare coepit eum, quasi notum haberet, ex nomine: “Levita Christi Laete, aperi ianuam hospitii [ostii 3.] , ut ad te valeam ingredi.” Cogitans vero gloriosus confessor Laetus, ne forte esset aliqua spiritus tentatio maligni, — neque enim erat ibi solitus audire vocem hominum, — solo corpus stravit et orans [(orans-audio) om. 3.] ad Dominum dixit: “ Domine Iesu Christe, unici Patris unice, lux vera de vera luce, cuius providentiam nemo potest fallere, ostende, quaeso, mihi misericors, quid sit istud quod audio [(orans-audio) om. 3.] .” Facta autem [om. 3.] oratione, exsurgens a terra, aperuit ostium cellulae; statimque apertius se denudans coepit daemon per os hominis dicere: “Levita Christi Laete, parce mihi misero, orationibus tuis [tui 3.] igneis catenis iam ligato. Ex [(Ex-imperio) om. 3.] quo enim coepisti orare, magis uror, quam videar urere. Figmentum Dei tui, quod temerarius invasi, fateor, deserere volo, sed nullatenus mihi permittitur absque tui [tuo B.] imperio [(Ex-imperio) om. 3.] ; detineor ad poenam, dum imperare differs ut exeam.” Tunc sanctus Laetus intellegens certissime [om. B.] hominem vexari a daemone, ait: “ Praecipio tibi, repertor omnis nequitiae [malitiae B.] , quatenus [ut B.] exiens Dei imaginem non praesumas captivare. [Cf. Marc. 9, 24.]” At ille continuo teterrimum ululatum dirae vocis emittens [(t. u. d. v. e.) cum ululatu ingenti B.] exivit ab eo. Quae [(Quae-tota) om. 3; tota om. B.] curatio, tanta potestatis auctoritate proveniens, satis liquido indicat, quam Deo accepta quamque [quam B.] simplex fuerit conversatio eius tota [(Quae-tota) om. 3; tota om. B.] . Qui [(Qui-propalare) Cui etiam in mandatis dedit, ne usquam factum propalaret B.] vero, cum cuperet latere, dedit etiam in mandatis ei, quem mundaverat a daemone, ne quod factum fuerat velit usquam propalare [(Qui-propalare) Cui etiam in mandatis dedit, ne usquam factum propalaret B.] . Nolebat etenim praedicari aliqua miraculorum exhibitione, ne forte [om. B.] manifestatus frequentaretur a plebe. Sed ille,quem libertati reddiderat, impulsus voluntate Dei, beneficium, quod acceperat, etiam volens, celare non poterat [potuit B.] . Pergens itaque fere universis partibus illius regionis nomen et meritum divulgavit confessoris. [aliosque aegrotos sanavit,] Qua fama acciti coeperunt undique ad eum confluere quique [om. B.] infirmi. Qui [etiam add. B.] compatiens eorum miseriis, orationem pro illis ad Dominum fundebat [fundens B.] et ab omni aegritudine [(et ab o. ae) om. B.] per manus impositionem sanos reddebat. Nulla autem infirmitas ibi locum habuit, ubi beatus Laetus vim orationis adhibuit. Adeo iam [om. B.] excreverat opinio [fama B.] virtutum eius, ut venirent ad eum personae nobiles, eius orationibus se committere studentes [(c. s.) commendantes B.] , et afferentes ei necessarios cibos corporis, rogabant ut vel parce eorum uteretur datis [(p. e. u. d.) ex parte oblatis frueretur B.] . Verum ille, ad praescriptum victum [cibum B.] recurrens, largiri sibi quae tulerant mandabat [(l. s. q. t. m.) q. afferebant dona dabat B.] egenis; sicque [(s. p.) om. B; (sicque-substantiam) om. 3.] partibus utrisque consulens, dum his [(d. h.) et illis B.] orationem, pauperibus providebat corporis substantiam [(pa. pr. c. s.) et his c. s. impendens B.] .

Vita S. Viatoris, c. 9.

[9] [tandem sancte moritur.] Cumque [(Cumque-gratiae) Audiens itaque abbas Triecius tantis eum fulgere virtutibus B.] tantarum virtutum fulgeret congerie, audiens abbas Triecius mirabilium dona, quae per eum operabatur Spiritus septiformis gratiae [(Cumque-gratiae) Audiens itaque abbas Triecius tantis eum fulgere virtutibus B.] , venit ad eum cum ingenti [om. 3; grandi B.] monachorum multitudine. Quibus susceptis cum gratiarum actione, iam edoctus a Domino instare diem suae vocationis, ait abbati hilari voce: “ Bene venisti, virtutum magister, quem exoptabam videre, priusquam morerer. Tu mihi dux fuisti ad vitam; tu me praemittes, ut Christus revelare mihi dignatus est, ad aeternae [om. B.] retributionis [om. B.] gloriam. Imminente enim dominica die, sicut ab ipso totius sapientiae didici auctore, oportet me laboriosi [ita etiam 1 ante corr.; laboriosa 1 post corr.] saeculi [om. 1.] certamina deserere. Quapropter obsecro meis petitionibus obaudias, et in sepulcro, quod mihi praeparavi, terrae terram sepeliendo apponas [committas B.] .” Quo senex audito, flevit amare, et benedicens Dominum, qui non eum discipuli privaverat visione, se spopondit affuturum devota [om. B.] mente [om. B.] . Quid multa, venit dies dominica, eius praefinita [praefixa B.] occasui divinitus; affuit, ut ab ipso postulaverat, et abbas Triecius. Exitum ergo suum gloriosus levita, dominici corporis et sanguinis perceptione muniens, totisque ex praecordiis Dominum fontem aquae vivae desiderans, illud daviticum laetabundo animo decantabat, dicens [om. B.] : Sicut cervus desiderat ad fontes aquarum, ita desiderat anima mea ad te, Deus. [Psalm. 41, 2.] Quando veniam et apparebo ante faciem Dei? Et [(Et-Domini) om. 3.] residua corporis parte iam paene exanimata, illos fatebatur [fabatur B.] versiculos sola [om. B.] palpitante [om. B.] lingua [om. B.] : Quam dilecta tabernacula tua, Domine virtutum. [Psalm. 83, 2, 3.] Concupiscit, et deficit anima mea in atria Domini [(Et-Domini) om. 3.] . Erectis autem in caelum manibus, stetit et inter verba orationis spiritum caelo, corpus terrae humandum tradidit. Excedens vero [igitur B.] a saeculo beatus [om. 1.] Laetus [om. 1.] octavo idus novembris, maestos homines, laetos reddidit angelicos cives. Quem vir Domini Triecius in praeparato sarcofago, expletis omnibus quae debentur funeri, collocans, ad propria pro morte tanti filii reversus est maerens.

[10] [Corpore S. Laeti in Pitverense castrum translato,] Iacuit autem sacratissimum corpus eius in eodem loco multis annis, pio Domino publicante dignitatem eius sanctitatis. Verum postea beatae memoriae Ermentheus [Hermeteus B.] Aurelianensis ecclesiae episcopus, divino admonitus oraculo, transtulit saepe [iam B.] dicti sancti glebam cum summo honore Pithveris castro [(P. c.) ad P. castrum B.] , convenientibus etiam vicinis episcopis et fideli populo. Ubi fabricata condigna meritis eius basilica, fiunt et facta sunt, operante gratia Christi, multa virtutum miracula. Quae [(Quae-audivimus) Ex quibus pauca, ne fastidium lectori ingerere accusemur, ad presens retulisse sufficiat. Inter que illud tacendum omnino iniustum credimus, quod referentibus qui interfuere religiosis audivimus B.] singula quoniam non praevalet referre nostri [sermonis add. 2.] facundia, saltem proferamus in medium ex multis pauca, ne et praeterisse cuncta videamur, et annectendo plurima fastidium ingerere lectoribus accusemur [Hic desinit 2 his verbis: Explicit vita sancti Leti confessoris, scripta anno Domini 1400 in vigilia Iohannis Baptiste. Deficientia miracula quere ubi possis habere, forte prope Remis ad sanctum Letum.] .

[miracula ibi facta sunt] Igitur inter multimoda beneficiorum genera, quae virtus divinitatis clementer solet poscentibus exhibere per sui servi merita, illud tacendum nefas esse duximus, quod in praefato loco gestum [est add. 3.] , quibusdam referentibus religiosis [in puero delapso in puteum,] qui interfuere miraculo, audivimus. Quadam namque die, dum [(dum-glebae) dum quidem sacerdos 3.] custos sub titulo sacerdotii serviens beatissimi viri glebae sese praepararet ad exsequenda salutiferae consecrationis obsequia [(s. c. o.) mysteria sacra B.] , defuit unde manus ablueret aqua. Veritus autem, utpote religiosus, manibus non lotis [(n. l.) illotis B.] attingere sacra, puerum advocat [mittit B.] ; ut [citius add. B.] aquam deferret, imperat [(d. i.) deferat B.] . Qui continuo, nisu [om. B.] quo [om. B.] poterat [om. B.] , accepto urceolo cum [et B.] resti, ad puteum usque gressum accelerat [(u. g. a.) cucurrit B.] . Cumque pronus laticis [ita et 1 ante corr.; latici 1 post corr.] incumberet ore velletque vasculum insertum funi in inferiora [aquam B.] deponere, territus [(territus-foveae) putei profunditate territus, pede lapso, ad inferiora cecidit B.] ipsius immensitate profundi secutus elapsum ad ima corruit foveae [(territus-foveae) putei profunditate territus, pede lapso, ad inferiora cecidit B.] . Quod nimirum fuisse constat antiqui hostis dolosa infestatione, videlicet ut et legatum repentino feriret interitu, et sacerdotem fatigatum diu praestolando, quem miserat, revocaret a divini sacramenti cultu. Verum eius perversitatis [(perversitatis-merita) perversitas in triumphum versa est confessoris, Domino magis eius merita publicante B.] astutia, superni moderatoris operante potentia, versa est in triumphum gloriosi levitae Laeti, quatenus magis magisque eiusdem excolerentur merita [(perversitatis-merita) perversitas in triumphum versa est confessoris, Domino magis eius merita publicante B.] . Nam puer labens in praeceps, inspirante totius bonitatis Spiritu, clamare coepit: “Sancte Laete, adiuva”, in ipsius periculi casu [(in i. p. c.) me B.] . Mox ut periclitans hanc vocem protulit, invocatione tam cari nominis divinum auxilium [(auxilium-et) affuit auxilium. Nam B.] adesse non distulit, prostratoque conamine cruenti praedonis, interveniente sancti Laeti precamine, servatur qui lapsus fuerat incolumis et [(auxilium-et) affuit auxilium. Nam B.] , ut [(ut-curiae) om. 3.] ipse aiebat, cuius aetas adhuc nihil talis figmenti excogitare poterat, visum est sibi, dum laberetur, quod veluti quodam fultus subsellio molli descensu in profundum usque deveheretur [veheretur B.] . Unde quis eum dubitet eius beneficio morti fuisse sublatum, cuius in tanto discrimine meruerit [meruerat B.] recolere vocabulum? Quid enim ibi noceret [nocere posset B.] satelles gehennae, ubi invitabatur incola caelestis curiae? [(ut-curiae) om. 3.] Quid multa, nuntiatur presbytero [sacerdoti B.] puerum exspirasse in puteo [(e. in p.) in puteum cecidisse B.] . Qui necis auditae perculsus [(n. a. p.) tali permotus B.] nuntio, festinus [om. B.] ad locum tetendit [(l. t.) puteum venit B.] cum omni qui aderat populo. Iamque solum cogitans de sepultura, antequam propius accederet, audivit ingeminari: “Sancte Laete, adiuva.” Sed [(Sed-praecipitio) om. 3.] retractans apud se angustias atque voraginem baratri, de eius vita, quem quaerebat, nihil habens spei, putabat per echo [(p. e.) se B.] vocem alicuius audire. Dum igitur desperatus [(d. a. p.) proprius accedens B.] assisteret praecipitio [(Sed-praecipitio) om. 3.] , diligenter [que add. 3.] attendens [attenderet B.] , quaenam vox redderetur ab imo [(v. r. ab i.) esset illa vox introspectans B.] , videt eum cingulo tenus in aqua stare [stantem B.] invocantem [invocare B.] suae salutis custodem libera voce. Tunc [(T. v.) cum B; (Tunc-veritate) om. 3.] vero intellegens quod eius [ipsius B.] , quem ciebat [(ciebat-veritate) invocabat precibus, viveret, Domino gloriae gratiarum persolvit actiones B.] , viveret oramine, gratias exsolvit Domino gloriae, qui, ut ait psalmographus, prope est omnibus invocantibus eum in veritate [(T. v.) cum B; (Tunc-veritate) om. 3.] . [ipsius B.] [(ciebat-veritate) invocabat precibus, viveret, Domino gloriae gratiarum persolvit actiones B.] . [Psalm. 144, 18.] Nec mora, divulgatur per oppidum tantae virtutis miraculum [fama B.] . Concurrunt omnes ad puteum, visuri caeleste beneficium, ut [(ut-testes) om. 3.] quot interessent praefatae rei spectatores, tot fierent postmodum ad laudem confessoris certissimi testes [(ut-testes) om. 3.] . Extrahentes itaque de lacu [puteo B.] puerum, sciscitantur [(sciscitantur-diminutionis) contemplabantur eum, quod neque in capite neque in ullo alio membrorum collisionis aliquod signum appareret, sciscitantes quonam modo sic liberatus esset B.] ab eo ereptionis modum, admirantes admodum quod neque caput aut pars aliqua corporis pateretur in cadendo ulla signa deminutionis [(sciscitantur-diminutionis) contemplabantur eum, quod neque in capite neque in ullo alio membrorum collisionis aliquod signum appareret, sciscitantes quonam modo sic liberatus esset B.] . Quibus [etiam add. B.] per ordinem, ut supra rettulimus [relatum est B.] , omnia pandit [manifestat B.] . Hilares ergo facti procedunt ad ecclesiam saepe [om. B.] dicti [om. B.] sancti [om. B.] , committentes se suaque tam fido custodi. Redduntur laudes Trinitati individuae, nomen confessoris fit celeberrimum toto orbe [in toto o. celebre B.] , celebratur [(c. m.) missarum celebrantur solemnia B; (celebratur-sacramenti) om. 3.] missa, conculcata delatoris [dilatoris 1.] invidia. Sicque factum est ut populus duplici laetaretur laetitia [beneficio B.] , salvatione siquidem [(sa. si.) et sa. B.] pueri et perceptione divini sacramenti [(c. m.) missarum celebrantur solemnia B; (celebratur-sacramenti) om. 3.] .

[in iuvene surdo et muto,] Nec [(Nec-tempore) Invenitur etiam in gestis dicti confessoris Laeti B.] minus autem nostro tempore, Odolrico [Oldorico B.] vero [om. 3, B.] morum honestate praeclaro iam cathedram Aurelianensium [(c. A.) in cathedra Aurelianensi B.] praesidente [De Odolrico vid. iam J. Devaux, op. c., p. 27 – 46 (= Annales, t. IV, 1886, p. 94 – 113).] , per [(per-miraculum) miraculum aliud spectabile B.] sancti Laeti ineffabile meritum ineffabilis Deus operatus est spectabile miraculum [(per-miraculum) miraculum aliud spectabile B.] . Erat enim in praefato [Pithveris add. B.] oppido quidam iuvenis, qui [(qui-Deum) ab ipso matris utero perfusus surdus et mutus; qui divino agitatus spiritu ad ecclesiam beati Laeti coepit subito currere, et appropians altari B.] mutus vixerat ex quo profusus est ab ipso utero matris; cuius lingua adhaerens palato non poterat solvi ad proferenda quae erant in animo. Aures quippe, obtrusis meatibus, nullas voces admittebant ad interiores sensus. Talibus ergo multatus incommodis, frequentabat limina beati confessoris; et quia voce non poterat, eiusdem auxilium toto cordis affectu humiliter implorabat. Unde contigit ut mereretur adipisci quod optabat. Qui cum una dierum esset in foro, quod proximum adiacet oppido, mox divino agitatus spiritu ad ecclesiam Sancti Laeti coepit tendere veloci gressu. Quem forensis turba mente captum coniciens prosequebatur, quorsum ita discurreret, vehementer admirans. Verum ille celeriter subiens ecclesiam, dum presbyterii gradus niteretur ascendere, tanto impetu ad terram cecidit, ut, contritis naribus et ore, pavimentum profluo maderet sanguine. Moxque cum cruore vinculum resolutum est linguae et, reseratis auribus, sancti Laeti intervenientibus meritis, meruit loquentes audire. Stupefacti qui aderant clerici lapsum ab humo erigunt, et cogitantes quod eum aliquis persequeretur, quisnam esset tantae audaciae, perquirunt. Quibus adhuc ignaris patratae virtutis locutus pleno sermone, nullius se agitari edocet formidine, et procedens cum eis usque ad altare glorificando Deum [(qui-Deum) ab ipso matris utero perfusus surdus et mutus; qui divino agitatus spiritu ad ecclesiam beati Laeti coepit subito currere, et appropians altari B.] , deosculabatur feretrum, in quo iacebant ossa gloriosi levitae [(g. l.) confessoris B.] . Tunc [(Tunc-sublime) statimque sanus effectus est, glorificans Deum. Et videntes, qui eum prius noverant, mirabantur tam clerici quam laici, Deum magnis vocibus collaudantes B.] omnes laeti tam clerus quam populus, qui noverant eum mutum fuisse, benedicendo Deum extollunt voces in sublime [(Tunc-sublime) statimque sanus effectus est, glorificans Deum. Et videntes, qui eum prius noverant, mirabantur tam clerici quam laici, Deum magnis vocibus collaudantes B.] .

[in puero debili.] Eisdem vero [quoque B.] diebus, allatus est ad eundem locum quidam [om. B.] puer invalidus, cui innata debilitas adeo excreverat, ut bases [(bases-amisisse) basibus dissolutis protinus ambulandi amisisset officium B.] pedum dissolutae ambulandi penitus viderentur officium amisisse [(bases-amisisse) basibus dissolutis protinus ambulandi amisisset officium B.] . Crura [(Crura-putarentur) om. 3; Crura quippe eius adeo erant mollia ut put. vel. qu. car. nih. habentia os. B.] vero in tantum exstiterant mollia, quod veluti quaedam caruncula nihil ossium habens putarentur [(Crura-putarentur) om. 3; Crura quippe eius adeo erant mollia ut put. vel. qu. car. nih. habentia os. B.] . Sed et reliquae partes [(r. p.) reliqua pars B.] corporis afficiebantur vi immensae aegritudinis [(a. vi i. ae.) a. immensa aegritudine 3; omnino erat invalida B.] . Sic ergo debilis [(S. e. d.) Hic igitur adductus B.] collocatus est ante ianuam [fores B; ecclesiae add. 3.] praedicti [dicti B.] confessoris; ubi sustentatus memorati pontificis alimonia, exspectabat dari a beato Laeto suae infirmitati solacia [solatium 1, B.] . Adveniente igitur omnium sanctorum sollemnitate celebrabili [om. 3, B.] , visum est eiusdem infirmi [pueri B.] parentibus, ut exponerent filium ante tumulum gloriosi levitae Laeti. Qui expositus, ipso [om. B.] astante Odolrico [Oldorico B.] pontifice et maximo conventu populi, persensit munus caelestis imperii [(c. i.) caeleste B.] . Nam poplitibus, qui superiori parti adhaeserant, divina virtute protensis pedumque basibus in usum eundi solidatis, qui paene mortuus in desperationem vitae venerat, paulatim se erexit, et per salutiferam sancti Laeti orationem, mox ire coepit. Ingeminatur cunctis laetitia, dum in unius infirmi persona gemina ostensa sunt miracula. Languidus enim sanitatem et claudus recepit liberam ambulandi potestatem [facultatem B.] , per dominum nostrum Iesum Christum [om. 1.] , cui est honor virtus et imperium una [(v. et i. u.) et gloria B.] cum Patre et Spiritu sancto per omnia [infinita B.] saecula saeculorum. Amen [Hic desinunt 3, B.] .

MIRACULA SS. GEORGII ET LAETI PITVERENSIA

Laetus confessor Aurelianensis (S.)

Edita ex 1. codice Parisiensi 11885; 4. Bruxellensi 8933. Cf. Comm. praev., num. 2.

1. De [Inscriptiones capitulorum omnes om. 4.] quodam homine, qui fugientem a carcere ad sanctorum ecclesiam retinuit eumque ad revinciendum insequentibus tradidit.

His annectendum illud iterum censeo miraculum, quod in Pithverensi [Pithiverensi 4 et sic deinceps.] ecclesia sanctorum videlicet Georgii et levitae Laeti meritis divina operari dignata est clementia. Tempore igitur Hysenbardi [Isembardi 4.] Aurelianensis ecclesiae pontificis, summi et illustrissimi viri, 28° eius episcopatus anno, erat quidam iuvenis in quodam vico, qui proximus adiacet oppido, in quo gloriosi [et add. 1.] levitae Laeti ossa in ecclesia honorifice conduntur, sub ardua custodia carcerali mancipatione constrictus. Is saepissime per visionem [fuerat add. 4.] admonitus, ut pedes suos a vinculis traheret et ad praefatorum sanctorum ecclesiam tenderet, hora nona diei sabbati, adventu incarnationis domini nostri Iesu Christi superimminente, mirum in modum diruptis catenarum compagibus, se conspicit esse solutum. Qui protinus consurgens, assumptis in manibus vinculis, ad sanctorum limina celeriter tendere coepit; cui cum omnis forensis turba, utpote ei obvia, congratulans omnipotenti Deo pro eius ereptione laudes non modicas extolleret, quidam iuvenis, Girardus nomine, ceterorum omnium [om. 4.] obstinatissimus, ei astitit obvius, sumptoque eius palliolo, quamvis [quasi 4 ante corr.] adiuratus per sanctorum Georgii et Laeti merita, ne iter eius impediret, tantum tamen illum detinuit, quoadusque illis [om. 4.] qui eum insequebantur iterum ad revinciendum eum tradidit; qui mox ab itinere retractus nimiisque [-que om. 1.] verberibus miserabiliter afflictus a truculentis custodibus in carcere, de quo exierat, iterum revincitur. Interea dum haec et alia huiuscemodi [eiusmodi 4 add. al. man. sup. lin.] inter carnifices aguntur, ille, qui Dei famulum ab itinere revocaverat, primum ab astanti plebe, quae haec viderat, pluribus conviciis lacessitus, tandem pro tanti facinoris reatu confusus ad domum propriam cursu velocissimo reversus est. Sequenti autem nocte cum se sopori dedisset, in secunda noctis vigilia visi sunt astare ante eum [ipsum 4.] saepe nominati sancti torvis obtutibus dicentes: “Quare Dei servum nostris interpellationibus a vinculis ereptum et ad nostram ecclesiam tendentem prohibuisti, eumque truculentissimis custodibus reddidisti [tradidisti 4.] ?” Illi [om. 4.] trementi multisque excusationis verbis respondere paranti iterum aiunt sancti: “Hic tibi excusandi locus nullo modo paratur; sed ad nostram concite pergendum est ecclesiam, ubi multa pati verbera pro tanto scelere tibi necesse est.” Nec mora, cingulo, quod capiti suo supposuerat, in collo eius iniecto et ad se stricto, foras domum suam cum magno impetu illum protrahunt [subtrahunt 4 ante corr.] et cum tanto strepitu [impetu 4 ante corr.] eum [illum 4.] ad ecclesiam suam [om. 4.] perducunt, ut putares ire per vicum non modicam multitudinem armatorum militum, illo iugiter vociferante: “Sancti Dei Georgi et Laete, peccavi; mihi misero parcite.” Quo sonitu omnes convicanei expergefacti concurrunt post eum ad sanctorum ecclesiam, caeleste beneficium visuri. Tunc ille miser ante sanctorum altare, ut erat nudus corpore, pavimento prostratus, per totam noctem illam multa ibi invisibilia, ut a sanctis sibi promissum fuerat, pertulit supplicia; nam per diversa illius noctis spatia ita sese constringebat, tamque innormis [enormis 4.] vocis eiulatus ab imo pectore rumpebat, ut putares [putasses 4 man. pr.; putaret 4 corr.] adesse tortores, quamvis humanis oculis non possent [possint 4.] videri; sicque miser ille per totam fere noctem, cunctis flentibus qui aderant, divinae ultionis verbera sustinuit, donec, mane facto, ille, qui revinctus fuerat, diruptis iterum vinculorum compagibus, nullo iam obstante nulloque contradicente, sed omni populo applaudente, ad sanctorum praedictorum limina ferens catenas in manibus laetus accurrit. Qui, proiectis ante altare compedibus [add. in 4 a corr.] , se capite censum Deoque et sanctis eius serviturum omni tempore vitae suae promisit. Tunc ille qui adhuc torquebatur, pavimento se erigens, homini, quem contristaverat, pro voto suo satisfecit. Denique per [pro 4 ante corr.] cinguli tennias [termis 4 ante corr.; termas 4 post corr.] , quo collum eius adhuc constringebatur, putans, ut referebat, catenis ferreis se comprimi, Deo sanctisque praedictis se serviturum tradidit; moxque illata sibi poena sanctorum meritis ab eo recessit, fitque dies illa per totum oppidum hilaris et iucunda, in qua, Deo operante, per sanctorum merita gemina ostensa sunt miracula. Ferreis resolutus vinculis, Deo grates reddidit; contemptor divinae operationis miraculi poenas meritas [debitas 4 ante corr.] exsolvit. Neque tamen [tantum 4 ante corr.] illud sequens miraculum, in quo divinae ultionis verbera ostensa sunt, eo inferius putandum est, in quo ferrea dirupta sunt vincula, quamvis utraque credenda, utraque laudanda [colenda 4.] , utpote ab incolis [agricolis 4.] et vicinis patrata. Laudetur inde individuae Trinitatis unitas, quae famulorum suorum merita longe lateque innumeris miraculis declarat; cui est honor et gloria per infinita saeculorum saecula. Amen.

2. De quodam caeco a sanctis illuminato.

Sub eodem namque tempore in quodam oppido, quod ab incolis Rupis Fortis nominatur, erat quidam homo, qui septem annorum curriculo lumen oculorum amiserat. Hic cum quadam die ad ecclesiam suam pro caecitate sua flendo pergeret, audivit vocem dicentem sibi: “ Si cupis proprios visus tibi restitui, ad Pithverensem ecclesiam concitus [protinus 4.] perge; ibi sanctorum Georgii et Laeti meritis oculorum tuorum lumine recepto, ad domum propriam [tuam 4 ante corr.] laetus remeabis.” Qui protinus, assumpto secum puero [puerulo 4.] , qui sibi itineris ducatum praeberet, ad praefatam ecclesiam cum summa velocitate pervenit, moxque [(moxque-prostrati) add. corr. in 4 in superiore marg.] convocatis clericis omnem rem per ordinem pandit. Qui cum eo ante altare prostrati [(moxque-prostrati) add. corr. in 4 in superiore marg.] Deum sanctosque eius fusis lacrimis tantum exoraverunt, donec sanctorum Georgii et Laeti meritis caecus ille oculorum suorum lumen recepit; et qui ductore puero ad praefatorum sanctorum limina tristis advenerat, ipse ductori praevius factus, gaudens et hilaris reversus est ad propria, per dominum nostrum Iesum Christum, cui [(cui-amen) etc. 4.] est honor et potestas in saecula saeculorum. Amen.

3. De muliere quadam a nequissimo spiritu agitata, a sanctis liberata.

Non post multum vero temporis erat quaedam mulier in Nova Villa [villa nova 4.] [La Neuville-aux-Bois, dép. Loiret, arr. Orléans.] , quae a Pithverensi [Pithiveris 4.] oppido non plus decem miliariis distat; quam a spiritu nequissimo sic agitari vidimus, ut omnes sibi obvios, quos poterat, morsu dentium appetere satageret [satagebat 4.] . Quae protinus a marito suo ligata vehiculoque imposita ad praedictorum sanctorum [(sanctorum-quam) add. in 4 a corr. in marg.] ecclesiam, dum sanctum in [om. 4.] sexta [om. 4.] feria [om. 4.] evangelium in dominica missa legeretur, adducta est; quam [(sanctorum-quam) add. in 4 a corr. in marg.] ante altare expositam et aqua benedicta [Hic manu pr. scriptum erat in 4: dum sanct. evang. in dom. missa leg.] , qua sanctorum reliquiae lotae erant, a religiosis sacerdotibus perfusam [profusam 4.] , nequam spiritus prius accerrime fatigatam et quasi mortuam proiectam, tandem saepe nominatorum sanctorum precibus reliquit illaesam. Cui parva cura imposita [proposita 4.] , et ab eiusdem oppidi religiosis matronis edulii moderamine recreata, quae a marito ligata vehiculoque imposita adducta fuerat, pedes cum marito et soluta ad domum propriam reversa est sana [(sana-Amen) om. 4.] , praestante domino nostro Iesu Christo, qui cum Patre et Spiritu sancto vivit et regnat Deus per omnia saecula saeculorum. Amen.

4. De quodam homine, cuius pes ardebat, qui sanctorum meritis restinctus est.

Iisdem fere temporibus Pithiveris [Pithinecis 4.] oppido, in quo sanctorum Georgii et Laeti ecclesia honorifice constructa est, erat quidam iuvenis, Landricus nomine, qui praeconis officio functus, tam infami labore vitae suae fugare curabat inopiam; in cuius pede, insidiante humani generis inimico, tam pessimi generis ulcus exortum est, ut paene diruptis articulorum compagibus, humani pedis vix servaretur forma [(s. f.) servaret formam 4.] . Qui dum tanti doloris validissimo fervore sic cruciaretur, ut per quindecim dierum spatia nulla somni suscepisset iuvamina, convocatis parentibus et amicis, ad ecclesiam sanctorum Georgii et Laeti se deportari praecepit. Cuius necessariae petitioni illi [om. 4.] fideliter oboedientes, dum in [om. 4.] feria [om. 4.] quinta [om. 4.] missa dominica incoharetur, ante praefatorum sanctorum altare illum cum clericis, qui aderant, simul prostrati, Deum eiusque sanctos, Georgium videlicet [om. 4.] et Laetum, pro sui amici incolumitate deprecantes humiliter, collocaverunt. Mox, iam divinae consecrationis peracto mysterio, in ipsa caelestis panis consecratione, operante divinae virtutis potentia eiusque sanctorum Georgii et Laeti intervenientibus meritis, languidus ille integram sanitatem recepit, per dominum nostrum Iesum Christum, cui est honor [et gloria add. 4 ante corr.] aequalisque potentia cum Patre et Spiritu sancto per infinita saeculorum saecula. Amen [Add. in 1 haec rubrica: Pridie nonas octobris translatio beati Leti confessoris [Hoc ergo die videtur facta esse translatio in castrum Pitverense. Cf. etiam supra, p. 70, annot. 3.] ] .

DE S. GONSALDO EREMITA IN DIOECESI LEMOVICENSI

SAECULO VII EXTREMO?

[Præfatio]

Gonsaldus eremita Lemovicensis (S.)

AUCTORE A. P.

[1] [S. Gonsaldi cultus certus et antiquus,] Quod in non paucis sanctis factum esse saepe experimur, id in S. Gonsaldo [Recentiores quidam scripserunt Consalous; gallice dictus est Gonsalou, Gonsalde, Gonsaud, Goussaud, etc.] etiam accidit, ut dum de cultu ecclesiastico, qui illi sancto exhibitus est, certo constat, de rebus ab eo gestis tantum non omnino nobis desint monumenta accurata et fide digna. Et sane quamvis in aliis libris liturgicis Lemovicensibus, quos bene multos manuscriptos evolvimus, ne verbum quidem de sancto nostro legatur, in quibusdam tamen, iisque antiquitate conspicuis, ita nominatur, ut affirmare possimus ipsi a Lemovicensibus piam venerationem iam pridem exhibitam esse. Ubicumque autem nominatur S. Gonsaldus, ibi ad diem 5 novembris de eo fit memoria [Excipiendum est psalterium monasterii S. Martialis saec. XIV (cod. Paris., Bibl. Nat. lat. 774 B), in quo ad diem 4 novembris inscriptus est S. Gonsaldus.] . Ita in binis sacramentariis Lemovicensibus saec. XI [Cod. Paris., Bibl. Nat. lat. 821, fol. 5 in kalendario et fol. 88 ubi tres orationes proprias invenies. De hoc codice cf. L. Delisle Mémoires sur d'anciens sacramentaires, in Mémoires de l'Institut, t. XXXII, 1, p. 300 sq.] et saec. XII [Cod. Parisinus, Bibl. Nat. lat. 822, fol. 7 in kalendario.] , in martyrologiis saec. XI [Martyrologium S. Martialis, ibid., cod. lat. 5257, fol. 35v.] et saec. XII [Martyrologium S. Martialis, ibid., cod. lat. 5243, fol. 35.] , tum in missalibus saec. XII [Ibid., cod. lat. 9438, fol. 3v in kalendario.] et saec. XIV [Ibid., cod. 836, fol. 4 in kalendario.] , demum in breviariis saec. XIV [Cod. Paris., Bibl. Mazar. 354 (787).] et saec. XV [Breviarium S. Martialis, cod. Paris., Bibl. Nat. lat. 1042.] . Eodem die 5 novembris inscriptum est festum S. Gonsaldi in breviariis Lemovicensibus ann. 1495, 1625 et 1736 impressis. Postea vero ad diem 14 novembris translatum est, quo die iam in breviario Lemovicensi anni 1783 comparet atque hodiedum etiam celebratur.

[2] [historia recens et incerta.] Quisnam sit ille “Gonsaldus confessor” quidnamve egerit, in nullis e breviariis manu scriptis, quae quidem vidimus, traditum est. In breviariis vero impressis lectiones proprias de ipso reperire est, sex scilicet in breviario an. 1495, singulas in breviariis an. 1625, 1736 et 1783. Istae autem recentiores paene ad verbum inter se conveniunt et pauca docent quae non uberius vel aeque bene in lectionibus anni 1495 legantur. Praeterea unum repperimus monumentum quodam modo antiquum, in quo de sancto nostro aliquid memoriae traditum sit, dico Bernardi Guidonis († 1331) Tractatum de sanctis Lemovicensibus, cuius caput 52 Gonsaldi Vitam paucis complectitur. Haec est autem summa eorum, quae tum a Bernardo tum in breviariis narrantur, Gonsaldum quendam nobilem adulescentem in “ gallicanis partibus” natum, postquam litteris operam navasset, relicta patria, ad S. Praeiectum Arvernensem episcopum († c. 674) se contulisse, et cum sub illius disciplina aliquamdiu vixisset, postea in agri Lemovicensis monte, qui ab ipso postea nominatus est [Saint-Goussaud, dép. de la Creuse, arr. de Bourganeuf.] , eremiticam vitam duxisse ibidemque nonis novembribus pie in Domino obiisse; dum autem apud S. Praeiectum moraretur, miraculo ereptum esse Gonsaldum cum Praeiecto et duobus aliis “abstinentibus” ab imminentis mortis periculo, cum, ruente tecto cubiculi, in quo prandebant, oppressi sint ceteri convivae, qui Gonsaldo et sociis illius conviciabantur.

[3] [Illum eundem esse Gisoaldum paenitentem,] Et hoc quidem loco in testimonium profert Bernardus Gesta S. Praeiecti; quod quo iure faciat, sedulo inspiciendum est, cum Gesta haec monumentum sint magnae auctoritatis, ex quo historiae S. Gonsaldi longe maior fides accedat. Iam vero in altera Vita Praeiecti BHL. 6917 (= B) quam ab auctore aequali conscriptam esse perperam crediderunt Bollandus et Mabillonius, legitur quidem historia trium illorum “abstinentium” [Cap. 8, Act. SS., Ian. t. II, p. 634; Mabillon, Act. SS. O. S. B., saec. II, p. 647.] , sed ipsorum nomina minime produntur. Secus autem in Vita vetustiore BHL. 6916 (= A), quae reapse ab auctore aequali composita est et plenam fidem meretur; iam vero in istius parte, quam nuper tandem invenit et edidit v. cl. Bruno Krusch [Neues Archiv der Gesellschaft für ältere deutsche Geschichtskunde, t. XVIII, p. 640 – 49. Reliqua pars Vita edita est in Act. SS., t. c., p. 630 – 33 et apud Mabillonium, t. c., p. 640 – 46. Prologum qui incipit Studii … ad vetustiorem Vitam pertinere ostendit Kruschius.] , haec legimus: [qui in Vita S. Praeiecti laudatur,] Adveniens turba non modica discunbentium, inter quos tres discunbunt paenitentes, quorum ista erant nomina: Veneriamus Dei famulus, qui nomine cum opere inplebat, Gisoaldus testis Christi, Marialdus monachus [Neues Archiv, t. c., p. 643.] . Pro nomine autem Gisoaldi, quod in antiquiore codice scriptum est, recentiores duo habent: Gosoaldus. Porro si quaerimus utrum iure ac merito Bernardus et lectionum Lemovicensium auctor eundem esse statuerint Gisoaldum seu Gosoaldum S. Praeiecti socium atque Gonsaldum eremitam, qui in oppido cognomine vita decessisse ferebatur, an potius sola similitudine quadam nominum freti, non vero documentis scriptis vel fama vulgari, id sibi sumpserint ut eundem fuisse affirmarent, fateor me nihil certi respondere posse. [etsi non liquet,] Bernardus utique non solum loco allato Gesta Praeiecti commemorat, sed paulo ante, ubi refert Gonsaldum socium fuisse S. Praeiecti, fontem suum rursus indicat: sicut in quodam libro vetusto ecclesiae suae (h